EDI TI ONES I NS TI TUTI FRA NCI S CA NI UNI V E RS I TA TI S S. B O N A V E N T U R A E SI'. B O N A V E N T U R E , N. Y .
G UILLELMI D E O C K H A M Opera Philosophica et Theologica
OPERA PHI LOSOPHI CA
I
GUILLELMI DE OCKHAM O PERA PHILO SO PHICA ET T HEO LO G ICA AD F ID EM C O D I C U M M AN U SC R I PT O R U M ED I T A
CURA
IN S TITU TI FR A N C ISC A N I UNI V E RS I TA TI S S. B O N A V E N T U R A E
St. Bonaventure, N . Y . 1974
VENERABI LI S I NCE P TO RI S
GUILLELMI DE OCKHAM S U M M A
L O G I C A E
E DIDE RUNT
t P HI L O THE US B O E HNE R, O. F. M. G E DE O N GAL, O. F. M.
S T E P H A N U S
St. Bonaventure, N . Y . 1974
BROWN
PROPRIETAS LI1 1ERARTA
Copyright C) 1974 The Franciscan Institute of St. Bonaventure University ISBN: 1-57659-008-9
Printed in Italy Tipografia Porziuncola — Santa Maria degli Angeli
Reprinted 1997 BookCrafters, Fredericksburg, VA United States of America
INTRODUCTIO
CAP. I De codicibus manuscriptis atque de editionibus Summae Logicae Opus magnum ac egregium Venerabilis Inceptoris, quod Summa Logicae intitulatur, abbreviationibus et fragmentis non numeratis, in sexaginta quinque codicibus manuscriptis et in quinque editionibus ad nos pervenit. Primum elenchum codicum Ph. Boehner composuit 1 , p l uest secutus r i Lb . uBaudry s 2 ,v qi u r i tandem Primum i s elenchum iterum impressit Ph. Boehner in introductione quam d oo n suae editioni n n c aSummae t l li o sLogicae s praemisit. ce oNullus di horum i c codicum e speciem autographi vel apographi ab auctore correcti sopraepse fert. i t Nec u certo l ascirin potest t i utrum Ocicham hoc opus propria manu scripserit baut alicui a ul is discipulo q. u vel a socio dictaverit. Manus Adae de Wodeham, quae nota est 4 E n in , nullo t ucodice lu apparet. u m Dubium est etiam utrum inter annos 1324-1328, Avenione fm detentus, u exemplar s suum secum habuerit. Et si secum habuit, maius adhuc dubium i utrum est u id secum s tulerit cum die 26 maii 1328 Avenione aufugit ut Imperatori d Ludovico, e insItaliactunc moranti, se comitem adiungeret. r Stemma i p codicum s delineare primum Ph. Boehner conatus est, deinde yero i Dahm, t qui. onus editionis post mortem Ph. Boehner susceperat, sed post multa tentamina a conatu ambo destiterunt. Idem nos ipsi fecimus. Plures rationes assignari possunt cur linea genealogica codicum non appareat. Prima, et nostro iudicio principalis, est quod Summa Logicae non erat opus universitarium, ab auctore correctum, ab auctoritatibus Ordinis et Universitatis approbatum et stationariis ad multiplicandum traditurn.Diffundebatur potius, saltem in principio, inter amicos et discipulos, qui — cum essent pauperes— exemplaria probabiliter manu propria scribebant. Multiplicatio autem, ut notum est, non semper fiePh. Boehner, "Manus c ri ts des oeuvres non polémiques d'Oc c am", L a France Franriscaine, X X I I (1939), 1713. Auc tori opitulati sunt L. Baudry, Dom H. Bascour, V. Doucet, Fr.-M . Henquinet et W . Lampen. I d e m elenchus i terum impressus est in opere cui titulas Collected Articles en Ockham (ed. E. Buytaert, Franciscan Institute Publications, Philosophy Series 12, St. Bonaventure, N . Y . 1958, 28ss.). • L . Baudry , Guillaume d'Occam. Sa s i e s o u v rSumma e s , Logicae, Pars I (ed. P h. Boehner, Franciscan Ins titute Publications, •, Wc i lel i am Ocek harn, s e2, St.s Bonaventure, N . Y . 1951, v i ss.). - Eosdem codices per 'i nc i pi t' ordi nav i t G. Mohan, Text Series i c l j e s "Incipits o f Logical W ri ti ngs o f the X IIIth - X V th Centuri es ", Franciscan Studies, X I I (1952), 349-91. s o c i a l e s cod. Vat. lat. 955, qui continet c ommentarium Adae i n I Sententiarum. Cf. A . P d e In marginibus t zer, Codices 1931, 400ss. - Cognomen Adae i n hoc codice scribitur p oVaticani l i Ct i vi i qt a us Vaticana e s , qua de causa etiam nos eam form arn scribendi sequimur. Wodeham, P a r i s 1 9 5 0 , 2 7 9 8 3 .
8*
I
N
T
R
O
D
U
C
T
I
O
bat per codices integros sed saepius per quatemos seu pedas. Exempli gratia si unum exemplar X, nondum utique compactum, praesto erat ad multiplicandum, sed plures amanuenses eodem tempore exemplar operis habere volebant, non omnes exspectaverunt petias codicis X, sed quidam usi sunt petiis ab aliis iam scriptis. Non quidem semper petiis eiusdem scriptoris, sed nunc unius nunc yero alterius, prout eas tempestive habere potuerunt. Praeterea, scriptores non ex officio scribentes, sed studiis vel docendo operam dantes, codicem circa centum foliorum brevi tempore describere non potuerunt; nec exemplar communitatis per longum tempus apud se tenere, multo minus id ab uno loco in alium secum portare eis licitum erat. No n est igitur mirum si unus idemque codex a pluribus exemplaribus derivet. His accedit quod quidam scriptores diligentiores non unum sed plura exemplaria simul prae oculis habebant, ut errores vel omissiones unius ex alio corrigere vel supplere possent. Ita fecit ex. gr. A mo Petri, scriptor codicis n. 47 5 indicans , n o nquidr 'alia a rlittera' o habebat. Porro corrector, si ei plures codices praesto erant, non contulit novum exempiar cum eodem codice unde descriptum erat sed potius cum aliquo tertio. De hac re aperte testatur corrector codicis n. 34, qui in margine ad cap. 13 Partis III-3 notavit: "Istud capitulum non erat in logica ex qua corrigebam". Tali via ac ratione corrigendi delebantur praecise illa vestigia quibus iuvantibus stemma codicum detegi posset. Tandem, ad illustrandum quo modo fratres pecunia carentes exemplaria 'o riginalium' sibi comparare solebant, placet commemorare diverticulam amoenam quam apud Thomam de Eccleston legimus 8 : "Quidam lector egregius, qui mecum studuit Oxoniae, consuevit semper in scholis, magistro legente vel disputante, intendere aliis quam lectioni, utpote compilationi originalium. Et ecce cum ipse factus fuisset lector, ita facti sunt ci indevotes auditores sui, ut diceret, quod ita libenter clauderet quotidie librum suum et recederet, sicut legeret e t compunctus ait : Iusto Dei iudicio nullus vult audire me, quia ego nunquam volui aliquem doctorem audire". Haec, ut speramus, aliqualiter explicant ciar stemma codicum Summae Logicae non delineaverimus. Forsitan genealogia petiarum seu quaternionum, quinionum vel seniomun detegi posset. Sed hoc tentare nimium temporis ac laboris requireret, exitu nihilominus incerto. His tamen minime obstantibus codices facili negotio in familias dividere possumus, si pro fundamento divisionis unum solum locum assumimus. Plures huiusmodi loci eligi possent, sed nobis aptissimus visus est finis codicum. Quantum ad tres primas familias spectat, aspicimus ad ultima verba quibus ultimum capitulum cuiusque codicis terminatur, pro quarta yero rationem habemus etiam subscriptionis seu Colophonis. Hac via ac ratione quinquaginta quatuor codices commode in quatuor classes seu familias distingui possunt, reliqui yero undecim, vel quia mutili 5 Codex scilicet n. 47, i n elencho codicum infra exhibito. nom as de Eccleston, De adventu Fratrum Minonim in Angliam, collatio XI (ed. A. G. Link, Manchester 1951, 52).
DESCRIPTIO C OD I C U M MA NUS CRIP TORUM E T E D M O N U M
9
*
sunt vel quia male ordinati, variis modis terminantur, ideoque illis quatuor familiis inseri non possunt. a) Prima familia, quae sexdecim codices numerat 7 t a c t, a.vEot choc a ideo b i t quia u r istifcodices a mtractatus i l i De a obligationibus et De insolubilibus ultimo I loco habent, et tractatus n De - insolubilibus terminatur verbis: "ne tanta pars logicae totaliter dimitteretur i n t a c t a". Huic familiae adnumerabimus etiam codices nn. 6, 12, 15, qui licet non hoc verbo terminentur, tractatus tamen De obliga-. tionibus et De insolubilibus post tractatum De _fallacils habent. Omnes h i codices, vel sa lte videntur n uderivan, l t i mquod u mmaxima cum probabilitate ordinem primitivum tractatuum exhibebat. e o Ockham r u enim, m ut ipsemet fatetur, 'ista de obligationibus et insolubilibus' non inseruit c a "nisi p i propter t u istius l Summulae complementum et ne tanta pars logicae totaliter u dimitteretur m , intacta". Verbum 'inserui' nostro iudicio sic exponi potest: ceteris a partibus iam b conscriptis addidi. Addidit quidem in fine lib ri sui, sed ea intentione u ut occasione n data post tractatum De consequentiis, ubi tractatus isti lo cum omagis aptum obtinerent, ordinarentur. Opus tamen ante ordinationem, ut videtur, e divulgan x ei coepit. m p l a r i b) Secunda familia denominabitur familia P r i m o r esp o n d e a t. Hu ic familiae undecim codices pertinent 9 nantur, , q u sed i altera q u pars i d ultimae e m sententiae, quae est "Et tunc primo respondeat, diligenter c u considerans m de quolibet an sit consequens vel repugnans praeconcesso, vel antecedens t r a praenegato, c t a ut t sic u consequenter semper respondeat", desideratur. Quid causae sit cur D e verba "diligenter... respondeat" in his codicibus desint, ignoramus. Num _ fauctor a eal posterius l a addidit c i ? Vel amanuensis per similem terminationem deceptus ea omisit ? Miru m tamen hoc esset, si duabus lineis ante finem operis ita i s animo vagaretur. t e r Veromigitur similius nobis videtur quod amanuensis quidam, qui huic familiae originem dedit, haec verba ideo non scripsit quia petiam in qua scripta i erant non habuit. Poterant enim illa verba in alio quatemo esse, in quo aliud opus Venerabilis Inceptoris in itiu m sumpsit, quod alius amanuensis c o d e m scribebat. t e mExemplo p o r eest codex noster n. 53, in quo ultimae sex lineae Summae Logicae 131va leguntur et statim post in cadera columna incipit tractatus De sacramento altarls 9 . c) Tertiae familiae imposuimus nomen C o n s e q u e n t e r r e s p o n d e a t. Licet viginti septem codices sic terminentur, ex eis tamen excepimus novem qui ratione subscriptionis communis quartam familiam constituent. Tertia igitur familia numerabit decem et octo codices " , quos, qui vellet, iterum subdividere posset eo quod quidam post 'consequenter' addunt verbum 'semper'. Sed in hac re non iuvat insistere.
' Infra, cod. ma. 1-16. infra, cod. nn. 17-27. Seu Serundus tractatus de quantitate, qui incipit: "Stupenda supernae munera " Infra, cod. nn. 28-45.
10 * I d) Quarta familia convenienter vocari poterit D i s t i n c t a 11 N T . Ucapitulum l t i m in u m quidem novem codicibus huic familiae pertinentibus eodem modo R terminatur ac ultimum capitulum in codicibus tertiae familiae, scilicet 'consequenO D respondeat', sed praeter hoc inter se strictius conveniunt eo quod simili modo ter U subscribuntur. Verba autem, paucis variantibus, quibus octo codices subscribuntur, C H sunt hace: "Explicit tractatus logicae divisus in tres partes et unaquaeque pars est O
distincta per capitula". His adnumeravimus codicem n. 48, in quo fere eadem verba tabulae praemissa sunt. Subscriptio ista apparet nobis sigillum authenticitatis simul et integritatis. Re vera huic familiae pertinent codices antiquiores ac meliores.
e) Quinta familia, valde quidem improprie, vocari posset familia M u t i l a. Undecim quidem codices " , quibus hoc nomen imponi posset, certe ad aliquam quatuor familiarum praecedentium pertinent, sed ad quamnam pertineant nec ratione ultimorum verborum nec ratione subscriptionis determinan i potest. Du o tantum ex eis, scilicet nn. 55 et 65 fmiuntur eisdem verbis co d e x vero n. 64, licet sit mutilus, ad familiam D i s t i n c t a pertinere videtur, nam tabula capitulorum his verbis introducitur: "Logica fratris Guillelmi Okam prima sui divisione d ividitur in tres partes... et quilibet tractatus dividitur in capitula...". Convenientia inter codices singularum familiarum casui adscribi nullatenus potest; ad commune igitur archetypum reduci debent. Omnes tamen familiae unum eundemque textum exhibent et de una sola redactione testantur. Ockham opus suum sine dubio correxit, nunc addendo, nunc delendo, ve l partes et capitula aptius ordinando. Legimus enim ex. gr. in codice n. 45, apud quemdam paragraphum: "Istud cancellavit ipse Occkam". Nihilominus correctiones ve l erant ita parvi momenti ut non appareat differentia inter codices ab exemplari correcto et non correcto derivantes vel, quod potius crederemus, omnes ab exemplari correcto derivant. Idem non potest dici de ordinatione partium. Capitula enim De obligatioti:1ms et De insolubilibus necnon De aequipollentiís propositionum modalium non semper eodem loco inveniuntur. Codices summarie tantum et brevissime describemus. Quosdam enim solum in pelliculis photographicis vidimus; praeterea, spatio quoque parcendum est. Indicabimus imprimis verba quibus singuli codices incipiunt. liii qui habent Prologum, incipiunt verbis: Quam magnos; illi qui omittunt Prologum sed habent Epistolam prooemialem, exordiuntur verbo: Dudum; illi tandem qui tam Prologum quam Epistolam omittunt, initium capiunt a verbo: Omnes, quo incipit primum capitulum Partis I. E x p l i c i t, seu ultima verba ultimi capituli, revelat tres priores familias. Addemus, ubi adest, subscriptionem seu C o l o p h o n e m, quae indicat quartam familiam et non raro notitias utiles de origine codicis tradit. Notabimus semper si codex omittit vel loco indebito habet quasdam partes, ut ita dicamus, mobiles. Hae autem sunt: capitulum 51 Partis 1, quod probabiliter Adam de Wodeham addidit; quatuor capitula De aequipollentiis propositionum modalium; tractatus De obligationibus et De " Infra, cod. 1111. 46-54. 12 Infra, cod. nn. 55-65.
DES CRIPTIO C OD I C U M MA NUS CRIP TORUM E T E D I TI ON U M *
1
1
insolubilibus. Praeterea, in fine sexti capituli De obligationibus occurrit exemplum, quod facit ut suspicari possit ubinam terrarum codex conscriptus est; ubi enim maxima pars codicum habet "guando Sortes est... Londinii", quidam habent "guando Sortes est... Parisius" vel "Bononiae" etc. E x quo, cum aliqua saltem probabilitate, conici potest codicem in ea civitate fuisse conscriptum. Hoc utique exemplum in codicibus qui tractatum De obligationibus omittunt non occurrit; id ()miman etiam codices nn. 2, 3 et 6; in quibusdam yero codicibus hunc locum non aspeximus. Praeter haec referemus, si adsint, nomina scriptorum vel possessorum. Litterae grandes, inter parentheses inclusae, sunt sigla quibus, sive Ph. Boehner sive nos, codices collatos in apparatu significavimus. § 1. — Familia Intacta 1. —Caesenae, Bibl. Malatest., Plut. X s., cod. 6. — Saec. XIV, membr., mm. 295 x 215, ff. 80, col'. 2, lin. 50 18 I n c. f . ira : Dudum... Omnes... . E x pl. f . 80vb: dimitteretur intacta. In summo f. ir legitur inscriptio: Incipit Summa sive compendium super o =e s libros logicae, ordinatae cum obligationibus et insolubilibus. Amen. — Cf. Colophon cod. nn. 9, 55 et 65. Epistola terminatur verbis: reputo obtinere. Capitula De aequipollentiís sequuntur tractatum De fallaciis, praemissa rubrica: Tractatus de aequipollentia propositionum modalium. Cf. cod. n. 17 et 25. Co d e x est anonymus. Capitula non numerantur nec tituli eis praemittuntur. 2. - Cantabrigiae, Bibl. Peterhouse, cod. 102. —Saec. XIV, membr., mm. 330x 222, fr. 218, coli. 2, un. 53 14 I n c. f . 40ra: 0 = e s. . . . E x pl. f. 128va: dimitteretur incompleta (?). C o l o p h o n: Exp licit Summa Logicae Magistri Wille lmi Occham de ordine fratrum minorum etc. Summam Logicae praecedunt Philosophia Pauperum Alberti de Orlamunde (?), Secretum secretorum et tabula Summae Logicae, quae fere eadem est ac illa quae in codice n. 6 in fine operis legitur. Post E x p l i c i t scripta est una sententia 15 ,quae similis est illi qua idem codex n. 6 (parumper mutilus) terminatur. Summam Logicae sequuntur Conclusiones Metaphysicae Gonsalvi Hispani et Sophismata Guillelmi Hentisberii. 3. - Florentiae, Bibl. Medicea Laurentiana, Plut. X I I s., cod. 4 (F). —Saec. XIV, membr., mm. 220x 148, fr. 116, coll. 2, lin. 37. I n c. f . ira : Dudum... Omnes... la C f. R. Zazzeri, Sui codici e libri a stampa della biblioteca Malatestiana di Cesena, Cesena 1887, 334s. " C f. M. R . James, A descriotive Catalogue of the Mcznuscripts in the Library of Peterhouse, Cambridge 1899, 119. 15Haec ' a u t o r non ;rala. Hic autem nec sic, ut visum est, non plurem" (?).
12*
I
N
T
R
O
D
U
C
T
I
O
E x p 1. f . 110rb: dimitteretur intacta. C o l o p h o n: E xp licit logica sive summa logicae compilata a Magistro Guilielmo Anglico de Odian, ordinis minorum. Praemissa est (ff. I-VI) tabula capitulorum et index alphabeticus doctrinae. Codex, pulcherrime omatus, provenit e conventu S. Crucis de Florentia, ubi signatus erat N ' 526. 4. - Florentiae, Bibl. Nat., conv. soppr. J. I I . 5 ( r ) . - Saec. XIV, membr., mm. 188 x 132, FE 138, coli. 2, un. 36. I n c. f . ira : Quam magnos... Dudum... Omnes... E x pl. E 130ra: dimitteretur intacta. C o lo p h o n: Explicit logica venerabilis fratris Guillelmi Ocham de ordine fratrum (rasura) Deo gratias. Amen. Epistola terminatur verbis: reputo obtinere. Cap. 51 hic est cap. 48. Cap. 13-16 Partis 111-3, seu De aequipollentiis desiderantur. E x e m p l u m i n ultimo cap. De obligationibus: Parisius. In fine habetur tabula doctrinae. 5. - Londini, Mus. Britann., cod. Arundel 367. - Saec. X IV , membr., mm. 216 x 158, ff. 153, coli. 2, lin. 43 17 I n c. f . 3ra: Dudum... Onmes... . E x p 1. f . 151rb: dimitteretur intacta. C o l o p h o n: Explicit liber Elenchorum. Finito libro... vivat in caelis Presbyter, Philosophus specialis de Ogento nomine Felix. Epistola explicit: reputo obtinere. - Capitulo primo praemittitur: "Fratris Guillelmi de civitate Occam anglici, theologi, logicae, philosophiae in summo peritissimi pars prima logicae de terminis incipit". In imo f. 3r, manus posterior notavit: "Ista est Summa fratris Willelmi Hockam, pro qua Summa dedit frater Henrycus Geyst X solidos". Ut autem f. 152v memoratur, idem Henricus armo 1423 hunc librum librariae studentium donavit. - Tractatus De obligationibus deest. Si, ut suspicamur, cap. De insolubilibus non ex eodem exemplari derivat e quo reliqua pars codicis, codex iste minus proprie ad familiam I n t a c t a numeratur. Tractatus De fallacils bis explicit: primo verbis "consequenter semper respondeat", secundo yero, quibusdam additis, " e t tunc primo respondeat". Scriptor manifeste saltan duo exemplaria prae manibus habebat. 6. - Matriti, Archivum Univ. (Noviciado), cod. 117-Z-8 (S). A n n o 1333, membr., mm. 245 x 170, FE 152, coli. 2, un. 34. I n c. f . Ira: Omnes... E x p I. f . 145va: aliter non valeret 18 plus. • H i c a u t e m n o n " Cf . A . M . Bandini, Cataloggs codicum latinonim Bibliothecae Mediceae Laurentianae, I V , Florentiae s i c , 1777, 97. u t " C f . J. Forshall, Catalogus librorum manuscriptorum Bibliothecae Arundelianue, i n opere quod ins c riv i o f Manuscripts s u in the m bi tur. Catalogue British Museum, N e w Series I, part I, London 1840, 108. e Ultimaestres sententiae IS t desunt. . Cf. supra, cod. o. 2. N o n
DESCRIPTIO C OD I C U M MA NUS CRIP TORUM E T E D I TI ON U M
1
3
*
C o l op h o n: Explicit Summa istius logicae. Deinde, ff. 146r-150r legitur tabula, quae similis est illi quac in codice n. 2 Summae Logicae praemittitur. Corrector unum capitulum, loco suo pessime scriptum, rescripsit et addidit quaedam excerpta ex commentario Inceptoris in Perihermenias Aristotelis. E x e mp l u m desideratur. In fine habetur etiam altera subscriptio: "Honor virtus et dominatio... quo inspirante et auxiliante edita est hace Summa Logicae fratris Guilliehni Ocham anglici, ordinis minorum fratrem, e t completa anno ab Incamatione Christi m'ccc'xxxm". Codex iste provenit ex Bibliotheca Complutensi Ildefonsiana, u b i signatus erat E.S.C. 4. N. 1. 7. - Monachii, Bibl. Status, cod. lat. 23.530.—Saec. XIV, membr., mm. 132x 95, ff. 255, col. 1, un. 33. I n c. f. i r : Dudum... Onmes... E x p I. E 178v: dimitteretur intacta. Co 1 o p h o n: Explicit logica Venerabilis Doctoris ac magistri in sacra pagina Guillelmi Hocham anglici de ordine fratrum minorum. Deo gradas. Epistola fi n itu r verbis: perscrutatio subsequetur. Cap. 51 deest. E x e mp I u m: guando Sortes est lud'. Post Summam Logicae sequantur Sophismata Richardi de Kilvington, Thomae Bradwardini et plures tractatus Guillelmi Hentisberii. 8. - Monachii, Bibl. Conventus Fratrum Minorum (S. Annae), cod. in 4 ' 2. — Saec. XIV, chart., mm. 302x 205, ff. 122, coli. 2, un. 48. I n e. E lva : Dudum... Ornnes... E x p I. E 122rb: permitteretur intacta. C o l op h o n: Exp licit Summa fratris Wille lmi Anglici dicti Okkam. Prima manus scripsit usque ad finem cap. 2 De obligationibus, ubi terminatur cod. n. 12, ande hic codex derivatus esse videtur. In utroque enim codice leguntur quaedam invocationes lingua Germanica scriptae, ut ex. gr.: Trost Maria mir sendel Codex iste olim erat "Chunradi Eystet de Ingolstat", qui emerat eum "uno floren° ungarico in Basu [Passau a n n o Domini 1402", dum ibidem studiis vacaret. 9. - Patavii, Bibl. Univ. cod. 616 (I). —Saec. XIV, membr., min. 270 x 195, ff. 132, coli. 2, lin. 47 19 . I n e. f . Ira: Quam magnos... Duclum... Omnes... E x p I. E 131va: dimitteretur intacta. C o l o p h o n: Exp licit Summa sive compendium super mimes libros, cum obligationibus et insolubilibus, compilata per reverendum doctorem fratrem Guilielmum Occham ordinis minorum. Cap. 51 desideratur. Capitula De aequipollentiís inveniuntur post tractatum De fallaciis, sicut in codice n. 1. Conferatur etiam Colophon huius et inscriptio " Amplissime descriptus est iste codex in Catalogo manu scripto, f. 194r.
14*
I
N
T
R
O
D
U
C
T
I
O
illius. - E x e m p l u m: i n Francia. - In fine habetur tabula capitulorum totius operis, sed nec tituli nec ordo capitulorum correspondent titulis et capitulis huius codicis. Igitur non ex uno eodemque exemplari proveniunt. 10. - S. Geminiani, Bibl. Commun., cod. 26 (Geni.). - Saec. X IV , membr., mm. 233 x 180, ff. 127, con. 2, lin. 40-45 213 I n c. f . ira : Dudum... 0 = e s. . . . E x p 1. f . 125vb: dimitteretur intacta. C o l o p h o n: Explicit. Amen. S (rasura). Cap. 51 legitur post cap. 54 editionis nostrae, sine numero et sine titulo, cum nota marginali: Discipulus Ocam. Capitulum autem non finitur, sed abrupte terminatur verbis: Quod yero inducitur (li. 119), deinde tres columnae albae vel potius erasae sunt. Capitula De aequipollentiis habentur post Partem 111-2. Post tractatum De fallaciis amanuensis scripsit: "Explicit loyca Occham", deinde ad modum ru bricae: "Incipit tractatus obligationum per praefatum auctorem". In margine autem ad capitulum De insolubilibus scripsit: "Haec medietas (s. un.: chartae) est superflua nec pertinet ad perfectionem huius libri". - E x e m p l u m: Londoniis. 11. - Vaticana Civitas, cod. Chigi E. IV. 99 (T). - Saec. XIV, membr., mm. 188 x 140, if. 220, col. 1, un. 33. I n c. f . i r : Dudum... Omnes... E x p 1. f . 216r: dimitteretur intacta. C o l o p h o n: Explicit logica secundum Ocham bachalarium (com ex: magistrum) in theologia, ordinis (exp.: minorum) et anglicus (!). Ante tractatum De fallaciis notatur in margine: "Require post fallacias v ii capitula de obligationibus quae hic deberet esse". Vide notam similem infra in cod. n. 15. - E x e m p l u L u g d u n i . Post tabulam legitur: "Explicit Registrum super logicam scriptam per manus Octonis de Moravia. Amen" 21 • 12. - Vaticana Civitas, cod. Vat. lat. 951 (11 x 224, 8 11". 116, coli. 2, un. 42-52, pluribus manibus scriptus 22 Omnes... • I).n c.- f . SIraa: eDudurn... c . X V , mx pe1. f m E . 116ra: b rin scientiis . , particularibus. m C o l o pi h o n: n Exp.licit Summa. 2Textus terminatur 9 cum 5 secundo capitulo tractatus De obligationibus, sicut prima manus x codicis n. 8. Praeterea sicut ibi, etiam hic occurrunt invocationes lingua Germanica scriptae, ut ex. gr.: Trost mir sende, Maria reyne hilf! 13. - Vaticana Civitas, cod. Vat. lat. 952 (y). - Anno 1369, membr., mm. 230x x360, fr. 117, coll. 2, lin. 34 23 • I n c. f . ira : Quam magnos._ Dudum... Omnes... 2 ' dei mattoscritti delle biblioteche d'Italia, DOCX V I I I , Firenze 1972, 119s. Inventari C " Tabul a c a p i tu l a n = 'Regi s trum' v oc atur c riarn i n c od. n. 30. f " C f . A . Pelzer, Codices c it., pp. 3955. . "P Cf . A . Pelzer, i bi dem, pp. 3965. . O .
DESCRIPTIO C OD I C U M MA NUS CRIP TORUM E T E D I TI ON U M
1
5
*
E x o l o p h o n: Fin ito libro... vivat in caelis Bertolomeus de Pissia nomine C felix.pHoe opus completum fuit in anno Domini nostri Iesu Christi mccaxwm", die ultimo Martii, in die sabbati sancti. 1 . Cap. 51 legitur post ultimum capitulum Partis 1. Capitula De aequipollentiís desunt, f sed desiderantur ctiam plura alia capitula. In fine Partis I leguntur quaedam excerpta . ex I et II Sententiarum Guillelmi de Ockham. In margine notatur: "Sequens quaestio 1 habetur 2' Sententiarum Hokam, tamen non quidquid est ibi est hic, sed bene 1sed e converso". Agitur de quaestionc prima libri II Sententiarum. E x e mp 1 u 7m: Parisius. Tractatus De _fallaciis finitur, ac si opus finiretur, f. 114rb: " u t sic consequenter semper respondeat. Et haec de fallaciis... Et hic fmitur hace logica r Hocarn. b Deo gratias". - Finita Parte 111-2 (f. 74vb) notatur: "Iste liber est mei (rasura) : studentis in artibus in Papia". d 14. i Vaticana Civitczs, cod. Vat. lat. 953 (V x186, 7 m ff. 152, col'. 2, un. 40-42 24 . I). S :a Quam e c .magnos... X IDudum... V , i n c.- f . ira m E x p e 1. f . m 152ra: b dimitteretur r . , intacta. t m . logica Hockam. Deo gratias. Amen. tC o l o pi h o n:n Exp licit 2 x leguntur post tractatum De fallaciis, sicut eQuatuor6capitula0De aequipollentiis in codd. r nn. 1 et 9. - E x e m p l u m: Londoniis. In fine Partis II scribitur: "Explicit logica e magistri Guilielmi de civitate Hoccam". Deinde: "Incipit tertia pars logicae magistri t Guilielmi de civitate Hoceam". Civitas 'Occam' vel 'Floccam' memoratur etiamu in codd. nn. 5 et 15. r i15. Vaticana Civitas, cod. Vat. lat. 2119. - Saec. XIV, membr., mm. 286x 192, ff. 82, n coll. 2, lin. 51-55, pluribus manibus scriptus 25 • tI n c. f . ira : Quam magnos... Dudum... Omnes... aE x p 1. f . 82rb: ex tali institutione. cIuxta A. Maier ante tractatum De fallaciís notatur in margine: " Hic ponendac sunt tobligationes et insolubilia". Capitulum De insolubilibus immediate sequitur tractatum De fallaciís. Deinde legimus: "Restat nunc dicere de obligationibus et a insolubilibus. E t primo de obligationibus...". Sed post 12 lineas sistit, columna . nondum finita. - Post finem Partis I additur: "Explicit prima pars logicae magistri Guilielmi de civitate Hocearn. Et incipit secunda". Vide codd. nn. 5 et 14. 16. - Venetiis, Bibi. Nat. S. Marci, cod. lat. Cl. VI, 292. - Anno 1366, membr., mm. 244 x 170, ff. 124, coli. 2 26 . I n c. f . ira : Quam magnos... Dudum... Omnes... E x pi. f . 124va: dimitteretur intacta. " C f. A. Pelzer, ibidem, pp. 397s. " Cf. A. Maier, Codices Vaticani Latini schrifdiches , c ozu d iWilhelm c e s Ockham und Walter Burley", Archivum Franciscanum Historicum, XLVIII (1955), 225-51.2 1 1 8 - 2 1 9 2 , "C C f .i J. Valentinelli, v i t aBibliotheca s Mcmuscripla ad S. Marc i Venetiarum, IV , Venetiis 1871, 151. V a t i c a n a 1 9 6 1
16*
I
N
T
R
O
D
U
C
T
I
O
C o l o p h o n: E g o Guillelmus de Cu mlo [Komló in Hungaria] explevi hanc logicam Okam, armo Domini Iesu Christi m'ccc'Lxvi', die ultimo mensis Augusti. — Expleta est logica Ocham. Deo gradas. Capitula De aequipollentiis scripta sunt post tractatum De fallaciís, u t in cod. nn. 1. 9 et 14.
§ 2. F a milia Primo respondeat 17. - Barcinonae, Archiv. Coronae Aragon., cod. Ripoll 71.—Saec. XIV, membr., mm. 306 x 198, ff. 142, coli. 2, un. 50 27 I n c. f . 2ra: Dudum... Omnes... • E x p 1. E 139ra: primo respondeat. Codex iste nunc quidem terminatur verbis 'consequenter respondeat', sed altera pars ultimae sententiae a correctore suppleta est. Epistola desiit verbis 'reputo obtinere', sed reliqua pars addita est ab eodem scriptore qui ultimam sententiam operis complevit. Cap. 51 deest. Ca p it u la De aequipollentiís inscribuntur: Tractatus de aequipollentiis. Cf. cod. nn. 1 et 25. E x e m p l u m: London. Post Summam Logicae sequitur quaedam abbreviatio tractatus De corpore Christi, quam F. de P. Solá, qui eam edidit, credit esse scriptam ab ipsomet Ockham. 18. - Basileae, c o d . F. H. 25 (13).— Anno 1343, membr., min. 275x x190, fr. 121, coll. 2, 1M. 51. I n c. f . 12va: Quam magnos... Dudum... Omnes... E x pl. f . 119vb: primo respondeat. C o l o p h o n: E st liber scriptus, q u i scripsit sit benedictus. Amen dicant omnia. Expliciunt ista, quae tu ratione sophista fecisti. Vir doctus, flos logicorum. — Ab incarnationis armo m'ccc' quadragesimo secundo completus est liber iste in Oxonia, in vigilia purificationis beatae Mariae Virginis gloriosae. Praecedit index doctrinae, deinde (f. lOra) "Incipiunt responsiones doctorum... de articulis obiectis Okam repertis in libro qui dicitur de opere suo" 28 . H Prologo curn a e c et Epístola, s i m alia u manu l operi praemissa sunt. Eadem manus scripsit etiam tabulam capitulorum in fine et dinumeravit capitula Summae Logicau "Et sunt numero CCC minus XII; computet qui voluerit". — Codex olim erat Ottonis de Patara (Passau), deinde yero conservabatur: " Ad Minores Basileae". — Cap. 51 deest. E x e m p l u m: Londoniis. " C f . T. Barth, "Franziskanerhandschriften i n der Kathedralbibliothek v on Valencia und dem aragonischen Kronarc hi v v on Barcelona", Franziskanische Studien, X X X I X (1957), 22-39; fusiorem descriptionem praebet F. de P. s o a , "D e sacramento Altaris. Dos manuscritos ochamistas", Pensamiento, X X I I (1966), 279-352; amplissimam F. J. Fortuny B ., "E l codice Ripolles de l a 'Logi c a Mai or' de Oc k ham", Estudios Franciscanos, L X X I I I (1972), 151-70. " D e bis responsionibus videsis A . Pelzer, "Les 51 articles de Guillaume Oceani, censurés en A v i gnon, e n 1326", Revue d'histoire ecciésiastique, X X V I I I (1922), 240-70; J. K oc h, "N e n e Aktenstücke z u dem gegen W i l hel m Oc k ham i n Av i gnon geführten Prozess", Recherches de théoiogie ancienne el médiévale, V II (1935), 353-80; V I I I (1936), 79-93, 168-97.
•••:-
l i F 1 1 1 Ad 9 1 , 1 •
•-• " •
4 / 1 1 1 < i -
:- 1
•
•
•
n -• i n , r
••
• • • • • • •
•
oí)
1
r Orvi
9
f
r
o
41 ( L 1 1 o f
1 •5 4 1 ; •••
1 91.0 4 II
• o.
•••
Cod. Gonv ilic & Caius 464/571, f . I r
••
16*
I
N
T
R
O
D
U
C
T
I
O
C o l o p h o n: E g o Guillelmus de Cu mlo [Komló in Hungaria] explevi hanc logicam Okam, armo Domini Iesu Christi m'ccc'Lxvi', die ultimo mensis Augusti. — Expleta est logica Ocham. Deo gradas. Capitula De aequipollentiis scripta sunt post tractatum De fallaciís, u t in cod. nn. 1. 9 et 14.
§ 2. F a milia Primo respondeat 17. - Barcinonae, Archiv. Coronae Aragon., cod. Ripoll 71.—Saec. XIV, membr., mm. 306 x 198, ff. 142, coli. 2, un. 50 27 I n c. f . 2ra: Dudum... Omnes... • E x p 1. E 139ra: primo respondeat. Codex iste nunc quidem terminatur verbis 'consequenter respondeat', sed altera pars ultimae sententiae a correctore suppleta est. Epistola desiit verbis 'reputo obtinere', sed reliqua pars addita est ab eodem scriptore qui ultimam sententiam operis complevit. Cap. 51 deest. Ca p it u la De aequipollentiís inscribuntur: Tractatus de aequipollentiis. Cf. cod. nn. 1 et 25. E x e m p l u m: London. Post Summam Logicae sequitur quaedam abbreviatio tractatus De corpore Christi, quam F. de P. Solá, qui eam edidit, credit esse scriptam ab ipsomet Ockham. 18. - Basileae, c o d . F. H. 25 (13).— Anno 1343, membr., min. 275x x190, fr. 121, coll. 2, 1M. 51. I n c. f . 12va: Quam magnos... Dudum... Omnes... E x pl. f . 119vb: primo respondeat. C o l o p h o n: E st liber scriptus, q u i scripsit sit benedictus. Amen dicant omnia. Expliciunt ista, quae tu ratione sophista fecisti. Vir doctus, flos logicorum. — Ab incarnationis armo m'ccc' quadragesimo secundo completus est liber iste in Oxonia, in vigilia purificationis beatae Mariae Virginis gloriosae. Praecedit index doctrinae, deinde (f. lOra) "Incipiunt responsiones doctorum... de articulis obiectis Okam repertis in libro qui dicitur de opere suo" 28 . H Prologo curn a e c et Epístola, s i m alia u manu l operi praemissa sunt. Eadem manus scripsit etiam tabulam capitulorum in fine et dinumeravit capitula Summae Logicau "Et sunt numero CCC minus XII; computet qui voluerit". — Codex olim erat Ottonis de Patara (Passau), deinde yero conservabatur: " Ad Minores Basileae". — Cap. 51 deest. E x e m p l u m: Londoniis. " C f . T. Barth, "Franziskanerhandschriften i n der Kathedralbibliothek v on Valencia und dem aragonischen Kronarc hi v v on Barcelona", Franziskanische Studien, X X X I X (1957), 22-39; fusiorem descriptionem praebet F. de P. s o a , "D e sacramento Altaris. Dos manuscritos ochamistas", Pensamiento, X X I I (1966), 279-352; amplissimam F. J. Fortuny B ., "E l codice Ripolles de l a 'Logi c a Mai or' de Oc k ham", Estudios Franciscanos, L X X I I I (1972), 151-70. " D e bis responsionibus videsis A . Pelzer, "Les 51 articles de Guillaume Oceani, censurés en A v i gnon, e n 1326", Revue d'histoire ecciésiastique, X X V I I I (1922), 240-70; J. K oc h, "N e n e Aktenstücke z u dem gegen W i l hel m Oc k ham i n Av i gnon geführten Prozess", Recherches de théoiogie ancienne el médiévale, V II (1935), 353-80; V I I I (1936), 79-93, 168-97.
DESCRIPTIO C OD I C U M MA NUS CRIP TORUM E T E D M O N U M
1
7
*
19. - Cracoviae, Ball. Univ. lageil., cod. 719. — Anno 1352, membr., ff. 116, coll. 2, un. 54-61, pluribus rnanibus exaratus 29 . I n c. f . 2ra: Quam magnos._ Dudum... Omnes... E x pl. f . 114rb: primo respondeat. C o l o p h o n: Explicit Summa totius logicae magistri Wilhelmi dicti Ockam. - Est codex iste finitus. Laus tibi Christe. - Anno millesimo sub trecesies quoque deno. Sed quinquagesimo quoque 2 ' cordis amoeno A fTe ctu caelis in profesto Michaelis Q u a e male sunt acta qui ponderat et bene facta Q u i totam logicam vult perfectissime scire A u d i a t hic Ockam et eam poterit reperire. F. 100vb, descripto cap. 3 De obligationibus usque ad verba "debet recipi antecedens", amanuensis dicit: "Quaere in fine libri et invenies particulam sequentem. videlicet ista: et consequens negari". In fine libri revera habetur reliqua pars tractatus De obligationibus et cap. De insolubilibus. Deinde habetur tabula capitulorum. E x e m p l u m: Londoniis. 20. — Erfordiae, Bibl. Civit. (Amploniana), cod. Q. 257 (A ff. 141, 3 col. 1, un. 38-41 " . I n c.—f . I r: ). S Omnes... a e c . X I V , m E x peI. f m . 141v: b primo r . responcleat. , C o l o p h o n: Exp licit Summa fratris Wille lmi Okham super logicam. Cap. 51 desideratur. - E x e m p l u m: Londoniis. - Codex quondam erat fratris Arnoldi de Aquisgrano. 21. — Fabriani, Bibl. Commun., cod. 95. —Saec. XV, membr., min. 195 x 138, ff. 115, col. 2, lin. 51 31 I n c. f . Ira: Dudum... Omnes... • E x p I. f . 115ra: post respondeat. C o l o p h o n: Exp licit logica fratris Guilelmi de Occam anglici de ordine fratrum minorum. Epistola desinit verbis: reputo obtinere. - Capitula De aequipollentiis leguntur in fine Partis II. - Codex iste aliquando erat fratris Ioarmis de Sassoferrato, ordinis S. Benedicti. 22. —Neo—Portus (New Haven, Conn.), Bibl. Univ. Yalensis, cod. Marston 240. Saec. X V , chart., mm. 224 x 150, ff. 124, col. 1, lin . 36-51 32 I n c. f . i r: Dudum... Omnes„. • E x pl. f . 124r: primo respondeat. 88 C f . J . Salamucha, "L o g i k a zcián u W i l hel ma Oc k ham a", Przeglad Filosoficzny, X X X V I I I (1935), 208. 8 Berlin °1887, 507. C 81 Cf . G. Mazzatinti, Inventari cit., I, Forl i 1890, 232. - Ph. Boehner huic codici assignavit num. 24, f sed iste est numerus i n ordi ne descriptionis. . "W Cf . C. U . Faye and W . H. Bond, Supplement lo the Censos of Medieval and Renaissance Mantiscripts in the United States and Canada, N e w Y o rk 1962, 92. . S c h O C K H AuM, S U M A L O G IC A E 2 * m ,
18*
I
N
T
R
O
D
U
c
n
o
C o l o p h o n: E xp licit logica Guillelmi Ocham, summi doctoris ordinis fratrum minorum, edita et composita per manus magistri Antonii de johanuzio, labore massimo (!) etc. Cap. 51 omissum est. - Tara capitula De aequipollentiís quam tractatus De obligationibus et De insolubilibus sequuntur Partem 111-2. - E x e m p l u m: Tib u ris (Tivoli). F. 124v legitur initium lib ri De puntate artis logicae tractatus brevior Gualteri Burlaei 33 . 23. - Parisiis, Bibl. Nat. lat. 6441. - Saec• XIV, membr., min. 348x 260, ff. 149, coli. 2, lin. 65-66. I n c. f . 93ra: Postquam dicta sunt aliqua de terminis... E x p I. f. 126rb: primo respondeat Pars I deest. - E x e m p l u m: Londinii. - FE lra-85ra habetur Gualteri Burlaei De puntate artis logicae tractatus longior 84 , D e sensibilium, qualitatum r e g u Utrum l contradictio i s sit maxima oppositio,De causa intrinseca suscepticOnioS magis n s e et minus q u et e variae n t iquaestiones a r u theologicae aliomm. FE 85ra-89rb: Primus m , tractatus de quantitate D (seu De corpore e Christi) Guillelmi de Ockham, deinde excerptum ex tractatui De successivis 35 a Expositione c t Physicorum, i v quod i correspondet t .a Summam tabula capitulorum; deinde Gerardi Odonis De sylt Logicae sequimr e logismo, De supposítiontbus et De principiís scientiarum. 24. - Patavii, Bibl. Univ. fr. 247, , ccon. o d2,. un. 65 38 I1n c. . 1 f 2. 172va: 3 . Omnes.„ - x p I. E 247va: primo respondeat. E S . licit tractatus optimus editus super logicam a venerabili C o l aO p he o n:c Exp fratreXGuillelmo Ocham. I V , m e m inter b ff. 178 et 179 exciderit, cap. 22-59 Partis I non habentur. Cum sextemus - E xr e m.p l u , m: Londonii• m Summam Logicae i praecedunt 19 tractatus aliorum auctomm, inter quos R i clurdus n Billingham, . Guillelmus Hentisberius, RichArdus Feribrigge et Rich2rdus de Kilvington. 3 5 Iste 0 codex olim erat in bibliotheca Eremitarum S. Augustini, Patavii. x 25. 2 - Patavii, 4 Bíbl. Unii.'., cod. 2092. - Auno 1373, membr., mm. 190 x 130, J'E 139, 5 con. 2, un. , 38. I n c. f . 2ra: currens velociter est subiectum... E x p 1. f . 139vb: primo respondeat. 83 Edidit Ph. Boehner, Franciscan institute Publications, Text Series 1, St. Bonaventure, N. Y. 1951; et iterurn simul cum tractatu longiori, ibidem Text Series 9, 1955. Edidit Ph. Boehner, Franciscan Institute Publications, Text Series 9, St. Bonaventure, N. Y. 1955. Edidit Ph. Boelmer, Franciscan Institute Publications, Philosophy Series 1, St. Bonaventure, N. Y. 1944. $ e D e
DESCRIPTIO C OD I C U M MA NUS CP IP TORUM E T E D I TI ON U M
1
9
*
C o l o p h o n: E xp licit opus logicae magistri e t e ximii doctoris magistri Guillelmi Ocharn. Scripta armo Domini Millesimo cccuocal', die prima mmsis aprilis, completa per fratrem Franciscum de Signorellis de Bononia, tunc lectorem conventus fratrum Minorum de Faventia, ad h o n o r= Dei et Virginis semper matris Mariae etc. Amen. Et concessa ad usum fratris Bartolomei de Castro Montis, fratris ordinis Minorum. Deo gratias. Amen. Codex initio mutilus est; incipit in cap. 2, lin. 34. — Capitula De aequipollentiis leguntur post Partem 111-2, praemissa rubrica: t Jncipit tractatus de aequipollentia propositionum modalium ». — E x e m p l u m: Bononiae. 26. - Vaticana Civitas, cod. Chigi E. V II. 220 (Ch). — Saec. X I V , membr., mm. 276 x 205, ff. 74, coli. 2, un. 62. I n c. f . ira : Dudum... Omnes... E x p I. E 74ra: primo respondeat. C o l o p h o n: Q u i scripsit scribat, semper cum Domino vivat, vivat in caelis Angelus in nomine felix. E x e m p l u m: Londonis. 27. - Vaticana Civitas, cod. Chigi E. VII. 221 (G). —Saec. XIV, membr., mm. 230 x 198, ff. 56, coli. 2, un. 63. I n c. f . ira : Omnes... E x p I. f . 54vb: primo respondeat. C o l o p h o n: Explicit Summa logicae (rasuro) edita ab (rasuro) viro Magistro Guillelmo de Hokam (rasura). Cap. 51 simul cum De obligationibus et De insolubilibus desunt. Capitula De aequipollentis nunc leguntur post De fallaciis, sed f. 43rb, ubi debuissent esse, notamr: "Quaere haec in fine libri". — F. 55va legitur initium Gualteri Burlaei De puntate artis logicae tractatus longior. — F. 56r in rota, quae totam paginam occupat, haec scripta sunt: "Anno Domini Millesimo Ducentesimo Septimo, 16 Aprilis Incepit Ordo Sancti Francisci". — Codex iste olim erat in bibliotheca Fratrum Minomm Ariminensium.
§ 3. — Familia Consequenter respondeat 28. - Assisii, Bibl. Commun., codd. 647 et 666 (Z). — Anno 1355, membr., mm. 180 x 130, l'E 134 et 64, coll. 2, un. 29. Hl duo codices olim unum constituebant 87 . I n c. cod. 647, f. ira : Dudurn... Omnes... E x p I. cod. 666, f. 23vb: consequenter semper respondeat. C o l o p h o n: Explicit logica Magistri Guillelmi Ockam (rasura) becce'Lum. Deo gratias. Epistola finitur verbis: aliquibus (!) speciebus argumentationis. " C f . G. Mazzatinti, Inventari cit., W , Forli 1894, 124, 130.
20*
I
N
T
R
O
D
U
C
T
I
O
Cap. 51 scriptum est post tabulam, in fine operis 38 ficit prima , p ra parte e mcapitulo i s s a51".nDeinde o tsequuntur a : duae quaestiones ad theologiam moralem " spectantes: H o a)c Utru m minus malum sit eligendum; b) Utrum quantumcumque d malum e poenac - sit incurrendum ad eliciendum actum bonae operationis. Post Partem 111-2 scripta sunt tria priora capitula tractatus De obligationibus, cum nota marginali: " De obligationibus tamen praetermittendum est hic, quia in fine tertiae partis pommtur". Ibi nunc de facto leguntur in codice 666. E x e mp l u m : Londoniis. 29. - Cameraci (Cambrai), Bibl. Munic., cod. 942. S a e c . X I V , membr., min. 247 x 185, ff. 117, coli. 2, lin. 36 39 . I n c., f. ira : Omnes... E x pl. f . 114va: convenienter semper respondeat. C o l o p h o n: Explicit tractatus editus et factus a venerabili doctore in theologia magistro Guillelmo Ocham ordinis minorum, scriptus et completus a n o ma Putquoet. Desunt cap. 51 et De insolubilibus. 30. - Cantabrigiae, Bibl. Collegii Gonville et Caius, cod. 4641571 (C). - Anno 1341, membr., mm. 265 x 180, ff. 69, coll. 2, lin. 60 " . I n c. f . ira : Quam magnos... Dudum... Omnes... E x pl. f . 64ra: consequenter semper respondeat. C o l o p h o n: Exp licit logica Gwilhelmi Occam, completa feria tertia post festum beatissimae Trinitatis [die 5 Iunii] per fratrem Conradum de Nipeth ordinis Heremitarum sancti Augustini in Magdeburgo tunc studentis (!). Anno incamationis Iesu Christi m'ccc"xu". Anno suo 22' etc. Finito libro sit laus et gloria Christo. Sequitur tabula quae inscribitur: "Incipit Registrum super logicam istam secundum ordinem capitulorum". - In ultima pagina, non tam eleganter, delineata est figura fratris tonsurati et pallio amicti, appositis verbis: "Frater Occham iste". - E x e m p l u m: Londoniis. 31. - Erfordiae, Bíbl. Civit. (Amploniana), cod. Q. 259 (A).- Anno 1340, membr., ff. 214, con. 2, un. 38 41 I n c. f . 3ra: Dudum... Omnes... • E x p 1. f . 155va: consequenter respondeat. C o l o p h o n: Explicit Summa supra totam logicam. Completa a Venerabili Inceptore theologiae magistro Guillermo Okam anglico, fratre ordinis m i n o = fratrum. Completa anno Domini m'ccn o cxlx" more Gallicorum, vicesima tenia die mensis februarii. 38 H o c capitulum etiam i n cod. n . 34 i n fi ne operis l egi tur. 33 C f . Catalogue générale des Manuscrits, X V I I , Paris 1891, 390; L. Baudry , "L e Tex te de l a Summa Totius Logi c ae", Mediaeval Studies, I X (1947), 301-04. " C f . M . R . James, A Descriptive Catalogue o f the Marucscripts in the Library o f Convine and Caius, Cambridge 1907-14, I I , 537s. 1 C f . W . Sc hum, Beschreihendes Verzeichniss c i t., p . 508.
DESCRIPTIO C OD I C U M MA NUS CRIP TORUM E T E D I TI ON U M
2
1
*
Epistola desinit verbis: reputo obtinere. Cap. 51 deest. De obligationibus et De insolubilibus bis habentur; primo post Partem 111-2, et iterum in fine Partis 111-3. Inscribuntur autem, sicut in cod. nn. 46 et 50: "De regulis pertinentibus ad artem obligatoriam" et "De modo arguendi penes insolubilia". E x em p l u m p rima vice: Londonis; secunda vice omittitur. Post tabulam sequuntur opera Gualteri Burlaei De puntate artis logicae tractatus longior et De obligationibus. 32. - Florentiae, Bibl. Medicea Laurentiana, cod. conv. soppr. 156. - Saec. XIV, membr., mm. 200 x 138, ff. 136, coli. 2, lin. 42. I n c. f . ira : Quam magnos... Dudurn... Omnes... E x p I. f . 134vb: convenienter respondeat. E xe mp l u m: guando Sortes est Aretiis responderet alio modo vel guando est Vulterris ve! Florentiae. Codex iste provenit ex Abbatia Florentina et aliquando erat ad usum Leonardi jacopi, qui emerat eum pretio decem fiorenorum. 33. Florentiae, Bibl. Medicea Laurentiana, Plut. Xlls., cod. 2 (K). - Saec. XIV, membr., mm. 300 x 210, ff. 213, coli. 2, lin. 48 4 2 I n c. f . 6rb: Dudurn... Omnes... . E x pl. f . 165vb: consequenter semper respondeat. C o l o p h o n: E t hic concluditur sententia huius sexti lib ri logicalis secundum venerabilem virum magistrum Guillelmum Anglicum. Deo gratias. F. ira legitur: "Incipit tabula infra scripti operis logicalis. Edita ab eodem Venerabili magistro Guillielmo Anglico, ordinis fratrum etc. dicto Oclum. Hanc tabulam trado tibi Karissime frater...". In hac tabula, post titulum cap. 43 Partis I insertum est cap. 51 eiusdem partis, cum nota marginali: "Istud capitulum praecedit in ordine capitulum qualitatis". Tractatus De obligationibus et De insolubilibus scripti sunt post Partem 111-2. - E x e m p l u m: Parisius. Summam Logicae sequuntur opera Gualteri Burlaei, De puntate artis logicae tractatus longior (ad laudem fratris Bertrandi de Provincia); Consequentiae et Regulae supra totum librum Prioruni. Iste codex aliquando erat ad usum fratris Ioannis Iusti de Florentia, ordinis S. Francisci, qui emerat eum sex fiorenis dum studeret in theologia apud Cortonani. Deinde factus est "Liber Conventus S. Crucis de Florentia... N ' 524". 34. Florentiae, Bibl. Nat., cod. Conv. soppr. E . 5. 802 (F"). - Saec. XIV, membr., ff. 70, coll. 2, lin. 62. I n c. f . 3ra: Omnes... E x p I. f . 69ra: consequenter respondeat. Cap. 51 scriptum est in fine operis (f. 69r-v) sine titulo. - F. 43ra, in margine ad cap. 13 Partis 111-3, corrector scripsit: Istud capitulum non erat in logica ex qua corrigebam. Post Partem 111-2 leguntur De aequipollentiis, De obligationibus et De - E x e m p l u m: Londoniis. 41 A . M . Bandirti, Catalogus c i t., p. 94s.
22*
E
N
T
R
O
D
U
C
T
I
O
85. - Oeniponte (Innsbruck), Bibl. Un iv., cod. 490. — Saec. X IV , membr., mm. 210 x 135, 11 105, col. 1, un. 47-50, pluribus manibus exaratus. I n c. f . 3r: Omnes... E x p 1. £ 105v: respondeat convenienter. C o l o p h o n: Exp licit tractatus Okham. Deo gratias. F£ i r -2 v 88. p r - Neapoli, Bíbl. Nat., cod. V III. E. 12 (N). — Saec. XIV, membr., mm. 240 x 170, col]. 2, un. 51 0 a e . Ic nec. f . ira : Quam magnos... Dudum... Omnes... E d xi p 1. £ 106rb: consequenter semper respondeat. C t o l o p h o n: Explicit logica Ocharn. Deo gradas. iE x e m p l u m: Lendonis (!). — Codex iste quondam erat ad usum fratris Petrinde Neapoli. d - Patavii, Bibl. Antoniana, cod. 544. — Anno 1380, membr., mm. 128 x 90, 37. e col. 1, un. 29 44 ff. 208, xI n c. f . i r : Ornnes... . cE x pl. f . 208r: consequenter semper respondeat. aC o l o p h o n: E xp licit summa magistri Gulvermi Ocham anglici ordinis p rninorum, scripta manu fratris Astasii de Mella eiusdem ordinis, anno fratrum i t m'ccc'u o rf . Domini uCapitula De aequipollentiis bis occurrunt: primum post Partem III-2, deinde ubi l in nostra editione. Tractatus De obligationibus et De insolubilibus sequuntur capitula o De aequipollentits primo loco scripta. — E x e m p l u m: Londonis. — Codex iste olimrerat fratris Angeli de Bario, provinciae Apuliae. u 88. - Philadelphiae, Bíbl. Univ. Pennsylvaniae (Rare Books Collection), cod. lat. 1.— m Saec.. XIV, membr., mm. 250 x 180, fr. 103, coli. 2, lin. 43 45 I n c. £ ira : Dudum... Ornnes„. . — E x pl. £ 101vb: consequenter semper respondeat. E xC o l o p h on: Explicit logica magistri Guilielmi Ocham, scripta per me fratremeMathei (0 de Faventia, ordinis Servorum, studentem Bononiae. Capitula De aequipollentiis desunt. Tractatus De obligationibus et De insolubilibus m veniunt p post Partem I Hex notis Fidelis a Fartna, centum annis ante factis 46 i. — l ,nani o l i m au t i n F. III. 12. signatus: E xuPatriarchalis, e m ep r lVenetiis, b m i mb :l i o t h e c a " Cf. C. Cenci, iManoscritti francescani della Biblioteca Nazionale di Napoli, o. 476 (Spicilegium BoS F e Grottaferrata n t :a e v m naventurianum VIII, 1971, 840). -i aL44 Cf. e A.. M . _Tosa, Codici manoscritti della Biblioteca Antoniana di Padova, Padova 1886, 156. — o41 Cf. P. Zacour and R. Hirch, Catalogue of Manuscripts in ate Libraries of the University of Pennsylvania, 1965, 1; C. U . Fave und W . H . Bond, Supplement cit., p. 485. C nPhiladelphia o 41 F. da Fanna in volumine X I X itinerum, p. 20, ubi describir codices franciscanos Seminari i Pad d e x triarchalis Venetiarum, de hoc codice haec refert: "F. ItT. 12, i n 4*, s. D u d u m me pacer._ Explicit iloycaomagistri s Guilielmi Ocham scripta per me fratrem Matheura de Faventia ordinis Servorum studentem t e Boehner notitiam huius codicis sine dubio bine accepit. Etenira iste codea, ut C. Cenci Borionie". n Ph. nobis , ipersczipsit, bibliothecam probabiliter iam initio huius saeculi reliquerat. u i t s
DESCRIPTIO C OD I C U M MA NUS CRIP TORUM E T E D M O N U M
2
3
*
Post cap. 35 Partis I, quod est de 'toto', additur in ima pagina capitulum de priori "Similiter autem 'prius' dicitur multipliciter. Uno quidem modo aliquid d icitur prius alio secundum durationem, ut lex prior et antigua nova, et ita 'prius' idem est quod antiquius filio meo (!). Mio modo secundum perfectionem, puta quia perfectior alio, ut forma prior est materia et fructus prior est flore. A l i i vocant prius secandum namram , sed de vocabulis non est cura. Aliter dicitur prius secundum ordinem, u t causa p rio r est effectu, similiter producens producto, sicut sol prior est radio et ignis calore. Dicitur etiam aliquid prius alio secundum dignitatem, ut rex est prior comite. Et hi quatuor modi prioritatis possunt competere eidem. Alio modo aliquid dicitur prius alio quia , munepseu prius est 'homine e t 'color' 'albel u hoc rde a plaribus s i g prius npraedicatur, i fiessec convenit a t ut 'animal dine'. Et modo tantum terminis. e t Solet etiam dici ,aliquid prius alio quod in enthymemate potest esse antecedens l ualterius r i etb non u e converso. s respectu Et sic una propositio dicitur prior alia, ut haec propositio 'duo e s sunt' est t prior ista 'unum est'. Sequitur enim 'duo sunt, ergo unum est', et c non eoconverso. m Similiter - haec propositio 'homo est' est prior ista 'animal est', propter praedictam causam. Et quotiens dicitur 'prius' totiens 'posterius' dici potest. Ex his patet [quod] quodlibet universale est prius alio et una propositio est prior alia, et universaliter praemissae priores conclusione". Venerabilis Inceptor de 'priori' fusius et magis philosophice egit in Scripto in I Sententiarum, dist. 9, q. 3 G. 39. — Remis, Bihi. Munic., cod. 888. — Saec. XIV, membr., mm. 207 x 150, ff. 146; chart„ mm. 203 x 148, ff. 147-78; c o l 2; duo codices in unum compacti, pluribus manibus scripti 47 I n c. f . ira : Omnes... . E x pl. f . 130vb: consequenter semper respondeat. C o l op h o n: E xp licit Summa sive compendium super onmes libros lo gicae, ordinata cum obligationibus et insolubilibus, compilata a fratre Guillelmo Okkam de ordine fratrum minorum. Amen. Cap. 51 omissum est. Capitula De aequipollentiís immediate praecedunt tractatum De obligationibus. Post tabulam capitulorum, f. 135ra incipit tabula doctrinae, his verbis: " Hic incipit tabula super Summa fratris Guillermi O c b m ordinata secundum ordinem alphabeti, p e r quam contenta i n dicta Summa possunt facilius inveniri...”. Pere u t codices un. 2 et 6. Conferatur etiam Colophon huius cum inscriptione cod. n . 1. Pars chartacea, fr. 147ra-178ra continet Summam Physicorum, quae dicitur "edita a fratre Guillelmo Okam". Codex iste provenit ex bibliotheca convenms S. Dionysii.
" Cf. Catalogue générale des Adanuscrits, XXXI X, Paris 1904, 203s.
24*
I
N
T
R
O
D
U
C
T
I
O
40. S . Deodati (Saint Die), Bibl. Munic., cod. 63. —Saec. XIV, membr., mm. 198 x 138, ffi 116, col. 1, un. 43. Anonymus 48 I n c. f . i r : Dudum... Omnes... . E x p I. f . 115r: semper con (rasura) respondeat. C o l o p h o n: E xp licit tractatus super totam logicam. — Detur pro pena scriptori pulcra plena. Amen. Cap. 51 deest. Epistola finitur verbis: reputo obtinere. 41. - Tuderti (Todi), Bibi. Commun., cod. 181. — Saec. XIV, chart., pp. 175, col. 1, un. 40, pluribus manibus exaratus 42 . I n c. p . 1: Omnes... E x p i. p . 175: consequenter respondeat. Cap. 51 desideratur. Desunt etiam Pars III-1 inde a cap. 4 et Partes 111 et 3. 2 42. Vaticana Civitas, cod. Vat. lat. 947 (11 182 x.2126, ff. 125, coll. 2, un. 43 51) I).n c.—f . iraS: Onmes... . a e c . X I V , m x peI. f .m124vb: E b consequenter r . , respondeat. m C o l o p hmo n: Expliciunt . fallaciae magistri Guillelmi Ocham subtilissirni doctoris. Et finit quarta pars tertiae partis. Cap. 51 omittitur. — E x e m p l u m: Londoniis. 43. Vaticana Civitas, cod. Vat. lat. 950 (V fr. 117, 5 coll. 2, un. 47 51 I n c.—f . ira . ). S : aDudum... e c . Omnes... X E x pI I. V f . 117ra: , semper convenienter respondeat. cTractatus h a De r obligationibus t . , et De insolubilibus desunt.—Post Summam Logicae sequuntur m pauca i ex n tractatu . Richard Swyneshead, De obligationibus et insolubilibus. — Codex 2 iste quondam 9 2 erat Erhardi x de Maturan. 2 1 6 , 44. Vaticana Civitas, cod. Vat. lat. 4542. — Membr. ff. 38, chart. ff. 39-96, mm. 218 x 150 et 220 x 170, coli. 2, lin. 40 et 49 52 I n c. f . ira : Dudum... Omnes._. . E x p 1. f . 95vb: convenienter respondeat. C o l o p h o n: Exp licit tractatus logicae fratris Guillelmi Occam. Epistola desinit verbis: reputo obtinere. Tractatus De obligationibus et De insolubilibus non habentur. In fine sequuntur p rimi sex tituli. " C f. Catalogue genérale des Manuscrits, III, Paris 1861, 500s. " C f. L. Leoni, Inventari dei codici della biblioteca comunale di Todi, Todi 1878, 61. " Cf . A . Pelzer, Codices c i t., pp. 391s. " C f . A . Pelzer, Codices c i t., p . 395. " C f . A . Mai er, "Handschriftliches zu W i l hel m Oc k ham und W al ter B url ey ", Archiyum Franciscanum Historicum, x u v r i l (1955), 225-51.
DESCRIPTIO C OD I C U M MA NUS CRIP TORUM E T E D M O N U M
2
5
*
45. - Vaticana Civitas, cod. Ottob. lat. 2071 (0). S a e c. XIV, membr., 360 x 252, ff. 84, coli. 2, lin. 77. I n c. f . ira : Quam magnos... Dudum... Omnes... E x p I. f . 47ra: consequenter semper respondeat. Co I o p h o n: Exp licit quarta pars tertiae partis et per consequens tota logica fratris Guillelmi de Occkam ordinis fratrum minorum. Prologus inscribitur: "Incipit prologus fratris et magistri Adam de Anglia in logicam sui magistri fratris Guilermi Ockarn egregissimi bachalarii theologiae". Post Prologum yero: "Explicit prologus Adae. Incipit prologus fratris Guliermi de Ockam, quorum uterque est eiusdem ordinis, ut patet in prologo praedicto". In fine autem: "Explicit prologus fratris Guliermi de O c b m directus discipulo suo praedicto''. In margine ad unum paragraphum cap. 27 Partis II legitur nota critica: "Istud {u. verba inter va-cat] cancellavit ipse Occkam". - E x e m p l u m: Londoniis. In fine, ff. 47rb-48va, habetur tabula capitulorum. Deinde yero, alia manu, sermones S. Augustini Super Psalterium.
§ 4. - Familia Distincta 46. - Brugis, Bibi. Civit., cod. 498*(Br)• - Anno 1340, membr., min. 280 x 198, ff. 134, coli. 2, un. 48 53 I n c. E ira : Dudurn... Omnes... . E x p I. E 133va: consequenter sic respondeat. C o l o p h on: Explicit tractatus logicae divisae in tres partes et unaquaelibet (!) pars est divisa per capitula. Amen. - Vigilia S. Vincentii [21 Ianuarii] fuit iste traetatus scriptus, anno Domini m'ccc'40. Scriptor scripsisset melius si bene potuisset. Cf. cod. n. 50. Ultima verba Epistolae sunt: reputo obtinere. - Cap. 51 deest. -E x e m p l u m: Londeneis (!). Tractatus De obligationibus inscribitur: De regulis pertinentibus ad artem obligatoriam; De insolubilibus yero: De modo arguendi penes insolubilia. - Cf. cod. nn. 31 et 50. 47. - Erfordiae, Bibl. Civit. (Amplon.), cod. a 67 (Al). - Anno 1339, membr., ff. 134, col. 1, lin. 43-49 54 « I n c. f . ir: Quam magnos... Dudum... Omnes... E x p I. f . 123v: consequenter semper respondeat. C o l o p h o n: E xp licit tractatus logicae fratris Willie lmi Okkam de provincia Angliae (doctoris sed deletum est) sacrae theologiae, divisus in tres partes et unaquaeque pars est distincta per capitula, quem scripsit (Amo Petri partim erasum) 54 Cf . A . de Porter, Catalogue des Manustrits de la Biblioth'eque Publique de la Vi ne de Bruges, Paris
1934, 580. " C f . W . Sc hum, Beschreibrides Verzeichniss c it., p . 726.
26*
I
N
T
R
O
D
U
C
T
I
O
de custodia Norvegiae in Wysbi 55 , ain npace. sit u oAmen. D o m i n i m 'F. c1r, cin rubrica, e x xquae x praecedit i x Epistolam, haec legantur: "Explicit prologus ' , primus, incipit prooemialis epistula ad fratrem Willelmum de Ambersbergh (Amc busbergh u ?) ordinis i minorum u sde provincia Angliae". E x e mp l u m: Lundunis m (= Lunde seu Londinum m o Gothorum r ?). i FEa 123v-134v habentur excerpta ex Gualteri Burlaei, De puntate artis logicae tractatus longior, hac notitia praemissa "Hanc extractionem de logica Burle ordinavit frater Ioannes Nicholai, lector de custodia Lincopensi, provinciae Daciae, guando studuit Parisius, anno Do min i mcccc'xxlx, de cuius logicae commendatione praemisit prologum in hunc mo dam: Post praecedentem summam editam a Fratre W. compilavit Burle alium traetatum de logica, in quo pauca continentur utilia, realiter nihil, vel sumpta de priori summa vel de Boedlio in libro De categoricis et hypoth,eticis syllogismis. Quae tamen in ipso iudicavi esse utilia, posita ultra ea quae in summa praecedenti, vel quae sunt contra ea quae dictmtur in illa summa, ut opposita iuxta se posita magis elucescant et melius, breviter in sequentibus colliguntur. — Explicit prologus extraetoris, incipit prologas auctoris: Suppositis significatis terminorum etc". 48. - Erfordiae, Bibl. Civit. (Amplon.), cod. F. 301 (A ff. 113, 2 coli. 2, un. 45-56 56 . I).n c.— f . ira A : Quam u n magnos... o 1 Dadurn.„ 3 4 8Omnes... , E mx pl. e f . m111va: b consequenter r . , semper respondeal C o l op h o n: Explicit logica Wilhelmi Ockam, qui fuit de ordine fratrum minorum. Ipse etiam fuit magister Sacrae Scripturae. — Anno Christi 1348 completa est logica Wilhelmi Ockam, in die undecim miliurn virginum [21 Octobrisj, quarum intercessio pro nobis miseris ante Deum succurrat. Amen, Amen. Tabulae capitulorum, f 111vb, haec praemittuntur: "Iste tractams logicae artis divisas in tres partes et unaquaelibet (!) pars est divisa in sua capitula". — Tabula capitulorum subscribitur: "Explicit Registrum huius libri". — Cf. cod. n. 30. Cap. 51 legitur post cap. 62 eiusdem partis• — E x e mp l u m: Bononiae. 49. - Neapoli, Bíbl. Nat., cod. VHI. G. 98 (N 230 x1 155, ff. 162, col'. 2, lin. 42 57 I).n c.— f . iraS: Dudum... . a e c .Omnes... X x pl. E I EV 162rb: , cottsequenter semper respondeat. mo l eo phmo n:bExplicit C r . tractatus , logicae, divisus in tres partes et unaquaeque pars distincta m est m per capitula. . Quorum capitulorum opus editum fuit a magistro Guillelmo Ocham in sacra theologia doctore, de minorum ordine. Epístola desinit in columna per verba: reputo obtinere; reliqua pars suppleta est in ima pagina. — Quatuor capitula De aequipollentiis simul cum De obligationibus et De insolubilibus leguntur in Eme Partis E x e mp l u m: in sancto Marino. " Wysbi seu Visby est oppidum insulae vulgo Gotland in Suena. Custodia Norvegiae eo tempore erat pan Provinciae Daniae seu Daciae " C f . W . Schum, Beschreibenzies Verzeichniss cit., pp. 206s. 57 Cf. C . Cenci, Manoscritti cit., p. 866.
DESCRIPTIO C OD I C U M MA NUS CRIP TORUM E T E D M O N U M
2
7
*
50. - Pan'síts, Bibl. Mazar., cod. lat. 3521 (M). - Saec. XIV, membr., mm. 248 x 180, ff. 156, coll. 2, un. 44. I n c. f . ira : °rime s_ E x p I. f . 154rb: consequenter sic respondeat. C o l o p h o n: Exp licit tractatus logicae divisae in tres partes et unaquaelibet (!) pars est divisa per capitula. Amen. - Scriptor scripsisset melius bene si placuisset. - Cf. cod. n. 46. De obligationibus inscribitur: De regulis pertinentibus ad artem obligatoriam; De insolubilibus yero: De modo arguendi per insolubilia. Cf. iterum cod. n. 46. E x e m p l u m: Londeneis (!). Codex iste olim pertinebat ad bibliothecam Abbatiae S. Victoris. 51. - Parisiis, Bibl. Nat. lat. 6431 (P). - Saec. XIV, membr., mm. 245 x 175, ff. 118, coll. 2, un. 5 0 -5 2 5 8 I n c. f . ira : Dudum_ °rimes_ . E x p I. f . 77va: consequenter respondeat. C o l o p h o n: Explicit tractams logicae divisus in tres partes et unaquaeque pars est distincta per capitula. Non habet cap. 51. Desiderantur etiam De aequipollentiis, De obligationibus et De insolubilibus. Ff. 78ra-118vb habetur sic dicta Exposítio aurea Guillelmi de Ockharn. 52. - Patavii, Bibl. Anton., cod. 537. - Saec. XIV, membr., mm. 220 x 150, fe 137, col. 1, un. 37 59 . I n c. f . i r: Quam magnos... Dudum_ Omnes_ E x p I. f . 134r: per exempla in figura posita (=- 111-4, c. 18, un. 135). C o l o p h o n: Exp licit iste liber qui scripsit sit benedicms, Amen, Amen, Amen. Explicit tractatus logicae divisus in tres partes et (una sed del.) quaelibet pars est divisa per capitula. Epístola desinit verbis: perscrutatio subsequetur. - Ultimae viginti lineae operis desunt. - E x e m p l u m: Londoneis. Tabula capimlorum sic subscribitur: Explicit tabula super logicam fratris Willelmi Okham de ordine fratrum minorum, sacrae theologiae inceptoris et eorundem (!) professoris. - Cf. cod. n. 63. 53. - Vaticana Cívitas, cod. Burghes. 151 (D). - Saec. X IV , membr., mm. 260 x 198, ff. 148, con. 2, lin. 44 48 6O. n c. f . 31ra: Omnes... E x p I. f . 131va: consequenter semper respondeat. C o l o p h o n: Explicit tractatus logicae divisus in tres partes et unaquaeque pars est distincta per capitula. " Cf. E. Pellegrin, La bibliothèque des Visconti et des Sforza ducs de Matos au X V I siècle, Paris 1955, o. 114. " C f. A. M . josa, Codici cit., p. 156. "; ( 1 C
28*
I
N
T
R
O
D
U
C
T
I
O
Cap. 51 omissum est. Inter l'E 117v et 118r unus sextemus excidit, qua de causa textus inde a cap. 19 Partis 111-3 usque ad cap. 2 Partis 111-4 desideratur; per consequens desunt etiam De obligationibus et De insolubilibus. lra-30vb praecedunt Notabilia seu abbreviatio sic dictae Exposítionis aureae; post Summam Logicae yero, f. 131va, immediate sequitur tractatus De sacramento altaris eiusdem Venerabilis Inceptoris. Idem amanuensis scripsit etiam magnam partem codicis Burghes. 68, q u i continet abbreviationem Scripti in I Sententiarum Guillelmi de Ockharn. Scriptor et abbreviator, nostro iudicio, idem sunt. - Iuxta A. Maier 61 codex noster memoratur iam in catalogo Avenionensi anni 1369, u t cod. num. 883; et in catalogo anni 1375, ut cod. num. 414. 54. - Vaticana Civitas, cod. Vat. lat. 949 (V mm. 4 311 x 245, fE 114, col'. 2, un. 52-56 62 I).n c.- f . 3ra: . S aOmnes... e c . X I V E ( x p11. f .3113vb: 3 consequentiae 5 ? (!) [add. mg.: semper] respondeat. C ) o l o p, h o n: Explicit tractatus logicae divisis (! pars est )m i distincta n e t rm per e scapitula. b p ra r . t e, s e Cap. 51t deest. - Exemplum : Londoniis. u n a q u a e q u e § 5. - Codices in fine mutili 55. - Avenione, Bibl. Munic. (Musée Calvet), cod. 1086 (Y). A n n o 1343, membr., mm. 286 x 195, fr. 68, coll. 2, lin. 41 33 • I n c. f . ira : Quam magnos... Dudurn... Omnes... E x pl. f . 68rb: vel antecedens praenegato et huiusmodi. Et haec de fallaciis quo ad nunc safficiant etc. et sic sit dictum de hoc. C o l o p h o n: Explicit summa seu compendium supra omnes libros logicae ordinata per fratrem G. Okam ordinis minorum, doctorem in theologia. Et fuit finita die lunae post festum beati Bamabae apostoli anno Domini m'ccc'43'. Cf. Colophones cod. nn. 9, 65 et inseriptio cod. n. 1. Capitula De aequipollentiis, De obligationibus et De insolubilibus (hoe ordine) leguntur in fine Partis II, de qua re nota marginalis ante primum cap. De falladis admonet lectorem. - Inter ff. 48 et 49 senio quae incepit linvestilgans sciat" excidit, ideo pars inde a fine cap. 16 Partis 111-2 usque ad medietatem cap. 9 Partis 111-3 desideratur. - E x e m p l u m: Londoneis. 56. A ssisii, Bibl. Commuti., cod. 187. - Saec. XIV, pars membranacea, sed. ff. 1-61, mm. 226 x 155, col. 1; pars yero chartacea, sci!. ff. 62-108, mm. 225x150, con. 2 34 . P a r s I , i n e. f . 94ra: Dudum... Omnes... " A . Mai er, i bi dem, p . 198. " C f . A . Pelzer, Codices c it., pp. 3 9 1 . 88 C f . L a b a n c l e , Catalogue géntlrale, X X V I I , Paris 1894, 502. 84 C f . G. Mazzatinti, Inventari c i t., I V , Fo rl i 1894, 53.
DESCRIPTIO C OD I C U M MA NUS CRIP TORUM E T E D M O N U M
2
9
*
E x pl. E 101vb: omnia nomina contenta (Pars I, e. 10, lin. 78). P a r s I I , i n e. f . 62ra: Postquam dicta sunt aliqua... E x pl. f . 93ra: hoc praedicatum 'currit'. Et de propositionibus a d praesens dicta sufficiant. Epistola terminatur verbis: reputo obtinere. FE lr-61v praecedunt triginta quatuor quaestiones, quarum prima est: Utrum aliquo fundamento reali creato ve l increato possint fundan i diversae relationes oppositae. FE 102r-107v legitur tractatus introductorius in logicam quae incipit: Quia antiqui modemique magistri. Initium huius tractatus legitur etiam in cod. Vat. lat. 674, f. 159v. 57. - Beuronae, Bibl. Abbatiae S. Martini, cod. in 4 , 51. - Saec. XV, chart., mm. circa 288 x 210, non numeratus, ex tribus partibus est compositus. Secunda pars est Summa Logicae, ff. 85, coli. 2, lin. 58. I n c. I I , f. ira : Quam magnos... Dudum... Omnes... E x pl. I I , f. 85rb: in primo tractatu de accidente, ideo ad praesens sufficiant. Et sic est finis. C o l o p h o n: Explicit Oquam liber laudabilis. Tractatus De obligationibus et De insolubilibus sequuntur Partem 111-2. Quatuor vero capitula (cum quinto, per errorem) De a e q u ip . fallaciís. De o lleQuoad n t iis nomen a d d 'Oquam' i t a cf.s Rotornagi u n t(Rouen), Bibl. Munie., cod. A. 465 p (561): o"Tractatus s t Oquam de corpore Christi''; Tractatus minor, o lim Herbipoli (Würzburg), Conv., cod. I. 63: "Explicit compendium t r a c Bibl. t Fratrum a t uMinorum m logicae Oquam collectum ab codera..." 68 « 58. - Bononiae, Bibl. c o d . lat. 103. - Duo codices in unum colligati. I sace. XV, chart., mm. 302 x 217; II: saec. XIV, membr., mm. 300 x 212. Pars I, ff. 1-198 continet opera logicalia Alberti Magni, Ammonii et aliorum; pars II, membranacea, numerata in imis paginis ab 1 ad 34, coll. 2, lin. 48 continet partem Summae Logicae 66 I n c. f . ira : Dudum... Omnes... . E x p 1. f . 34vb: nulla variatione alia facta sicut ista (= Pars II, c. 15, lui. 11). Epistola finem capit verbis: perscrutatio subsequetur. Codex iste quondam erat ad usum fratris Antonii de Ianua, "et est loci sancti Pauli in monte, iuxta Bononiam". 59. - Brugis, Bibl. Civit., cod. 497 (U). - Saec. XIV. membr., mrn. 288 x 197. Codex compositus. Summa Logicae exstat ff. 1-40, con. 2, lin. 54 87 I n c. f . ira : Dudum... Omnes... . eb C f . i nfra, cap. V I . Cf. L. Frati, Indice dei codici latini conservati nena R. biblioteca universitaria di Bologna (Studi Italiani di fi lologia cLusica, X V I -X V I I , Firenze 1908-1909, 155). " C f . A . d e P oner, Catalogue c i t., pp. 578s.s.
30*
I
N
T
R
O
D
U
C
T
I
O
E x p I. E 4Orb: in sensu divisionis sic (= Pars III-1, c. 36, un. 8). Epistola finitur verbis: reputo obtinere. - Cap. 51 deest. In altera parte codicis habentur opera quaedam logicalia Roberti Flund et Richardi de Kilvington. 80. - Lauduni (Laon), Bíbl. Munic., cod. 431 (L). - Saec. XIV, membr., mm. 215 x 155, ff. 159, col'. 2, un. 46, pluribus manibus exaratus es. I n c. E ira : Quam magnos... Dudum... Onmes... E x p I. f. 159va: et ita de consimilibus est dicendum (= finis Partis III-4, c. 17). C o l o p h o n: Explicit logica Ocham compilata per fratrem Gwilhelmum de ordine minorum. Cap. 51 non habetur. - E x e m p l u m: Londoniis. Codex iste provenit e bibliotheca Abbatiae Vallis Clarae (Vauclair). 61. - Parisiis, Bibl. Nat. lat. 6430. - Ante 1399, chart , nmi. 295 x 198, ff. 128, coll. 2, un. 44-52, pluribus manibus scriptus. I n c. E ira : Dudurn... Omnes... E x p I. f . 128ra: ista de aequipollentia earum sufficiant. C o l o p h o n: Exp licit logica (Occam rasum). Amen. Iste codex, ut videtur, aliquando terminabatur f. 96vb, cum Parte 111-2, ubi legitur subscriptio: "Explicit tractatus Posteriomm fratris Ghulielmi fratmm minorum de Anglia subtilissimi doctoris". Infra sequuntur nomina possessorum, e x quibus adhuc legi possunt: frater Daniel de Placentia, provinciae Bononiae; frater Petrus de Bevanio [Bevagna in Umbria], qui emit hunc codicem a jhacopo Provostin, anno 1399. De obligationibus et De insolubilibus inveniuntur post tractatum De fallaciis; ultimo loco leguntur capitula De aequipollentiis. - E x e m p l u m: Longum (!). Seamdus amanuensis f. 128v, inter alias ineptias, scripsit: Meum nomen non pono, quia me laudare non volo. 62. - Parisiis, Bibl. Nat. lat. 6432. - Ex duobus compositus. Pars chartacea, saec. XV, ff. 32, min. 280 x 210, coli. 2, lin. 59; pars membranacea, = 290 x 109. 1n c. f . ira : Dudum... °reines_ E x p I. f . 32vb : poterit esse falsa diun haec est vera 'animal est' (=- Pars 111-3, c. 18, lin. 97). Epistola desinit: reputo obtinere. Desunt cap. 51 et capitula De aequipollentiis. Altera pars, multo antiquior, continet Historian: gentis angionen Bedae Venerabilis, initio et fine mutilam. 63. - Patavii, Bíbl. Univ., cod. 1913. - Ante a. 1377, membr., mm. 220 x 150, ff. 126, con. 2, lin. 48, duabus manibus. 1n c. E ira : Onmes... E x p I. E 126ra: per exempla in figura posita (= 111-4, c. 18, un. 135). Is Cf. Catalogide gértérale, I, Paris 1894, 227.
DESCRIPTIO C OD I C U M MA NUS CRIP TORUM E T E D M O N U M
3
1
*
E x e m p l u m: Londoneis. - F. 126r supplemr particula Partis I I 113-67, , cquae . particula 4 , ud e n . fi Tabula capitulorum E 128r sic subscribimr: Explicit tabula super logicam frac i t Guillelmi tris e t i aOkham m de ordine [rasura] sacrae theologiae inceptoris et eiusdem proi fessoris. n - Cf. explicit et subscriptio tabulae in cod. n. 52. c oIsta dlogica, i cconventus e fratrum Eremitarum S. Augustini, die 28 O ctobris 1377 concessa est n . ad usum fratris Francisci de Padua. 3 1 . 64. - Tarvisii (Treviso), Bibl. Commun., cod. 376. - Ante a. 1371, membr., mm. 240 x 186, IT. 108, col. 1 89 I n c. f . ira : °rimes._ . E x p 1. f . 108vb: vel quia plura (= Pars 111-4, c. 17, lin. 12). Tria folia non numerata, operi praemissa, continent partem tabulae capitulorum quae bis verbis inscribitur: "Logica fratris Guillelmi Okam prima sui divisione dividitur in tres partes principales, nam in prima parte doctor veritatis determinat de proprietatibus terminorum...; e t quilibet tractatus d ivid itu r i n capitula, u t inferius ostendetur...". Haec tabula, u t videtur, operi iam confecto praemissa est, et provenit ex quodam codice qui ad familiam D i s t i n c t a pertinet. E x e m p l u m: Parisius. Tractatus De insolubilibus (f. 95va) his verbis terminatur: "ne ista pars logicae dimitteretur totaliter interminata et intractata". Deinde sequitur additio curiosa: "quia non sperabam Venerabilem doctorem Ioannem Buridanum super insolubilium materia se volentem tractare. Quare dicta etc.". - Quisnam et quare haec verba addidit ? Forsitan scriptor huius codicis, qui si speravisset Buridanum de materia insolubilium tractaturum, hoc capitulum non scripsisset. Codex terminatur in nono sextemo; proximus, nunc deperditus, incipiebat verbis: enuntiantur de pluribus. Ioannes Franciscus Tarvisinus de Marlengo, O.P. hunc codicem die 9 Septembris 1371 conventui Tarvisino Fratrum Praedicatorum donavit 70. 85. - Vaticana Civitas, cod. Vat. hit. 948 (1 1 360 x8 258, ff. 113, con. 2, lui. 55 71 I).n c.- f . S ira a : Orines... • e c . X I V , m x peI. E m E 113va: b vel r antecedens . , praenegato et huiusmodi. Et haec de fallaciis quo ad m nunc sufficiant, m et . sic sit dictum de hoc. C o l o p h o n: Explicit summa sive compendium super omnes libros logicae ordinata per fratrem Guillelmum de Okam ordinis minorum, doctorem in theologia. Finito libro sit laus et gratia Christo etc. - Cf. Colophon cod. nn. 9, 55, et inscriptio cod. n. 1. - E x e m p l u m: Londoneis. " Cf. T . Barth, "D i e Somma Logicae des Wilhelm Ockham und oler Traktat de puntate artis logicae des Walter Burleigh i n zwei Handschriften der Kommunalbibliothek von Treviso", Franziskanische Studien, XXXVI I I (1955), 411-16. 71 XXXVI ) (1966), 26. 7C 1 Cf. A. Pelzer, Codices cit., p. 393. f . T
32*
I
N
T
R
O
D
U
C
T
I
O
§ 6. - Abbreviationes et fragmenta a) Erfordiae, Bibl. Civit. (Amplon.), cod. Q. 242, ff. 24r-25ra continet Supposit'iones Ockam 72 • N o n b) Erfordiae, Bibl. Civit. (Amplon.) cod. Q. 395, ff. 102r-105r sub titulo "set a m e quuntur quaedam rasariae ipsius Ockarn" habet excerpta ex Parte I et II necnon n De obligationibus et De insolubilibus 73 v e r b o . - c) E x e m p l u t e nMonachii, u s Bibl. Status, cod. lat. 276, ff. 104ra-105rb habet capitula 44 et 45 m : Partis I Summae Logicae, sub inscriptione: Capitulum fratris Occam de quantitate 74 . L o n d o n e i . s .d) Parisiis, Bibi. Nat., cod. lat. 15.904, ff. 204r-210v continet abbreviationem Partis I Summae Logicae. e) Vaticana Civitas, cod. Vat. lat. 674, f. 117r-v habet initium tractatus De principiis theologiae 75 . E . sequetur. Deinde, fE 122r-135v habentur conclusiones Partis I; ff. 148r-152r incipit 1tabula 2 2"super r totam logicam Ockam", sed post 15 titulos incipit tractatus: Quia lantiqui e gmodernique i t magistri, qui legitur etiam in cod. 187 bibl. communalis Assiusiensis, r statim post Summam Logicae (mutilam) Venerabilis Inceptoris. E pf) Vaticana i s Civitas, cod. Vat. lat. 3048, ff. 112r-115v habet quaestionem cui tittulus: u Utrum l a universalia sint extra animam in singularibus. Compilator prae oculis phabuit r capitula o o 15-17 Partis 1, sed novit etiam Scriptum in I sent., d. 2, q. 6 Guillelmi ede Ockham. m i a l i Hic s obiter : memorare iuvat aliam quaestionem de universalibus, quae legitur D u in codice 173, ff. 57rb-58ra Bibl. Antonianae, Patavii: Quaero utrum universale d u sit res extra animam totaliter exsistens in quolibet singulari. In fine quaestionis m . est 'Ocham'. Similiter huc pertinet Quaestio de universali secundum viam et scriptum .doctrinam . Guilelmi de Ockham, quam ex cod. Vat. Palat. lat. 998 edidit M. Grabpmann e76 r s. c r Bibl. Fratrum Praedicatorum (Dominikcmerkonvent), cod. 1601130, u g)t Vindobonae, a ff. 127r-141v continet partem Summae Logicae, quae explicit in quarto capitulo t i o Partis III-1 77 s . u De Tractatu Minori et de Elementario Venerabili Inceptori adscriptis in capibtulo speciali sermonem faciemus 78 -. - D e f e n s o r i u m , q " uCf . Wo. Sc hum, d Beschreibendes Verzeichniss c i t., p p . 4975. a s" W s. Sc hum, e ri bi dem, v pap . 657ss. t " C f . C . Giac on, "U n a 'nota magi s tri fratri s Oc c am de quarttitate' nel Cod. Lat. 276 della B i u r blioteca di Stato di Monac o di Bav i era", La filosofia della natura nel Medio Evo (A tti del III Congresso i nR o m a ternazionale d i fi losofi a medioevale, Mi l ano, 1966, 625-33). e " C,f . M . Vatasso et P. Franchi de' Cavalieri, Codices Vaticani Latini, I, Romae 1902, 530ss. - TractaB De principiis tum i theologiae b Gui l l el mo l de Oc k harn adscriptum edidit L. Baudry , Le Tractatus de Principiis Theologiae &tramé á G. d'Occam (Études de Philosophie Médiévale X X I I I , Paris 1936). . " M . Grabmann, Quaestio de universali secundum viam et doctrinan: Guilelmi de Ockham (Opuscula et Textus, Monas terii 1930). " Iui rta Caulogum machina s c riptum, u t V . Ri c hter humani ter nobis communicavit. 76 Infra, cap. V I .
Cod. Gonv ilie & Caius 464/571, f . 69 - - I r
DESCRIPTIO C OD I C U M MA NUS CRIP TORUM E T E D I TI ON U M
3
3
*
Angelica, cod. 1017, ff. 21r-36v, agit de terminis ad mentem Guillelmi de Ockham, sed non potest dici nec extractum nec abbreviatio Summae Logicae 79 dum . I destede mQuaesti d oi nec deerelatione n - (Basileae, Univ. lat. F. II. 24, Ir. lirb-16va), quarti G. Mohan edidit 83 . h) Summa Logicae olim exstabat Bononiae, in bibliothecis conventuum S. Dominici cod. 186, S. Francisci cod. 109 et in catalogo anni 1421 cod. 536 et 537, S. jacobi cod. 48, S. Salvatoris cod. 248 81 ; Dominici, S. M a n t ucod. a e 69 , ; Neapoli, i n in bibliotheca conventus S. Dominici Maioris, Scanzi 82 Vindobonae, in bibliotheca Fratrum Praedicatorum, in b i ab IV,l cod. i o VIII t h e c a c 'Pulpeto o Tn' 83 v e n t u s . ignoramus. U b Codex i n a quem Ioannes a S. Antonio Compiuti (Alcala de Henarez), in bibliom theca Collegii Maioris vidit 84 ,h iSbaralea H. d o e dm 85 memorat e s t aliquot codices Florentinos, qui adhuc exstant, et supra isubenn• a c 3 et 33 descripti sunt. Sed praeter illos, ut dicit "habetur etiam Volaterrae ci apud osnostros, dt ems. xin 4 eius auditorem, et dividitur in tres partes". Iste videtur aest ad uAdamum q 0 e Woddam m esse ,se i codex nx uc ei pnoster ipt : n.r 45. bibliothecarum hodie non exsistentium ex professo non explom Catalogos a Q pu l a m ravimus. sa ra i gu n o b m a . . . . sn a sc si s6 e 5 7. Editiones e ret vis ac Summae d n r i Logicae p ns tti e m u s c.u r1.—,.Parisiis, anno 1488, mm. 283 x 200, ff. 124, coli. 2, lín. 51. In c. fa. lva : Quam magnos... Dudum... Omnes... s H E x p cI. f . 124r: consequenter respondeat. i e C o luo p h o n: Explicit tractatus logicae fratris Guillermi Ockam, divisus in q S lutres partes m et unaquaeque pars per capitula distincta est. Impressum est hoc opus [per Ioannem Higman] i n vico clauso Brunelli i n a M C C C n . X X X V I I I 88 d. m i Sic incipiunt expliciuntque omnes editiones. Epistola etiam in omnibus termise s natur verbis: reputo obtinere. Capitulum 51 Partis I hic, sicut et in aliis editionim a a s s 79e C f . Ph. Boehner, "I )e r Stand der Oc k ham-Fors c hung", Franziskanische Studien, X X X I V (1952), r22; Collected v Anides on Ockham cit, p. 13. 80nG. Mohan, "T h e Quaestio de Relatione attri buted t o W i l l i am Oc k ham ", Franciscan Studies, X I a 273-303. t(1951), u M. H . Laurent, Fabio Vigili el les bibliothèques de Bologne ( Studi e Testi 105), i n Civitate rVaticana, 1943, p p . 44, 121, 127, 211, 317. " C f . T I . Kaeppeli, "A nti c he Bibliotec he" c i t., pp. 26, 40.
S3Cf. Th. Gottlieb, Mittelalterliche Bibliothekskataloge Osterreich, I, W i en 1915, 409. Ioamles a S. Antonio, Bibliotheca Universa Franciscana, H, Matriti 1732, 45. " H . Sbaralea, Suppiementum el castigatio ad Scriptores Ordinis S. Francisci, I, Romae 1908, 345s. " C f . L. H a i , Repertorium Bibliographicum, n . 11948 (11-1, B erl i n 1925, 519); W . A . Copi nger,
Suppiemeraum io Hain's Repertorium Bibliographicum, I, London 1895, 355.
OCKHAM, M I M M A LOGICAE
3
*
34*
I
N
T
R
O
D
U
C
E
°
bus, numeratur cap. 53. Propterea sequentium editionum solummodo C o 1 op h o n e m indicabimus. 2. - Bononiae, anno 1498, mm. 302 x 208, ff. 97, coli. 2, un. 60. C o l o p h o n: Exp licit magna constructio logicae Magistri Guilielmi Hoccam anglici ex ordine Fratrum Minorum, logicomm acutissimi: Scholae invictissimorum Nominalium inceptoris in omnium disciplinamm genere Doctoris plusquam suptilis. Quam correxit summa diligentia frater Marcus de Benevento congregationis Celestinorum beati Benedicti. Qui et aetate nostra veram Nominalium academiam in Italia suscitavit: quam infecti gustu prostemabant. Impressaque est Bononiae non parvo acre Benedicti Hectoris Bononiensis artis impressoriae solertissimi. Ioanne II Bentivolo Bononiam illustrante, die sexto Aprilis 1498 87 . Marcus editionem suam inscripsit Ioanni Antonio de Albergatis Bononiensi, canonico cathedralis ecclesiae sancti Petri de Bononia. Post Colophonem sequuntur duo epigrammata : unum, Camilli Palaeotti ad Ockham, alterum yero Constantii Cancellarii Pistoriensis ad fratrem Marcum. Tam Colophon quam duo epigrammata, parum elegantia, in duabus editionibus sequentibus iterum impressa sunt. 3. - Venetiis, anno 1508, mm. 211 x 158, ff. 107, con. 2, un. 59. Omnia ut in praecedenti editione, exceptis nota impressoris et excusatione Lazari: Impressum Venetiis per Lazarum de Soardis, die 15 Ma ii 1508, qui obtinuit a dominio Venetiarum quod nullus possit imprimere nec imprimi facere sub poena, ut patet in suis privilegiis etc. Laus Deo optimo maximoque. - Post epigrammata sequitur Excusatio Lazan. 4. - Venctiis, anno 1522, min. 280 x 200, ff. 83, coli. 2, un. 65. Ormlia ut in editionibus nn. 2 et 3, excepta nota typographi: Venetiis impressa iussu et sumptibus haeredum .q. Do min i Octaviani Scoti Civis Modoetiensis ac sociorum. Armo a Christi saluberrima incamatione 1522. Die ultimo Aprilis. 5. - Oxonii, anno 1675, mm. 180 x 105, pp. 556, col. 1. Editionem curavit Obadiah Walker, magister Collegii Universitatis. Impressa autem est typis L. L. Academiae Typographicae, impensis I. Crostey. L. Wadding 88 mam, Logices ad Aclaman)°, lib. 1. Omnes Logicae tractatores. Prodiit Venetiis apudeLazarum n u m de e rSoardis armo 1591. in 4. - Maiorem Summam Logices, lib. 4. Dudum a nexpletis s lectionibus... Extat Venetiis an. 1522". Haec editio sine dubio eadem est quam o psub n. e 4' indicavimus. Sed priorem, anni scilicet 1591, mdlibi invenimus. W. Risse r a 89 , V e n a u ec t ro a r b87 C f i. L . l Haiin, i bi dem, n . 11949; W . A . Copi nger, i bi dem, n . 11949. L. W addi ng, SLriptores Ordinis Minorum, Ron:me 1906, 107. B i I"b Wl .niRisse,cBibliographia Logica, I , Hildes heim 1965, 95. o g er a p t p h oi c ir i e a d
DESCRIPTIO C OD I C U M MA NUS CRIP TORUM E T E D I TI ON U M
3
5
*
huiusmodi editionem, sed locum, ubi saltem unum exemplar eius inveniretur, non prodit. Et tamen catalogos maiorum bibliothecarum mundi perlustravit. Inspicienti Colophonem editionis principis anni 1488 statim apparet illam editionem ad fidem alicuius codicis e familia D i s t i n c ta fuisse paratam. Ad hanc autem farniliam, ut diximus, pertinent codices antiquiores simul ac meliores. Inde est quod editio antiquissima textum completum et fide dignum praeberet, si non esset numerosis et non raro gravibus erroribus typographicis vitiata. Editor textui codicis, quem usu adhibuit, nihil omnino addidit nec aliquid ex eo omisit. Ultima enim paragraphus Epistolae prooemialis in suo codice, sicut in multis aliis, probabiliter deerat. Editionem principem a Marco de Benevento fuisse curatam non videtur probabile. Ipse enim anno 1488 veri similiter in Italia studiis vacabat. Nomen eius, cum titulo baccalaurei, prima vice die 14 Ianuarii 1494 apparet; gradum yero magisterii in Universitate Bononiensi die 9 Aprilis 1498 obtinuit 9 °, - Summae editio t r i bLogicae u s abd ipso i ecurata b u ibidem s lucem viderat. p Tres o editiones s t sequentes, q nempe u Bononiensis a m a. 1498, Venetae a. 1508 et a. 1522, absque dubio curae et studio Marci debentur, de quo facto epistola dedicatoria in initio et Colophon cum epigrammate in fine operis testantur. Ipse quidem de editione Parisiensi nec verburn facit, sed solum asserit se exhortationibus Ioannis Antonii Albergati morem gerens - Summam Logicae Venerabilis Inceptoris lucidam fecisse et summa cum diligentia correxisse. Dubium tamen non est quin ipse editionem principem prae manibus habuerit et eam adiutorio saltem unius codicis correxerit. Non quidem summa sed valde mediocri diligentia. Editiones vero Venetae editioni Bononiensi nihil omnino conferunt, excepto quod multas abbreviationes solvunt et titulos singulis capitulis praemittunt. Ea quae diximus pauca exempla sufficienter illustrabunt: In Prologo, lin. 51-52, ubi nostra editio, cum melioribus codicibus, legit: " Ad studiosos itaque, preces pro hoc praeclaro licet compendioso volumine geminantes", editio Parisiensis habet: " A d studiosas itaque preces... multiplicatas". Idem legitur in editione Bononiensi, excepto quod verbum 'multiplicatas' . f a c Peius plicitas'. t u migiturequam s exemplar. t ' m u l t i In Epistola, lin. 5-6 in editione nostra stat: "Cum igitur... tuis precibus nequeam contraire, experiar quod hortaris'', editio autem princeps praebet: " Cu m igitur... tuis precibus ne quaquam contraire nequaquam quod hortaris". Hoc Marcus sic correxit: " Cu m igitur... nequaquam contrarire valeam quod hortaris". Hanc correctionem, nostro quidem iudicio, non ex quodam codice manuscripto sed potius e proprio capite sumpsit. Res similiter se habere videtur in Parte I, c. 1, lin. 3-4. Ub i nos habemus m tendunt astruere quod argumenta ex propositionibus", editio Parisiensis habet: "intendunt astruere per argumenta quod syllogismi ex propositionibus"; Marcus autem: "intendunt astruere quod argumenta et syllogismi ex propositionibus". Ut nuper dete)dt C. Piana, Ricerche su le Universita di Bologna e di Parma (Spicilegium Bonaventurianum, I , Quaracchi 1963, p. 153, nota 5; et pp. 210-13). Cf . etiam A . Birk enmajer, "M a rc o da Benevento und die angebliche Nominalistenakademie z u Bologna (1494-1498)", Philosophisches jahrbuch, X X X V I I I (1925), 336-44.
36*
I
l
T
r
R
O
D
U
C
T
I
O
Adsunt tamen verae et utiles correctiones, quas facere haud potuisset nisi unurn saltem codicem manuscriptum consuluisset. Exempli gratia Parte I, c. 2, un. 8-9 loco verba 'vera._ vera' editio Parisiensis habet 'una._ una', quod Marcus correxit. In Parte I, c. 3, lin. 22 in editione prima deest verbum 'synonymorum', quod Marcus supplevit. In eodem capítulo paragraphum inter un. 84-94 editio Parisiensis eodem ordine habet ac nos, sed editio Bononiensis, cum non paucis codicibus, eam post nostram lin. 26 ponit. Esme tandem aliqujd quod Marcus de Benevento textui Summae Logicae, quem in editione Parisiensi vel in suo codice manuscripto invenit, proprio Marte addidit ? Nih il tale invenimus, nisj duas notulas, quae forsitan praeter intentionem editoris impressae sint. Una occurrit in Parte 111-3, c. 24, in fine: "Notandum quod nomina figurarum... et non embardorum", u t notavimus in apparatu ib i ad un. 128. - Alia legitur jbidem, cap. 38, ad lin. 40: "Tamen disiunctiva opposita copulativae... vel non omnis homo currit". Hae sententiae in editione Parisiensi a. 1488 non habentur, sed primo apparent in editione Marci de Benevento, quae prodiit Bononiae a. 1498. Impossibile non est quin Marcus eas ad usum proprium notaverit in margine sui exemplaris editionis Parisiensis, quod postea typothetis Bononiensjbus tradidit, qui crediderunt hic agi de additionibus textui inserendis. Hae additiones etiam in edjtionibus sequentibus impressae sunt. Praeterea Marcus hic atque illic verbis materialiter supponentibus articulum ly praemisit. Exempli gratia Parte I, c. 1, un. 59-60: "non loquor hic de ly signo. Aliter accipitur ly signum" ; cap. 2, lin. 31-33: "nec ly homo nec ly n e c ly currens nec ly velociter". Articalum his locis nec editio princeps nec codjces, quos vidimus, habent. Obadiah Walker, qui a. 1675 Oxonii Summam Logicae typis mandavit, nullum codicem manuscriptum consuluit. Dicit enim in praefatione: "Nec in huius editione aliud nobis arrogamus, quam quod e barbaris characteribus, abbreviationibus, aliisque legendi difficultatibus, in apertam, gratam et usitatam lectionem vindicavjmus; et ab innumeris impressorurn erratis liberavimus". Omnibus igitur perpensis, sine injuria Marci de Benevento et Obadiae Walker, dici potest solam editionem principem a. 1488 fuisse ad fidem codicum manuscriptorum (vel potius codicis manu scripti) paratam. Editio Bononiensis vocarj potest editio recognita, Venetae vero a. 1508 et 1522 novae impressiones hic atque illic correctae, Oxoniensis tandem a. 1675 nova impressio emendata 91 . CAP. I I
De authenticitate Summae Logicae eius que partium Summam Logicae esse opus genuinum Venerabilis Inceptoris, Guillelmi de Ockham, plus quam sexaginta codices manuscripti - nullo contradicente - testantur, sicut luculenter apparet cujcunque qui primum capitulum nostrae introductionis " Tadeusz Wiodarczyk recenter magnam partem Summae Logicae in linguam Polonam transtulit, exemplis theologicis omissis: G. Ockham, Suma Logiczna, Warszawa 1971.
DE A DTHE NTICITA TE S UMMA E LOGICA E
3
7
*
perlustrat. Idem plures auctores paris aetatis, qui auctorem de facie noverunt, sine ulla haesitatione comprobant. Primo loco venit Ps.-Richardus de Campsall, qui ad Summam Logicae destmendam totum opus composuit. Opus autem istud, de quo infra fusius agemus, in codice manuscripto inscribitur Logica Campsale Anglici, valde utilis et realis, contra Ocham 1 .I Sententiarum E t i a m iterum atque iterum citat Summam Logicae, assignando etiam partes G capitula u a l 2t e r u s et .d E ut infra t e videbimus, in eadem domo studiorum commorabatur in qua Inceptor t composuit. t o Praeter hos Adam de Wodeham, discipulus et amicus tC a h Summam m Logicae ea n Guillelmi, qui u t creditur prologum Summae Logicae praemisit et capitulum 51 n i p I saddidit, Partis frequenter hoc opus allegat. s Forsitm u ipse ea occasione a e qua prologum et capitulum 51, auctore utique volente c addidit, t opus u magistri et amici propria rnanu pulcre rescripserit et et cL consentiente, e e r t a aliquantulurn ordinaverit. Hoc utique possibile est, sed tamen certo sciri non potest. i n ab Adam ut verba magistri mutaret vel eis sua placita substiProcul o tamen aberat tueret. s cHoc uno exemplo illustrare sufficiat. Adam In I Sententiarum, dist. 23, q. 1, ubi facit de primis et secundis intentionibus, hace habet 8 i mentionem r :e "Sed de istis antiqui vocant res ipsas extra animam, vel quascumque alias etiam p in quaso potest intendere vel aspicere intellectus absolute secundum se, intentiones t u Et signa remm, quae non intendit intellectus absolute sed pro quanto sunt primas. signa, i t vocant intentiones secundas.... A lii autem vocant non res ipsas, quae sunt entia de primo ordine, in quas intendit intellectus, intentiones primas, sed ipsas q intentiones vel conceptus quibus intellectus intendit in res, quae intellectiones sunt u de secundo ordine. Et intentiones secundas non signa rerum, sed entia de tertio iordine, scilicet per se signa signorum... Ad illam primarn magis videbatur Ocicham s Holc.1 declinan i [cod.: declarar-] in praesenti quaestione 4 f , s e d a d s e c u n d a m u ' Opus istud, cuius eclitio ab E. A . Synan paratur, asservatur in unico codice Bononiae, Bibl. Uni v . e Cf. V . Douc et, "L'oeuv re scolastique de Ri c hard de Coni ngton, O. F. M . ", Archivum Franciscanum 2635. r Historicum, X X DC (1936), 420, nota 4 ; E . A . Synan, "Ri c h a rd o f Campsall, an English Theol ogi an o f the i Fourteenth C e n t u r y " „ N , attributed Ri c hard o f Campsall" (Ni ne Medioeval Thinkers, ed. .I. R. O'Donnel l , Pontifical Institute o f tl e d i n e v to l Mediaeval aStudies, Studies and Tex ts I , To ro n to 1955, 183-232); Th e Works o f Richard a l Campsall, I , a S t u d i e s , Toronto 1968, 16s. X I V u Lectura i n I Sententiarum (Paris., B i bl . Na t. l at. 15.886, fr. 175ra, 175rb, ( 1 Gualterus 9 5 2de Chatton, ) , cHorentiae, 1 - B i bl8. Nat.,; conv. soppr. C. 5. 357, fr. 107ra-rb, 119vb, 121vb). Huius operis solummodo p ro "t h mi l i bri superest. - Eti am Ioannes de Rody ngton (doc tor theologiae cc. 1333) nov i t logus et T i ni ti um pri e Summam Logicae. Etenim eam - tacitis ti tul o operis et nomine auc tori s - fece verbotenus citat in suo c omo U n i v e mentario I n I Sententiarum, dist. 2, q. 1: "H i c di c i tur quod conceptus naturaliter significat aliquid et s err s a l cundario v ox significat i l l ud i dem, i ta quod si conceptos permutaret suum signifi catum, ipsa v ox sine a n h institutione permutaret. Secundo di c i tur quod 'eaedem voces sunt notae' etc nova d ,significant n pt e l p l quod i g i significant t u r q u prii mo. aTercio dic itur quod conceptos naturaliter significat S u s i cu isecundario passiones o s significat, i finon sic v o x " (cod. Vat. Lar. 5.306, f. 49va). Sententiae eitatae leguntur i n StiMMa Loquidquid i o n gicae, Parte I, c . 1, l i n. 30-49. iu 3 Adoro de Wodeham, In I Sententianon n d ihoc s t .codice 2 3cf., V . Douc q et, . "Comi nentai res s ur les Sentences. Supplément au Repertoi re de f.s a 233r). ›De 1 c oStegmal l er", Archivum Franciscanum Historicum, X L V I I (1954), 94. o Frederi M. L ( Ci a n t a b r i g i a e g Guillelmas de Oc k ham, i n I Sententiarum, clist. 23, q. 1 D : "Ci rc a secundum dico quod intentio p , c a prima o autem secunda v oc atur aliquid i n anima, rebus applicabile, G aturores realiter n v exsistens. i l Intenti l e v oc e r a n d i C a i u s
,
38*
INTRODUCTIO
in Logica sua, capitulo 12 et 11, ubi pulcre et plane docet de his, salvo quod ubi dicit ibi 'dum sunt signa', 'vel quatenus sunt signa' sequor eum ibi, quia illud 'durn sunt signa' non sufficit". Aliis verbis: mihi magis placeret si addidisset q u a t e n u s sunt signa'. Nonne Adam, si voluisset, faciliter addere potuisset 'vel quatenus sunt signa' ? In nullo tamen codice manuscripto occurrit huiusmodi additio. Onmibus istis testimoniis accedit quod in Summa Logicae, sicut in capitulo de tempore compositionis videbimus, fere ormlia scripta quae Ockham antea composuit velut opera propria nominatim citantur. Sed si nihil horum nobis praesto esset, hoc opus tu m ratione doctrinae tu m ratione generis dicendi nihilominus Venerabili Inceptori adscribendum esset. His non obstmtibus, plus quarti centum ante annis, C. Prantl 5 in sua historia logicae in Europa occidentali asseruit, nullo codice manuscripto inspecto, Summam Logicae ab editore Marco de Benevento eo usque fuisse interpolatam atque mutatam, ut certo sciri non possit quid in ea auctori quid yero editori debeatur. Assertio sane gratuita, quae gratis llegan i potuisset, quarti tamen non pauci et non parvae auctoritatis viri plus minusve receperunt. Sed Ph. Boehner iam anno 1939 demonstravit sententiam C. Prantl omni prorsus fundamento carere 8 , n a mcertimdine minorive o m Marco n i ade Benevento q u adscripsit, a e leguntur in codicibus manuscriiptis ante s tmortem e Venerabilis Inceptoris scriptis. I n introductione vero ad suam m editionem a Boehner i o iterum r i redit ad quaestionem et dicta C. Prantl singillatim refutat 7 refutatione. . Quasdam tamen partes Summae Logicae necesse est hic breviter tangere. N u l l a) Primo loco venit Prologus, qui incipit verbis 'Quam magnos', in quo extoli u s litur primo utilitas dialecticae, deinde yero auctor huius operis. Asservatur autem u t i in 19 codicibus manuscriptis. Utru m codices initio mu tili eum habuerint necne, l i t nescimus. a t i Scriptor huius Prologi in solo codice n. 45 (Vat. Ottob. lat. 2071) indicatur 8 s sequentibus , verbis: "Incipit prologus fratris et magistri Adam de Anglia in logicam e sui magistri, fratris Guillermi de Ocham, egregissimi bachalarii theologiae". Agitur s absque dubio de Adamo de Wodeham, qui - ut infra videbimus a . 1322-23 Gualsterum de Chatton Sententias legentem audivit, circa a. 1330 gradum baccalaurei in e theologia obtinuit et inter annos 1339-41, u t lector sexagesimus primus, studium tOxoniense rexit 9 h . In eodem codice Ottoboniano, et in eo solo, leguntur etiam verba quibus auctor a Prologi asseverat se discipulum Guillelmi de O d la m fuisse: "sub cuius ferula me n cpraedicabile de nominibus re ru m quae n o n habent supposidonem personalem sed simplicem" (ed. L u g rduni 1495). ' C . Prantl , Geschichte der Logik i m Abencilande, I I I , Leipz ig 1867, 329, nota 740. e Ph. B oehner, " Z u r Ec hthei t d e r S umma Logic ae Oc k hams ", Franziskanische Studien, X X V I f(1939), 190-93; i dem Collected Anides on Ockham (ed. c i t., pp. 65-70). u 7 W i l l i am Oc k ham, Summa Logicae (ed. c i t., pp. v i i i -x i i ). t ' V i de supra, cap. 1. Posthac codices i bi descriptos per numeros singulis praemissos indicabimus. ' Noti ti as de A damo de W odeharn (W oodham) i n unum c ollegit A . B . Emden, A Biographical a Register o f the University o f Oxford io A . D . 1500, IH, Ox f o rd 1959, 2082. t i o n
DE A UTHE NTICTrA TE S UMMA E LOGICA E
3
9
*
fuisse fateor, non verecunde, in hac scientia et aliis pluribus, professorem eiusdem ordinis praelibati". Haec tamen verba Ph. Boehner fictitia esse videbantur " , et talia esse videntur etiam nobis, eo scilicet fine addita, ut adscriptio externa criterio quoque interno fulciretur. Non intendimus tamen negare quin Adam revera discipulus, amicus et forsitan socius et adiutor Venerabilis Inceptoris fuerit. Praeterea in Prologo, un. 47-48 legimus: "Siquidem hic doctor eximius... piene et limpide ac seriose composuit...". Verbum 'seriose' (Anglice: seriously) in scriptis auctorum scholasticorum rarissime invenimus, in opere tamen Adae idem verbum occurrit nobis: "et seriosius declaravi hoc (?) in una alia quaestione" 11 Porro etiam Ioannes Maior, qui abbreviationem commentarii Adae in Sen— • tentias edidit, dicit eum fuisse discipulum Venerabilis Inceptoris: "Okam et Catonis contemporaneus, utrumque in scholis respondentem audivit" 12. liii qui operibus Adae student testimonium codicis Ottoboniani et Ioannis Maioris ut rem yero proximam sine difficultate recipient. Tempus quo Adam Prologum istum Summae Logicae praemiserit ignoramus. Certe ante quam esset magister theologiae, seu ante 1339. Legitur enim in codice n. 47 (Al), quem Arno Petri Visbiae (vulgo Vysbi) a. 1339-finivit codex autem ande eum descripsit maxima cum probabilitate erat ille quem Ioannes Nicholai scripsit "guando studuit Parisius, anno Domini mcccxxix" 12 . Qua de causa to t codices Prologum omiserunt ? Una, quod Summa Logicae probabiliter ante diffundi coepit quam Prologus ei praemissus esset. Alia, aeque vel magis probabilis, potuit esse fastidium cultus personamm. Quidam enim illa aetate velut rem vanam et immodestam considerabant nomen proprium et titulum academicum scriptis suis apponere. Ideo in non paucis codicibus, nomen, titulus et ordo, ad quem auctor pertinebat, deleta sunt. In ipso codice quem modo memoravimus, titulus 'doctoris' deletus est simul cum nomine scriptoris 'Arno Petri', fortunate non adeo ut legi non possit. In hoc autem prologo Ockham non solum nominatur, sed velut doctor 'praecipuus' et 'sublimis' exaltatur. Adde quod Inceptor inde a medietate a. 1324 "super crimine haeresis in curia Romana delatus extiterat, pendente inquisitionis negotio contra ipsum" 14 ; d i e " C f . W i l l i am Ockham, Summa Logicae (ed. cit., p. x ); cf. hic infra, Prologus, i n apparatu ad lin. 46. " A dam de Wodeham, I n I V Sententiarum, q . 5, ubi per l ongum et l atum agi t de quantitate i n sacramento Al tari s (c od. Paris., B i bl . Na t . l at. 15.892, f . 157va). Ioannes Mai or, i n Vita Adae, quam praemisit editioni a se paratae: Adam Goddam, Super quattuor libros Sententiarum, Parisiis 1512. — Ibi dem Ioannes M a i o r c omparar i nter se Aciamum et Venerabilem Inceptorem cosque verbis depingit, nescimus si documento cuidam aut soli imaginationi innixus: "Ok a m et Adam accedunt in logica et utraque philosophia pares: i n sententiis Ok am ampullosus et diffusus. A dam digestus et resolutus. Si Gui l l ermi dyalogus non obstiterit, palmam a pri ore surriperet posterior. Sublimi ingenio et audaci Guillermus , excelso et solido Adam. Il l e rugosa fronte, demisso suporcilio, micantibus °culis, tamquam v i r bel l ator ab adolescentia suadendo dissuadendo seriose dis putat; hi c serena fronte, elevato supercillio, ri dendo, singulis gratus, omni a di l ui t. Quoc i rc a neutrum alteri preferam". " V i de supra, c ap. 1 , i n descriptione hui as codicis. " U t di c i t Ioannes X X I I , i n epistola die 28 M ai i data, qua i ni ungi t auctoritatibus ecclesiasticis et saecularibus ut Michaelem de Caesena, Bonagrariam de Pergamo et Gui l l el mum de Oc k ham, ubicumque reperti fueri nt, capiant, custodiant et ad Curiam Romanam transmittant. Bullarium Franciscanum, V , o. 711 (ed. C . Eubel , Romae 1898, 346).
40*
I
N
T
R
O
D
U
C
T
I
O
yero 6 itmii 1328, tamquam "contumax, fugitivus, hostis Dei et ecclesiae fideique catholicae" solemniter excommunicatus est 15 . His consideratis mirum est, non quod htmc Prologum tot amanuenses omiserint, sed quod eum tot scribere ausi sint. b) Secundo consideranda est Epistola prooemialis, quae exorditur verbis 'Dudum me frater'. Haec Epistola legitur in 44 codicibus manuscriptis et omittitur in 18, codicibus initio mutilis non numeratis. Sed non omnes 44 codices habent totam Eptstolam, nam 11, simul cum editionibus antiquis, sismnt in linea 17, ad verba locurn reputo obtinere'; in uno (n. 28) terminatur ad verbum 'argumentationis, ( l i . 20), in tribus yero (un. 7, 52, 58) ad verbum 'subsequetur' ( l i . 21). Authenticitas huius Epistolae, auctoritate 44 codicurn fulcita, nostro iudicio rationabiliter negari non potest. Omissio 1 8 codicum faciliter explican i potest partim eo quod exemplar auctoris nonnulli descripserunt antequam ipse hanc epistolam dedicatoriam ei praemisisset, partim eo quod maior pars eorum qui Summam Logicae scripserunt, non pretio conducti sed proprio Marte et ad usum proprium id fecerunt, ideo libere omittere potuerunt ea quae eorum iudicio ad opus stricte non pertinebant. Quisnam fuit ille 'frater carissimus' qui suis litteris studuit Inceptorem inducere ad hoc opus componendum ? Codex n. 45 dicit Epistolam fuisse directam 'discipulo suo praedicto', scilicet fratri et magistro Adam, q u i Prologum postea praeposuit. Sed iuxta codicem n. 47 fu it scripta 'ad fratrem Willelmum de Ambersbergh [Ambusbergh o rd in is minorum de provincia Angliae'. Cui magis credamus ? Nostro iudicio non est necesse fidem praestare nec uni nec alteri. Difficile enim est credere quod Ockham tantum opus scripserit ad preces unius alteriusve amici. Dedicatio illa videtur nobis esse pure rhetorica, ad neminem specialiter directa, qua tamen prooemium apte et pulcre initium sumit. c) Tertio consideranda est authenticitas capituli 51 (53 in editionibus antiquis) Partis I. In hoc capitulo recitantur atque solvuntur decem obiectiones quae militare videntur contra opinionem quam Venerabilis Inceptor in capitulo 50 velut veram opinionem Aristotelis proposuit. Hoc capitulum, codicibus mutilibus iterum non numeratis, 20 codices omimmt, quidam yero habent illud extra ordinem, seu loco cui non pertinet, ut ex. gr. cod. n. 33 initio operis, in tabula, cod. yero nn. 28 et 34 in fine totius operis. Codex tandem n. 10 (S. Geminiani 26), qui tantum partem huius capituli scripsit, notat in margine: Discipulus Occam. Praeterea Ps.-Richardus de Campsall de hoc capitulo nullam facit mentionern. Jure igitur meritoque dixit Ph. Boehner 15 authenticitatem huius capituli esse valde dubiam. Ntmc testimonio codicis S. Geminiani 26, qui Ph. Boehner non erat notus, dicere possumus hoc capitulum, stricto saltem sensu sumendo authenticitatem, non esse authenticum_ Contra authenticitatem stricto sensu sumptam militare videtur etiam quod " Bullarium FrattriSCIMUM, V , n . 714 (ed. c i t., p . 349). 1 P h . Boehner, W i l l i am Oc k ham, Summa Logicae (ed. c i t., p . x i ).
DE A UTHE NTI CUA TE S UMMA E LOGICA E
4
1
*
auctor huius capituli dicit 'in Categoriis' ( l i . 4), ubi Ockham diceret 'in Praedicamentis'. Ipse enim, n i fallimur, nullibi in toto hoc voluminoso opere vocavit Praedicamenta Aristotelis Categorias. Praeterea paragraphi introducuntur verbis 'Adhuc', ' A m p l i u s ' (un. 15, 22, 31), Inceptor econtra praefert 'Item' vel 'Praeterea'. Quisnam fuit ille 'discipulus Ocklum' qui hoc capitulum scripsit ? Idem, ut nobis videmr, qui Prologum scripserat. Maxima cum probabilitate Adam de Wo deham. Hoc satis rationabiliter conici potest ex co quod una sententia Prologi in hoc cap. 51 fere verbotenus repetita est. Ibi, un. 41-42 legimus: "guau-1 quia propter obscuritatem Graeci sermonis in Latinum translati", hic vero un. 235-36: " tu m quia propter obscuritatem Graeci sermonis in Latinum translati". Praeterea auctor Prologi primam sententiam a Boethio mutuavit, et hic quoque occurrit sententia quae videtur esse aliena a lingua auctorum scholasticorum: "Unionem namque spirituum ad naturas corporeas non solum Lex Christiana sed et omnis natio, ritus et secta fatetur..." (1M. 40-42). Ex hoc tamen minime sequitur hoc capitulum praeter vel contra intentionem auctoris fuisse additum. Ockham enim hoc capitulum initio cap. 49 promisit his verbis: ''tertio obiciam contra eam et respondcbo illo modo quo responderet Aristoteles, ut mihi videtur" (l i . 20-21). Haec promissio sine cap. 51 non esset impleta. Praeterea nihil est in hoc capitulo quod Inceptor ipse non approbaret. Et Adam, vel quicumque fuerit auctor huius capituli, magnam curam posuit in hoc quod non solum doctrinam sed, quantum possibile erat, etiam modum loquendi Guillelmi servaret. Si igitur, u t videtur, hoc capitulum auctore volente et moderante additum est, nihil obstat quominus id, largo saltem sensu, authenticum consideretur. Mu lti enim magni auctores tunc, sicut mine, in operibus conscribendis adiutorio iuniormn usi sunt. Praeterea hoc capitulum legitur in non minus quam 40 codicibus manusscriptis, ex quibus non pauci ante mortem auctoris scripti sunt. ci) Quatuor capitula De aequipollentiis et repugnantiís propositionum modalium in magna parte codicum leguntur ut capitula 13-16 Partis 111-3; in non paucis habentur variis in locis, in tribus vero desiderantur. Ex hoc planum est hace capitula operi iam confecto fuisse addita, forsitan in quatemo separato, et non omnes scriptores noverunt ubinam essent inserenda. In duobus codicibus (rm. 1 et 35) haec capitula proprio titulo inscribuntur: Tractatus de aequipollentia (aequipollentiis) propositionum modalium. Milla ratio est cur de authenticitate horum capitulorum dubitemus. e) Pauca etiam dicenda sunt de tractatibus De obligationibus et De insolubilibus, quos auctor, ut ipsemet dicit, non inseruit "nisi propter istius Summulae complementum, et ne tanta pars logicae totaliter dimitteretur intacta" 17 . E x Venerabilis hInceptoris i s et v exe hoc r quod b i isti s tractatus in 16 codicibus (familia I nt a c t a) post tractatum De fallaciís seu in fine totius operis leguntur, rationabiliter 17Videsis infra, Parte 111-3, c. 46, un. 72-73.
42*
I
N
T
R
O
D
U
C
T
I
O
concludi potest eos operi iam completo fuisse additos. Verbum 'inserui' interpretari potest pro 'addidi, ea intentione ut loco convenienti inserantur'. Locus autem his tractatibus conveniens videtur esse tractatus De consequentill, seu Pars Ibi enim agitur de regulis consequentiarum, hic yero de regulis disputationum. Et in cod. nn. 46 et 50 hi tractatus inscribuntur: De regulis pertinentibus ad artem obligatoriam et De modo arguendi penes insolubilia. Ambos tractatus omimmt sex codices, sed in duobus hoc propter defectum codicis accidit. Unus (cod. n. 5) omittit tractatum De obligationibus sed habet illum De insolubilibus, alius (cod. n. 31) ambos bis scripsit, sine dubio ex duobus exemplaribus, quorum primum habuit eos post Partem 111-2, aliud yero loco suo, seu in fine Partis 111-3. In uno codice (n. 55) hi tractatus leguntur post Partem 11, in alio (n. 61) post Partem 111-4, in aliis quatuor (nn. 34, 37, 49 et 57) post Partem 111-2, ut in descriptione codicum indicavimus. Res igitur similiter se habet cum his tractatibus sicut cum quatuor capitulis De aequipollentiis. Et sicut ista sunt authentica, ita hi tractatus authentici habendi sunt, quousque aliquod documentum fide dignum (non imaginatio) contrarium exigat. Duo tamen aenigmata, quae tractatum seu capitulum De insolubilibus tangunt, praeterire non possumus. Unum occurrit in codice n. 10 (S. Geminiani 26), cuius scriptor in fine tractatus De fallaciis scripsit: "Explicit logica Occham". Deinde prosequitur: " In cip it tractatus obligationum per praefamm auctorem". Sed in margine ubi capitulum De insolubilibus incipit, manus quae titulos scripsit, notat in margine: "Haec medietas (chartae s. Un.) est superflua nec pertinet ad perfectionem huius libri". Quid rubricator his verbis dicere voluerit, non est satis planum. Si authenticitatem huius capituli negare voluisset, id paucioribus verbis facere potuisset. Forsitan nihil aliud intellexit nisi quod ipsemet Ockham insinuavit cum scripsit: "ista... non inserui nisi propter istius Summulae complementum". Seu tractatus De obligationibus et De insolubilibus non sunt partes scientiae logicae, stricto sensu sumptae. Non enim tradunt theoriam, sed docent praxim, quomodo scilicet opponens et respondens in disputationibus se gerere habent ne ab adversario vincantur et ridiculi reddanmr. Aliud aenigma occurrit in codice n. 64 (Tarvisii 376), ubi amanuensis postquam capitulum De insolubilibus finivit, prosequitur, ac si sententia nondum esset finita: "quia non sperabam Venerabilem doctorem Ioannem Buridanum super insolubilium materia se volentem tractare". Quisnam hic loquitur ? Certe non Oddiarn, sed amanuensis, ut nobis videtur, qui forsitan fuerat discipulus Ioannis Buridani. Discipulus ergo iste si speravisset Buridanum de insolubilibus fore tractaturum, hoc capitulum scribere ornisisset. Codex iste, si ex exemplo, quod in ultimo capitulo tractatus De obligationibus occurrit, arguere licet, Parisiis scriptus est. Iuvat adhuc recolere quod Ockham tractatum De obligationibus praenuntiavit in fine cap. 38 Partis 111-3, his verbis: "sed hoc numquam est faciendum nisi in arte obligatoria et durante tempore obligationis, de qua arte aliquid inferius dicetur". Etiam Ps.-Ridiardus de Campsall, qui sibi proposuerat Summam Logicae Ve-
DE A U T H E N T I M A T E S UM M A E LOGICA E
4
3
*
nerabilis Inceptoris de capitulo in capitulum demoliri, in cap. 40 suae Logicae contra Ockham19 promittit se de obligationibus tractaturum; in cap. 50 autem dicit: "terminus enim communis non significat se ipsum, sicut patebit in tractatu de insolubilibus" 19 hoc . scivit, quia scripsit in margine: "Vellem libenter videre ista tua insolubilia". U t Iuxta r u praedicta, in Summa Logicae distingui possunt partes primariae et secundariae. Partes primariae et integrales sunt tractatus de terminis, de universalibus, de m praedicamentis, de suppositionibus, de propositionibus, de syllogismis, de demona u stratione, de consequentiis et de fallaciis. Initio, u t nobis videtur, Summa Logicae t e ex m his partibus constitit et propagan i coepit, sine partibus secundariis, quae sunt Prol p orgus, Epistola prooemialis, capitulum 51 Partis I, capitula quatuor De aequipollentiis o p propositionum modalium, tractatus De obligationibus et De insolulnlibus. Hae partes, exceptis o s i prologo et epistola, probabiliter in fine operis additae fuerunt, ea tamen intentione ut occasione ordinationis totius operis, locis quibus pertinent insererentur. t u Quidam tamen amanuenses, vel quia imperiti vel quia instructiones neglexertmt, m eas p locis e indebitis inseruerunt. r fOmnibus igitur perpensis, tota Summa Logicae, cum partibus eius primariis et opus genuinum Venerabilis Inceptoris est, solo capitulo 51 Partis I esecundariis, c eexcepto. r Si ita non esset, miru m sane esset si inter tot amanuenses nec unus hoc revocavisset, eo vel magis quia invidia inter viros studiosos, temporibus iin dubium t illis, non erat res rara. n e f ) Tandem ad modum corollarii mentionem facere iuvat de titulis capitulorum, cqui in multis codicibus leguntur. Quidam autem habent titulos ante capitula, ad nmodum rubricae, a lii in initio vel in fine operis ad modum tabulae, iterum alii etam ad modum rubricae quam ad modum tabulae. Tituli non in omnibus codicibus ,eisdem verbis exprimuntur, in non paucis tamen parumper tantum differunt, et nhoc saepe propter rationes accidentales, ut propter defectum spatii. e Quis titulos capitulis praemisit vel tabulam operi apposuit ? Codex n. 33 (K) sasserit tabulam titulorum ab ipsomet auctore fuisse operi praemissam: "Incipit ctabula infra scripti operis logicalis, edita ab eodem Venerabili Magistro Guillielmo iAnglico, ordinis fratrum minorum, dicto Ocham. Hanc tabulam trado tibi carissime m frater generalem in tota sententia mea logicali. Quoniam si vis scire sententiam omunium capitulorum, primi, secundi, tertii, quarti, et de obligationibus et insolubilibus scapitulorum seu speciemm, necnon quinti et sexti librorum, cum studio solerti ;perscruteris omnia capitula totius operis". Deinde s-equitur minutata divisio operis nin partes, cum s i n g u l a r u m partium; deinde assignantur numeri capitulorum ein qualibet parte contentomm; finaliter sequitur ipsa tabula capitulorum: "Hace csunt capitula primi libri. De definitione termini et de eiusdem divisione in genearali...". m Verba auctori adscripta, u t primo aspectu apparet, fictitia sunt. Nec videtur anobis yero simile quod ipsemet Ockham titulos capitulorum conscripserit, sive ad nmodum rubricae sive ad modum tabulae. u- T u n c e n i m " Cod. cit., f. eo m n e 50v. s 1 8 Cod. nc o d cit.,i f. 82r. c e s st i t u l o s iv e !
44*
I N T R O D U C T I O
bulam haberent et omnes eodem modo haberent. Tituli nihilominus quodammodo auctori debentur: eliciti enim fuertmt ex prima vel ex primis sententiis singulomm capitulorum. Ex codicibus a nobis constanter collatis codices nn. 9, 18, 30, 33, 53 et 54 (I, B, C, K, D, V 4 Burghesiano (D) sumpsimus, eos tamen ante capitula inter uncos inclusimus et ) lectiones aliorum codicum non notavimus. Titulos yero in summis paginis currentes t i plurimum ut t u l o s a scriptore codicis n. 18 (B) mutuavimus. f e Numerus r e capitulorum singularum partium in variis codicibus differt, nam i d e novum quidam n capitulum incipiunt ubi alii id non faciunt. Nonnulli capitula tractatus t isupposítionibus De c o ab uno numerare incipiunt, alii yero, ut ex. gr. cod. 9 et 53 (D et I) s totam Partem III continenter numerant. e x h i b e n t . CAP. N De fontibus Summae Logicae o s Fontes Summae Logicae convenienter dividi possunt in remotos, medios et t i proximos. t u Ad l o fontes r e m o t o s pertinent opera Aristotelis, praesertim illa quae ad logicam spectant. His accedunt Isagoge Porphyrii, Liber sex principiorum et commens tarii c etatractatus Boethii, praesertim libri De syllogismo categorico, De syllogismo hypotheti p co et i De divisione. Praeter haec opera, quae quasi materiam primam totius Summae Logicae cont u stituunt, Ockham magni aestimat auctoritatem Ioannis Damasceni et Anselmi. l o Ex antiquis solum Priscianum nominat, Doctrinale yero Alexandri de m grammaticis m Villa Dei tacite adhibet. e Ex operibus philosophorum Arabicorum solummodo commentarii Averrois c et Metaphysica Avicermae allegantur. Commentatores Aristotelis Graecos, ut Theo mistium, Ammonium, Alexandrum et Simplicium nec nominat nec, quantum d nobis constat, tacite allegat. Idem dicendum esse videtur de Petro Abaelardo et de i ei c us operibus logicalibus. Convenientia illa quae iuxta B. Geyer haberetur inter dicta Abaelardi et Ockham, explican i potest eo quod ambo terminis et sententiis e aristotelicis et boethianis utuntur Fontes m e d i i consideran i possunt illi commentarii et tractatus logicales qui lucem viderunt durante centennio quod Summam Logicae praecessit. Inter hos notiores sunt Tractatus seu Summulae Peu-i Hispani et Introductiones et Syncategoremata Guillelmi de Shyreswode. Ockham hos tractatus probabiliter noverat, lice t nec eos nec auctores eorum unquam nominet. E x auctoribus huius periodi Inceptor saepe adducit auctoritatem Roberti Grossatesta (Lincolniensis) eamque 1 C f . B. Gey er, Peter Abatiards Philosophische Schrifien, I I (Beitráge z ur Geschichte dei- Philosophie und Theologie des Mittelalters, X.X1-4, Miins ter i n W . 1933, 629); differentiam i nter philosophiam Abaelardi e t Oc k ham i dem clarus auc tor i bi dem indicat.
DE FONTIE DS S UM M A E LOGICA E
45*
semper approbat. Semel nominatur, sed ut 'quidam' probabiliter saepius impugnatur, Magister Abstractionum, de quo infra plura dicemus 2 . Quantum ad partem quae ad praedicamenta spectat, auctoritas Petri Ioarmis Olivi, numquam nominati nec verbotenus citati, satis manifesta est. Inter armos 1275 et 1326 vani 'errores' Petri Ioannis non minus quam decies conderrmati sunt 8 .Unus solus 'error' nostra hic interest, quem Olivi a. 1283 in conventu Avenionensi revocare coactus est 4 : " D e p r a e d i c a m e n t i s. Dicere quod praedicamenta non distinguuntur realiter, contra Philosophum est; et specialiter de quantitate et relatione est periculosum. — Re s p o n s i o. De hoc nihil assertive quod sciam divi, licet inter multas opiniones aliquid de hoc recitaverim; et quia de huiusmodi philosophicis non multum curo, paratus sum revocare, quamvis commtmem opinionem in scholis semper tenuerim''. Quod quaedam opiniones Petri Ioannis Olivi (sive assertive sive recitative propositae, non multum refert) in doctrinam Venerabilis Inceptoris eiusque scholae irrepserint, iam diu indicaverunt B. jansen e t j. Koch 6 et , rOlivi e l anondum tio testafunditus m e explorata. n Unus ex maioribus dialecticis, qui in prima medietate saeculi decimi quarti i n t e r florebant, O c absque k h dubio a eratmGualterus Burlaeus, Doctor Planus et Perspicuus, qui inde ab a. 1301, quo Magister Artium factus est, usque ad mortem (post 1344) plurima opera philosophica edidit 7 . verbis et O c kinvidis h a quandoque m e se tinvicem lacessebant. Sic ex. gr. Ockham probabiliter B u r l a e u s s iInfra, cap. b IV. i s a e p condemnationum e 1 Cf . L. Amor6s, "Series et procrssuum c ontra doc trinam et sequaces Petri Ioarmis aOl i v i ",d Archivum v eFranciscanum r s Historicum, a X X I V (1931), 495-512. b a Videnapudt O. Laberge, u r "P ena loannis Ol i v i , O. F. M . tri a scripta sui ipsius apologetica annorum 1283 et 1285", Archivum Franciscanum Historicum, X X V I I I (1935), 129. B. Jansen, Di e Erkenntnistehre Oliv is , B erl i n 1921, 121s . ' J. Koch, "D i , 489-522. No t a praesertim pp. 513s.: " N u r das sei hervorgehoben, dais (abgesehen v o n der I n V (1930), formationslehre) di e fl i r Ol i v i charakteristischen Lehren (das Obj ek t nur causa sine qua non der Erkenntnis; V e r u r t die Leugnung der Species; di e K ri ti k der aristotelischen Kategorienlehre; die Identifi z ierung des Seriene i l u n g kráfte O m i t Seelensubstartz) spáter bei Durandus de S. Porciano und den Nominalisten wiederkehren. Man l i kann diesen v i ideengeschichtliche s Zusammennang, auf den Jansen schon hingewiesen hai, nic ht stark genug a Tro t z aller Verbote haben Ol i v i s Schriften wei tergewi rk t und die philosophische - fiagen w i r betonen: gleich uhi nz u: auc h die theologische E n t w i c k l u n g des 14. Jahrhunderts beeinflusst". E t i teram, "D e r f Sentenzenkommentar des Petrus Iohannis Ol i v i ", Recherches de théologie ancienne et médiévale, I I (1930), d 310: "W e i e Oc k ham Ol i v i s Ansicht, d a n di e Theol ogi e k ei n einheitliches Obj ek t habe, aufni mmt, s o zeigenm sich auch überri ns ti mmtmgen i n der Rechtfertigungs G n a d e n - und Sakramentenlehre, wi e ich o spáter Ki m einzelnen darlegen werde... Jedenfalh sind Ockhams enge Beziehungen zu den Spiritualen be-. n Cf. etiam z k armt". A. Maier, Metaphysische Hintergründe der Spatscholastischen Naturphilosophie, Roma 1955; i l et E. Bettoni , Le dottrine ,filosofiche di Pier di Giovanni Ol i v i v , M i lCf. a J. n A o . Weisheipl, 1 9 5 "Repertori 9 . um Mertonens e", MediaevalStudies, X X X I (1969), 185-208, ubi o non mirras quam 50 scripta Burlaei enumermtur. Expositio et quaestiones super Metaphysicam (cod. Ampl on. n V n o n ese opus Gual teri ; scriptum eni m erat ante a. 1250. Cf . G. Gál , "Commentari us i n MetaQ. 290) i physicana Aristotelis cod. Vat. lat. 4538 (Fo ro doctrinae Ric hardi Rufi ), Archivum Franciscanum Historicum, e X L I I I (1950), 1-34. Forsitan est opus ipsito Rufi , qui i d saepissime al l ega u t opus cuiusdarn philosophi n saecuhris. n Sed Richardus erat v i r iocosus et ipsemet erat 'philosophus saecularis' arttequam Ordi nem i ntraret. e u n d i
46*
I
N
T
R
O
D
U
C
T
I
O
Burlaeutn significabat verbis 8 : " a l i q designabat Inceptorem u i talibus 9 :r e" qp uu i "quidam mortales"; td aa nm t de e novo s incipientes philosophari"; "non modicurn de sua logica s s gloriantes" a s ee r e etc. n t e s hoc crederet unum ex alterius opere nullum fructum s Sic quis e i tamen r propter e ci sl sse,ofalleretur. c g i i Contentio r c e a enim circa universalia, praedicamenta et suppositiones terminorum vertebatur. Sed haec non constitmmt totam logicam nec lm o" g maxime i c magnam B a m u eiusrpartem. l Maior pars logicae erat possessio communis et pacifica omnium logicorum, etsde hac parte Burlaeus longe ante Ockham multa plane et persa eu u p spicue scripserat. e cr o n Deceptus o t m est r igitur n Ioannes Nicholai I% qui postquam a. 1329 descripsit Summam Logi a cae, ei scontinuo addidit quaedam excerpta e libro Burlaei De puntate artis logicae e eaque his introdwdt verbis: "Post praecedentem Summam, editam a fratre W{illelmo], compilavit Burle aliurn tractatum de logica in qua pauca continentur utilia, realiter nihil, vel sumpta de priori Summa vel de Boethio in libro De categoricis et hypotheticis syllogismis". Si Ioannes Nicholai scivisset quot tractatus logicos Gualterus ante Guillelmum et ante librum De puntate artis logicae composuerat, cautius locutus esset. Praeterea nihil obstat quominus unas auctor fructum capiat ex opere de quo censuram facit. Sic Ockham non pauca discere potuit ex tractatu De supposítionibus Burlaei, non obstante quod illu m tractatum impugnaverit Quando yero Ockham tractatus suos De obligationibus et De insolubilibus composuit, tractatus homonymos Burlaei probabiliter ante oculos habuit 12 • Inter fontes, largo sensu sumendo fontes, numerad possunt etiam theologi, quorum scripta Venerabilis Inceptor absque dubio legit. H i autem fuertmt, ut in operibus theologicis indicavimus 13 , T h odemFontibus, defridus a s Ioarmes Duns Scotus, Richardus de Conington, Robertus de Cowton, Henricus A q u i n a s de , Harclay, Guillelmus de Alnwick et Ioannes de Reading. H hoc Ex e quod m Ockham i c opiniones u s horum auctorum frequenter impugnat minime G a eum sequitur n ab d eisdem a vnihilediscere potuisse. His nunc addendi sunt Petrus Ioannis nOlivi,s Aegidius i s Romanus, , Gualterus Burlaeus, Magister Abstractionum, quicumque iste fuerit ' G o 4 -Campsa11 ,15 nec tacite allegat, sunt scripta Ioannis Duns Scoti quae ad logicam spectant. minat R . i c h aO rpdeGuillelmus ur de Oc k ham, Scriplum in I Seni., dist. 2, g. 4 (ed. S. B ro wn et G. Gal, St. Bonaventure, N. Y . 1970, I I , 146, nota 1). sa dq u Gualterus Burlaeus, Expositio i n Physicam Aristot., I, t. 5 ; IV , t. 42 (ed. Venetiis 1589, col. 16 e t 400); D e puntate artis logicae tractatus longior (ed. c i t., p. 7, i n apparatu c ritic o). ea e1 C p a e f . S. B ro wn , "W a l t e r Burleigh's Treatise De suppositionibus and its influence o n W i l l i am o f "C V Oc k ham", m r p Francisca,: Studies, X X X I I (1972), 15-64. i 11 sa abd Videsis i nfra, Parte 111-3, c . 39 et c. 46. de Oc k ham, Scriptam i n I Sera. (Opera Theologica e d . G. Ga l et S. B rown, St. lBonaventure, s l eule Guillelmus N . Y . 1967 et 1970). Cons uhtur i ndex auc torum. s en t14 u Die hoc auctore i nfra, cap. I V , fusius. p ta m 15 D e opere huius auctoris infra, cap. V , ex professo agemus. Ibi dem eri t sermo etiarn de y ero R i chardo pc rarode Campsall. on ,bs ap cabi
DE TEMPORE E T L OC O COM P OS M ONI S
4
7
*
Fontes tandem p r o x i m i Summae Logicae habendi sunt opera quae Ockham antea composuit. Commentaril imprimis in Isagogen Porphyrii, in Praedicamenta, in Perihermenías et in librum De elenchis sophisticis Aristotelis. Sed etiam alia opera, ut Scriptum in Sententias Petri Lombardi et ExposiHo Physicorum Aristotelis plurima continent quae ad logicam spectant 16 Praeterea, iuxta statuta Universitatis Oxoniensis nullus erat ad lecturam Sen. tentiarum achnittendus, "nisi prius dictas liberales artes per octo annos integros in universitate vel alibi rite audierit, vel partim audierit partim legerit, per spatium temporis supradictum solis philosophicis intendendo" 17 • QGuillelmo qui u i n apraecepta m f u philosophiae e r i ntradiderunt, t nescimus. Inter lectores a quibus i theologiam l l audivit i certe l eaderat c Guillelmus t o r deeAlnwick, s qui in omnibus scriptis suis dialecticum peritum se prodit. Hoc unum certum est: Venerabilis Inceptor summe paratus erat ad magnum opus aggrediendum, idque semel aggressum sine ulla titubatione, soluto sermone et facillime ad finem percluxit. Si enim praecepta quae discipulis dedit, ipsemet prius tenuit, totam logicam vel magnam partem memoriae mandaverat 18 • CAP. I V
De tempore et loco compositionis Summae Logicae Quaestiones de loco et tempore compositionis Summae Logicae sub uno titulo tractamus, quia intime connexae sunt et solutio unius a solutione alterius pendet. Quaestio autem de tempore duplex est, nam possumus quaerere de tempore relativo seu de positione quam Summa Logicae inter alia opera Venerabilis Inceptoris occupat, et de tempore absoluto seu de armo quo hoc opus conscriptum est 1 . T e m p u s r e l a t i v u m fa cili negotio determinari potest, quia Ockham lectores ad sua opera praecedentia non raro remittit. Expositionem libri Porphyrii De praedicabilibus a memorat Parte I, c. 25, un. 80-84, his verbis: " Q u i autem pleniorem notitiam voluerit habere de universalibus et proprietatibus eorum, poterit legere librum Porph-yrii, ubi istam materiam multo diffusius pertractavi. Ideo illa quae sunt hic dimissa, ib i poterunt invenire". Dcposítionem libri Praedicamentorum Aristotelis nominatim citat Parte I, c. 62, un. 9-10: "l'amen labere' secundum Philosophum multis modis dicitur, sicut in Praedicamentis exposui''. De Scripto in I Sententiarum, sima' cum praecedentibus, mentionem facit Parte II, " Quaesaam opera Inceptor ante Summam Logicae scripserit, in capitulo proximo argumentis ostradetur. " Manda Antigua Universitatis Oxoniensis (ed. S. Gibson, Oxfor d 1931, 49). " Vide quae di dt Parte III-1, c. 43, fin. 93-98. 1 De tempere et ordine quo Venerabilis Inceptor opera sua non polemica composuerit, multa scripserunt L. Baudry, Ph. Boehner, V. Heynck, E. Iserloh et C. K. Brarripton, quorum trinen opiniones hic discutere non est locus. Sententias hic citatas, locis ubi occurrunt, i n mis paginis indicavimus.
48*
I
N
T
R
O
D
U
C
T
I
O
c. 2, un. 77-79: "Contra istam opinionem arguitur multipliciter in diversis locis, scilicet in primo libro Sententiamm, in libro Porphyrii et in libro Praedicamentorum, et aliqua argumenta facio ad praesens contra eam". Et ibidem, lin. 150-52: "Quod autem talis distinctio formalis non sit ponenda in creaturis, probavi in primo libro Sententiarum, distinctione secunda". Expositio in libros Physicorum Aristotelis, usque ad quartum librutn inclusive, pluries commemoratur. Parte I, c. 44, lin. 181-82: "De loco etiam et tempore dicunt quod non sunt res aliae distinctae. Sed de hoc in libro Physicorum perscrutatum est". De hac re, ut ibi indicavimus, Ockham egit in guano libro Physicorum. Iterum, Parte I, c. 45, un. 146-47: " Et quod haec sit intentio sua declaravi per eundem II Physicorum, ideo hic causa brevitatis °min o " . Agitur revera de III Physicorum, ut ibidem diximus. Adhuc, Parte II, c. 36, un. 12-15: "Est tamen sciendum quod tempus large accipitur pro tempore proprie dicto et pro aeternitate sive negatione temporis. Quod qualiter habeat intelligi, alibi expositum est, super IV Physicorum et super II Sententiarum". Expositio in fibrum Perihermenias Aristotelis et Expositio in librum De sophistiás elenchis Aristotelis in Summa Logicae non nominantur. Sed istae expositiones probabiliter eodem anno scriptae sunt; et ambo certe praecesserunt Expositionem in I /ibrum Physicorum. Dicit enim in prima parte De elenchis, ad textum: Quia yero secundum consequens, in fi n e ratione De : autem Melissi agitar in primo libro Physicorum 4 ." S eiusdem I ni mexpositionis, si el i c u n ubi d aInceptor y loquitur e r de o fallacia secundum interrogationes t e ra ad textum: p piares, r t Cadunt e autem, haec leguntur: "Immo non est propositio; cuiusd modi sunt e tales 'estne Sortes homo asinus', 'estne Sortes albus musicus grammaticus' r huiusmodi, et a t i de quibus dictum est in libro Perihermenias" 5 .o nSed, eut iam significavimus, Ockham probabiliter eodem anno vel eodem spatio M semestri e exposuit l librum Perihermenias et librum De elenchis, nam in expositione primi memorat expositionem secundi semel ut iam factam et bis ut adhuc faciendam. Dicit i s s enim in Perihermenias I, c. 5 De opposítis, ad textum: Dico autem opponi 6 i :d "aliis de e it condicionibus s i c oppositionis, de quibus dictum est in libro Elenchorum". In yero libro, ad textmn: Amplius nec quaecumque, haec habet: "sicut in II c secundo e t[ed. libro] u Elenchorum ostendetur". E t infra, ad textum: Quare in quibuscumque praedicamentis: "dicetur de eis in libro Elenchorum". r Ockham igitur, u t ex dictis luculenter apparet, antequam Summam Logicae i componeret, ad finem perduxit opus suum maximum, quod est theologicum, comn mentarium scilicet in libros Sententiarum exposuit quatuor opera ad logicam specl tantia, nempe Porphyrium, Praedicamenta, Perihermenias et lib ru m De sophisticis i el benchis, praeterea primos quatuor ex libris Physicorum Aristotelis. Haec igitur opera constituent terminum p o s t q u e m relativum Summae Logicae. r o Ad determinandum terminum a n t e q u e m relativum unum locum certum invenimus P h in expositione quinti lib ri Physicorum, ubi Ockham haec dicit: "Quod y s • Co d . Londi nj i , B i bi . Lambeth 70. i c 4 Ari s tot., Physica, I , cap. 2 et 3 (1841) 15 - 187a 11). 5 Co o r d . c i t. • Em di ti o Marc i de Benevento, Bononiae 1496. u " 3
DE TEMPORE E T L OC O c o m P o s m o m s
4
9
*
iste modus arguendi et probandi per talem syllogismum expositorium sit bonus, non oportet modo probare, quia alibi in Logica sufficienter dictum est, et accipitur a Philosopho in libro Priorum" 7 . Per verba autem 'alibi in Logica' intendit sine dubio Summam Logicae, quia in ea sola agit ex professo de syllogismo expositorio, Parte II, c. 27 et Parte III-1, c. 16. Alius locus occurrit in Tractatu de praedestinatione 8, quaest. 1, ubi legimus: "Octava suppositio est quod aliquae propositiones in ista materia sunt distinguendae secundum compositionem et divisionem,... sicut patet in logica". Hu ic optime respondet Summa Logicae, Pars II, c. 9, un. 3-25. Summa Logicae probabiliter praecessit etiam tractatus De corpore Christi et De sacramento Altaris seu primum et secundum tractatum De quantitate. In his tractatibus Ockham defendit se contra accusationes adversariorum, u t Gualteri de Chatton et aliorum. Praeterea in his multo fusius evolvit ea quae in Summa Logicae dixit de quantitate, puncto et linea. Sed sicut Surnma Logicae, ut vidimus, praecessit expositionem quinti libri Physicorum, ita tractatus De quantitate praecesserunt expositionem libri sexti, in quo licet non nominentur, evidenter tamen citantur, ad textum commenti 3: "Ad evidentiam istius partis et sequentis, necnon ad evidentiam multorum praedictorum et dicendorum de indivisibilibus, est sciendum quod non est intentio Philosophi quod sint in istis inferioribus aliqua indivisibilia, quae sint res distinctae a divisibilibus, - sicut multi moderni imaginantur i t a quod punctus non est res una indivisibilis, distincta secundum se totam a quantitate, cuius ponitur terminus. Ad cuius declarationem primo ponendae sunt aliquae rationes hoc probantes; secundo solvendae sunt aliquae auctoritates Aristotelis et Commentatoris, quae videntur esse in contrarium. Ad istam autem conclusionem a l i a s multas rationes adduxi, quas volo nunc tractare; nec ipsas replicare erit inutile, quia forte ista expositio ad manus aliquorum perveniet qui o p u s c u la a l i a quae feci non videbunt. Quod autem punctus non sit taus res..." 9 omni . P edubio r ' tractatus o p u De s ccorpore u l aChristi et De sacrameuto Altaris intelligit. certe non sunt fructus laboris unius anni. Nih il igitur obstat a Septem l i Quodlibeta a quominus quodlibetalium praecesserit pars yero secuta fuerit q u pars a quaestionum e fSummam e Logi c cae. Mutua i ' relatio horum duorum operum aptius et tutius determinan poterit ad criticam quaestionum quodlibetalium. ai bin introductione s q u editionem e De l o c o compositionis Summae Logicae non habemus nisi coniecturam, quae tamen, nostro iudicio, satis rationabilis est. Quandocumque enim, sive docendo sive scribendo, tali exemplo uti volumus in quo nomen alicuius regni vel civitatis occurrit, nihil magis consentaneum est quam ut assumamus in exemplum nomen regni vel civitatis in qua docemus vel scribimus. Mirum esset si Ockham aliter fecisset. Exempla de A n g l i a ia m initio operis occurrunt. Dicit enim Parte 1, c. 5, lin_ 50: "sicut dicimus quod iste est Anglicus et non Anglia"; cap. 15, un. 101-03: "subiectum esset Romae et praedicatum in Anglia, quod absurdum est". Cod. Ox o n i i , M e rt o n 293, f . 1 1 1 3 8 E, di di t Ph. Boehner, Franciscan Institute Publications, Philosophy Series 2, St. Bonaventure, N. Y. 1945, 16v a R.. Cod. c i t., f. 124vb.
OCKHAlt, SUMMA LOGICAE
4
*
50*
I
N
T
R
O
D
U
C
T
I
O
Exemplum de civitate affert Parte 111-3, c. 45, un. 23-25: "puta, si sciret earn guando Sortes est Romae responderet uno modo, et si sciret eam guando Sortes est Londinii responderet alio modo ad multa impertinentia". Ita habet maxima pars codicum manuscriptorum, u t supra in c e = descriptione indicavimus, exceptis utique illis in quibus amanuenses Londinio substituerunt nomen civitatis in qua scripserunt, u t 'Aretiis', 'Bononiae', 'Parisiis', ' i n Sancto Marino', ' in Francia', 'Tiburi', etc. Haec quidem exempla non probant, sed suggerunt, Summam Logicae L o nd i n i i i n A n g l i a fuisse compositam. Hoc confirmatur, primo, eo quod simile exemplum occurrit etiam in Expositione in libros Physicorum, initio libri III, ubi Ockham agit de natura motus: "sicut via ad Londonias, distincta a Londoniis, terminatur ad Londonias" 11 ). iam ut E t diximus, h o cusque o adp quartum u s , librum inclusive praecessit Summam Logicae, inde yero a quinto libro eidem successit. Idem confirmatur, secundo, per Quodlibet VII, q. 24 (alias 18), ubi haec leguntur: "Ita Deus potest acere corpus quod est Londoniis esse Romae subito, absque hoc quod unquam sit in medio" " . Editio quidem argentoratensis habet 'Argentinae', unus codex 'Dublini', alius 'Coloniae', sed hoc solum confirmat quod initio diximus de consuetudine scriptorum et doctorum. His omnibus consideratis, nostro iudicio, prudenter assumi potest Summam Logicae Londinii in Anglia firisse scriptam. Et si in Anglia, tunc ante medietatem a. 1324, quo tempore Ockham iussu Pontificis loannis XXII Avenionem profectus est, numquam in Angliam reversurus 12 • Tempus exactum itineris suscepti ignoramus. Sed si Inceptor, u t veri simile est, eo tempore in munere docendi occupatus erat, iter probabiliter anno scholastico fi n inititun proximi anni scholaris seu ante festum S. Francisci (die 4 Octobris) in Anigliam t revertendi 12 o. Haec nostra coniecmra infirmari videtur eo quod Ockham in Summa Logicae, sParte III-1, c. 4 , lin . 35-40, citat M a g is t r u m A b s t r a c t i o n u m, q u i creditur esse Franciscus de Mayronis, qui titulum atque officium magistri solum e uinitio anni scholaris 1323-24 sibi assumpsit 14 . N tali o r titulo m e proprio m i nominaretur r u m ? pcum oe s s e t 11 Coid . c i t., f . 55v b. ss 11 Ead. Argentinae m 1491. - Nota, quod ubi aderant magistri, quaestiones quodlibetales disputare ad ti eorum offi c i um perdnebat. Studi um Oxoniense non erat sine magistro, et Oc k ham non erat magi s ter o d e m fe acm regens, qua de causa m i ru m esset si ipse quaestiones suas quodlibetales Ox oni i disputare potuisset. o ea 11 C f .nL . B audry n , Guillaume d'Occam c i t., pp. 96-123. s 11 Lectiones i n scholis non tmiversitariis Ordi ni s c urrebant a festo S . Francisci (4 Oc t.) usque ad tfesturn Pentecostes, quod a. 1324 cecidit in diem 3 Iunii. Cf. A . Canini, "Constimtiones Generales O. F. M . ua. 1316 Assisii c ondi tae", Archivum Franciscanum Historicum, I V (1911), 290. - Oc k ham Avenione die 26 Mali a. 1328 aufugit. In Epistola autem ad Fratres Minores scribit: "Nov eri ds (et cuncd nov erint Christiani) m quod fere quattuor armis integris i n Avenione mansi, antequam cognoscerem praesidentem ibidem p ra P v i utem haereticatn incurriese". Guillelmi de Odehans Opera Politica, III, ed. H . S. Offi er, Manctmii 1956, 6. e 14 C f . Ph. Boehner, William Ockharn, Summa Logicae cit., p. x i i ; W al ter Burleigh, De puntate artis nlogicae traaatus longior cit., p. v iii. - Ioannes X X I I , i n epistola sua die 24 Mai i 1323 data, i ni umdt Thomae t e
DE TEMPORE E T L OC O c o m P o s r r i o N i s
5
1
*
Nostro tamen iudicio Franciscus de Mayronis et Magister Abstractionum differunt. Etenim titulus honorificus Francisci in antiquis tabulis est 'Doctor Acutus' vel 'Doctor Illuminatus' 15 num' attribuit, . P reii m u s , est Mauritius de Portu Hibemicus (O'Fihely). Is enim a. 1504, in n epistola i dedicatoria, quae praemissa est editioni operum Francisci ab eodem paratae, f ahaec l ldicit: i m"Ille u enim r , arcana quaedam et abstracta diligentissimus imprimis indagator q uinvenit.iQuo facturn est ut abstractionum magister merito dici meruerit" 16 .t Nomen i t 'Magister u l Abstractionum' hucusque apud quatuor auctores nobis occurrit. Omnes sunt Anglici et omnes in prima medietate saeculi X IV scripserunt. u m Opiniones autem ' M a get sententias quas hi auctores Magistro Abstractionum adscribunt, in i operibus s t Francisci e rde Mayronis in vanum quaesivimus. Sed scire quisnam iste Magister fuerit, esset magni momenti non solum pro tempore A b Abstractionum s t compositionis Summae Logicae sed etiam - immo magis - pro fontibus eiusdem. r a c t Idem i oenim -auctor, semel nominatus, posset latere sub non paucis 'quidam' et Ideoque operae pretium iudicavimus sententias ci adscriptas hic recensere, eo fine ut quem nos invenire non potuimus, alii detegere valeant. a) Guillelmus de Ockham, Summa Logicae, c . 4, un. 35-40: " E x isto sequitur quod tales syllogismi sunt boni 'omne coloratum est; omne album est coloratum; ergo omne album est omne animal est homo; omnis asinus est animal; ergo omnis asinus est homo'. Et ideo errat Magister Abstractionum assignando in praedictis syllogismis fallaciam accidentis, cum isti syllogismi regulentur per dici de onmi et sint de se evidentes". b) Ps.-Richardus de Campsall, Logica contra Ockham, cap. 51: "Ex quo patet quod illi qui ita volunt limitare primas species suppositionis ut non ponant nisi duas vel tres - et est Rogerius et Magister Abstractionum et Hokam - nimis errant" 17 . Idem, cap. 54: "Et si dicatur quod numquam est dicendum quod illud signum 'omne' teneatur collective vel divisive nisi guando est pluralis numeri, - licet enim Magister Abstractionum dicat hoc, non credo tamen sibi in hoc. Non enim video quare non posset ita bene fieri illa divisio guando ly omne est numeri singularis sicut guando est pluralis, nisi aliqua ratio assignetur, quam tamen nondum ipse assignat" 15 . C)Ioannes de Reading, In I Sententiarum, Prol., q. 8: "Circa tertium dubium, ubi dicitur quod Christus non potest esse subiectum theologiae quia includit duas naturas, quarum una est contingens, et de tali composito nihil necessario dicitur, quia haec non est necessaria 'omnis homo albus est homo albus'. Contra istud potest argui primo quod haec sit vera necessario 'omnis homo albus est albus'; etiam de Bailly, cancellano Universitatis Parisiensis ut Francisco de May rords magisterium en licentiam i n theologia conferret. H. Denifi e - Ae. Chatelain, Chartularium Universitatis Parisiensis, n. 823 (11-1, Parisiis 1891, 272s.). " C f . B . Ro th , Franz van Maroni s , O. F. M . (Franziskanische Forschungen 3, W e rl i n W . 1936, 14-17). " Franciscus de May ronis , Commentarius i n I V Sentenlían4n1 etc., Venetiis 1520, f . l v . Mauri ti us lamen i am a. 1513 e v i ta migrav erat. " Cod. Bononiae, B i bl . Un i v . 2635, f . 83v . 18 rbi dem, fi 87r.
52*
r
N
T
R
O
D
U
C
T
I
O
ista 'Christus est Christus', quia in utraque idem praedicatur de se. Sed nulla propositio est verior quam ubi idem praedicatur de se, secundum Magistrum Abstractionum, ig itu r etc. ...Item, secundum Magistrum Abstractionum idem non potest dividi a se nec diminui a se ipso. Sed homo albus est idem sibi ipsi. Igitur non dividitur a se nec diminuitur..." 12 . d) Adam de Wodeham, In I Sententiarum, dist. 3, g. 4: "Pro prima parte, quod haec sit vera 'omnis homo est animal' adducunt rationem Magistri Abstractionum in isto sophismate 'omne coloratum est', quia ibi, secw-idum eum, in talibus 'omne album est coloratum' notatur esse habitudinis et consequentiae et non esse actualis exsistentiae, quam vocant operationem entis. Quale esse habitudinis et consequentiae, secundum eum, notatur cum dicitur 'si album est, coloratum est'. - Sed ista responsio tantum voluntaria est absque ratione aliqua, quia aequaliter sicut hic notatur habitudo consequentiae 'album est coloratum' aeque rationaliter poneretur hic notan i habitudo consequentiae 'homo albus est homo albus' ve l 'homo albus est homo coloratus', quas tamen iste ponit esse falsas, posito quod nullus homo sit albus, quia aeque bona consequentia est quod 'homo coloratus est si homo albus est' sicut quod 'coloratum est si album est'... Item, auctoritas Magistri Abstractionum videtur ibi debilis, quia dixit id quod allegatum est ut salvet illud argumentum non valere 'omne coloratum est; omne album est coloratum; igitur omne album est', sed esse ibi fallaciam aequivocationis. Quod utique non est verum, quia tunc nullus talis syllogismus valeret 'omne animal currit; omnis homo est animal; igitur omnis homo currie. Quod tamen falsum est, cum reguletur per dici de omni, et nihil accipitur sub minori nisi pro quo fi t distributio in maiori, et maior denotat quod praedicatum vere convenit cuilibet cui convenit subiectum. Igitur. - Item, per eum, ista est vera 'omne album est coloratum', quia denotatur quod si album est, coloratum est. Sed si haec condicionalis sit bona, tenet per medium verum et necessarium. Et nullum assignat nisi hanc 'omne album est coloratum'. Igitur ipsa posita pro medio non facit fallaciam" Idem, dist. 33, q. 2: "Aliud dubium: an suIficiat illa distinctio de deitate singulorum et singulis deitatis, quam tenet Pigaz 21 , e t estm ¿citas Pater; i h omnis i m Filius u inl divinis t u estmdeitas; igitur omnis Filius in divinis est p l Si Pater. a maior c u distinguatur i t . . penes . aequivocationem, eo quod potest fieri distribuO pro singulis tio m ndeitatis,i et tunc s est falsa... Exemplum ad hoc de solutione Magistri Abstractionum ad hoc sophisma: omne animal fuit in archa Noe" . Idem, dist. 33, q. 3: "Secundo dico quod aliter potest leviter vel levius solvi... eo modo quo soMt talia sophismata de copulato extremo Magister Abstractionum, " Co d . Plorentiae, Bi bl . Nat., conv. D. 4. 95, p. 112. - Sententiam 'nulla propositio est v eri or' etc. citat etiam Oc k ham, Parte 111-3, c . 9, l i n. 149-50 eamque Boethi o attri bui t, apud quem revera, s ententialiter saltem, l egi tur. ' 1 nurn ¡tutta Oc k ham assignavit i n talibus syllogisrais fallaciarn accidentis, hurta Adam vero falhciam aequiC vocationis. o 11 Radul phus Pigaz, O. F. M ., magister circa 1329. Cf. A . B . Emden, A Biographical Rtgister o f the d University of Catnbridge to 1500, Cambridge 1963, 454. . " Co d . Vat. lat. 955, f . 185r. C a n t a
DE TEMPORE E T L OC O COM P OS M ONI S
5
3
*
quod videlicet tales propositiones Choc a vel b est verum' etc.] sunt distinguendae secundum compositionem et divisionem, id est secundum quod possunt suini pro disiunctis vel pro categoricis de distincto extremo" 23 . Ex his quatuor auctoribus Ioannes de Reading certe prius perfecit lecturam, immo et revisionem, lib ri Sententiarum quam Franciscas de Mayronis gradum magisterii obtineret 24 . loanne de Reading priores, Anglicos, probabiliter franciscanos, in dialectica plus M a gmediocriter quam i s t e r versatos, qui etiam de fallaciis seu de sophismatibus scripsemnt. i g omnia Haec i t conveniunt u r Guillelmo de Alnwick, saltem si Ioanni Balaeo credamus, qui A balia inter s opera t r ci adscribit Sophismatum elenchos 25 Abstractionum, auctores •a Qc u t o i d o de t quo a m e n supra nominati loquuntur, nondum est probatura. in upPorro, ms exetestimonio f Adae u ede Wodeham r i t manifeste apparet quod auctor, quem q M Ockham u a Parte ga II, i c.s 4 tacito t enomine r impugnat, est idem quem Parte III-1, c. 4 ut e Magistrum r e Abstractionum allegat. Ipse est igitur qui, iuxta Inceptorem, frivole et distinxit inter 'esse habitudinis sive consequentiae' et 'esse quod est n irrationabiliter d u operatio entis'; et "ipse est inhabilis ad percipiendum quamcumque veritatem"; s et e ipse est "qui in eodem passu dixit manifeste contradictoria et videbatur propriam vocem ignorare". s Dicto de loco geographico compositionis Summae Logicae, liceat unum vert bum dicere i n etiam de loco intellectuali. Per locum autem intellectualem intendimus scholares et viros studiosos inter quos Inceptor commorabatur dum hoc opus comt poneret. Ex his saltem duos maxima cum probabilitate indicare possumus: Gualtee rum de Chatton et Adam de Wodeham. r a Etenim u nullum dubium est quin Adam lectiones Gualteri in libros Sententiarum — probabiliter anno scholari 1322-23 28 - audierit. De hoc facto testatur reporc t tator earundem lectionum. o r enim in Reportatione, libro I, d. 30, q. 2, ubi quaerit utrum unjo alie Chatton s quorum in uno eodemque supposito sit forma realis, impugnat opinionem Venerabilis Inceptoris. Sed Adam de Wodeham argumentationes eius bis interrumpit, quem interventum reportator fideliter litteris mandat: "Item, dicit unus, scilicet Wode., quod omnes minores [propositiones] quas accipio in argumento, — quod solum argumentum dixi ponderis s u n t falsae apud Aristotelem; igitur ipse non habuit unde moveri ad conclusionem" 27 . Ibidem, f . 192v. " D e To a r= de Reading videsis A . B . Emden, A Biographical Registri' o f 04ard, c i t., III, 1554; Gitillelmus de Ockham, Scriptum in I Sera., ed. St. Bonaventure, N. Y ., I, 24*, 36Iss., 130-33; II, 22*-34*; S. B ro wn , "Sources o f Ockham's Prologue to the Sentences", Franriscan Studies, X X V I (1966), 36-51; G. Gál , "Quaes ti o Ioarmis de Reading de necessitate specierum intelligibilium. Defensio doctrinae Sc oti ", Franciscan Studies, X X I X (1969), 66-156. Imi ta E. Longpré, ("J ean Reading et le bienh. Jean Dtms Sgri t", La France Franciscaine, V II 119241, 99-10) Reading pri mam suam lecturam circka. 1322 Avertione rettactavit. " I . Balaeus, Illustrium Maioris Britanniae scriptorum... summarium, ceni. 3 (Gipeswici 1548, f. I53s.). Balaeus asserit se hanc noti ti am a Bartolomaeo Pisan° sumpsisse, apud quem tamen eam non invenimus. " C f . L . B audry , "Gauthi er de Chatton et son Commentai re des Sentences", Archives d'histoire doctrinale el latéraire du Moyeri-dge, X I V (1943-45), 337-69. " Co d . Paris., B i bi . Na t. Li t. 15.887, f . 65ra.
54*
INTRODUCTIO
Adam alludit ad lectionem dici praecedentis, in qua Gualterus sex argumentis conatus est probare aliqua accidentia respectiva esse in rerum natura. Sed in ornnibus propositionibus minoribus assumpsit Deum in rebus terrenis intervenire posse 28 .Hoc autem Aristoteles, ut Adam recte notavit, numquam admitteret. En responsio Gualteri: "Saltan principium allegatum, quia numquam est transitus de contradictorio etc., erat evidens apud Aristotelem. Stabit argumenmm immediate praecedens, quia ibi transitus taus" 29 • - H anobis e cesse videtur. t a m e n responsio e vQuatuor a sargumenta i o sequentia Adam tacite auscultat, sed contra quintum inp terpellat: o "Sed t dicit i ualiquis, s scilicet Wode., quod Aristoteles diffusius tradit artem q doctrinam et u suam a de relativis m modo unius [sc. quae fundantur super aliquam qualitatem eiusdem speciei, ut similitudo etc.] quam de aliis, et de illis curmnt quasi omnia dicta et exempla sua tam in Praedicamentis quam in V Metaphysicae" so. Chatton iterum leviter respondet: "Dico quod exempla illa currunt secundum similitudinem apud Aristotelem, non quod ita sit secundum veritatem" 81 . Iuvat hic in memoriam revocare quod capitulum 51 Partis I, quod 'discipulo Ockham' adscribitur, totum est in recensendis dictis Aristotelis de relatione et de relativis. Ergo ubi Chatton, ib i Wodeham. Sed, u t iam alibi ostendimus 82, ubi erat Wodeham, ibi erat Ockham. De hac re ipsemet Adam testatur, cum scribit In I Sententiarum, dist. 17, g. 5: " A d 14m respondet Ockham (mg. manu Adae: manu " Ibidem, f . 63ra-b. " Ibidem, f. 65ra. 81 n: Ibidern. - Similes altercaciones inter Chatton et Wodeham probabiliter frequenter locum habebant.1 Dicit enim Adam, /n IV Sententiarum, quaest. 5: " Et sic consequenter ad istud argumentum quod I novitate opinionurn suamm feci in scholis et alibi contra cum [sed. contra Gualterurn de Chattonl, saepe in b post diutinam cieliberationem non aliter solvit nec solvere potuit nisi tenendo absurditates antiquorum ad i quia deducit Philosophus IV Physicorum, scilicet quod condensado et rarefactio non possunt naturaliter d fi tempus e magisterii sui posuit in Determinatione quam et ego ipse tunc - et priores alias - audivi dum legit e Sententias r ab eo: indivisibile naturalitcr esse componibile alteri indivisibili secundum situm, quia aliter, ser ctmdum n eum, non posset salvani condensatio et rarefactio..." (cod. Paris., Bibl. Nat. lat. 15.892, f. 157rb-va). i His . oculis habitis facilius intelligi possunt quaeclam verba aenigmatica quae legunmr in tractatu Adae ( pese De hulivisibilibus, quaest. 2. Hic Wodeham, postquam recitavit plures rationes Guillelmi ex primo tractatu f De . quanfitate, haec dicit: "Quier e prosecutionem in illo tractatu. Et hace argumenta fere omnia fuerant tua 1 antequarn Ockham aliquid scriberet de indivisibilibus" (cod. Florentiae, Bibl. Nat., conv. A. 3. 508, f. 5 140ra) Amanuensis scripsit in margine: "Nescio cui loquatur". Loquitur, nostro iudicio, secum ipso, recolem se bis et sirnilibus rationibus arguisse contra Chatton in scholis et alibi, antequam Ockham duos 7 vtractatus De quantitate composuisset et libros Physicorum Aristotelis exposuisset. - Paulo ante textual a nobis acitatum amanuertsis falso remata lectores ad Summam Logicae, cum tamen auctor absque dubio loquatur )de tractatu primo De quantitate seu De corpore ChrisH "Secundo principaliter arguit Ockham, et bene, nad praedictam conclusionem, ubi prius, scilicet in Logica sua, quia omnis res positiva et absoluta, distincta realiter ab ornrd ala re, non faciens per se unum tamquam para cuan alia re, est per se in genere". Hace i leguntur in tractatu De corpore Christi, quaest. 1 (ed. B. Birch, Burlington, lowa 1930, 24, lin. 1-4). - De s 'cliutina deliberatione' Gualteri (vide initium hnius notae) Adam mentionem facit criara in tractatu De i indivisibilibus, quaest. 1: "Aliter autem responda frater Walter Chiten, et dupliciter: uno modo dum legit p ante Pascha ce alio modo post Pascha, habita deliberatione pleniori" (f. 136rb). e " Guillelmus de OckEtam, Scriptum in I Seca., (ed. St. Bonaventure, N . Y. 1967, 1, 30*). r i n
DE TEMPORE E T L OC O COM P OS M ONI S
5
5
*
sua in margine reportationis meae) quod ille [scilicet Chatton] male intellexit articulum..." 88 . Si igitur, ut supra vidimus, Ockham erat Londinii tate, ,etiam i b i Chatton e r a etnWodeharn. t , e Omnes a d tres e erant m de ordine Fratrum Minorum et socii p Provinciae r o b Angliae, a b Ockham i l i -vero et Wodeham erant insuper socii Custodiae Londiniensis. Chatton, ut notum est, saltem bis legit super Sententias 34 tionis,. super F r u omnes c t u squatuor p rlibros, i mvocamr a e Reportatio fructus yero secundae lectionis,l ex equa solum c - prologus et pars libri primi superest, vocamr Lectura. Nullum documentum certum hucusque nobis occurrit quo locus harum lectionum determi -n a Gualterus his verbis introducit opinionem Petri Aureoli de relationibus: "Quarta n transmarina" 85 est .iOxonii, E x sicut aliquando nos ipsi credidimus 36 p, soeindmargine e quae e i mn Richardo a l ideaCampsall adscribitur, auctor hace dicit: "Una est de loc io vquae Villa, ci tnegat oa tomnem e . respectum ab absolutis" 37 sOxoniae', .e D ' V ri l l easicut u' a Oxonium b s qeo utempore e vocabatur 88 is•o N upo ndum d queretur bi n n eipsemet i oi m oini Villa rn eulegeret e m s ? Alibt i quoque mentionem facit de Villa, iut 'p e ex.V sogr.nslibro it elI, id.t l 38, qu. am 1, ubi s agit de i futuris contingentibus: "Tenia opinio, tquae e i currebat s t t in a Villa, tempore quo audivimus in Villa philosophica tyronorum" 89 ..l h Praeterea o a Quodlibeta Inceptoris, quae propter exemplum ib i adductum R n videntur c esse disputata, tam intime connexa sunt cum Reportatione Gualteri le quod e plurescquaestiones quodlibetales non intelligeremus nisi quaestiones Gualteri tp simul u legeremus r 46 curavit o •a mscribere obiectiones sed solum responsiones. Obiectiones tamen - semper r u asententias n Q contra n d o Guillelmi - frequenter inveniri possunt in quaestionibus Gualteri, t uinesolo primo libro Reportationis plus quam centum sententias confratris sui o q qui a n e recitavit n eti reprobavit. Omnes autem illas sententias desumpsit ex Scripto Guillelmi in ft primumu /ibrum Sententiarum. Ockham, nostro quidem iudicio, Quocilibeta praem i eoc fine O cise s k disputavit et scripsit ut obiectiones et impugnationes adversariorum suosum solveret so h a em et retunderet. Sicut iam vidimus, Gualtems de Chatton in Lectura sua Summam Logicae non ,ft va e lcm 88 Cod. Vat. lat. 955, f. 161v. Ho c quidem Oc k ham alibi et alio quoque tempore facere potuisset, rte non sed e est facile p assignare l oc um magis probabilem quam i l l um ubi Chatton actu legebat; et Oc k ham Angliam n a o r rel i qui t t uno anno post quam Chatton lectiones suas, ab A damo reportaras, fi ni v i t. " V i de hi c supra, notas 26 et 32. c m a t o " Cod. c i t., f . 62va. re " C f . G. Gi l , "Gual teri de Chatton et Guillelmi de Oc k ham controversia de natura conceptus uni r Q u Franciscan o Studies, X X V I I (1967), 194. versalis", "l Co di. c i t., f . 62va. t d e "e Cf . At. G. Li ttl e, "Th e Franciscan School at Ox f o rd i n the thirteenth Century ", Archivum Franb ciscanum Historicum, X I X (1926), 820. i o r u " Co d . c i t., f . 73ra. n m " , Cf . L . Baudry , Guillaume d'Occam cit., pp. 66-76; J . Murdoc h e t E . Syna ' T w o Questiona o f the Conti nuum: W al ter Chatton (?), O . F. M . and A dam W odeham, O . F r a n c i s c a n Studies, A n X X V I (1966), 212-88; praesertim p. 220. n o g n l
56*
I N T R O D U C T I O
semel citat 21 , s e daliquid valet, conici potest Summam Logicae post Reportationem fuisse comsilentio e a mReportatio autem maxima cum probabilitate finita est anuo 1323. positam. i nOrnnibus igitur summatim collectis, locus quem Summa Logicae in actuositate R e p oGuillelmi de O c a = occupat, sic circumscribi posse videtur: Ockharn scientifica initio r t aaestatis t i anni 1319 fmivit lecturam Sententiarum Oxonii. Per biermium ibidem omansit, n equo tempore perfecit ea quae statuta Universitatis ab incepmris exigebata: "Post lecturam insuper lib ri sententiarum, ad minus per biennium vel fere n estudio incepturus insistat, antequam scandat cathedram magistralem" 22 c• H Bibliam pore o c biblice t e mlegit, - in disputationibus publicis munus opponentis et responsdentis sustinuit et publice praedicavit. e Biennio tamen finito cathedram magistralem ascendere non potuit, probabiliter m quia seniores eum in illo officio praecesserunt. Qua de causa iussu superiorum eLondinium ! profectus est, u t in studio generali praecepta philosophiae iuvenibus atraderet. l Hic exposuit librum Porphyrii et ex libris Aristotelis Praedicamenta,Pe— De elenchi e t primos quatuor libros Physicorum. Postquam exposuit lrihermenias, e gquartum a librum Physicorum, composuit Summam Logicae, forsitan tempore vacattionum . aestivarum, anno 1323 48 • H erant sicut a e cexpositiones e n librorum i m Aristotelis. E o utique n in coniectura posita sunt et exempli gratia dicta; non sicut res rexn Haec r habuerunt, a t sed sicut se habere potuertmt. hevera se p a r s o u r r i c u cc CAP. V i ,l t u d i ss Logica reali contra Ockham Richardo de Campsall r u Dem io adscripta a r Specialis mentio facienda est hic de hoc opere, quod primo V. Doucet notum gfecit, deinde yero E. Synan fusius illustravit 1 u.mam P Logicae r o p oVenerabilis s i t u m Inceptoris de capitulo in capitulum refutare et penitus m hevertere. u iOpus u istud s mutilum est et in unico codice manuscripto asservatur, Boenoniae, a u Univ. c t 2635, o ff. r 1r-100v. i s Constat 63 capitulis ex quibus 61 contra Partem neSummaerLogicaeadirectat sunt, capitula yero 62-63 contra primum capitulum Partis II. tS Utrum autem u auctor m destructionem Summae Logicae usque ad finem prosecutus sit unecne, nescimus, sed ut iam supra indicavimus, promisit se etiam de obligationibus m et de insolubilibus tractaturum 2 e. x " Cf. supra, cap. II, nota 2. 41 U t di c unt Statuta Universitatis Oxoniensis (ed. c i t., p . 50).
Ut supra, nota 13, iam diximus, schola in studiis non universitariis Ordinis currebat a festo S. Francisci (4 Oct.) usque ad festum Pentecostes. Anno 1323 inter festum Pentecostes (15 Maii) et S. Francisci numerabantur 109 clics. Auctori Operis Nonaginta Dienttn plus quam satis ad exarandum opus cuitas fere dimidia para non est nisi compendium operum prius redactorum. Regulas etiam consequentiarum, quae simt materia Partis 111-3, probabiliter iam collectas habebat inde a tempore quo stuciiis philosophicis vacabas. ' Vide supra, cap. II, notam 1. Ut diximus supra, cap. II. Videsis ibi notas 18 es 19.
DE LOGI CA RE ALI C ON TR A OC K H A M
5
7
*
Si huic auctori credatur, Ockham erat logicae penitus ignarus, qui in toto suo opere nihil fecit nisi errores erroribus cumulare. Multa scripsit ridiculosa, frivola, irrationabilia, asinina et absurda; doctrinam et dicta Aristotelis pervertit; Ioanni Duns Scoto attribuit tales opiniones quales nec Scotus nec ullus sanae mentis unquam tenuit; argumenta sua quae doctrinae Scoti opponit plus ostendunt dementiam quam efficaciam 3 . Sed haec, licet non parvi momenti, ad editores Summae Logicae stricte non spectant ; ad eos tamen pertinent paragraphi et quandoque paginae integrae quas iste auctor e Summa Logicae, et quidem ex optimo quodam codice, excerpsit. Haec est ratio cur in apparatu Partis I etiam lectiones horum locorum excerptorum indicavimus et per Camp. significavimus. Quomodo se habent ad invicem textus a Ps.-Campsall citati et textus codicum nostrorum ? Stmt omnino identici. Si hic atque illic occurrunt sententiae Inceptori adscriptae quae in Summa Logicae non leguntur, hoc neminem debct movere. Auctor enim novit et quandoque citat, sive expresse sive tacite, Scriptum in Libros Senterztiarum Guillelmi. Ita ex. gr. in capitulo 42, ubi agit de quantitate discreta 4 , p r habuit °culis a e Scriptum, 1, d. 24, qq. 1-2 et d. 30, g. 4. Unum solum locum invenimus ubi codex Ps.-Richardi plus habuit quam codices nostri. In Parte I, c. 43, lin. 221-22 nostra editio habet: "Immo sequeretur quod propositio scripta vere alteraretur per hoc quod musca volat. Quac ornnia sunt absurda et simpliciter falsa". Loco huius sententiae apud Ps-Campsall, cap. 40, haec leguntur: "Sequitur tertio quod guando musca volat quod aliquid exsistens in mente mea vere alteraretur; et per consequens ad motum unius parvae muscac possent causan i res infmitae, quia omnes angeli et omnes homines possent formare istam propositionem guando musca non volat: musca volat. Planum est quod omnes essent falsae; sed guando musca volat, omnes essent verae. Et per consequens si ventas esset aliqua talis res adveniens orationi, causarentur tot res ad motum muscae quot sunt angeli et homines, cum per positum quilibet haberet unam talem propositionem" 5 . Undenam sumpserit auctor haec verba, nondum scimus. Similia leguntur apud Ockham, Quodlibet V, q. 24, non tamen eisdem verbis. Praeterea ibi quoque - sicut in Summa Logicae - sermo est de propositione scripta in libro. Nu m Ps.-Campsall dictum breve Inceptoris proprio Marte pluribus verbis evolvit, an Ockham ipse, quod prius prolixius scripserat, postea ad formam breviorem reduxit ? Quod autem auctor huius Logicae realis non sit verus Richardus de Campsall, qui armo 1305 factus est Magister Artium in Universitate Oxoniensi 8 , facili n e g o ▪ Cf . c um his ea quae Oc k ham clicit contra Magi s trum Abstractionum, Parte I I , c cap. . 111. 4 ;- Quivd causar i d est e c ur isti e auctores t i atammacerbe sibi adversentur ? Sola differentia opi ni ohic supra, num an etiam rationes privatae ? A darn de Wodeham, /n I V Sententiarum, quaestione de quantitate, ubi loquitur de 'c al umni a mul torum damnanti um quantitatem esse substantiam', addi t: "l i c et non ex scientia procedat taus calumnia" (cod. Paris., Bi bl . Nat. lat. 15.892, f. 152va). Vetbis 'non ex scieruia' substitui pos seni non solum v erba 'ex ignorantia' sed etiam 'ex invidia'. Cod. c i t., f . 56v -60r. Cod. c i t., f . 49r.
' C f. A. B. Emden, A Blographical Rogister... of Oxford cit., T, 3443.
58*
I
N
T
R
O
D
U
C
T
I
O
tio probari potest. Plura enim quae ex positionibus veri Campsall nota sunt, aperte contradicunt opinionibus quas Ps.-Campsall profitetur. a) Prima contradictio respicit naturam generis et quaestionem cum hac intime connexam: utrum Deus sit in genere. In codice Florentino, Bibl. Nat., conv. B. 4. 1618, qui inter alia continet expositionem Venerabilis Inceptoris in librum De elenchis sophisticis Aristotelis, statim post ' e x p l i c i t ' huius operis legitur exceptum quod in margine 'Calmar adscribitur. Hoc autem excerptum, forsitan ab ipsomet Ockham in fine autographi sui scriptum, incipit verbis: "Contra ponentes naturam generis, speciei et differentiae quod sint quaedam res extra intellectum". In hoc excerpto verus Campsall sine ulla ambiguitate docet primo: "quod genus et species et huiusmodi universalia non sunt res extra animam, ita quod sit aliqua res communis, - ut communiter imaginatur quae sit communis multis. Sed sunt formae universales exsistentes in anima sicut in subiecto, quae tamen sunt formae singulares in essendo, sicut alia accidentia in anima". Secundo, iuxta eum, aliquid est in genere dupliciter: "Uno modo quia essentialiter ordinantur in recta linea praedicamentali secundum sub et supra. E t isto modo solae intentiones universales in anima, cuiusmodi sunt species et genera, dicuntur esse in genere... Aliter dicuntur aliqua esse in genere quia essentialiter significantur per intentionem quae est in tali ordine praedicamentali". Planum est, ut iam loco suo indicavimus, hanc esse unam ex tribus opinionibus de natura conceptus universalis quas Ockham in Summa Logicae, Parte I, c. 12, un. 30-39 recitat. Hoc idem extractum prae oculis habet etiam capitulo 14, un. 15-22, ubi explicat quomodo possit universale dici singulare. Eadem opinio adscribitur Richardo de Campsall etiam in Reportatione Guaiten i de Chatton 7 haec . T habet: a b u "l Ut a ru m Deus sit in genere. Et ib i ponitur Campsale et improbatur h u illud etiam i cquod dicit Camsale (!) quod idem est in diversis praedicamentis" 8 In .o textu p yero, e r initio distinctionis octavae, Chatton his verbis, nobis iam familiarii bus, recitat opinionem improbandam: "Primus [articulus] erit de forma quaestionis, p Deus an r asit ein genere. Et est opinio quod sic. Et primo dicit opinio quid est genus m ispecies. quid s s Genus est conceptus p e r se significans plura differentia specie, et a ,es est [conceptus] significans plura differentia numero et convenientia uraeterspeci q quam solo u numero. - Secundo dicunt quod esse in genere est dupliciter: vel scilicet o partem esse a lineae praedicamentalis, compositae ex diversis conceptibus ordinatis d secundum sub et supra, per se significantibus res. Alio modo, esse rem per se significatam d i illis s conceptibus. Et hoc supposito dicunt tertio quod nullum inconveniens est dicere esse in genere, quia nec est inconveniens quod aliquid quod est cont i Deum n ceptus et nihil aliud quam [cod.: vel aliquid] conceptus noster, per se signic t noster, i ficet o Deum... n e Quarto addunt quod non solum est in uno genere, puta substantiae, sed m in multis generibus, puta in genere relationis et aliis generibus relativis, quia sio c t a Cod. Paris., B i bl . Na t . l at. 15.887. v a f . 3rb. Ibidem, m l i
DE L OGI CA REATA C ON TR A OC K H A M
5
9
*
gnificatur per multos conceptus, tam substantiae quam generum respectivorum... Et respondet ad articulum...". "Ista opinio est probabilis et leviter posset sustineri, u t mihi videtur. Teneo tamen contradictoriam, q u o d Deus nullo modo est in genere, cum doctoribus. Et ad hoc arguo sic..." 9 . Audiamus nunc auctorem Logicae contra Ockham, cap. 18: " I lli enim qui ponunt quod genus non est nisi quidam conceptus mentis qui potest univoce et in quid de pluribus praedicari, habent dicere quod non solum res creatae quae non sunt partes illarum rerum, ad differentiam materiae et formae, non solum inquam tales res sunt in genere, sed etiam quod primum esse, qui est Deus gloriosus, sit in genere, quia unus conceptus potest in quid praedicari de eo et de aliis rebus. Et ego Kamsal auribus meis audivi unum solemnem Oxoniae, q u i ista determinatione publica dixit hoc verum esse et quod sine periculo potest dici. Et licet, ut credo, non possit illud per rationes formaliter improbari, est tamen auctoritas Philosophi in primo De caelo et mundo expresse ad oppositum" " . Idem auctor, in itio eiusdem capituli directe contradicit yero Richardo de Campsall: "De primo dico, sicut prius, quod genus non potest esse conceptus, nec vox, nec aliquod signum voluntarie institumm, nisi vocando genus illud quod significat genus et supponit pro genere" " . Igitur si auctor extracti quod incipit 'Contra ponentes naturam generis' et opinionis a Gualtero de Chatton recitatae est verus Richardus de Campsall, auctor Logicae contra Ockham non est idem Campsall. Sed quid de verbis 'ego Karnsal' ? Nomen 'Kamsal' sine dubio aderat, sed ad significandum opinionem quam auctor recitabat. Forsitan erat in margine, unde in textum migravit, vel inter lineas, vel in alio loco in serie verborum, puta 'ego amibus meis audivi Kamsal, unum solemnen Oxoniae'. Praeterea, auctores scholastici non solebant nomina sua cum tanta vi subnotare nisi in iuramentis et in actibus publicis. Tandem, verus Richardus de Campsall totam vitam suam in servitio versitatis Oxoniensis peregit. Nonne mirum esset si auctor, Oxonii scribens, diceret 'audivi... Oxoniae' ? Amanuensis, cum verba 'ego Kamsar legeret, credidit se aliquid novi detexisse, et statim scripsit in margine: "Nota hic auctorem huius operis. Est enim Kampsal et non Ioarmes de Rodintone, sicut aliqui putant" 12 . D eini initio n d eet in i fine d operis. e m etiam n o m e n b) Richardus de Campsall, in Quaestionibus super libro Priorum Aristotelis, quaest. 1, a d d i d i t § 1. 46, his verbis assignat divisionem suppositionis: "Pro tertio advertendum est quod suppositio triplex est: simplex, materialis et personalis" 13 • A u c t o r v e r o L o Ibidem, f. 35vb, incipiendo numerationem ab initio distinctionis primae, quarn praecedunt tabula et prologas cum propria numeratione (ff. 2r-37r). " Cod. Bononiae, Bibl. Univ. 2635, f. 21v. " Ibidern., f. 20r. " Ibidem, f. 21v. " Ed. E. A. Synan, The Work of Richard Campsall, I (Pontifical Institute of Mediaeval Studies, Studies and Text 14, Toronto 1968, 44).
60*
I
N
T
R
O
D
U
C
T
I
O
gicae contra Ockham, sicut supra, u b i de Magistro Abstractionum erat sermo 14 ,iam vidimus, de eadem re, cap. 51, haec habet: "Qui ita volunt limitare primas species suppositionis ut non ponant nisi duas vel tres, - et est Rogerius et Magister Abstractionum et Hokam n i m i s errant" 12 . c) Tertio consideranda est quaestio u t mm relationes distinguantur realiter a rebus absolutis. De hac re Gualterus de Chatton, Reportatio, I, d. 3, q. 1, non minus quam octo opiniones recitat. Quinta, iuxta notam marginalem, est 'opinio Calmar, quam Chatton bis verbis adducit: "Una est de Villa, quae negat orrmem respectum distinctum ab absolutis. Et ponit quod fundamentam et albedo, quae dicitur esse similis, - et ita de aliis sig n ifi ca tu r per conceptum similitudinis, sed denominat extrinsece terminum" 16 . Opinio auctoris Logicae contra Ockham, qui de hoc problemate in cap. 43 non minus quam per duodecim paginas (ff. 60r-66v) agit, ab hac opinione toto caelo differt. En conclusio sua "Propter istas rationes et auctoritates videtur mih i quod relatio distinguatur realiter ab omnibus rebus absolutis" 17 . Oppositio igitur inter hos duos auctores est tanta qua maior vix cogitari potest. Quis tunc est auctor huius operis ? Num Ioannes de Rodyngton, quem, iuxta notam marginalem amanuensis, aliqui putabant esse auctorem ? Ioannes, qui circa 1333-34 rexit studium Oxoniense 18 tione , c edirecte r t e contradicit n o n vero auctori. Etenim idem sensit de relationibus ac verus Richardus e s t de Campsall, cuius opinionem nunc citavimus. Ecce conclusio Ioannis, In a I uSententiarum, c t o dist. r 30, , qu. unica: "Istis suppositis pono illam conclusionem principalem quae [cod.: est] est quod nulla [cod.: una] relatio est ponencia res distincta q u i a a quia si s rebusa absolutis, l t e ponitur m aliquis respectus res distincta, haec maxime videtur de i unione v ni s i o n e ] materiae ad forman vel accidentis ad subiectum. Sed taus respectus non 19. u n est ponendus..." a Praeterea Ioannes de Rodyngton, qui, ut fertur, fuit vir sanctissimus, non ita q u a e fideliter adhaeret doctrinae Doctoris Subtilis nec ita acriter impugnat doctrinam s Inceptoris sicut auctor Logicae contra Ockham. Si aliquis diceret auctorem esse Ioannem de Reading, facilius ei crederemus. Iste auctor, nostro iudicio, est ex ordine Fratrum Minorum, qui Duns Scotum velut Doctorem per excellentiam veneratur, sequitur atque defendit. Iam aliquot ex libris Physicorum Aristotelis exposuit et praesertim capitulum de vacuo prolixe tractavit 2° . V e quae clixisse r i Guillelmo de Ockham frivola et ridiculosa visa sunt quaeque in Summa s i cae Logi m reprobanmr. i Ex. gr. abstractiones ex adverbiis factae, ut 'ubilitas', 'guandol e etc. Etiam ipse, sicut Magister Abstractionum, distinxit definitionem in naleitas' n o b i " Supra, cap. I V , b . s " Co d . c i t., f . 83v . v i" Co d . Paris., B i bl . Nat. l at. 15.887, f . 62va. " Co d . Bononiae, Un i v . 2635, f . 63r. d e t u" Cf. A. B. Emden, A Biographical Register... of Oxford cit., III, 1583s. 'º Co d . V at. l at. 5306, f . 103v b. r " Co d . Bononiae, Un i v . 2635, f . 53v -54r. e u m
DE L OGI CA RE M A C ON TR A o c K H A m
6
1
*
turalem, metaphysicalem et logicalem et 'esse' in esse quod est operatio entis et quod est habitudinis sive consequentiae, sicut in notis, suis locis, indicavimus. Per hoc faciliter explicaretur acrimonia auctoris contra Ockharn, praesertim si contentio inter eos coram scholaribus communibus locum habebat. Miru m est tamen quod Ps.-Campsall nullum verbum dicit de processu contra Ockliam in Curia Romana instituto vel de sententia excommunicationis contra emn lata 21 .Num redactio Logicae contra Ockham eventus istos praecessit ? Genus dicen& auctoris miro modo simile est modo loquendi Gualteri de Chatton. Eadem est etiam habitudo erga Scotum. Invenimus etiam principium seu regularn quae a Chatton vocatur 'propositio mea', quaeque apud eum eodem officio fungitur ac 'rasorium' seu principiam oeconomiae apud Ockham. Ambo enim requirunt rationem sufficientem ad aliquam propositionem verificanciam, sed unus exprimit sufficientiam in forma negativa, seu 'non plus quam necessariurn', alius in forma positiva, seu 'non minus quam necessarium'. Ecce forma principii in Logica contra Ockham, cap. 41: "Quandocumque aliqua propositio affirmativa verificatur pro rebus, si una res non sufficit ad verificandum talem propositionem, oportet ponere duas; et si duae non sufficiunt, tres; et sic in infraitum" 22 . Eodem principio probat Chatton, Reportatio, I, d. 30, q. 1, esse in universo res relativas: "Dico igitur quod oportet ponere accidentia respectiva... Arguo sic: propositio affirmativa, quae guando verificatur, solum verificatur pro rebus: si tres res non sufficiunt ad verificandum eam, oportet ponere quartam, et sic deinceps" 28 alia indicia afferri possent ad ostendendum auctorem Logicae contra • E Multa t Ockham r e p esse Gualterum de Chatton, sed non desunt alia quae eius auctoritatem excludere videntur 24 o r t .quia V e r u soccultare se desiderabat; sed ci a tergo stare videtur Gualterus de Chata t ipsemet o ir ,g qui i tprobabiliter u r ton, eum ad opus suscipiendum incitavit, et ci in eo exsequendo adstitit. av u c t o re Logica contra Ockham, nostro quidem iudicio, non multara post Summam Lohl cae composita u i est, et probabiliter in eadem domo studiorum in qua Ockham eo gi ua s commorabatur, seu Londinii, u t supra, cap. IV, vidimas. Etenim sicut tempore om p e ra n" i Ho c sine s dubi o fecisset cap. 40 (f. 50v ), ubi aspernatur quod ipsemet esset ab Oc k ham haeren seos u accusatus. e Inc eptor enim, Parte I, c. 43, un. 223, dic it quod si ventas cc falsitas essent qualitates, p ro positionibus inhaerentes, "i n theologia sequeretur haeresis manifesta". Cu i Ps.-Campsall replicat cap. 40: on s s"sine i s dubi o valde deris orium est quod tales homines v el i nt alios reputare haereticos propter sophisticanones pueriles, nam illud argumentum ita est contra eos sicut contra quoscumque" (f. 50v). - Nota fastil,diurn i n verbi% a 'tales homines' expressum. tn " Cod. e c i t., f . 52r. Cod. Paris., B i bl . Na t . h t . 15.887, f . 63r. to 14 Di c i unque posset, sed probare difficile esset, quod Gualterus opiniones suas mutavit. Aliquando 2t 5 enim aliam opinionem tenuit ante Pascha et aliam post Pascha, ut dicit Wodeham, quem citavimus supra, ,a cap. IV , nota 31. pt r o " Verc ellino de Vercellis, O. P., qui fl orui t circa a. 1460, ads c ribitur "Logica contra Ocham, quam binscripsit: a Anti -Oc b ham". Cf . J. Qu é t i f - J. Echard, Scriptores Ordinis Praedicatorum (I, Parisiis 1719, 8251. i iSed l nostrae i Logicae t contra Ockham certe non erat ex ordine Fratrum Praedicatorurn. n auctor em r a r
62*
I
N
T
R
O
D
U
C
T
I
O
Inceptor in suis quaestionibus quodlibetalibus respondet ad impugnationes Gualteri de Chatton, ita partim in eisdem partim yero in duobus tractatibus De quantitate (De corpore Christi et De sacramento Altaris) respondere videtur ad accusationes Ps. -Richardi de Campsall. Hoc maxime apparet in quaestionibus 20-39 Quodlibet IV, quae fere omnes de quantitate agunt et quodammodo parant rationes et argumenta pro duobus tractatibus De quantitate 88 .Quodlibet H a e IV, sed t a sunt m addititiae. e n q uOckham a e shict ini quaestionibus o n e s 30-33 singillatim quaerit: a) utrum possit evin denter probari o quod n quantitas sit res absoluta, distincta a substantia et qualitate; b) utrum per principia p e r t i fidei n possit e sufficienter probari quod quantitas sit res absoluta, n[ala] ta substantia et qualitate; c) utrum intentio Philosophi sit ponere quantitatem distinctam a substantia et qualitate; d) utrum intentio Sanctorum sit ponere quana d titatem mediam inter substantiam et qualitatem. Multa argumenta, hic in aciem ordinata, contra rationes Ps.-Richardi de Campsall directa esse videntur, qui in capitulo 41 sui operis impugnavit opinionem Guillelmi de quantitate "rationibus philosophicis et theologicis et auctoritatibus" 97 . Ockham tamen in his quaestionibus non respondet solum ad rationes Ps.Richardi de Campsall sed etiam ad argumenta aliorum. Eo enim tempore positionem eius probabiliter iam plures alii impugnare coeperunt et controversia facta est magis magisque acerba 28 • Iquantitate, De n d e ut suam positionem plane et plene explicaret simul ac contra accum oonest adversariorum sati u s defenderet; seu verbis ipsius in fi e e quam n "ut sp r otinnocenter l o g i etssobrie e cde uhocnaltissimo d i sacramento guando Sententias legi fuerim tI rn alocutus" c ce t p99 a tt u s : .o r a d CAP. V I c o m p o n e n d u De Trattatu minori et de Elementario Logicae m d u o Praetersmagnam Summam Logicae, in praesenti volumine editam, duo alii tractat logici tus r Guillelmo a de Ockham adscribuntur. Unus vocatur Tractatus minar, alius Elementarium set' c t a Tractatus medius. Primum detexit V. Doucet in codice 690 bibliothecae communalis Assisiensis, a lt e r= yero A. Van Leeuwen, Monachii in codice t u s 4379 bibliothecae Status. Ambo viri studiosi de inventis suis certiorem fecerunt Boehner, qui a. 1951 mentem suam de authenticitate horum tractatuum hoc modo expressit 1 : C u 16m C f . de bis A . Van Leuwen, "L'Églis e, regle de foi , dans les écrits de Guillaume d'Oc c am", Ephemerides theologicae lovanienses, XI (1934), 251, n. 4; L. Baudry, Guillaume d'Occam cit., p. 76. e " Co d . Bonortiae, Uni v ., 2635, ff. 50v -56v . p a " No t a v erba Adae de W odeham de 'c alumina mul toruna darruaantium quantitatem esse substanrtiamt et qualitatem', e quae citavimus supra, i n nota 3. c r " iGuillelmus de Oc k ham, De Sacramento Altaris, Prologus (ed. T. B . B i rc h cit., p. 160, un. 10-12). t i cPla. Boehner, "Three Sumo o f Logic attributed io W i l l i am Oc k ham", Franciscan Studies, X I (1951), a173-93; e Collected Anides cit., pp. 70-96. i n t e
DUBIA CI RCA TRA CTA TUM M I NORE M E T E LE ME NTA RIUM
6
3
*
tatem, et evidentia externa aperte pro auctoritate Guillelmi de Ocicham loquatur, facere non possumus quin indici operum eius genuinorum duos alios tractatus logicos addamus: Elementarium vel Tractatum logicae medium et Tractatum logicae minorern. E. Buytaert, in introductionibus ad editiones horum tractatuum, argumenta Ph. Boehner iterum tractavit atque confirmavit et eodem tempore etiam codices manuscriptos minutatim descripsit. E. Buytaert consideravit has editiones velut provisorias, quousque scilicet alii codices manuscripti innotescerent; qua de causa eas in periodico nostro Franciscan Studies typis mandavit 2 . Quantum ad locum et tempus compositionis horum tractatuum spectat, idem editor persuasum habet ambos tractatus Monachii in Bavaria fuisse conscriptos. Praecessit autem Tractatus minor, qui circa 1342-45 lucem vid it; cu i paulo post, circa 1342-47, successit Elementarium. Hucusque nec novi codices manuscripti innotuerunt nec nova argumenta pro vel contra authencititatem horum operum in lucem venerunt. Unum solum testimonium occurrit nobis in Logica Nicolai de Orbellis ( t 1455), tract. 4, c. 3: "Est autem 'clirecte concludere' maiorem extremitatem praedicari de minori in conclusione. Cuius ratio est, ut ait Ocham in sua m i n o r i l o g i c a, quia guando syllogismus est ex veris et termini ordinantur secundum superius et inferius, in tali conclusione praedicatur quod natum est [proprie] praedicari et subicitur quodnatum est magis proprie subici, quia praedicatur superius de inferiori" s. Hae sententiae verbotenus leguntur in Elementario 4 circa .annis H opost c eius i g ortum, i t u notum r erat Nicolao de Orbellis sub nomine L o g i c a m i n oo r . p u s , c et Hoc e aliis n argumentis t u minime m obstantibus, liceat nobis quaedam dubia de authenticitate horum operum manifestare. Et primo de authenticitate Tractatus minoris. Tam Ph. Boehner quam E. Buytaert sine ulla haesitatione assumpserunt hoc opusculum in unico codice manuscripto Guillelmo de Ockham esse adscriptum. Etenim subscriptio in codice Assisiensi sic sonat: "Explicit minor tractatus nove
loyce fratris Gwilemi ocham". Ipsi haec verba intellexerunt de tractatu minori quem Ockham scripsit; sed, nostro iudicio, eadem verba intelligi possent etiam de tractatu minori novae logicae q u a m Ockham scripsit, et tunc opus quod Inceptori adscribitur esset Summa Logicae et nihil diceretur de auctore tractatus minoris seu de compilatore qui Summam Logicae in formam minorem reduxit. 'No vitas' etiam, ut planum est, ad doctrinam in Summa traditam referenda est. Tractatus minor olim conservabatur etiam Herbipoli, in codice 1-63 bibliothecae conventus Fratrum Minorum Conventualium. Iste quidem codex tempore belli ▪ "Trac tatus Logicae M i n o r o f Oc k ham", Franciscan Studies, X X I V (1964), 34-100; "Th e Elementarium Logicae o f Oc k ham", ibidem, X X V (1965), 151-276; X X V I (1966), 66-173. - Infra, c um locos horum trac tatuum citabimus, numeri Romani indicabunt annum periodici, numeri y ero Arabic i paginas eiusdem anni • Logica Magistri Nicolai de Orbellis una cum textu Petri Hispani, trac t. IV , c. (V eneti i s 1516, f. 38va-b). Nicolaus mortuus est a. 1455. Franciscan Studies, X X V , 221.
64*
I
N
T
R
O
D
U
C
T
I
O
destructus est, sed L. Maier Colophonem eius iam pridem adnotavit nobisque servavit 5 . pendium logice Oquam collectum ab eodem et scriptum... per rnanus Fratris HuE n Kuenemani A. D. 1345...". gonis s u Hic iterum quaeri potest, u t prius: compendium logicae q u o d Ockham scripsit b s aut compendium logicae q u a m Ockham scripsit ? Si secundo modo, nihil c r idicitur hic de compilatore compendii! Praeterea, q u id sib i volunt verba p t i 'collectum ab eodem' ? Compendium quod ipsemet Ocicham collegit aut como pendium quod aliquis alius ab eodem seu e scriptis ipsius Ockham collegit ? Quantum ad fontes Tractatus minoris spectat, auctor seu potius collector — s secus ac Ockham in Summa Logicae—frequenter recurrit ad Tractatus seu Summulas e u Petri Hispani 6 laciis ,p a dThomae Aquinati adscriptum. Ia n tDe r odecem d praedicamentis auctor in 46 lineis se expedit, ex quibus qumtitati r c relationi u sex, t i o n yero tres dedicantur. Mira moderatio hace! Ubicumque enim Ocicham in praedicamenta inciderit, facere non potuit quin opinionem suam inveteratam s haec e s diffuse et opiniones contrarias reprobaret. s u proponeret G i l lu e Capitulum l m De fallaciis, praeter omnem proportionem, 20 ex 45 paginis ocib cupat. Praeterea, Ockham tam in Expositione in librum de elenchis sophisticis quam in sSumma Logicae prudenter omisit citare etymon ineptum amphiboliae. Tamen in d cTractatu minori legimus : " E t dicitur secundum quosdam ab amphi quod est due bium r i het bole quod est scientia et logos quod est sermo, quasi dubia scientia serS in libro De divisione 8 amphiboliam iterum atque iterum dicit ypmonis". r Boethius e ambiguam; et Ockham librum illum attente perlegit, nam integrum stessei orationem w inde excerpsit. ocapitulum d Non desunt praeterea sententiae quae in Tractatu minori velut dicta 'quorunn e idam' e s referuntur, quas tamen Inceptor in Summa Logicae propria auctoritate enuntiavit. Ex. gr. "a q u o d a m vocatur immobilis" 9 ta ;a " a q u 19o d a m Lcompositionis" ;. " op e comnes vd distingui n ea s orationes... t u r S e c un d u m a l i q u o s tales propositiones sunt stM i s ert u n m distinguendae secundum s u compositionem s e t divisionem" 11 ;m " D o iste di c icompositionis t u r coincidit a u cum t primo e mmodo amphibologiae quantum aquod c modus ma , tiu c tes ' eu L u n Franciscanum d Historicum, X L I V (1951), 191-209. V erba citata l eguntur p. 194. Qu o a d nomen rArchiaum m . u Mmc f. supra, cap. I, c od. n. 57. s'Oquam' D 1 ex. gr. cap. II: De propositionibus (Franciscan Studies X X I V , 61-65) et Petrus Hispanus, Traea Cf. u eq tatus seu i Summulae Lagicales, tract. I, nn. 7-16 (ed. L. M . de Ri j k , Assen 1972, 3-9); et cap. I V : De argus fro mentise(i bi dem, pp. 69-75) et Petms Hispanus, i bi dem, trac t. I V , nn. 1-14 el traer. V , un. 1-3 (ed. c it., d 43-58), r aordi ne l amen haud servato. vpp. a lam ,7" Franciscan Studies, X X I V , 84. C f . Petrus Hispanus, l oc o c i t., trac t. V I I , n . 44 (ed. c i t., p. 106); -t,n o m aAs Aquinas (?), De . f a l l au8cPi Li s64, 875-92. a d ap q u f9oFranciscan s d a Studies, m X X I V , 68. Cf. Oc k ham, Summa Logicae, P an I, c. 70, un. 86-88. b i l e :no o z'° Ibi dem, p. 76. Cf . P an 111-1, c. 20, En. 14-17. s "sa r e"" tl i d ei m ,s p. 85, t Cf. Pars II, c. 9, En. 12-13: "Propos i ti o modalis pri mo modo dicta est distinguenda i secundum s s c , compositionem el divisionem". Idem, Parte 11, c . 24, un. 6-8. Cf . i nfra, nota 17. a E p h a xcu . n p5n u .
D U M A CI RCA TRA CTA TUM M I NORE M E T E LE ME NTA RIUM
6
5
*
ad orationes in quibus ponuntur dictiones inter terminos facientes propositiones hypotheticas. Etiam d i c i t u r quod penes secundum modum distinguendae sunt propositiones, in quibus ponitur dictum propositionis cum dictione faciente propositionem modalem" la etc. Tractatus denique iste, si capitulum De fallacils excipies, vix potest dici 'tractatus logicae'. Non enim continet nisi rudia elementa logicae, quae non sufficeret pueris initia dialecticae studentibus. Imaginan i non valemus, cur Ockham hunc tractatum composuerit. Etenim quicumque alius, etiam discipulus mediocris ingenii, meliorem eo scribere potuisset, si Summae Logicae Venerabais Inceptoris attente studuisset. Elementarium sine ambiguitate Guillelmo de Ockham adscribitur et authenticitas eius, ut vidimus, etiam a Nicolao de Orbellis confirmatur. Difficultates tamen contra authenticitatem eius non sunt minores nec pauciores quam contra authenticitatem Tractatus minoris. Primum dubium occurrit nobis legentibus prologum 13 esse nobis , q uvidetur. i p To l at enim n e ineptias fi tam c tinepte i t dictas i u sapud Ockham nullibi legimus. Idem valet de epilogo 14 , in detractiones q uet persecutiones o exspectare. Sed nihil est in toto Elementario quod alicui a u c esse scandalo t posset. o r Etenim omnes considerationes theologicae et exempla, quibus a s Logi Summa s cae e scatet, r i hic t scrupulose omissa sunt. Si circa authenticitatem Elementarü s nullum dubium e haberemus, de authenticitate prologi et epilogi nihilominus dubitaremus. p r o p t e r Proportio etiam inter partes Elementarii desideratur. De terminis, de univerh salibus et de o praedicamentis c habemus tredecim paginas, de fallaciis yero octoginta. o Elementarium, p u sicut s etc Tractatus minor maxima ex parte derivat e Summa gi ucae, sed l auctor u praeter m eam prae manibus habuit etiam Scriptum in libros Sententiarum et Expositionem in libros Physicorum Venerabais Inceptoris 15 • P r exscripsit pauca a e t e rex e Tractatibus a n Petri o Hispani, n ex Introductionibus Guillelmi de Shyreswode et ex tractatu De f tionem Gualteri Burlaei In Artem Veterem. Partem paragraphorum De appellatione a lDe et l a ccopulatione iis fere verbotenus descripsit ex capitulis homonymis Gualteri Burlaei T libro in h o Dempuntate a e artis logicae 16 .A qPraeterea, u i etiam n a in tElementario, sicut in Tractatu minori, non paucae opiniones i sententiae, quas Ockham in Summa Logicae, propria auctoritate proprioque nomine et a d s cvelutr opiniones enuntiaverat, i 'q u o ru n d a p ro p o n u n t u r. Si ageretur de senp t audacibus, tentiis o . taus modus agendi explican i posset, sed agitur de rebus in quibus N refert non o unamvaliamve opinionem tenere. En pauca exempla: " E t d i c u n t i t e " Ibi dem, t p. 87.i Cf . Pars 111-4, c. 5, l i n. 76-80; c. 8, lin. 34-37. a " Franciscan m Studies, X X V , 170. e " Ibixdem, X X pV I , 173. o " Cfs. Franciscan i Studies, X X V I , 67-71; Scriptum i n I Sent., Prologus, g . 3 (ed. St. Bonaventure, N. Y ., I , 129-43); Expositio Physicorum Aristot., Prologus (ed. G. Mohan, Franciscan Studies, y (1945,1 -235-46). " C f . Pro:ciscan Studies, X X V , 217ss.; Gualterus Burlaeus, De puntate cutis logicae tractatus longior, tract. I, pars 2 et 3 (ed. c it., pp. 47-59). Oc k ham i n Summa Logicae hos tractatus penitus neglexit.
O C K R A M, S U M M A L O G IC A E
5*
66*
I
N
T
R
O
D
U
C
T
I
O
q u i d a m quod propositio modalis est taliter distinguenda, scilicet secundum compositionem et divisionem" 17 ; " E 12 torius" t v o c a t u r a sunt modi principales istius fallaciae" 12 etc. ;" duo m i sInu capitulo b l tde syllogismis i s modalibus opinio Gualteri Burlaei bis verbis introvs i ys i "Sunt ducitur: l l autem o gquidam i docti in logica, qui probare nituntur..." 20 •s Mmo du loquendi, Inceptori u ss magis proprius, esset taus: Sunt autem quidam ignorantes loe o qui n gicam, x probare p nituntur... o s nOW1=1 n i -in Summa Logicae, 111-4, c. 2, un. 15-16, reiecta definitione aliorum, u l l definitionem magis propriam aequivocationis, his verbis: "Et ideo dicendum assignat i squod aequivocatio magis proprie defmitur sic: aequivocatio est multorum est a vocatio sub eadem voce vel sub eodem signo". Haec definitio tam in Tractatu minori p quam in Eiementario neglecta est. p Exemplum quod Guillelmus in Summa Logicae, 111-4, c. 11, un. 165-69, adduxerat ad illustrandum secundum modum principalem fallaciae accidentis, in a rTractatu minori 21 et in Elementario 22 adducitur ad illustrandam fallaciam aequivocationis. Si Ockham mentem suam mutavit, iure suo usus est, sed cur non facit e tmentionem de opinione mutata ? q Solutio adaequata quaestionis de authenticitate Tractatus minoris et Elementan'i ulongam dissertationem requireret: fontes imprimis singularum sententiarum indiocandae essent, deinde doctrina cum doctrina et modus dicendi cum modo clicendi dVenerabilis Inceptoris comparanda essent. Qua de causa paucis quae hic adumbravismus, non intendimus haec opera a Guillelmo de Odcham abiudicare, sed solum lectores monere: authenticitas horum tractatuum nondum est sufficienter demone strata. Et etiam authenticitate semel demonstrata, adhuc cavendum erit ne elementa c uab Ockham aliena dictis eius sint immixta. Scriptores enim amborum codicum ncollectores erant, quibus - forsitan intuitu examinis subeundi - magis cordi erat sibi d de quolibet problemate logicali sufficientem scientiam comparare quam opera singulomm auctorum, quae prae manibus habebant, pure et fideliter describere. u m i n t " Franriscan Studies, X X V , 194. I n Summa Logicae, P art II, c . 2, un. 11-12, dicebat: "P ropos i ti o emodalis p ri m o m o d o di c ta semper est distinguenda secundum compositionem e t di v i s i onem". Idem, nParte II, c. 24, l i n. 6-8; et Parte III-1, c . 20, fi n. 14-16. Cf . h i t supra, nota 11. " Ibi dem X X V , 232. Ita semper vocat Oc k ham syllogismum ex s irtguhribus i n terti a fi gura, ex. t igr. Parte II, c. 27 et Parte III-1, c. 16. " Ibi dem, X X V I , 137. Oc k ham, Parte 111-4, c. 11, lin. 32-33, dic it: "A d cuius eviclentiam est scienodum quod duo sunt modi principales istius fallac iat". n " Ibi dem, X X V , 237s. Cf . Gualterus Burlaeus, I n Perihermenicts Ari ttot., II, c . 2 (Super Artem V eeterem, Venetiis 1541, f . 89r-v ). m " Ibi dem, X X I V , 91: "H i c eni m propri e est fallacia aequivocationis: Iste canis est eius, i rte canis est pater, ergo est pacer eius; et non est propri e fallacia accidentis...". A " Ibi dem, X X V I , 145: "P ro p te r quod sic arguendo: late canis est tuus, iste c ano est pacer, ergo rirte canis est pacer tuus, n o n est propri e fal ac i a accidentis sed magis fallacia aequivocationis, hec t non istrictissime". Ibi dem, paula ante, per v erba "s i c ut di x i i n Logi c a", remi tti t lectorem ad l oc um Trartatus sMinoría quem citavimus nota 21. "L o g i c a " i gi tur p ro auctore Elementatii est Tractagus Minar. t o
DERATIONE EDMONIS
67*
CAP- VIT De ratione editionis et de codicibus collatis Via ac ratio qua editionem criticam Summae logicae paravimus eadem nimirum est qua Opera Theologica I et II edidimus. Eam autem methodum, cum bonae memoriae V. Doucet, vocavimus 'rationalem', quae scilicet non confidit in magno numero codicum collatorum sed potius in prudenti selectione eorum qui textui critice restituendo positive conferunt, dimissis aliis qui nonnisi numerum lectionum variantium et siglorum multiplicarent 1 in . 65 S codicibus u m m amanuscriptis exstat. Quicumque tot codices conferre tentaret, sine Ldubio o prius g i videret c a evitae quam operis finem. Hoc accidit Philotheo Boehner, qui pro edidit plus quam viginti codices contulit; idem evenit Innocentio e parte s quam t Dahm, qui aliquot o p u sannis post mortem Ph. Boehner onus revisionis simul ac conm tinuationis a huius g editionis n asuscepit e et texturn criticum fide non minus quam 33 codicumostabilirel conatus m i est. s e Hic est locus t considerandi admonitionem illam evangelicam de homine qui vult turrim aedificare 2 :sumptus s i onecessarios p u s ad perficiendum et tunc solum ponere fundamentum. Hac iconsideratione n c e p ducti t u duo ante °culos habuimus: unum quod fundamentum quod m posuimus sufficiens sit ad texturn critice restituendum; aliud quod non sit tam latum vquod u superleo aedificare t vires nostras excederet et laborem multomm annomm c o nIdeoque exigeret. s unonnisi octo codices et unam editionem elegimus ad conferendum. m Codices m a autem r e collati pertinent ad quatuor familias principales (largo sensu, , diximus, sumendo familias) et in quatuor vel quinque regionibus ab invicem ut longe distantibus conscripti sunt, auctore adhuc in vivis. Si hoc non obstante omnes d e eundem textual transmittunt, - demptis utique lectionibus variantibus m i r u m b e esset si ille textus aliunde quam ab archetypo proveniret. t p r a) Inter codices collatos duo specialiter eminent tum antiquitate tum cura qua i u scripti sunt. Unas est cod. Vat. Burghes, 151 (D) 3 s . I (ff. dice d elr-30v) m ascripsit m a abbreviationem n u e n s isics dictae Expositionis Aureae, in fi c o m i(ff.e 131v-148r) n y ne r o secundum tractatum De quantitate seu De sacramento Altar!' s. Praeter p u t haec scripsit e o detiam emagnam m partem (1 lr-126r) cod. Vat. Burghes. 68, qui continet a r e Scripti in I Sententiarum, quae abbreviatio provenit a quadam recabbreviationem o dactione quae medium locum tenet inter reclactionem incompletam et completam 4 . Nostro quidem iudicio abbreviator et scriptor idem est. Etenim licet Summa Logicae in hoc codice contenta non sit abbreviatio, occurrunt in ea quaedam indicia quae abbreviatorem Scripti in I Sententiarum produnt. Verbi gratia ubi longiores citationes Aristotelis per 'etc.' detruncantur, vel ubi - missis exemplis ab auctore ' C f . Guillelmus de Ockham, Scriptum in I Sent. (ed. St. Bonaventure, N . Y. 1, 38 I1Lucae 14, 28-30. ) . Descriptionem videsis supra, cap. 1, num. 53. 4 De hoc codice plura apud Guillelmum de Ockham, Scriptum in I Seta. (ed. St. Bonaventure, N. Y., I, 23*-26*).
68*
I
N
T
R
O
D
U
C
T
I
O
cumulatis - dicitur: "exempla quaere ex te ipso" . Huiusmodi abbreviationes in Scripto frequentissime occurrunt, hic yero nonnisi ter vel quater. Iste amanuensis nimirum verba, sententias et doctrinam Guillelmi de Ockham piene intellexit et ex optimo exemplari descripsit. Hic atque illic occurrunt nonnulli lapsus calami, pauca omittuntur propter homoeoteleuton, paucissima yero, u t meminimus, voluntarie. Lectiones autem variantes plemmque tales sunt quae sensum propositionum nullatenus mutant. Prologus, Epistola et cap. 51 desunt. Inter Partem 111-3, c. 18, lin. 416 et Partem 111-4, c. 3, un. 52 senio excidit. Porro, et hoc non est parvi momenti, iste codex in catalogo anni 1369 B ibliothecae Apostolicae Avenionensis iam apparet ut codex n. 883. Forsitan scriptas est Avenione et eodem tempore quo ipse Ockham ibidem commorabatur, seu inter a. 1324 et 1328. Iste codex Ph. Boehner non innotuit nisi postquam editionem a se paratam rypographo tradiderat• b) Fere eiusdem valoris est cod. Vat. lat. 949 ( V in Germania, 4 in quodam scriptorio fratrum Eremitarum S. Augustini 1 3enim) scriptorum , q u i Augustinianorum s c r i p t u ins marginibus frequenter apparent. In summo .fi 3r, N eoubimsincipit i n sa Summa e Logicae, adhuc legi potest numerus - valde evanidus mcccxxxv, v i qdu i probabiliter e t u significat r annum quo amanuensis hoc opus scribere coepit. Scriptor optimo exemplari usus est, accuratissime scripsit, et verba, sententias et doctrinam Venerabilis Inceptoris non minus quam scriptor codicis D intellexit. c) Huic codici omni sub aspectu proxime accedit cod. Cantabrigiae, Gonville et Caius 364/571, (C) quem finivit Conradus de Niphet, ex ordine Eremitarum S. Augustini, anno 1341, die 5 Iunii, anno yero aetatis 22, cum Magdeburgi studiis vacaret 7 .quod amanuensis codicis V E 4 x Conradus s etiam, sicut scriptores codicum D et V c, r ei 4pt paucis intellexit, i t a utique lapsibus non consideratis. Quod quidem mirum non est: sarmo C i t , enim o m e aetatis n it 22 a probabiliter q u aiamemagnam partem studiorum philosophicomm aabsolverat V us c etr totam i p dialecticam s i t penitus perceperat et in recenti memoria tenebat. t4 eIn p isto e codice r fiameadsunt c Prologus, t e Epistola et cap. 51. Lectiones variantes huius m i l fere codicis l per u totum d opus eaedem sunt ac codicis V -magis e x convemunt 4 e m cum p lectionibus codicis Patavini, Univ. 616 (1). p,l eaUtrum x cr e p scriptor t i s Inceptorem, a l i q cuius u oimago t in ultima pagina delineata est, de afacie ci aviderit np inecne, t t unescimus. l i s uu e rb i d) No n minoris momenti est cod. Erfordiae, Bibl. Civit. (Amplon.) a 67 cs (Al) quem exaravit Arno Petri ex ordine Fratrum Minoram, de custodia Norveie giae, a. 1339, dum Visbiae in ínsula Gothlandiae (Visby in Gotland) commorabasp e r f ce c dicit tex. gr. Parte e 111-3, c. 2, lin. 121. Ut ar e supra,dcap. 1, num. 54. Vide Ibidem, num. pd a n 30. it t . u
DE RA TIONE E D M ON I S
6
9
*
tur 8 . apparet quod non raro adnotat quid 'alia littera' vel 'alii libri' habuerint. Nih ieo S i lominus exemplar, quod principaliter exscripsit, maxima cum probabilitate erat illud n quod frater Ioatmes Nicolai, de custodia Lincopensi, provinciae Daciae, scripserat e "guando studuit Parisius armo 1329". Iste enim Nicolaus, ut E 123v legimus, d scripsit extracta ex opere Gualteri Burlaei quod De puntate cutis logicae tractatus u longior inscribitur, eaque bis introduxit verbis: "Post praecedentem Summam edib a Fratre W. compilavit Burle aliam...'. V ix dubitari potest quin Amo Petri tam i praecedentem Summam" descripsit, simul cum extractis ex opere Burlaei. o Ad cap. 29 Partis I notat: "Istud capitalum 29 non fuit in exemplari primo de quo p scripsi, sed inveni postea in alio". In codice nostro leguntur Prologus, Epistola (ad l fratrem Guillelmum de Ambersbergh, quicumque iste fuerit) et cap. 51. Utrum haec u ex 'exemplari primo' sumpserit an ex alio, scriptor non dicit. r Isti quatuor codices, scilicet D V a lentes4 et soli sufficerent ad textum Summae Logicae critice restituendum. In omnibus e quidem C Aoccurrunt I ( h nonnulli o c errores et omissiones, sed ut omnes eodem modo errent x vel eadem o r verba d i nomittant, e ) haud est veri simile. Inde est quod hace quatuor sigla, e scilicet n A lCDV o s t r o 4m Aliquantulum i u d inferior i c esti textus aliorum quatuor codicum quorum lectiones ,p etiamoconstanter notavimus. Differentia iride praesertim provenit quod amanuenses rlquatuor a rs i spraecedentium s iu nerant viri studiosi in logica versati, scriptores yero quatuor a m ultimorum et dialecticae erant ignari vel in ea minus instructi. Propter hoc una quidem ir parte ex erant adeerrandurn, sed alia ex parte minus est timendum ne en proniores x c ai pl vel verbis p sententiis auctoris propria placita substituerint. a a r a t e) Huiusmodi est cod. Erfordiae, Bibl. Civit. (Amplon.) Q. 259 (A), quem uS primum exscripsit et cuius lectiones saepe contra plures alios recepit 9 u Boelmer sFinitus i . autem est iste codex die 23 Februarii a. 1339 "more Gallorum". Mos autem m m u Gallorum erat novum annum a Pasqua incipere. More igitur moderno codex fi m l nitus est die 23 Februarii 1340, statuto contra doctrinas ockhamisticas, p u lo ante ca o edito, minime obstante 1 ne c cL Parte 111-4, c. 3, lin. 33, exemplo auctoris 'aqua currit, igitur agua habet pedes', u m 1o amanuensis substituit 'Secarla currit, igitur Secarla habet pedes'. m t .g L Desunt o c u Prologus s et cap. 51, sed adest Epistola, tractatus autem De obligationi. ai et bus u De t insolubilibus e m bis habentur, et quidem diverse et in diversis locis. lin d e uc conici bpotesti amanuensi duo saltem exemplaria praesto fuisse. sa c r i p t f ) Tu m antiquitas tum locus ubi scriptus est commendat cod. Basilege, Univ. ue s F. II. 25 (B), qui finitus est die 1 Februarii a. 1342, more Britannorum, more yero ep s tr va iIbidem,d num. e47. 9rbidem, num . 31. te u r 1 e s mSeptembris. 25 ' a. 1339. Apud H. Denifie - Ae. Chatelain, Chartuiarium UniversitatiS Parisiensis, num. 1023 sa Parisiis e 485s.); cf. etiam R. Pasqué, Das Pariser Nominalistenstatut (Quellen und Studien zur Ge(II, C 1891, P schichte a Philosophie, r i XIV, Berlin 1970). n f der . i si u s ,b " S
70*
I
N
T
R
O
D
U
C
T
I
O
moderno a. 1343 11 ab . Sautographo c r i p t unon s multum remotum sine dubio aderat. Et scriptor, si rationabiliter a egit, u texemplar e m optimum quod invenire poterat transcripsit. e Prol s ogust et Epistola alia manu huic codici praemissa sunt, et cap. 51 desideratur. Propter hoc non credimus quod proveniat ab exemplari Adae de Wodeham. " i Textus huius codicis maxima ex parte est bonus, solum hic atque illic est minus n accuratus. O x o n i a " g) Idem dicendum est de codice Patavino, Un iv. 616 (I ) 12 , "in , q u i non — obstantee— videtur x e m essepscriptus l o in Italia, quia scriptura similis est u Francia" illi quae vocatur 'littera Bononiensis'. Iste codex Ph. Boehner non erat notus. b i h) Codex Florentiae, Bibl. Medicea-Laurentiana, Plut X I I s., 2 (K ) scriptus e manu x Germanica e est in prima mechetate saeculi XIV 18 m p l nes • Sdec Boino r i p t (Boynum, o r f oPeina, r s Peine i t ain Hannover). n Etenim Parte 111-3, c. 32, un. a f 140, ubi u r Ockham i t exemplil gratia o dicita 'Ioannes n salvabitur', amanuensis huius codicis fi(si non scriptor eius exemplaris) habet 'Ioannes Boinensis cito salvabitur'; et iterum, lin. 145, loco 'iste qui est praedestinatus' substimit 'iste Ioannes Boinensis, qui est d praedestinatus'. e Idem scriptor (vel scriptor eius exemplaris), ut iam diximus in capitulis 1 et 2, dattribuit tabulam i capitulomm ipsi Inceptori; immo ipsummet introducit loquengtem: "Hanc tabulam trado tibi carissime frater" etc. Fictitia nobis videntur haec nverba; si quis tamen ea ut authentica recipere velit, non contendimus. u De cetero scriptor sine mente et ratione scripsit et nihil curavit de sensu verm borum ve! sententiarum. Ex. gr. pro lo ci ostensivum' non haesitat scribere lo yci e onmes unum' et loco 'frequenter' ipse legit 'ter, quater'. Saepe omittit verba et t sententias, praesertim propter homocoteleuton. Qua de causa omissiones raro notavimus. Hunc codicem Ph. Boehner non vidit. Praeter hos codices constanter collatos frequenter consuluimus cod. Florentiae, Bíbl. Medicea-Laurentiana, Plut. XII s., 4 (17), qui est optime scriptus et splendide ornatus et non solum tabula capitulorum sed etiam indice alphabetico doctrinae est instructus 14 . Scriptor erat in logica bene versatus et etiam Latine doctus. Inde est quod sermonem Latinum auctoris non raro corrigit. Hunc codicem substituimus codici D pro parte quae ex eo excidit. Non raro occurrit in apparatu lectionum variantium abbreviatio Grem., qua significavimus cod. S. Geminiani, Bibl. Commun. 26, quem in casibus dubiis saepe aspeximus 15 • Si necessitas exegit, alios quoque codices inspeximus. S c rip t o r h u Cf. i supra, cap. 1, num . 18. 11 Ibidem, num. 9. u s13rbidem, num• a t 14 Ibidem, t r num. 3. num. 10. i b u i t c
DE RA TIONE E D M ON I S
7
1
*
k) E x editionibus notavimus lectiones variantes editionis Ph. Boehner pro partibus I-III-1, pro partibus yero 111-2 - 111-4 lectiones editionis Marci de Benevento, quae prodiit Venetiis a. 1508. Textus editionis Ph. Boehner est optimus et paulo tantum cliffert ab eo quem nos fide octo codicum manuscriptorum restituimus. Huiusmodi yero differentia (unum vel duo verba per paginam) non inde provenit quod ipse triplo plures quam nos codices contulit sed potius ex eo quod ipse lectiones et ordinem verborum codicis A, quem primum exscripserat, saepe contra lectiones aliorum codicum recepit, si differentia, suo iudicio, non erat logice significativa'. Praeterea Boehner non satis attendit differentiam inter quaedam verba, u t aliquid-aliquod, aliqua-alia, aliquod-aliud, quiddam-quoddam, quodlibet-quidlibet etc., quae tamen multum differunt. Paucissimos invenimus errores qui significationem sententiarum mutarent. Ex. gr. Parte I, c. 74, un. 49, ubi nos habemus 'exclusiva' ipse habet 'inclusiva' ; Parte II, c. 26, un. 31, ponit 'non' ubi non pertinet; ibidem, c. 36, un. 13 loco 'sive' habet 'sine' ; Parte III-1, c. 42, un. 71, omisit 'non'. Alii errores parvi sunt momenti, ut ex. gr. in Prologo, un. 51, loco "Ad studiosos itaque, preces...", Boehner legit cum antiquis editionibus "Ad studiosas itaque preces..."; in Epistola yero, un. 6, loco "nequeam contraire, experiar...", ipse cum codice A et cum editionibus habet "nequaquam contraire experiar". Pauca verba et pauciores sententiae hic atque illic incuria typothetarum et correctoris omissae sunt. Res prorsus aliter se habet cum editione Marci de Benevento, quae altera vice prodiit Venetiis 1508, et cuius editionis lectiones inde a Parte 111-2 notavimus. Ista editio tot et talibus scatet mendis rypographicis ut ex ea genuinam Guillelmi de Ocklam doctrinam intelligere et discere impossibile sit. Errores, quibus maiores cogitari non possunt, inde proveniunt quod typothetae frequenter omiserunt vel addiderunt adverbium 'non' ubi non debuissent. Praeterea ex 'possibile' fecerunt 'impossibile' vel vice versa. 'Contentum' factum est 'concretum', 'genus' yero 'Deus'. 'Reputant' evasit 'repugnans', 'depositio' autem 'dispositio'. Loco 'eiusdem praedicamenti' scripserunt 'eius de praesenti'. Et plurima id generis, quibus similia in nullo codice manuscripto leguntur. Marcus de Benevento, probabiliter studiis vel aliis negotiis occupatus, editioni et impressioni interdum tantum attendit et piagulas (si quidem plagulas accepit) non recognovit. Lectiones editionum per E significavimus. Editiones igitur et codices ex integro collati indicabuntur signis AAll3CDEIKV Iuxta4locos ubi exarati sunt, codex B scriptus est in Anglia, A l in Suetia, A et D in Gallia, . CK V 4 i n consideran i possunt, etiamsi A ab aliis duobus non raro discordet. A lDK familia G e r m lectiones quandoque a communes habent, unam tamal familiam non constituunt. nQui i solum a , ad tractatum De f a lla consideraret. Ifamiliam yjis a °rimes e s p itamen c e re abt una , eademque redactione, consequenter ab uno eodemque rautographo, c oo d i proveniunt; c e s nec est aliqua differentia inter hos codices quo ad docptrinan'. A r l oDiversitas B b U ynonerespicit l significationezn sententiarum, sed potius numerum aet u ordinem bt i l verborum quibus eadem sententia, significatione nullatenus mutata, iexprimi u t e potest. nr Amanuenses, a u t notum est, verba synonyma verbis synonymis im np e r f e
72*
I
N
T
R
O
D
U
C
T
I
O
libenter et frequenter substituunt, ut ex. gr. dicendum, notandum, sciendum, intelligendum; vel dicitur, accipitur, sumitur; item, praeterea, similiter; quia non, non enim, et plurima huiusmodi. Quibusdam placet quaedam verba semel tantum i n eadem sententia e x tamen lectiones variantes, etsi min imi momenti, notavimus (excepta additione p r iomissione vel m e r e , verbi 'est', nisi in pluribus simul occurrit), quia editor non solum doctrinam a l i i sed, s quantum possibile est, etiam ipsa verba auctoris restituere clebet Non notavimus errores manifestos, nisi raro, ut res curiosas. Ad errores maniy e r o festos adnumeravimus etiam verba ab uno solo codice omissa, praesertim si sene a d tentia sine illis verbis non esset congrua vel integra. e m t Raro e tantum indicavimus variationes quae respiciunt verba 'iste-ille', 'istudillud' et, ea quae ab bis sunt ducta. Scriptores enim ipsi has differemias saepe vel non r vela non expresserant. Inversiones et transpositiones verbomm ibi solum qattenderunt u notavimus ubi t e r ex eis variatio in significatione sententiarum sequeretun Differentias rquae ad e rationem p scribendi spectant non notavimus; has enim notare, fuisset nuvariantiurn ultra modum et sine necessitate vel utilitate multiemerumt lectionum e plicare. r e . H Numeras u lectionum variantium ad fere 25.000 ascendit. Mille ex his perpensis i(Pars 111-2, u cap. 1-13) haec ratio inter eas apparuit: 605 in uno solo ex novem testisbus (octo m codices et una editio) occurrunt; 238 in duobus; 128 in tribus; 22 in quatuor; 7 vero in quinque vel pluribus. Si septem ex novem testibus in una eademque o d lectione consentiunt, vix dubitari potest quin ea ab autographo proveniat. Et res i in hac editione ita se habet in 971 ex 1000 casibus. Difficultates et dubia cresamt, numero testium consentientium decrescente, qua de causa lectiones variantes, simul cum doctrina et locis parallelis, attentius considerandae sunt. Quaedam difficultates sine dubio ipsi auctori imputan i debent, qui saepe tumultuarie scripsit, velut homo cuius mens velocius quam calamus currebat• No n nulla problemata iam scriptores vel lectores codicum animadverterunt et in marginibus notaverunt, ut ex. gr.: dubito de hoc; crede si vis; miro r de tanto errore; forsitan littera corrupta est; melius diceretur; credo quod textus male stet, et alia huiusmodi. Hoc confirmat etiam Adam de Wodeham", qui postquam verbotenus recitavit unum paragraphum Summae Logicae (Pars c . 4, lin. 161-66), sic prosequitur: " Ha e c ille . Ipse d icit h ic unum falsum et dat artem falsam, magis credo quod [ex] defectu animadversionis actualis d icti sui quam ex defectu habitus logici. Min o r enim uniformiter accepta sub est vera...". Editores, ut consentaneum est, non potuerunt singulas 25.000 lectionum variantium per horas ponderare; sed viri studiosi, qui uni alterive problemati student et mimes locos similes colligunt et inter se comparant, id facere poterunt. Cui igitur non placet lectio quam recepimus, eligat aliam ex apparatu. Eo enim fine, et non ornamenti gratia, addims est. Editores tamen antequam texturn criticum huius operis restituerent, plura milia paginarum Venerabilis Inceptoris non semel nec bis, sed duodecies legerunt.
" In I Sent., d. 26, g. 2 (cod. Gonville et Caias 281/674, ts. 250vb).
DE RA TIONE E D M ON I S
7
3
*
Iustum est imprimis ut gratissimam Philothei Boehner et Innocentii Dahrn memoriam hic revocemus eisque debitum laudis et magnae aestimationis tribuamus pro multis laboribus quibus viam editionis huius operis paraverunt. Maximas habemus gratias Adm. Rey. P. Damimo McElrath, Praesidi Universitatis S. Bonaventurae, sine cuius benevolentia erga Institutum Franciscanum eiusque incepta haec editio nec paran i nec typis mandan i potuisset. Praeterea de hac et de futuris editionibus optime meruerunt Dispensatores Donationis Publicae ad Artes Liberales Promovendas (National Endowment _for the Humanities) et Legati a De Rance Instituti (De Rance, Inc.), qui labores Instituti Frmciscani dignos iudicaverunt quos subsidiis aequatis munifice sustentarent. Memores sumus etiam beneficii a Consilio Americano Doctarum Societatum (American Council of Leamed Societies) nobis elargiti, quod effecit ut partem saltem codicum manuscriptorum Summae Logicae i n ipsis bibliothecis ubi asservantur examinare possemus. Rey. P. Caesar Cenci peramice simul ac perite curavit ut impressio huius voluminis ordinata et pulcra evaderet. Frater tandem Ericus Carpine et Soror Iustina Grothe interdum humaniter nobis adfuerunt.
72*
I
N
T
R
O
D
U
C
T
I
O
libenter et frequenter substituunt, ut ex. gr. dicendum, notandum, sciendum, intelligendum; vel dicitur, accipitur, sumitur; item, praeterea, similiter; quia non, non enim, et plurima huiusmodi. Quibusdam placet quaedam verba semel tantum i n eadem sententia e x tamen lectiones variantes, etsi min imi momenti, notavimus (excepta additione p r iomissione vel m e r e , verbi 'est', nisi in pluribus simul occurrit), quia editor non solum doctrinam a l i i sed, s quantum possibile est, etiam ipsa verba auctoris restituere clebet Non notavimus errores manifestos, nisi raro, ut res curiosas. Ad errores maniy e r o festos adnumeravimus etiam verba ab uno solo codice omissa, praesertim si sene a d tentia sine illis verbis non esset congrua vel integra. e m t Raro e tantum indicavimus variationes quae respiciunt verba 'iste-ille', 'istudillud' et, ea quae ab bis sunt ducta. Scriptores enim ipsi has differemias saepe vel non r vela non expresserant. Inversiones et transpositiones verbomm ibi solum qattenderunt u notavimus ubi t e r ex eis variatio in significatione sententiarum sequeretun Differentias rquae ad e rationem p scribendi spectant non notavimus; has enim notare, fuisset nuvariantiurn ultra modum et sine necessitate vel utilitate multiemerumt lectionum e plicare. r e . H Numeras u lectionum variantium ad fere 25.000 ascendit. Mille ex his perpensis i(Pars 111-2, u cap. 1-13) haec ratio inter eas apparuit: 605 in uno solo ex novem testisbus (octo m codices et una editio) occurrunt; 238 in duobus; 128 in tribus; 22 in quatuor; 7 vero in quinque vel pluribus. Si septem ex novem testibus in una eademque o d lectione consentiunt, vix dubitari potest quin ea ab autographo proveniat. Et res i in hac editione ita se habet in 971 ex 1000 casibus. Difficultates et dubia cresamt, numero testium consentientium decrescente, qua de causa lectiones variantes, simul cum doctrina et locis parallelis, attentius considerandae sunt. Quaedam difficultates sine dubio ipsi auctori imputan i debent, qui saepe tumultuarie scripsit, velut homo cuius mens velocius quam calamus currebat• No n nulla problemata iam scriptores vel lectores codicum animadverterunt et in marginibus notaverunt, ut ex. gr.: dubito de hoc; crede si vis; miro r de tanto errore; forsitan littera corrupta est; melius diceretur; credo quod textus male stet, et alia huiusmodi. Hoc confirmat etiam Adam de Wodeham", qui postquam verbotenus recitavit unum paragraphum Summae Logicae (Pars c . 4, lin. 161-66), sic prosequitur: " Ha e c ille . Ipse d icit h ic unum falsum et dat artem falsam, magis credo quod [ex] defectu animadversionis actualis d icti sui quam ex defectu habitus logici. Min o r enim uniformiter accepta sub est vera...". Editores, ut consentaneum est, non potuerunt singulas 25.000 lectionum variantium per horas ponderare; sed viri studiosi, qui uni alterive problemati student et mimes locos similes colligunt et inter se comparant, id facere poterunt. Cui igitur non placet lectio quam recepimus, eligat aliam ex apparatu. Eo enim fine, et non ornamenti gratia, addims est. Editores tamen antequam texturn criticum huius operis restituerent, plura milia paginarum Venerabilis Inceptoris non semel nec bis, sed duodecies legerunt.
" In I Sent., d. 26, g. 2 (cod. Gonville et Caias 281/674, ts. 250vb).
SIGLA CO DI CUM MANUSCRIPTORL IM
Codices constanter collati A = Erfordiae, Bibl• Civit. (Amplon.) Q. 259 A l E rf o rd ia e , Bibl• Civit. (Amplon.) 67 B B a s i l e a e , Bibl. Univ. F. II. 25 C = Cantabrigiae, Bibl. Coli. Gonville et Caius 464/571 D B i b l . Apost. Vaticana, Burghes. 151 E = Editio Ph. Boehner usque ad ftnem Partis III-1; exinde Venetiis 1508 I = Patavii, Bibl. Univ. 616 K = Florentiae, Bibl. Laur., Plut. X I I s., 2 V 4 = Codices fiequenter collati B iCamp. (PL-Campsall) = Bononiae, Bibl. Univ. 2635 F = Florentiae, Bibl. Laur., Plut. X I I s., 1 b Gem. = S. Geminiani, Bibl. Commun. 26 l •O = Bibl. Apost. Vaticana, Ottob. lat. 2071 A p o SIGLA L IBRORL IM s t PG = Patrologia Graeca, ed. J.-P. Migne . PL P a t r o l o g i a Latina, ed. J.-P. Migne V a t i ABBREVIATIONES c aadd. addit f. = folium nalii hom. homoeoteleuton codices collati, uno excepto acanc. cancellavit p. = pagina, post s. un. = supra lineam , codd. = codices delevit ldel. praem• praemittit aedd. =-- editiones trp. transponit, invertit t [...I = includunt verba ab editoribus addita . 9 4 9
DE RA TIONE E D M ON I S
7
3
*
Iustum est imprimis ut gratissimam Philothei Boehner et Innocentii Dahrn memoriam hic revocemus eisque debitum laudis et magnae aestimationis tribuamus pro multis laboribus quibus viam editionis huius operis paraverunt. Maximas habemus gratias Adm. Rey. P. Damimo McElrath, Praesidi Universitatis S. Bonaventurae, sine cuius benevolentia erga Institutum Franciscanum eiusque incepta haec editio nec paran i nec typis mandan i potuisset. Praeterea de hac et de futuris editionibus optime meruerunt Dispensatores Donationis Publicae ad Artes Liberales Promovendas (National Endowment _for the Humanities) et Legati a De Rance Instituti (De Rance, Inc.), qui labores Instituti Frmciscani dignos iudicaverunt quos subsidiis aequatis munifice sustentarent. Memores sumus etiam beneficii a Consilio Americano Doctarum Societatum (American Council of Leamed Societies) nobis elargiti, quod effecit ut partem saltem codicum manuscriptorum Summae Logicae i n ipsis bibliothecis ubi asservantur examinare possemus. Rey. P. Caesar Cenci peramice simul ac perite curavit ut impressio huius voluminis ordinata et pulcra evaderet. Frater tandem Ericus Carpine et Soror Iustina Grothe interdum humaniter nobis adfuerunt.
SUMMA L O G I CA E PARS I
DE TE RMI NI S
O C XH AM , S U M M A L O G IC AE
SIGLA CO DI CUM MANUSCRIPTORL IM
Codices constanter collati A = Erfordiae, Bibl• Civit. (Amplon.) Q. 259 A l E rf o rd ia e , Bibl• Civit. (Amplon.) 67 B B a s i l e a e , Bibl. Univ. F. II. 25 C = Cantabrigiae, Bibl. Coli. Gonville et Caius 464/571 D B i b l . Apost. Vaticana, Burghes. 151 E = Editio Ph. Boehner usque ad ftnem Partis III-1; exinde Venetiis 1508 I = Patavii, Bibl. Univ. 616 K = Florentiae, Bibl. Laur., Plut. X I I s., 2 V 4 = Codices fiequenter collati B iCamp. (PL-Campsall) = Bononiae, Bibl. Univ. 2635 F = Florentiae, Bibl. Laur., Plut. X I I s., 1 b Gem. = S. Geminiani, Bibl. Commun. 26 l •O = Bibl. Apost. Vaticana, Ottob. lat. 2071 A p o SIGLA L IBRORL IM s t PG = Patrologia Graeca, ed. J.-P. Migne . PL P a t r o l o g i a Latina, ed. J.-P. Migne V a t i ABBREVIATIONES c aadd. addit f. = folium nalii hom. homoeoteleuton codices collati, uno excepto acanc. cancellavit p. = pagina, post s. un. = supra lineam , codd. = codices delevit ldel. praem• praemittit aedd. =-- editiones trp. transponit, invertit t [...I = includunt verba ab editoribus addita . 9 4 9
[PRO LO G LIS FRATRIS ET MAG IST RI A D A M D E AN G LIA]
Quam magnos veritatis sectatoribus afferat fructus sermocinalis 5scientia, quam logicam dicimus, multorutn peritorum docet auctoritas, ratioque et experientia liquido comprobat et convincit 1. Unde A r i st o t e l e s 2, auctor praecipuus huius scientiae, nunc introductoriam methodum, nunc sciendi modum, nunc scientiam ormlibus communem et viam veritatis appellat, dans ex his intelligere quod nulli ad sapientiam lo patet accessus nisi i n scientia logica erudito. A v e r r o e s quoque, A r i s t o t e l i s interpres, i n Physicis 2 dialecticarn dicit esse « instrumentum discemendi verum a falso». Ipsa namque cuneta dubia defmit, cunctas Scripturarum difficultates dissolvit et penetrat, u t testatur doctor egregius A u g u s t i n u s 15 C u m enim duo sint actus sapientis ad alterum, «non mentiri de quibus novit et mennentem manifestare posse », ut scribitur in Elenchis 5 ,hoc autem fieri nequit absque discretione veri a falso, quod solum praestat haec methodus, luculenter apparet eam fore pemtilem speculanti. At yero haec sola facultatem praebet arguendi in onmi problemate, 20ornneque genus sophismatum dissolvere docet et demonstrationis mePum tractatus . -et auctoris Al , Incipit praefatio lunas operis K, Incipit prologas fratris et magistri Adam de Anglia1i n logicam sui magistri fratris Guilkrrni de Ocham egregissirni bachalarii theologiat O ( = Vat. Ottob.- lat. 2071) 1 - 5 3 seu totum prof. ex codd. adhibins om. AD V 4 ratio quoque ac K 1 0 scientia om. C IK Illogica] logices Al , logicis 13( 1 1 dialect.] logicam K 3 12 namque] A ' 1 3 Scripturarurn diffic.] Scripturas C1K , h aPb e rquoque d i A 'e 1!2 - 1 3m defmit] o tdifficilia u dissolvit (eradicat K) acque eviscerat CIK 1 4 egregius] exiraitu K 1 6 posse] B 6 r es penetrat] enumerat possit B, lom. r ao t C1K i o 1 q7 hoc... u enequit] at vero hoc solum cum non possit Al 1 8 haec] hoc E I, lucul. apparet] K 2 0 sophismatum] sophismatis CK, solvere et add. B II cc] ac 1C, necnon e ] o t communiter B, om.gC u PROL. 1 Adarn hic imitatur primam sententiam BoetEtii De divisione: "Quam s . magnos 6 4 , 875 D). 2 Aristot., . . studiosis afferat fructus scientia TopicAa, I, c. 2 (101a 25-10113 4). 8 tina, A v nIV, e r f. r o11vb). e s , A u g u s t . , De doctrina christ., II, c. 31, n . 48 (PL 34, 58). g 5I Aristot., n De sophist. elenchis, c. 1 (165a 24-27). l A ri i s t o t . P h y s i c aa m , I , ] P t . 3 r 5 i
(
e
d
4
P
R
O
L
O
G
U
S
dium invenire mentem quoque a vinculis, quibus heu detinetur, absolvit atque libertati restituit. Quemadmodum enim vincula corporis membra ligant, necnon et officia ad quae instituta sunt prohibent, sic falsa argumenta et sophistica, ut docet A r i s t o te l e s 6, mentem nectunt. Similiter haec ars erromm caliginem detegit, actus dirigit humanae ra- 25 tionis instar lucis. Quinimmo et luci comparata invenitur prior. Sicut enim exclusa hac luce corporea actus humani aut nulli essent aut errabundi et saepe in praeiudicium operanti, sic absque huius facultatis peritia actus rationis. Cernimus namque plurimos, hac scientia praetermissa volentes 30 intendere disciplinae, multifarie oberrare, errores varios docendo seminare, opiniones absurditate plenas confingere sine modo et ordine, et penitus non intelligibiles sermones prolixos texere et ordinare, simile quiddam patientes languidorum somniis ac fictionibus poetarurn, rationes nullius onmino vigoris velut insolubiles ponderantes, vim pro- 35 priae vocis ignorantes, qui eo periculosius errant quo se existimant prae aliis sapientes, audacter sine differentia falsa pro veris auditorum aunbus ingerentes. Praemissae itaque utilitatis, quam logica administrat, intuitu praeclarus ille philosophus peripateticus A r i s t o te l e s eam a r ti 40 fi ciose composuit7, quam quia propter obscuritatem Graeci sermonis 21 a ] a b e t add. e rro ru m B v i n c u l i s ] errorum add. A ' 1, h e u ] frequenter B, om. A l E K d e ti netur] dev i nc i tur B 2 2 atque] perfectae add. K 1 v inc ula] seu compedes add. K 2 3 institutal constituta K
2 4
sophistica] sophismata K u t docet Ari s t.] secundum Ari s t. K , nec tunt] l i gant K
24-25 Si mi l i ter] Praeterea A 1 poreae add. K !! i nv eni tur] esse add. B 2 7 c orporea] c orporal i C . om. K 2 8 saepe] semper K 1 2 II:amar-12e 5 293actus] add. C 3 0 namque] eni m C , philosophos add. A ' p l u ri m o s ] n o n nullos K e r r o r u m ] 32 absurd. plenas] absurdos plures C I H c o n fl colligere I 3 3 prolixos om. K o rd i n a re ] ordi ri A 'B I i g n o r a n 34 t quidclam] i a e quoddam E. qui dem A ' I 1 1 a c i e n t quia e s lectionem ] 41 composuit... codd. A' B vide in nota 7 B p la a n c g u ot r i b u s v u seCf. Aristot., ]l ib. (165a 13-17). 7 Codices A ' et B hic addunt: "sed non a a cd td u. sine latentia (ras. A ') cui famosa cuiusdam poetae attestatur doctrina de Aristotele, K s q u e 3 7 philosophomm compendioso opera tractatu comprehensa dicentis B inter aliorum s a p i e n t 2 (ut testatur e s ] famosa doctrina poetarum sic inquiens B ): 'Verborum turbator adest 6 e t l turbine et u multos T u r b a t Aristoteles noster, gaudetque latere. S i c logicam j ca i d tractat quod non tractasse videtur. I No n quod oberret in hoc, sed quod vela. a ] A I mine verbi i Omnia sic velat, quod vbc labor ista revelat. Q u i (quod A ' ) tamen c B o
idcirco vestit sua dicta latebris 1 Ne sua prostemens secreta sumnque relinquens r -Arcanum mundo tandem vilescere cogat'. Quia igitur ipsius doctrina tum propter ipsius (huiusmodi B) latentiam in se, t u m etiam...". Versus hos (ut G. M o l an notavit) scripsit Alanus de Insulis, Anticlaudiarna, III, c. 1 (PL 210, 511 B ); Alanus
EPISTOLA PROOEMIALIS
5
Latinum trmslati quis assequi sine temporis diuturnitate vi x poterat, posteriores in his sufficienter edocti, varia opuscula ordinantes, iter facile ad cani satagentibus praebuerunt. Inter quos sane pmecipuum existimo ve45nerabilem doctorem fratrem G u i l l e l m u m, natione Anglicum, ordine Minorem, sed ingenii perspicacitate et doctrinae ventate sublimem. Siquidem hic doctor eximius, m u l t o = saepe pulsatus precibus, totius huius methodi considerationem piene et limpide ac seriose composuit, initims a tertninis ut a prioribus, deinde cetera prosecutus, usque 50ad fmern perdwelt. Ad studiosos itaque, preces pro hoc praeclaro licet compendioso volumine geminantes, stikun dirigens, sed universis prodesse cupiens, exorsus est ita dicens:
[EPISTO LA P R O O E M I A L I S GUELLELMI D E O C KH AM ]
Dudum me, frater et amice carissime, tuis litteris studebas inducere ut aliquas regulas artis logicae in unurn tractatum colligerem ac tuae 5dilectioni transmitterem Curn igitur tui profectus ac veritatis amore inductus tuis precibus nequeam contraire, experiar quod hortaris remque 44 eam] d i c t a E O I n t e r quos ] i n q u o C I s a n e praec_ o m . C illum et realem (essentialem B ) add. A ' B
4
5
4 4 - 4 5 v enerabilem]
doc torem] h = a n a m naturam e t i n g e n i = ex c e-
dentem quantum fas est recipere ab altis lurninibus divinis homi ni rati onah p ro statu isto add. O f r a trem Qm. C I Gu i l l e l m u rn ] W i l h e l m = B, W i l l ei nnun A l C, Gui l i ehnurn I, Ok a m add. B , de Orl a ra add. O 4 5 - 4 6 ordi ne Mi norem] de ordi ne fratrum mi noram B
4
6
perspicacitate] perspicui-
tate A I E li v entate] v i rtute K s u b l i m e m ] s ub c uius ferul a m e fuisse fateor n o n verecunde i n hac scientia en ahis pluribus professorem eaudem ordi ni s prael i bati add. O 4 8 seriose] serenose K 49 initians] incipiens A ' B 5 0 perdux i t] complevit B 5 1 stuchosos] studiosas E 1 preces om. C 52 gerninantes] gerninantium A l B , gementes C, q u e m a ra sibi dilectum add. A l B uni v ers i s ] canctis K 53 exorsus om. K d i c e n s ] Explicit prologus primus add. A ', d u d = me frater add. B , Ex pl i c i t praefatio incipit epistola i nfra scripti operis add. K , Ex pl i c i t prologus fratri s A dam O - 1 -2 Epistola... Oc k ham] Inc i pi t prooemialis epistola auctoris ad fratrem W i l l el mum de Ambersberg ordirds mi norara de provincia Angliae A ', Secundus prol ogw B , Prologus fratri s W i l l ehni dirsi Oc c am i n logic am suarn C, Inc i pi t opus Oc c ham I, Inc i pi t prologus fratri s Gui l ermi de Oc k am, quorum uterque est eiusdem ordinis , u t patet i n prol ogo praedicto O 3 - 2 8 seu totear: epistolar,: ex cadí]. collatis om. M í ' 4 ac ] quae C, collectumque IK 5 dilectioni] discretioni A 5 - 6 tui... inductus] n i m i o t u i devictus am ore A
6
nequeam] nequaquam A E I: remque] re m quiclem I
yero respicit Boethium, De syllogismo categorico, I : "...statui ego quoque in res obscurissimas aliquem quodam modo pontem ponere,, si quid suo more Aristoteles nominum verborumque mutatione turbavit, nos intelligentiae servientes ad consuetum vocabulum reducamus" (PL 64, 793 C).
6
E
P
I
S
T
O
L
A
P ROOE MIA LIS
mihi difficilem, sed tam tibi quam mihi, ut aestimo, fructuosam aggrediar. Logica enim est omnium artium aptissimum instrumenturn, sine qua nulla scientia perfecte sciri potest, quae non more materialium instrumentorurn usu crebro consumitur, sed per cuiuslibet alterius scientiae studiosum exercitium continuutn recipit incrementmn. Sicut enim mechanicus sui instrumenti perfecta carens notitia utendo eodem recipit pleniorem, sic in solidis logicae principiis eruditas dum aliis scientiis operam impendit sollicite simul istius artis maiorem adquirit peritiam. Unde alud vulgare ars logica labilis ars est »1 in solis sapientiale studium negligentibus locum reputo obtinere. Logicae igitur considerationis continentiam prosequendo, a terminis ut a prioribus exordium assumendum est, deinde de propositionibus, postremo de syllogistnis et aliis speciebus argumentationis perscrutatio subsequetur. Et quia plerumque contingit ante magnam experientiam logicae subtilitatibus theologiae aliarumque Facultatum iuniores impendere studium, ac per hoc in difficultates eis inexplicabiles incidunt, quae tamen aliis parvae sunt aut nullae, et in multiplices prolabuntur errores, veras demonstrationes tamquam sophismata respuentes et sophisticationes pro demonstrationibus recipientes, tractatum hunc duxi scribendum, nonnuraquam in processu regulas per exempla tam philosophica quam theologica declarando.
10 nul l a] alla add. A ' II perfeete om. I
1 2 studiosum] s tudi um B C, e t add. C
1 3 perfecta]
evidens K II utendo] v ero dad. B 1 4 solidis] s olidum C I 1 5 sollicite] sollicitudine adj . (mg.) K adquirit] rec i pi t A ' 11 peri ti am] noti ti am OC. 1 6 ars ' om. C I! a ri ' om. I :1 solis] s olurn A l C E s a pientiale] fundamentum e t adj . C 1 8 - 2 8 Logi c at. d e c h ra n d o om. A 2 0 - 2 1 argum. s u b sequetur] arguendi perscrutando pros equetur B 2 2 iuniores ] mi nores C 2 3 i n ] facultatates et incidunt] n o n adj . C I 2 3 - 2 4 q u a t t a m a l trp. C I 2 4 aliis] v e l A ' , orn. B 11 e t i n mul ti p. om. B 24-26 et... recipientes om. K 2 6 recip.1 recitantes I 2 7 i n processu om. E X 1' regulas] non s ophisticas sed cerms adj. B t a m . . . guara] sophistica et B
2 8
declarando] Ex pl i c a uterque prol ogus
aeld. B , Ex plic a prologus izte fratris Gui l hel mi Mi nori s adj. C , Ex pl i c a epistola add. K , Ex pl i c a p ro l o gus fratris Gul i ermi de Oc ham directus discipulo praedic to [se A d a m W odebam] adj . O
EPIST. - 1 Cf. Raimundus Lullus, De venatione substantiae accidentis et compositi: "Quoniam logica est scientia difficilis, labilis et prolixa...". Codices recenset P. Glorieux, Re'pertoire des ma (tres en théologie de Paris, n. 335 dw (II, Paris 1934, 165). Nota bene: si quandoque aliquem auctorem cum verbo 'conferatur' in dicamus, haud intendimus asserere Ockham illu m auctorem revera prae °culis habuisse.
10
15
20
25
DIVISIONIBUS TE RMINORLIM
7
[CAP. 1. DE DEFINMONE TERMINI ET EIUS DIVISIONE IN GENERALI]
Omnes logicae tractatores intendunt astruere quod argumenta ex propositionibus et propositiones ex terrninis componuntur. Unde ter5minus aliud non est guara pars propinqua propositionis. Definiens enim terminurn A r i s t o t ele s, I Priorum 1, dicit: « Terminum voco i n quem resolvitur propositio, ut praedicatum et de quo praedicatur, vel apposito veli diviso esse veli non esse ». Sed quamvis omnis terminus pars sit propositionis, vel esse possit, lo non omnes termini tamen eiusdem sunt naturae; et ideo ad perfectam notitiam terrninorum habendarn oportet aliquas divisiones terminorum praecognoscere. Est autem sciendum quod sicut secundum B o e t h i u m, i n I Peri hermenias 2 15tantum , habensesse in intellectu, sic triplex est terminus, scilicet scriptus, prolatus t r i p l et e conceptus. x Terminus scriptus est pars propositionis descriptae in e aliquo s t corpore, quae oculo corporali videtur vel videri potest. Ter° r prolatus minus a t est pars propositionis ab ore prolatae et natae audiri aure i o , Terrninus conceptus est intentio seu passio anirnae aliquid corporal s c i significans vel consignificans, nata esse pars propositionis naturaliter mental, l i c et pro eodem nata supponere. Unde isti termini concepti et propositiones e t ex eis compositae sunt illa verba mentalia quae beatas A s ug cus t i n u s, X V De Trinitate 8 ,r d ii c in tantum i tmente n manent u l l iet u exterius s proferri non possunt, quamvis voces 25tamquam ep st signa s esubordinata eis pronuntientur exterius. la iDico , n autem g u voces a esse e signa , subordinata conceptibus seu intentioqp ru i a o CAP.l 1. - 3 argumenta] ex syllogismis el syllogismi add. A 5 quam] nisi D K 6 v oc o] esse K 7 a t et] v el A B C I V 4 ', om. A 1' vel... possit mg. I, om. B 1 1 noti ti am] cognitionem A di v i s i ones ] clistinctiones A C V ' CV ,a s u b i e c t u m 13 autem] itaque I s i c u t om. B K ' I] l i bro BI, om. V ' 1 4 concepta] el ista est add. (mg.) B 1 6 proa d d . pos.] e orationis D K ,1 descriptae] descripta C 1 8 propos .] orationis D K p ro l a t a e l prolata C !! natae] B nata B CV 8 t p , sive 4 a DK vel p I oI animae s om. i D K a l i q u i d om. C V ' 2 0 vel] el B 2 1 el ... supponere mg. I , om. 1 tcl B 8 oD K ] o A 2 3 qui a] quae A E I 2 4 quamvis] p e r ata. K , add. mg. I 2 5 els otn. A ' D K a c u seu... o m 26-27 animatpQm. K ron e s] ci t o a u B C e i CAP.p1. rV a - Aristo t., Anal. Priora, I, c. 1 (2413 16-18). Ockham utitur versione sBoethii. 9t 2 Boethius, In librum De interpretatione, ed. 2a, I, cap. De signis (PL a I sC i 64, 407 B). 3 August., De Trinit., XV, c. 10, ti. 19; c. 12, n. 22; c. 27, n. 50 V t, ] 4 (PL 42, 1071, 1075, 1097). d i ,c a t u r d
a u
8
P
A
P
S
I CA P . 1
nibus animae, non quia proprie accipiendo hoc vocabulum 'signa' ipsae voces semper significent ipsos conceptus animae primo et proprie, sed quia voces imponuntur ad significandum illa eadem quae per conceptos mentis significantur, ita quod conceptus primo naturaliter significat aliquid et secundario vox significat illud idem, in tantum quod voce instituta ad significandurn aliquid significan= per conceptum mentis, si conceptos ille mutaret significatum suum eo ipso ipsa vox, sine nova institutione, suum significatmn permataret. Et pro tanto dicit Philosophus 4 q unotae sionum o d ». Sic etiam intendit B o e th i u s5 guando dicit voces v o c conceptus. significare e s E t universaliter omnes auctores, dicendo quod somnes u voces n significant passiones vel sunt notae earum, non aliad intentdunt nisi quod voces sunt signa secundario significanda illa quae per « passiones animae primario importantur, quamvis aliquae voces primario eimportent a passiones r animae seu conceptus, quae tomen secundario imuportant malias animae intentiones, sicut i n f e r i u s ostendetur 5. Et siqcut dictum u est de vocibus respecta passionum seu intentionurn seu aconceptuum, e eodem modo proportionaliter, quantum ad hoc, tenensdum est ude his quae sunt in scripto respecm vocum. n Intertistos autem terminas aliquae differentiae reperiantur. Una est iquod conceptus seu passio animae naturaliter sigmificat quidquid signinficat, terminas autem prolatus vel scriptus nihil significat nisi secundum avoluntariam institationem. E x quo sequitur alia differentia, videlicet nquod terminas i prolatus vel scriptus ad placitum potest mutare suum m significatum, terminas autem conceptus non mutat suurn significan= aad placitum cuiascumque. p Propter tamen p r o t e r v o s est sciendum quod signum dupliaciter accipitur. Uno modo pro orlad ib q u o d apprehensum aliquid s - 27 animae om. D s i g n a ] signum K 2 8 semper om. A A proprie1 cm. D 2 9 i mponuntur] pri mo add. Comp. II signif.] designandum C 3 0 p ri m o ] et p ri n DK a Comp. n i m 3a 2r al i qui o d] aEquod m .A A cipaliter et add. C V ' p r i m o 1 add. A , est «i d. Comp. 3 3 i l l e mutaret] i l l i mutarent A C V 't i p s o ] et add. C 3 4 i ns ti tut EV e done] i mpos i ti one Comp. 3 7 di c endo] dicentes A I E K V 4 4 3 7 - 3 8 K , qaniumaeo add. d . . . significare , q u conceptus o d a d d . s . l i n . A 3 8 omnes om. A ' D e a r u m ] passionem add. íC, padd. a s 4s 0 i a noi rmn e s ] C mg, e rI n í ) . v, Q m o. c e s snones] i sive g npassiones i fi add. cI 4a 3 t respectu] u m suarum ] add. C i rt t e n t i o n u m seu Qm. K 4 4 - 4 5 tenenC a K Vt nA u r est a (p. lpropor.) i t K e 4 7 animae om. A C V dum es t] intelligendum D r4 4 4 D8K - 55 10 m unta t]i potest h i mutare l . . K. (hom.) 4 1 s c r i p t u s o m . s e u ] 4 Aristot., Periherm., c. 1 (16a 3-4). 5 Boethius, In librum De interpretatione, v ed. 2a, oI, cap. De signis (1 l 3 A C I P 1 . - 6, 4 , 4 0 7 o m
30
35
40
45
50
DE DIV IS IONIB DS TE RM I NORDM
9
ss aliud facit in cognitionem venire, quamvis non faciat mentem venire in primarn cognitionem eius, sicut a l i b i est ostensum7, sed in actualem post habitualem eiusdem. Et sic vox naturaliter significat, sicut quilibet effectus significat saltem suam causam; sicut etiam circulus significat virrum in taberna. Sed tam generaliter non loquor hic de signo. Aliter 60accipitur signum pro illo quod aliquid facit in cognitionem venire et natum est pro illo supponere vel tali addi in propositione, cuiusmodi sunt syncategoremata et verba et illae partes orationis quae ftnitam ficationem non habent, vel quod naturn est componi ex tAbus, cuiusmodi est °ratio. Et sic accipiendo hoc vocabulum 'signum' vox nnllius est 65signum naturale.
[CAP. 2. DE DIVISIONE TERMINI, ET QUOD DIVERSIMODEPOTEST ACCIPI HOC NOMEN ' TERMINLIS I Nquod hoc nomen 'terminus' tripliciter acciEst autem' sciendum S Pvocatur E C terminus I A ormle illud quod potest esse copula pitur. Uno modo L I ] vel extremum propositionis categoricae, subiectum videlicet vel praedi-
10
15
catum, vel etiarn determinatio extremi vel verbi. Et isto modo etiam una propositio potest esse terminus, sicut potest esse pars propositionis. Haec enim vera est 'homo est animal: est propositio vera', in qua haec tota propositio 'homo est animal' est subiectum, et 'propositio vera' est praedicatum. Aliter accipitur hoc nomen 'terrninus' secundum quod distinguitur contra orationenr, et sic omne incomplexum vocatur terrninus. Et sic de termino in praecedenti capitulo surn locutus. Tertio modo accipitur 'terminus' praecise et magis stricte pro illo quod significative sumptum potest esse subiectum vel praedicatum propositionis. Et isto modo nullum verbum, nec coniunctio nec adverbium nec prae56 osterisum] scil. i n l i bro Sententiartma add. s. un. I
5 8
s ic ut] sic A ' B D I e t i a m ] e t y ' ,
quilibet add. B 5 9 tam ] i ta A ' D K , tamen sic I 6 0 al i qui d] al i ud A A 1 mina syncategorematica I f u l i t a m ] cc certam odd. A A ' 6 3 quod... c omponi ] c omponi tur B I C 6 2 s y n c a l l n o CAP. 2. - 4 v oc atur] ac c i pi tur c o m e i l l u d ] p r o o rrm i e o A 5 v i del l sdlicet D , om. I X 6 eti am om. A c r y 4 8 mi c o] propos i ti o add. D K 1 3 m odo om. C11/ 4 tom. e rA m ntu C Vi 4 . . D . vel eI . tom. s t r i c t e 7gGuillemus de Ockham, Scriptum in I Sent., d. 3, g. 9 (Opera Me a . I I , ed. m St. . Bonavenmre, N. Y. 1970, 544ss.), ubi agit de vestigio et de imagine. RespiA A citur definitio signi data ab August., De doctrina christ., II, c. 1, n. 1 (PL 34, 35). ' , o m .
10
PARS I CA P . 2
positio nec interiectio est terminus; multa etiam nomina non sunt termini, scilicet nomina syncategorematica, quia tala quamvis possint esse extrema propositionum si surnantur materialiter vel simpliciter, guando tamen sumuntur significative non possunt esse extrema propositionum. Linde ista oratio legit: est verbum' congrua est et vera si hoc verbum 'legit' sumatur materinliter, si autem s i g n i gibilis fi esset. Similiter est de talibus 'orrmis: est nomen'; 'olim: est adverbium'; c a t i v e s'si: u est r n coniunctio'; e r e t u 'ab: r est praepositio'. E t isto modo accipit n oP h i l no s o p h u s terminum guando defmit terminum I Priorum i t 1. e l l i Non solum autem unum incomplexum potest esse terminus, sic accepto termino, sed etiam compositum ex duobus incomplexis, scilicet compositum ex adiectivo et substantivo; et etiarn compositurn ex participio et adverbio vel praepositione cum suo casuali potest esse terminus, sicut potest esse subiectum vel praedicatum propositionis. In ista enim propositione 'ornnis homo albus est homo' nec 'homo' nec 'albus' est subiectum, sed h o c to tu m 'homo albus'. Similiter h i c 'currens velociter est homo' nec 'currens' nec 'velociter' est subiectum, sed hoc totum 'currens velociter'. Est autem sciendum quod non tantum nomen acceptum in recto potestesse terminus, sed etiam casus obliquus potest esse terminus, quia potest esse subiectum propositionis et etiam praedicatum. Verumtamen obliquus non potest esse subiectum respectu cuiuscumque verbi: non enim bene dicitur 'hominis videt asinum', quamvis bene dicatur 'hominis est asinus'. Quomodo autem et respectu quorum verborum potest obliquus esse subiectum e t respectu quorum non, ad grarnmaticurn pertinet, cuius est constructiones vocurn considerare.
16 nec interiec tio] nec argumentatio B , o n t A 1 isto m odo add. A ' D K 1 7 possint] possunt B C Y K' D Kmph uorcl ovterburn] 4 1 DA8 pa .o . sl y, .K ] 2 1 s tunatar] sumeretur A C, sumetur i b i ata D 2 2 ol i m] posino n o o m s i i tn i a o ] n i s p r o p ubi I 2 4 I ] i n l i bro K 2 8 etiam om. A C V m u l t o r u m A 4 3 casus 5 add.n D Ko 3m 8 e obliquus] n tamen] n o m i n utermi nus m add. I ' subiectum] praedicanun D K 3 8 - 3 9 non 2 a c c e 0p t u m ] enim] C qui a non D V K 4 0 potest] * c as , a add. D K , terminas add. 1 4 2 constructiones v oc um] c onr as t is o ] c° a u structionumrnamras D oII v oc um] vocis B p B 3 7 V e r a m 1Aristot., Anal. Priora, I, c. 1 (24a 16-18). -
20
25
30
35
40
DE DIV IS IONIB US TE RM I NORUM
1
1
[CAP. 3. DE DIVISIONE TERMINI INCOMPLEXI]
Visa aequivocatione istius nominis 'terrninus' prosequendum est de divisionibus termini incomplexl. Unde non solum terminus incomple)ms dividitur i n terrninurn prolatum, scriptum et conceptum, sed 5etiam singula membra consimilibus divisionibus subdividuntur. Nam sicut vocum quaedam sunt nomina, quaedam sunt verba, quaedam sunt aliarum partium, quia quaedam sunt pronomina, quaedam participia, quaedam adverbia, quaedam coniunctiones, quaedam praepositiones 1, et consimiliter est de scriptis, sic intentionum mimae quaedam sunt lo nomina, quaedam verba, quaedam sunt aliarum partium, quia quaedam sunt pronomina, quaedarn adverbia, quaedam coniunctiones, quaedam praepositiones. Utrum autem participiis vocalibus e t scriptis correspondemt i n mente quaedam intentiones a verbis distinctae potest esse dubium, e° quod non videtur magna necessitas talem pluralitatem ponere in mentalibus terminis. Nam verbum et participiurn verbi sumpturn curn hoc verbo 'est' semper videntur i n significando aequivalere. Propter quod sicut nominurn synonymomm multiplicatio non est propter necessitatem significationis inventa, sed propter ornatum sermonis vel aliam causam 2°consimilem accidentalem, quia quidquid per orrmia synonyma significatur posset per unum iliorum exprimi sufficienter, et ideo multitud° conceptuurn tali pluralitati synonymorum non correspondet, ita videtur quod distinctio inter verba vocalia et participia non est propter necessitatem expressionis inventa, propter quod videtur quod non oportet 25participiis vocalibus distinctos conceptus in mente correspondere. Et de pronominibus possetesse consimilis dubitatio. Est autem inter nomina vocalia et mentalia differentia, quia quamvis omnia accidentia grammaticalia quae conveniunt nominibus mentnlibus CAP. 3. - 2 istiusl huius D K prosequendum] procedendum AB 6 sunt' Qm. BC I 7 par6= 1] orationis add. A' , add. mg. I 9 est] dicendum add. K t i s i c ] e Bt 1i 0a - m intentionibus 1 1 verba._ a d guar d al. /1' i ta C V' , ahí .91n, per lwmot. plura verba, sed alii dha. D 11 quaedam'l K participia,' quaedam : add. C 1 3 et scriptis om. D K 1 5 necessitas] utilitas V' i n ] s propositionibus i cadd. A 1 5 i - 1n 6 menulibus] t e n sive t add. . A] 1 8 multip.] multimdo C V' 1 9 ve!] propter add. s i BIK v 2 0 e°miaja] nomina AEI, omnia nomina AIK 2 1 posset] potest E 2 6 dobitatio] nani i3tiS tu legis, ego lego, distinctae orationes in mente correspondent add. AC, add. mg. I, add. sed del. V' (cf. hin. 82-83) Hic habent Sed... propositionibus (hin 84-94) Al D , (in imo f.) I
CAP. 3. - ' D e partibus orationis cf. Priscianus, Instit. grammat., H, c. 4 (1, ed. A. Krehl, Lipsiae 1819, 66-70).
12
?
M
I
S
I CAP . 3
etiam nominibus vocalibus sint convenientia, non tamen e converso, sed quaedam sunt co =u n i a tam istis quam illis , q nominibus pria u a e d vocalibus a m et scriptis, quia quaecumque conveniunt voa u et calibus, t scriptis e met e converso. Accidentia communia nominibus vocalibus et s u mentalibus n t sunt casus et numerus. p Sicut r enim o istae- propositiones vocales 'homo est animal', 'homo non est animaba' distincta habent praedicata quorum unum est numeri singularis et aliud pluralis, ita propositiones mentales quarum una mens ante omnem vocem dicit quod homo est animal et alia dicit quod homo non est animalia distincta habent praedicata quortmn unum potest dici numeri singularis et aliud Similiter sicut istae propositiones vocales 'homo est homo' e t 'homo non est hominis' habent distincta praedicata variata per casus, sic proportionaliter dicendum est de propositionibus in mente correspondentibus. Accidentia autem propria nominibus vocalibus et scriptis sunt genus et figura 2 • T a i t a non conveniunt. Unde et aliquando accidit quod duo nosignificationis emina n sunt i synonyma et tamen sunt generam diversorum e t aliquando m diversarurn figuraram, propter quod talem multiplicitatem non oportet a c c i signis tribuere. Unde quaecumque pluralitas et varietas tanaturalibus d e accidentium, lium n t quae potest competere nominibus synonymis, potest convenienter a mentalibus amoveri. i a n De o comparatione autem, an conveniat solis nominibus ad placitum m i posset institutis, n esse &acuitas, quam tamen quia non est magnae utiliitatisbpertranseo. u s eti p 29 r3am]0es B C11/ 4 add. etiam e c onv erdunt D K 11 nominibus om. D K 3 4 vocales mg. D, om. A ' 3 5 non mg. V ', oQm. A lqC ueps at l ] eposset d a dici C D 3 7 al i a] q u a B D I , q u a e add. A ' 3 9 al i ud] n u m e ri add. D m i l C V ' 4 1 non del. V ' 4 5 fi gura] es taus add. C , add. mg. 1.7' n o rn i n i b u s a. fi n. A ' , t40 es om. e a l i q add. B , Qm. C 4 7 eti om. C11/ u a rmentalibus 4 4K 8 m ] multimdinem B EtI a4 l 9 e naturalibus] mentalibus K " varietas] variabilitas D 5 2 solis] s o l = g c a t i o n u m nsAAi 'EfiC 3 en i fi a d d . cm 1c e g o . 2 In cod. A (f. 4rb) h ic notatur in margine: "Nota contra modistam, scil. ns v sEMichaelem. 1 1 Concorda eos sic: quia ille loquitur d e compositione vocali, aliter . ] t i p imcundontuad proprietatem". o l Agitur de Michaele de Marbasio (Marbaix), qui in Summa . m] i amodorum scribit: "Secundo... aliqui antiqui grammatici posuerunt figun t significandi i b m esse u aliquem modum significandi... Sed revera isti simpliciter peccant, eram non s quia figura est aliquis [modus] significandi, cum in re designet aliquem modum a d essendi, ut patet ex dictis" (cod. Paris., Nat. lat. 15.136, f. 22r). d . C 3
30
35
40
45
50
13
DB DIV IS IONIB US TE RM I NORUM
55 D e qualitate posset esse consimilis dificultas, quam a l i a s pertractabo in sua radice 8• Per praedicta autem potest studiosus evidenter perpendere quod quamvis aliquando ex sola variatione accidentiurn terminorum, scilicet casus, numeri et comparationis, propter tamen rem significatam, potest 60propositio una verifican i et alla falsifican, hoc tamen numquam accidit propter genus et figuram. Quamvis enim frequenter ad congruitatem orationis habendam oportet aspicere ad genus, - haec enim est congrua 'homo est albus' et haec incongrua 'homo est alba', quod ex sola diversitate generis oritur ta me n supposita congruitate nihil refert cuius 65generis vel cuius figurae sit subiectum ve! praedicaturn. Sed certe, cuius numeri vel casas sit subiectum vel praedicatum, ad sciendum m propositio sit vera vel falsa oportet aspicere. Haec enim est vera 'homo est animal' et haec falsa 'homo est animalia', et sic de aliis Et sicut nominibus vocalibus et scriptis quaedam sunt accidentia 70propria, quaedam communia iffis et mentalibus, consimiliter de verborum accidentibus est dicendum. Communia sunt modus, genus, numeras, tempus, persona. De modo patet, nam alia °ratio mentalis correspondet isti orationi vocali 'Sortes legit' et isti alla 'utinam Sortes legeret'. De genere patet, nam alia °ratio mentalis correspondet 75orationi vocali 'Sortes anue et isti 'Sortes amatur'. Verumtamen i n mente non sunt nisi tria genera, nam deponentia et communia vocalia non sunt propter necessitatem significationis inventa, cum verba communia aequivaleant activis et passivis et deponentia neutris vel activis, et ideo non oportet talem pluralitatem in verbis menmlibus ponere. 80De numero etiam patet, nam distinctae orationes mentales conespondent istis 'tu legis', 'vos legitis'. Idem patet de tempore, nana istis 55 qualitate] quantitate I K ,t consimilis] dubi tati o sive add. A '
5 7 autem om. I X
5 9 casus]
generis BDIC, qued corr. y ' , add, s. fin. A ' , es add. A A I E c o m p a r. ] composidonis C V ' , v ari etur p ro positio quantum ad veritatem et falsitatcm sicut I, sicut add. K t a m e n om. A E I K 6 0 accidit] c ontingit A C V '
6 1
Quamv is l licet A C V ' e n i m om. D K 11 frequenter] saepe A C V '
6 3
es t'] v i r
adj. A 1 aspicere verba al i i al ner ardinant 6 6 - 6 7 ad... falsa om. A ' 6 7 - 6 8 Hace... aliis om. D K 6 9 sicut] D de adj. A C E V e se s 4 'D A K c o rre s p . ] i n mente add. K 7 5 et] alia add. D K 7 6 genera] sed. activum, passivum c t ts ' c ] r i p t neutrum add. mg. I 7 8 v el ] et A C V " 7 9 ponere] i nv eni ri B , reperi ri I 8 0 - 8 1 De... legistis vi s om. im A g' 8 0 numero] persona D K p a t e t ] hoc adj. D K 8 1 legis] ego lego adj. A ,, v os legitis] r. ego lego D K a I . d o mAgitur de qualitate nominum, quae distinguitur in propHum et appel8 .d lativum. .B /7 V 3 D i s q t i
14
P
A
R
S
I CA P . 3
'tu legis', 'tu legisti' distinctae orationes mentales correspondent. Hoc idem patet de persona, ut istis 'tu legis', 'ego lego' aliae correspondent. Sed quod oporteat ponere talia nomina mentalia et verba et adverbia et coniunctiones e t praepositiones e x hoc convincitur quod omni 85 orationi vocali correspondet alia mentalis in mente, et ideo sicut illae partes propositionis vocalis quae sunt propter necessitatem significationis impositae sunt distinctae, sic partes propositionis mentalis correspondenter sunt distinctae. Propter quod sicut nomina vocalia et verba et adverbia e t coniunctiones e t praepositiones sunt necessariae diversis so propositionibus et orationibus vocalibus, ita quod impossibile est omnia exprimere per nomina et verba s o l = quae possunt per illa et alias partes exprimi, sic etiam distinctae partes consimiles sunt necessariae mentalibus propositionibus. Accidentia autem propria verbis institutis sunt coniugatio et figura. 95 Tamen quandoque verba diversarum coniugationum possunt esse synonyma et similiter verba diversae figurae. Per praedicta potest studiosus faciliter advertere quomodo proportionaliter de aliis partibus orationis et earuni accidentibus est dicendum. Nec miretur aliquis quod dico aliqua nomina et verba esse mentalia,100 sed prius legat B o e t h i u m super Perihermenias4, et hoc ibidem inveniet. Et ideo guando A r i s t o t e l e s 5 tam nomen quam verbum definit per vocem, accipit ibi nomen et verbum magis stricte, scilicet pro nomine et verbo vocal 82 mentales] i n mente A K 8 2 - 8 3 Hoc ... corresp. otn. A '
8 3
patet orn. C V ' I Personal
numero DK , sequitur Accidentia (fi n. 9 5 ) A l D K 8 4 - 9 4 Sed... propositionibus habuerunt prius (fi n. 26) A l D , habuit prius in mg., hic in columna I , orati o m o. add. K 8 4 D, I 8 7 propositionis] orationis C V ' 8 8 propos .] orati oni s C 8 8 - 8 9 c orres p.] e t ] B C E I 9 1 o m n i a l e a D 9 2 quae] enana add. mg. I i l l a ] istas B , illas correspontlentes v o l . . . 93 necessariae] etiam i n D 9 4 propos.] redeunt ad fin. 27 Est auem A ' D 9 5 verbis] vidolicet v o l vocalibus A Cadd. A , Vprolatis et scriptis add. mg. I 11 institutis , a d pl ac i tum add. A l I , add. s . fi n. C ir fi gura] nana._ c orres pondent (u t fi n. 81-82) add. B 9 6 l 'u n e n ] qui a A , cuna D quatadoque] quoni am K 4 8 possunt] possint 6D 9 7 diversae fi gurael ciiversarum fi gurarum A 1 0 0 dic o] quod add. A E a l et aliqua i add. A ' a 1 0 1 pri us orn. A l D K esse] vocalia i d e m AK ] a l i q 4Boethius, I n librum De interpretatione, ed. 2a, I , cap. De signis (PL 64, u a
405-14). 5 Aristot., Perihertn., cap. 2: "Nomen est vox significativa secundum placitum, cuius nulla pars est significativa separata" (16a 19-21); cap. 3: "Verbum autem est quod consignificat tempus, cuius pars nihil extra significat" (16b 6-7). Verba sunt versionis Boethii, iuxta editionem a L. Minio-Paluello curatam (Aristoteles Latinus, 11, 1-2, Bruges-Paris 1965). Sententias Aristotelis, etiam infra, iuxta hanc editionem (dummodo habeatur) referemus.
DE DIVESIONIBUS TE RM I NORDM
1
5
[CAP. 4. DE DIVISIONE TERMINORUM IN TERMINOSCATEGOREMATICOS ETSYNCATEGORE/vIATICOS, QUAE EST COM/vIIINIS TAM TERMINIS MENTALIBUS QUAM VOCALIBUS]
Adhuc aliter dividitur terminus, tarn vocalis quam mentalis, quia 5terminorum quidam sunt categorematici, quidam syncategorematici 1. Termini categorematici finitam et certarn habent significationem, sicut hoc nomen 'homo' significat OrMICS homines e t hoc nomen 'animal' omnia anirnalia, et hoc nomen 'albedo' omnes albedines 2 . Termini autem syncategorematici, cuiusmodi sunt tales 'onmis', io 'nullus', 'aliquis', 'totus', 'praeter', 'tantum', 'inquantum' e t h u iusmodi, non habent fmitam significationem et certam, nec significmt aliquas res distinctas a rebus significatis per categoremata, immo sicut in algorismo cifra per se posita nihil significat, sed addita alteri figurae facit eam significare, ita syncategorema proprie loquendo nihil significat, i5 sed magis additum alteri facit ipsurn aliquid significare sive facit ipsum pro aliquo vel aliquibus modo determinato supponere vel aliud officium circa categorema exercet. linde hoc syncategorema 'omnis' non habet aliquod certuni significatum, sed additum 'homini' facit ipsum stare seu supponere actualiter sive confuse et distributive pro omnibus hominibus; 20additum autem 'lapidi' facit ipsum stare pro ormábus lapidibus; et additurn 'albedini' facit ipsam stare pro orrmibus albedinibus. Et sicut est de isto syncategoremate 'omnis', ita proportionaliter de aliis est tenendum, quamvis distinctis syncategorematibus distincta officia conveniant, sicut de aliquibus i n f e r i u s ostendetur 25 . . E8 t s i p r o t e r v i a t u r quod haec dictio 'ormlis' est significa. tiva, ergo aliquid significat, d i c e n d u m est quod non ideo dicitur CAP. 4. - 4 aliter] autem I, ont D K 9 tales cm. D K
1 0
7
animal] significa: add. K
8
praeter, tanturn] per se C i n q u a n t u m ] quannma B K
albedo] al una (in corr.) K 1 3
fi gurael cifrae C
14 l oquendo] per se p o s a = add. K 1 5 sed magis] nisi quia C, sed EK, ipsum add. A ,1 al teri ] t e rmino add. K a l i q u i d ] c ui addi tur add. D 1 6 v e ' ] p ro add. D K V ' :1 v el 9 aliquod add. D U al i ud] aliquod B C o f fi c i u m ] d e te rm i n a n = add. K
1 7
categorema] categoremata D, s y rw g o re m a t a C,
syncategorema EK 1 8 cernmal d e te rm i n a n = K 11 stare] teneri A , om. D K s eta mis. D K 1 9 sive del. I e t ] etiam add. A 2 2 tenendum] dic endurn B , i ntel l i gendum D K 2 5 E t s i] si autem
AC V 1 il CAP. 4. - 1 Cf. Priscianus, Instit. grammat., II, c. 4, n. 15 (ed. A. Krehl, I, 66); q Guillehnus d e Shireswode (Sherwood), Syncategoremata (ed. J. R . O'Donnell, u Mediaeval Studies, III {19411, 4,3-93). 2 Cf. Boethius,./ntroductio ad syllogismos cateo goricos: "Nomen enim omne certum aliquid definimmque, significai, u t homo, d equus, canis et cetera” (PL 64, 764 D). 8 Infra, Pan II, c. 42 c m . D
16
P
A
R
S
I CA P . 5
significativa quia aliquid determinate signiftcat, sed quia facit aliud significare vel supponere vel stare pro aliquo, sicut declaratum est. Et sicut hoc nomen 'otnnis' nihil determinate e t finite significat, secundurn modurn loquendi B o e t h i i 4, sic est de omnibus syncategore- 30 matibus et universaliter de coniunctionibus et praepositionibus. De quibusdam autem adverbiis aliter est, quia quaedam eorum determinate significant illa quae significant nomina categorematica, quamvis alio modo significandi important.
[CAP. 5. DE DIVISIONE NOMINIS PER CONCRETUM ET ABSTRACTUM1
Omissis autem aliis partibus orationis, de nominibus est dicendum, et primo de divisione nominis per concretum et abstractum est disserendum 1. Et est advertendum quod concretum et abstractum sunt nomina 5 consimile principium secundum vocem habentia, sed non consimiliter terminantur, sicut patet quod 'iustus' et 'iustitia', 'fortis' e t 'fo rti tudo', 'animal' et 'animalitas' a simili littera vel syllaba incipiunt, sed non terminantur in consimilem. E t semper vel frequenter abstractum plures habet syllabas quam concretutn, sicut in praedictis exemplis apparet. Concretum etiam, u t frequenter, est adiectivum et abstractum substantivum. Nominum autem concretorum et abstractorum multi sunt modi. Quandoque enim concretum aliquam rem significat vel commtat sive importat seu dat intelligere, pro qua etiam supponit, quam abstractum 1s 27 significativa] non add. AK Ti facit] aliquando add. K al i ud] aliquid BE 2 8 v e' ] seu sive D al i quo] vel (pro om. K) aliquibus add. DIC., determinate add. A decl ar atum ] deterrninamm CV', di c t a syncategorematica A 3 4 importare om. D n K 3 0CAP. 5. - 5 Et est] Est igitur DK nom i na om. A A s istis i 1 A, om. D K de 8 animalitas] et consimilia add. AC V' s i m i l i ] consimili AD I II vel] et BC V IcI vel ]syllaba 4 C D Kom. V I 1 5 etiam s. Un. A, om. C V' d i 4 6 c e s4 Cf. e Boethius, c w a dIn ulibrum m ]De interpretatione, ed. 2a, IV, cap. De enuntiationibus n d c i r c a infinitis (PL 64, 552s.); vide etiam notam 2. w nD K CAP. 5. - 1 Cf. Aristot., Praedicamenta, c. 1 (la 13-15); Boethius, In Categorías a 7 Aristot., (PL d q I, cap. u De denominativis o d ] 64, 167s.); Ansehnus, De grammatico seu Quod modo grammaticus sit substantia et qualitas (ed. F. S. Schmitt, Edimburgi 1946, 145.68); Guillelmus de Ockham, Exposítio lib ri Praedicamentorum Aristot., cap. 3 ( e l E Bononiae 1496). 3 3 s i
DE DIV IS IONIB US TE RM1NORUM
17
nullo modo significat nec per consequens aliquo modo supponit pro eadem, sicut se habent 'iusms' e t 'iustitia', 'albura' e t 'albedo' e t consimilia. Nam 'iustus' vere supponit p ro homine guando dicitur 'iustus est virtuosus'; non enim potest supponere pro iustitia, quia 2 0 tia' supponit pro qiinlitate e t non pro hornine. Et propter hoc accidit s quod praedicatio taus concreti de abstracto est impossibilis, quia semper t concretum tale et abstractum pro distinctis rebus supponunt. i Sunt autem, ad praesens, tres species seu differentiae taliurn nomit5num inferiores. Prima est guando abstractum supponit pro accidente vel 2 i forma quacumque realiter inhaerente subiecto et concretum supponit a pro subiecto eiusdem accidentis vel formae vel e converso. Primo modo q est d e talibus 'albedo-album', ' s c i e n s - s c i e n t i a ' , l o u quendo de creaturis. Et sic de aliis. Nam in onmibus talibus abstractum a0supponit pro accidente inluerente subiecto et concreturn supponit pro 3 m subiecto eiusdem. E converso autem accidit de talibus 'ignis-igneus', v nam 'ignis' supponit pro subiecto e t 'igneus', quod est concretum, i pro accidente eiusdem. Dicimus enim quod calor est igneus et non ignis; s similiter dicimus quod ista scientia est humana et non homo. s5 S e c u n d a differentia talium nominan 3 i- ponit pro parte et abstractum pro toto vel e converso, sicut in istis t 'anima-animatum'; 1 e s t g u a nhomo d oenim est animatus e t non anima, e t ita cv 'animatum' o n c supponit r e n pro u homine n et 'anima' pro parte eius. Hic autem si 'anima u est humana' p - e t 'anima non est homo', 'homo', quod est r40abstractum, supponit pro toto et 'humanum' pro anima, quae est pars. t Est autem advertendurn quod quandoque idem concretum accipiu tur aequivoce, quia quandoque idem concreturn est tarn in prima quam s in secunda differentia, sicut hoc nomen 'animatum' potest supponere n pro toto, quia dicimus quod 'homo est animatus'; et potest supponere 4o5pro subiecto recipiente animam, quia dicimus quod corpus, quod est n t a 19 iustus est virtuosos] hom o est iusturn est hom o 24 autem] v i r quantum t u o s u sadd. 1KKspecies seu2mg. V' 2 2 4 - 2 5 species... inferiores] tahura nonaintim diffem rentiaet quasi a (seo u B) stres species ] inferiores BEI 2 5 guando] quia quandoque B 2 5 - 2 6 vel... e subiecto] t inhaerente e r vel m forma i quacumque n i i n subiecto C V' 3 0 accidente] vel forma add. mg. I a om.d AB H enim d om.. AC V" 3 4 ista om. BK 3 5 guando] quod quandoque BI n 33 eiusdem i n istis add. I 3 7 non] est adj. DE/C 3 7 - 3 8 etl... eius cm. AC V' 3 8 eius] e K e concretum] converso autem sicut homo et humanum adj. mg. I 4 0 humanum] humana AV' , r t «id. mg. quod s est concretum A I anima... pars1 parte vel anima B par a] eius add. AK 4 1 concretum] abstracturn A' t 42 idem concretum om. BEIK t a m om. B q u a m ] quandoque B 4 4 quod om. C K v i O C KH AM , m 1 1 . . 1 ~ L O G IC AE 2 r
18
PAPS 1 CA P . 5
altera pars, est animatum. Et sicut est de isto nomine ita est de multis aliis, quod sic possunt aequivoce accipi. Tertia differentia talium nominum est guando concretum et abstraetum supponunt pro distinctis rebus, quarum tamen neutra est subiectuin nec pars alterius. Et hoc contingit fieri multis modis: nam tales res quan- 50 doque se habent sicut causa et effectus, sicut dicimus quod hoc opus est humanum et non homo; quando que sicut signurn et significatum, sicut dicimus quod differentia hominis est differentia essentinlis, non quia est essentia, sed quia est signurn alicuius partis essentiae; quandoque sicut locus et locatum, sicut dicimus quod iste est Anglicus et non Anglia. 55 Multis etiam alás modis contingit hoc fieri, quae discutienda ingeniosis dimitto. Et sicut in primis duobus modis aliquod concretum supponit pro parte vel pro forma et abstractum pro toto vel subiecto, et aliquando accidit e converso, ita est in proposito. Nam quandoque concremm sup- 6 ponit pro effectu vel significato et abstractum pro causa vel signo, et 0 aliquando e converso. Et sic est de ceteris contentis sub isto modo. Et sicut contingit idem nomen esse concretum primis duobus modis, sed tunc accipitur aequivoce, ita contingit idem concretum esse concretum primo modo et tertio, immo omnibus tribus modis potest esse 65 concretum. Et ideo isti tres modi inferiores ad primum modum principalem non sic distinguuntur quod unus eorum tmiversaliter negetur a reliquo, sed sic quod quilibet ab alio particulariter amovemr, quod sufficit ad distinctionem talium. Similiter etiam non est inconveniens quod idem nomen respectu diversorum sit concretum et abstractum. 7 0 Sciendum e st quod quandoque habemus concretum aequivalenter, c u i tamen nullum abstractum propter penuriam nominum correspondet, sicut est de hoc nomine 'studiosus' guando accipitur pro virtuoso.
46 pars i compositi adj . A A 1 50-51 quandoquel sic add. A ' , om. D K 5 4 s i gnum] essentiae alicuius v e! add. A 5 5 Anglicus... DE, h o n a i n i s Anglial Nori c us (!)... Norv egi a A l 5 7 di mi ttol obrni tto A , c o m m i a d d . n orn. B K I 5 9 p r o ' om. B D K V o I ,6 r0 e l i en qs u t o ] K 5 8 4 contentis] 5 concretis 0 K 6 4 m i e l en nomen aequivocum seu add. A l D K 6 5 reni o] secundo d c u c oi d b i tu s a 66 tresn] d u o e B :I p ri cm u m om. A A ' 6 7 uni v .] uni formi ter B 6 8 parti c .] negetur e t add. I A K , ll 71 Sc iendumj eti am adj . A l D I K c v m e. A D l 6 C D2 K a i q u Vl
DE DIVISION1BUS TE RM 1 N0 RUM
1
9
[CAP.6.QUODNOMENCONCRETUMETABSTRACTUMALIQUANDO MEMSIGNIFICANTI Praeter modum praedictum nominum concretorum et abstractorum sunt multi alii, quorum unus est quod nomen concretum et abstractum 5quandoque sunt synonyma. Sed ne in aequivoco procedatur, sciendurn quod hoc nomen 'synonyma' dupliciter accipitur, scilicet stricte et large. Stricte dicuntur illa synonyma quibus omnes utentes intendunt simpliciter uti pro eodem, et sic non loquor hic de synonytnis 1• Large dicuntur illa synonyma quae simpliciter idem significant omnibus modis, ita quod nihil aliquo modo significatur per unum quin eodem modo significetur per reliquum, quamvis non omnes utentes credant ipsa idem significare, sed decepti aestiment aliquid significan i per unum quod non significatur per reliquum, sicut si aliqui aestimarent quod hoc nomen 'Deus' importaret unum totum et 'deitas' partem eius. 15 I s t o secundo modo intendo uti in isto capitulo, et in multis hoc nomine 'synonyina'. Et dico quod concretum et abstractum quandoque sunt synonyma, sicut secundum intentionem P h i l o s o p h i l ista nomina sunt synonyma 'Deus' et 'deitas', 'homo' et 'humanitas', 'animal - animalitos', 'equus' e t 'equinitas'. E t hinc est quod multa 20nomina habemus consimilia concretis talibus, non tamen abstractis consimilia. Quamvis enim auctores frequenter ponant hoc nomen 'hurnanitas' e t hoc nomen 'animalitos' e t quandoque hoc nomen 'equinitas', quae correspondent quasi abstracta istis nominibus 'homo', 'animal', 'equus', tamen raro vel numquam inveniuntur talia nomiCAP. 6. - 6 synonyrna] synonymum BCE1 7 oreases om. Al 8 hic om. AC1,7 eis AC4V s y n o n . ] 4 nomina mg. B, om. K e t 18 9 o K 1 modi m, .0m. B t i m e n ] habemus adj . i ll D 1 A l a CAP. 1 9 6. - 1 Cf. Priscianus, huí*. grammat., II, c. 5, n. 29: "synonymo sunt squae, a n sicut i mdiximus, a l diversis nominibus idem significant, ut ensis, mucro, gladius" ]y (ed. A. Krehl, I, 75). 2 'Synonymum' apud Aristotelem idem est ac 'imivocum'. n . e t Cf. c. 1 (la 8-12). Intentio Philosophi apparet ex eo quod, ut dicetur o Praedi a d camenta, d infra, cap. 45, ipse numquam facit distinctionem inter significationem concreti et .m .abstracti: 'quantum' et 'quantitas' idem significant. Concreta et abastracta idem A A E significare asserit etiam Petrus Ioamns Olivi, Quaestiones in I I Sententiczrum, q. 18: C e "Item, abstractum et concretum seu idezh sumptum abstractive et concretive tV minino dicit idipsum; sed esse et essentia sunt huiusmodi" (ed. B. jansen, 4 o m theca Franciscana Scholastica Medii Aevi IV, Quaracchi 1922, 151); cf. Scotus, Ordi.1 natio, I, d.l 27, qq. 1-3, n. 85 (ed. Vaticana, VI, 98). 2 A a D 1 e 2 s 0
20
P
A
R
S
I CA P . 6
na 'bovinitas', 'asineitas', 'caprineitas', 'albedineitas', 'nigredineitas', 25 'coloreitas', 'dulcedineitas', quamvis istis nominibus 'bos', 'asinus', 'capra', 'albedo', 'nigredo', 'color', 'dulcedo' frequenter utamur. mimo sicut apud a n t i g u o s p h i l o s o p h o s ista nomina sunt synonyma 'calor-caliditas', 'frigus-frigiditas', ita ista erunt synonyma apud eos 'equus—equinitas', 'homo-humanitas'. Nec i n talibus curabant 30 distinguere inter nomina concreta et abstracta quantum ad significationem, quamvis unum iliorum haberet plures syllabas et formam abstractorum primo modo dictorum et aliud non, sed magis formam concretorum primo modo dictomm. Nec tali diversitate talium norninum utebantur nisi causa ornatus locutionis vel aliqua alia causa accidentali, 35 sicut nec nominibus synonymis. Sub isto modo nominum concretorum et abstractorum, secundum intentionem P h i l o s o p h i e t C o m m e n t a t o r i s, comprehenduntur orrmia nomina substantiarum concreta et abstracta ficta ab eis, quae nec pro accidente nec pro parte nec pro toto illius quod impor- 40 tatur per nomen concretum secundum formam nec pro aliqua re disparata ab eo supponunt, cuiusmodi secundum e o s sunt canimalitas', 'equinitas' et huiusmodi. Non enim animalitos stat pro aliquo accidente animalis, nec pro parte nec pro aliquo toto cuius pars sit animal, nec 45 pro re aliqua extrinseca totaliter ab animali distincta. Sub eodem etiam modo continentur omnia nomina abstracta quae in genere quantitatis collocantur et omnia nomina quae sunt propriae passiones istorum quae in genere quantitatis continentur, et hoc secundum opinionem i l l o r u m q u i ponunt quod quantitas non est alla so res a substantia et qualitate 3 r, unmoq n u i pontmt quantitatem esse rem absolutam, distinctam realiter a ua substantia t e m quam a qualitate 4 tam d u .s Ue'quantum' nem n cd eu ne t 'quantitas' sunt nomina synonyma, e t similiter m s e c eut longitudo', longum' n d u m laturn' e t latitudo', 'profundum' e t 'pross o pr 'plura' i nm eti 'pluralitas', p funditas', a o m et sic de aliis. n ep mi o n i o 25-26 Hatc abstracta vario modo a varils serluntur. 2 7 c apra cm. C V ' , u ta m u r] utantur D1K -i30 homo-humanitas om. C V ' 3 3 - 3 4 et... di c torum orn. (h o m ) C V ' 3 3 fornaarn om. D K 1 39 substantiarum Qm.1A c o n c r e t a mg. B , o m . A l D E K 4 1 n o m e n ] a b s t r a e = e t a d j . 41-42 disparata] dis tinc ta 1 K 4 2 cuiusmodi] nomi na add. B 4 4 aliquo om. C K V ' 4 5 aliqua] o sua A A ' 4 6 etiam om. C 1 V - propriae] 4 a b s t irmportant a c t a ]A ' , cm. A 4 9 i l l orum qui ponunt] i l l am quae poni t A C1 1 e 4 t5 1 n etepluralitas] ] aliam adj. I 5 5 e pl ura planurn et planitas B c o n c r e t a a d d . m 3 Vide g infra, . cap. 44. 4 Cf. infra, cap. I 4 7 s u n t
48.
DE DrV IS IONIBUS TE RM I NORUM
2
1
Ad eundem etiam modum reducatur orrmia nomina concreta et abstracta quae ad figuram pertinent, secundmn opinionem i l l o r u m qui ponunt quod figura non est alia res a quantitate sive a substantia et crulitate, et sic de aliis speciebus qualitatis. Unde illi habent ponere quod 60'figura' et 'figuratum', 'rectum' et 'rectitudo', 'curvum' et 'curvitas', 'cavum' et 'cavitas', 'simum' et 'simitas', 'angulare' et 'angulus', 'convexum' et 'convexitas' et huiusmodi sunt nomina synonyma. Et haec ornnia intelligenda stmt si nullum illorum nominum includat aliquam dictionem aequivalenter quam aliud non includit. 65 E t non solum talia nomina concreta et abstracta sunt synonyma, sicut dicere habent sic opinantes, quin etiam, secundum opinionem i 11 or u m qui ponunt quod relatio non est aliqua res distincta realiter a rebus absolutis 5 nyma, , sicut 'pater' e t 'paternitas', 'simile' e t 'similitudo', 'causa' e t 70'causalitas', n o m i n'potentia' et 'potentialitas', 'risibile' e t 'risibilitas', 'aptum' a 'aptitudo', 'habile' et 'habilitas', 'capax' et 'capacitas', 'cluplurn' et et c o n c'calefactivum' et 'calefactivitas', et sic de alis. ‘dupleitas', r eVerurntamen t a possent sic opinantes de relatione salvare quod talla cone creta et abstracta non essent nomina synonyma, ponendo quod abstract tum supponeret pro duobus simul, ut similitud° supponat pro duobus similibus. a b sEt ita haec esset falsa 'simile est similitudo', haec Limen vera 'similia sunt similitudo'. t r a c Possent t a etiam omnes praedicti opinantes salvare quod nulla nomina r concreta e tala et abstracta sunt synonyma per unum modum de quo dil ai n f e r i u s 6 80cetur t . E praedicatio t i t uconcreti n c de abstracto falsa est. p vo Qui sa sautem e n tenent praedictas opiniones et modum dicendi inferius s t tenere volunt, si dicant consequenter, concedere debent in orrmibus taliu i praedicationem d bus c e concreti de abstracto e t e converso. Unde primi n r e q t 56ureduc untur om. D K 5 8 alia res] aliqua res alia A ' , res dis tinc ta K 5 9 qualitatis ] n d E K 6 2 - 6 4 EL.. includit mg. I 6 3 omnia om. I X 6 4 clictionem] denominatioo quantitatis nem , determinationem C V ' 6 6 qui n] sed CI, om. V ' 6 9 - 7 2 causa... c al et o Ae s 72 m . potentia... c al ef. . m p possunt 1 Q meI.: ; de relatione C r om. A ' B D I 7 4 essent] sunt K n o m i n a om. A A l K p o n e n d o ] scilicet add. 1 o m . K 7 0 i 7Ahi l B Da I1 b7 5i simul] et concretum pro uno add. mg. I u t ] quod add. D 7 6 asee] est A C V ' h a e c tamen] e t haec A , sed hace tunc DK , est add. B I 7 8 nulla mg. B , s i m. I , om. K II nomina om. C V ' ne n l79 esse C, nomi na add. D K 8 2 autem] di c unt v el D, clicunt et K, om. A 1: praedictas e s unt] possunt t t opiniones] ha a a b praedictam i l opi ni onem A B 8 3 concedere] tenere A ' D l i t a s i s ] b u n s hny ii5Infra, cap. 49-50. 6 Cap. 8. 7 b in l e e o t
22
P
A
R
S
I CA P . 6
opinantes concedere habent tales praedicationes 'homo est humanitas', 85 'animal est animalitas', et per consequens habent concedere tales 'humanitas currit', 'animalitas est alba', et sic de consimilibus. Seamdi etiam habent concedere tales propositiones 'substantia est quantitas', ‘q1121itas est quantitas', 'substantia est longitudo', 'qvulitas est latitudo', et per consequens tales 'quantitas currit', 'longitud° dis- 90 putat', 'latitud° loquitur', et sic de conshnilibus. Tertii autem habent concedere tales propositiones substantia est figura', 'curvitas est substantia', 'figura est alba', 'figura comedit', et sic de consimilibus. Quarti etiatn haberent concedere tales 'relatio est substantia', 'qua- 95 litas est relatio', 'homo est relatio', 'similitud° currit', 'paternitas est filiatio', 'similitud° est dupleitas', et sic de consimilibus. Cbinliter autem concedentes radices priorum opinionum possent negare tales propositiones, ostendetur i n fer ius 7. Per quem etiam modum possunt negari tales propositiones 'materia est privado a E r est tenebra', 'homo est caecitas', 'anima est peccatum originale', 'anima est ignorantia', 'homo est negado', 'corpus Christi est mors', non obstante quod a l i qui 8 concederent quod 'privatio', 'tenebra', 'caecitas' et huiusmodi non importarent aliquid a parte rei, distinctum quocumque modo a subiecto, puta ab homine, materia et huiusmodi. los
85 praedicationes] propos itiones A ' I , o m . D K
8 6
p e r consequens] c ons equenter D K
87 ani mal i tas ] humani tas A C V 4 8 8 88-94 Secwadi... consim. i n imo f A ' 8 8 tales prop.] istas C V ' 8 9 <palitas"— q u a n t a ! trp. S e c o n d i C11/ e t i a m ] 4 tales propositiones D 9 1 COnSiM1 aliis BI 9 2 autem] etiarn DK , om. BEI 9 5 etiam] autem s e c u n q u A d CV o a l 4 m 96-97 est fdi o ati ol c omedi d t I 1 0 0 possunt] possint p o s s e n t D K 1 0 1 h o m o ] oculus (ex i t1 1 obovis) V ' a n i m a ] A d a m A ' 1 0 2 corpus... mors orn. A I B D 1 0 5 homi ne] a add. C , e t add. a s h eA Aa'B E et t ont. A V i l ] b a4 eI m q ro e p i n h u u i u s m o d n ai ]t 7nCap. 8. t e Ipse Ockham. Cf. Summa Physicorum, Pars I, c. 10: "Primo 8 a ]s c o nostendendum c r n tamen est quod privatio non est aliquid imaginabile extra animam h D te t a a K distincnun a materia et forma et composito..." (ed. Romae 1637, 12). a d d bi .t e I na ts
DE DIV IS IONIB US TE RM I NORUM
2
3
[C AP. 7 . I N Q u n t r r PER R AT ION EM U T R U M SIT ILISM OD I N O M I N A C ON C R ETA ET ABST R AC T A ' H O M O ET H LTH ISM OD I SIN T N O M I N A SYN O N YM A] ' E T ' HQuia U Mdictum A N Iest esse de intentione A r i s t o t e l i s e t C o m5 m eTn tAa St o r i s sui 'horninem ' 1 nyma e 'At 1,Naliquantulurn a principali proposito disgrediendo, quomodo I M ' h uA msit i t a t enon, m et ' an secundum veritatem sint synonyma, verum L aetnquomodo 's curabo. e declarare s e E n o m quod i dico An r i s t o t e l e s opinabatur quod nulla res ima TUnde ioa i m' -p o r t a t u r per hoc nomen 'homo' quin eodem modo impors teturA per y NhocI nomen n o 'humanitas' et e converso. Cuius ratio est quia sem A L eum nulla res est hic inferius nisi materia et forma vel com- cundum I T A s positum vel accideris; sed nullurn istorum, sicut inductive patet, plus '
importatur per unum istorum nominum quam per reliquum. Et hoc is supposito patet quod haec sit falsa 'anima intellectiva est humanitas'. Nec valet cavillatio a l i q u o r u m 2 dicentium quod 'humanitas' significat tantum naturam specificam, 'homo' autem addit, ultra, differentiam individualem, quia hoc inferius ostendetur esse falsum et contra intentionem A r i s t o t e l i s 2. E t ad principale propositum sufficiat 20nunc adducere unicam rationem. Unde sic arguo: sicut se habent ad invicem 'homo' et 'humanitas', sic se habent 'Sortes' e t ‘sorteitas'. Hanc enim ponunt a d v e r s ar i i consirmliter fingentes tale abstracmm de hoc nomine Sortes' sicut de hoc nomine 'homo'. Sed 'Sortes' nullam rem, nec disthictam 25formaliter nec realiter, significat quin significetur per hoc nomen 'sorCAP. 7. - 4 esse] quod D, om. K 5 hominem... esse] est quod hui tumodi nomina homo et bumanitas et sic de aliis (et similia K ) sint D K h o m i n e m ... humarmatem] homo._ humanitas A 5 - 6 synonyma] et add. C V ', ideo add. B D K 1 2 et] val A ' D • v el ] et B, om. C 1 5 patet om. A 116 al i quorum] al i orum A V ' 1 7 ul tra] naturam add. C V ' , naturam specificam add. mg. I , om. K l 3DrK 19 intentioneml mentem C V ' E t ] sed K , om. C pri nc i pal e propos .] hoc probandum I 2 0 nunc ] tanttun A i D K :I uni c am] unam A ' D 2 1 - 2 2 sicut... sic] sic... sicut V ' 2 2 habent] ad invicern A 1 D CAP. 7. - Supra, cap. 6. 2 Vide infra, notam 4. 8 Infra, cap. 16 et K 17. 4 Cf. Gualterus de Chatton, In I Sent., d. 3, g. 2: " Et isto modo loquendo 2 5 concepms iste specificus habet humanitatem pro obiecto primo et non sorteitatem... q et u ideo d'a intentio quae est concepms specificus non aequaliter est humanitatis et isorteitatis" (ed. G. Gál, "Gualteri de Chatton et Guillemi de Ockham controversia n de ] natura conceptus universalis", Franciscan Studies, XXVII [1967], 209). Doctrina qScoti et Scotistamm diffuse impugnatur infra. cap. 16 et 17. u a e n
24
P
A
R
S
I CAP . 7
teitas', secundum sic ftngentes, nec e converso; ergo 'homo' non significat aliquam rem quae non significetur per hoc nomen 'humanitas', nec e converso. Probatio assumpti: quia si alterum istorum nominum ‘Sortes' et 'sorteitas' significat aliquid quod non significatur per reliquum, vel est natura specifica, et manifestum est quod illa aequaliter significatur per utrumque vel per neutrum; vel est materia vel forma vel compositum vel accidens, quae onmia sic dicentes negant; vel est differentia individualis illa quam ponunt, quod dici non potest ab eis. Nam, secundum e o s, Sortes addit ultra naturam specificam differentiam individualem et similiter sorteitas addit ultra naturam specificam differentiam individualem, quia aliter sorteitas nullo modo differret ab hurnanitate, et per consequens, secundum modum eorum arguendi, sicut humanitas est in Platone ita sorteitas esset in Platone. Relinquitur igitur quod nihil a parte rei possunt ponere significan i per hoc nomen Sortes' quin eodem modo significetur per hoc nomen 'sorteitas', nec e converso, et per consequens 'Sortes' et ‘sorteitas' nullo modo distinguuntur a parte rei. Et per consequens oportet eos concedere quod haec est vera 'Sortes est sorteitas', ex qua sequitur quod Sortes est haec humanitas, demonstrando sorteitatem. Et per consequens 'Sortes est humanitas', - ab inferiori ad superius [sine distributione] a parte praedicati-, et sequitur 'Sortes est humanitas, igitur homo est humanitas'. E t si hoc, nihil significatur per hoc nomen 'homo' quin significetur per hoc nomen 'humanitas' nec econverso. Ex quibus ormribus sequitur quod, secundum viam A r s t o t e l i s, nihil significatur per hoc nomen 'homo' quin significetur per hoc nomen 'humanitas' et e converso. Et hoc dico esse de intendone eius; et ideo vel concederet istam de virtute sermonis 'homo est humanitas' vel negaret eam solum propter aliquod syncategorema aequivalenter inclusum in altero istorum nominum, sicut i n f e r i u s ostendetur 5 . Sed quamvis haec fuerit intendo A r i s t o t e l i s, tamen secun29 et Qm. A V "
3 0
v eli i l l ud add. A ' D K i l l a om. B E I
3 1
es t om. A l D I
3 4
specifi -
cam mg. B , om. A D K V 4 3 7 consequem om. E 4 2 est] s it B , e ri t C D V 41-42 Sortes... a u3 e n s do r t e i t a s ] 4 qr u4g D a ] quo K I I q u o d ] haec add. B I h a c e om. B 4 4 s ortei tatem] honc sorteitatem Comp., is l e c consequens] u n dsequitur u m Sor I :: per ultra, i gi tur A I D K , alia littera : et per consequens add. mz. A ' 4 5 sine l o qo u es e distributione ita Comp. s e q u i t u r] ul tra DK , om. A 4 5 - 4 6 Sortes est humanitas l] et e converso add. n d a di d . A CV ", om. ' D K 4 6 humanaos ') ab i nferi ori a d superius a parte subiecti add. A ' D K s i hoc ] sic D A K I hocKom. B I 4 8 ornnibus Qm. A ' D K 5 2 v el ] s i add. I 5 eam] negaret add. I 3 8 Cf. sinfra, cap. 8. e t ] e s s e t
30
35
40
45
50
55
25
DE DO/ISION181.3 TE R I D N OR D M
durn veritatem theologorum non est sic dicendum. N o n enim ista nomina sunt synonyma 'homo' et 'hurnanitas', quamvis concederetur quod neutrum istorum aliquod syncategorema aequivalenter includeret. Immo ista nomina possunt pro distinctis rebus supponere et aliquam rem 60significat vel consignificat unurn nomen quam reliquum nomen nullo modo significat. Nam hoc nomen 'homo' vere supponit pro Filio Dei, et ideo Filium Dei significat vel aliquo modo importat, hoc autem nomen 'humanitas' non supponit pro Filio Dei nec aliquo modo Filium Dei significat, non plus quam hoc nomen 'albedo'. Propter quod ista est 65concedenda 'Filius Dei est homo', haec autem falsa est 'Filius Dei est hurnanitas'. Et ita, cum non quidlibet quod per unum istorum importatur, eodem modo importetur per reliquurn, non sunt synonyma. Q1121iter autem ista nomina non otrmino idem significant, videri faciliter potest si definitiones exprimentes quid nomirtis eorum inspiciantur. Hoc enim nomen 'humanitas' nihil significat nisi naturam unam compositam ex corpore et anima intellectiva, non connotando quod ista natura sustentetur ab aliquo supposito, puta a persona divina, nec quod non sustentetur, e t ideo semper pro illa natura supponit. Propter quod mmquam potest supponere pro Filio Dei, cum Filius Dei 75non possit esse illa natura. Hoc autem nomen 'homo' significat illam naturam, dando intelligere illam naturam esse per se subsistentem et non sustentatam ab alio supposito vel esse sustentatam ab alio. Linde defmitione exprimente quid norninis posset sic defmiri: homo est natura composita ex corpore et anima intellectiva, a nullo supposito sustentata; vel SOest aliquod suppositum talem naturam compositam ex corpore et anima intellectiva sustentans. De quolibet enim homine ista descriptio pro altera parte verificatur. Nam haec est vera Sortes est natura composita ex corpore et anima intellectiva, non sustentata ab alio supposito', quamvis 57 nomi na] s ec undum eos add. D c o n c e d e r e t u r ] concederent A l D 5 9 distinctis] di -. versis K a l i q u a m re m ] al i qui d A l D K , aliara rem V ' 6 0 quam] quod A l C D I K V " n o m e n ' cm. AlBEK
6 2
h o c autem] s ed hoc D K
6 4
signifi cat] i m portat A l • non om. C
endemia] total i ter tenencia A f a l s a ] negmda K ! es t'] e t neganda add. A l D libet A B CE I V "
6 7
eodem modo om. D K s u n t ] nomi na add. D K
6 8
6 6
6 5
c on-
qui dl i bet] quod-
nomi na] synonyma V ' ,
et non illa add. D v i c k r i ] verifican i B 6 9 potest] poteri t B I 7 0 ni hi l ] non K 7 1 i ntel lectiva] a nul l o supposito suppositam (! ) sive add. Comp. 7 2 sustentetur C Camp., susten-ficetur A & D I , sustentificetur ( e t i a m infra, sed non semper eodem modo) a l i q u o ] alio a l i o B , persona] fi l i D e i e t add. mg. v e l di v i na A l 75 Ho c autem] sed hoc D K
7 6
7 3
s upponi t] praecise e t add. D K
7 4
dando... naturam cm. D K e s s e om. A C I P
quod] hoc D K
7 7
al i ol i al i quo
A A l B E I sustentatam] susceptam C V ' a l i o l ] al i quo B K , supposito add. K 7 8 posset] h o m o add. I 7 9 a nul l o] non.., ab aliquo B 8 1 altera] sui add. I 8 3 alio] aliquo BCE1K I quamvis] licet D K , sed A l
26
PARS I CA P . 7
haec sit falsa de virtute sermonis Sortes est suppositum sustentans talem naturam'. Quod enim haec sit falsa, patet: quia si Sortes sit suppositum 85 sustentans talem naturam, quaero, pro quo supponit hoc nomen 'Sortes' ? Si pro ulla natura, igitur illa natura est sustentans talen' naturam; quod falsum est, quia ipsa non sustentat se ipsam. Si supponit pro aliquo alio ab illa natura, hoc est impossibile, quia vel supponit pro parte illius naturae, vel pro aliqua substantia disparata ab illa natura, vel pro uno 90 composito ex illa natura et aliquo alio; quorum quodlibet est de se falsum, et ex dicendis i n f e r i u s satis apparebit falsitas ipsius. Et s i d i c a t u r quod Sortes supponit pro uno composito ex natura et differentia individuali, quod compositum sustentat naturam, hoc n o n v a l e t, quia sicut i n f e r i u s ostendetur 8 , n u l l u rSimiliter, compositum. n e hoc s dato t non evaditur ratio, nam si Sortes t a naturam, sustentat l e oportet9quod aliquam 5 naturam individuam sustentet. Sed nullam naturam individuam sustentat, quia quaelibet natura individua includit talem differentiam, secundum i s t o s, e t ita unum compositum ex natura et differentia individuali sustentaret unum compositum ex natura et differentia individuali, quod est absurdum. Nec valet dicere quod subiectum in ista Sortes sustentat naturam humanam' supponit pro uno composito e x natura singulari et negatione dependentiae ad aliud suppositurn: tu m quia tunc Sortes esset compositus ex affirmatione et negatione, quod est absurdum, curn nihil los reale substantiale possit componi ex talibus; tum quia nullum tale compositum potest sustentare naturam, cum natura non possit ad tale compositum dependere. Relinquitur igitur quod haec est falsa de virtute serrnonis Sortes est suppositum sustentans naturam humanam'; hace tamen est vera Sortes est natura composita e x corpore et anima intel- no lectiva, a nullo sustentata', et propter hoc est homo. Haec autem 'Filius Dei est homo' non est vera quia Filius Dei sit talis natura composita ex corpore et anima intellectiva, sed quia Filius Dei est suppositum sustentans talen' naturam et terminans dependentiam eius. 84 sitl est A ' 8 5 eni m] etiam I, cm. A CE 1 1 4 A8l D ,8supponeret i p Is 9a 0] aliqua] alia B , alia add. I s ubs tanti a] alia A l ,1 p ro ] al i quo add. supponet d e m A 1 d e, sel p e r se A l , orn. A I D K 9 2 apparebit] patebit A ' D B '1 u ni o ] supposito add. A 'DK 9 n a t u r a ipsius] A l C D , om. K 9 4 c ompos ituml suppositum D , non add. A ' 9 7 naturam] c om K mtmem 8 add. B 9 9 9 i ta] mnc A l D K 1 0 4 rum cm. D K V 4 1 shace._ 0 5u Sortes] cp oSortes mp p tamen oo s Ai nl D t EuK iIs 1] 1 1 hoc l natura add. B , illa natura add. I 1 1 2 non] 109-10 cideo add. ot m s eci ti v a] m a nul m l o sustentificata add. mg. I A l] 1p 1 3o i ntel A l B D I
8Infra, cap. 16 et 17.
DE DIVISIOND3US TE RM I NORUM
27
lis E x praedictis possunt elici diversae conclusiones. Una, quod quamvis haec concederetur 'homo est humanitas', haec tamen est falsa 'omnis homo est humanitas', immo haec esset vera 'aliquis homo non est humanitas'. Si enim neutrum istorum norninum 'homo', 'humanitas' includeret aliquod syncategOrema aequivalenter, haec esset conce120denda 'homo est humanitas', quia hic homo esset humanitas, demonstrando Sortem, quia non posset dan i quod subiectum et praedicatum pro distinctis supponerent sed pro eadem re; et per consequens propositio esset vera si nullum syneategorema nec aliqua detertninatio aequivalenter includeretur. Hoc Limen concesso haec esset falsa 'omnis homo 125est humanitas', quia haberet unam singularem falsam, scilicet istam 'hic homo est humanitas', demonstrando F I = Dei. Et ita istae ¿use starent simul pro diversis singularibus 'homo est humanitas', 'homo non est humanitas'. Et qui vellet istud concedere, deberet consequenter dicere quod ali130guando abstractum praedicatur de concreto et e converso. Et non tantum hoc, immo deberet dicere quod abstraen= affirmatur et negatur vere de concreto particulariter sumpto et e converso, quamvis non universaliter sumpto nisi forte successive. Oporteret etiam concedere quod tale coneretum de eodem vere affirmatur et negatur successive. Unde 135haec nunc est vera 'haec humanitas est homo', demonstrando humanitatem quae est Sortes, secundum istam opinionem. Et si ista humanitas assumeretur a Verbo vel ab alia persona divina, haec esset falsa 'haec hurnanitas est homo', et hoc quia hoc nomen 'homo' numquam supponit pro illa re, scilicet pro illa humanitate nisi guando non est unita. 1413Et ideo quia aliquando potest esse unita et aliquando non unita, ideo aliquando supponit pro ea et aliquando non. Et ideo aliquando concretum praedicatur de abstracto et aliquando non, et similiter e converso. Alla conclusio potest colligi ex praedictis, videlicet quod ornnis propositio composita ex tali concreto et abstracto, vel aliquo aequivalenti tali 145concreto, per quam ratione verbi vel alicuius deterrninationis additae denotantur illa pro quibus stant subiectum et praedicanun esse distincta, 115 Un a ] est add. C V ' 1 1 6 haec om. C V . A l D, sed K 1 2 2 distinctisl rebus add. A l 1 2 6 h o m o ] n o n add. Ç 1 2 9 is tud] i l l ud B C D 1 1 7c m. C&V ' E 1 q3 u2 ie t se converso ] 129-30' al i quando om. A C V n m i s 4 1affio1rmatur 134 et negaturl potest affi rrnari et negari A l D , affi rmaretur et n e g a re = C1 1 3 6 Sortes] K in Sorte B C 1 3 7 alial aliqua B D K 1 4 0 et 141 aliquando... aliquando] quandoque... quandoque A 5 ' 1O p o 1r t e r 8e t 1 140 o uni pSta' orn. o C1 r 1 t 4i 1 e etl om. t BC1 n o n ] potest supponere add. A , vel potest non supponere add. V ' ec ona-etum] n C v ere iadd. 141-42 A l E D m1 4 2 e t l om. B O 1 4 3 praedictis] di c ti s A l D K 1 4 5 v el l rationel add. a l t e r i u s add. A C 1 4 6 denota:ami-1 denotatur A A l C1 e t s i
28
P
A
R
S
CAP. 7
falsa est si sit universalis; et hoc dum aliqua natura taus non est assumpta. Cuius ratio est quia talia concreta et abstracta non supponunt pro distinctis rebus nisi ratione personae divinae sustentantis naturam humanarn in Christo. Hoc patet, quia si sic, oporteret quod unurn supponeret pro parte et aliud pro toto, vel illa duo pro duabus partibus, vel pro duabus substantiis totaliter distinctis, vel unum pro substantia et aliud pro accidente; quorum quodlibet manifestum estesse falsum. Non igitur supponunt pro distinctis rebus nisi guando unum illorurn supponit pro persona divina. E x quo sequitur quod propositio denotans Ala esse155 distincta falsa est. Ex quo sequitur quod omnes tales propositiones de virtute sermonis, hoc est secundum proprietatem sermonis, falsae sunt 'omnis homo habet humanitatem', 'omnis humanitas est in homine', 'omne animal habet animalitatem' et huiusmodi. Et hoc, quia cum nihil habeat se nec160 aliquid sit in se, et per tales propositiones denotatur quod illud pro quo supponit subiectum habet illud pro quo supponit praedicatum, vel illud pro quo supponit subiectum est in illo pro quo supponit praedicamm, et hoc est falsum, cum subiectum et praedicatum supponmt pro eodem, manifestum est quod tales propositiones sunt falsae. Unde sicut secun-165 dum A n s e l m u m, Monologion, cap. 16 7 , n o natura, summa n p scilicet r o p Deus, r i ehabet iustitiam, sed proprie dicitur quod d i cnatura surnma i testuiustitia, r ita non proprie dicitur quod iste homo, deq monstrando u Sortem, o dhabet humanitatem, sed proprie dicitur quod est humanitas. Et ideo sicut tales propositiones recipiuntur et usitantur a 170 S a n c ti s 8 'Deus habet iustitiam', 'Deus habet sapientiam, bonitatem, intelligentiam', 'in Deo est sapientia' et huiusmodi, quae tamen secundum proprietatem sermonis verae non sunt, secundum A n s e 1m u m, ita tales conceduntur 'homo habet humanitatem', 'hurnanitas 150 Hoc ] haec B D 1 5 2 et om. ACI1,7 i l l o r u m ] quibus 4A C1V 5 4 s t o r u r n 4159-60i OMI1C.-. anirrtalitatem] animalitas est i n homine, h o m o habet animalitatem K 1 6 0 qui a Qm. I , 1 5 B7 A C s eo ] ipsum adj. m B CI 1. 6 2 haber i l l ud] sit i n isto add. B , v el est in isto add. mg. A 1 6 4 c um] q u oquia ]DDK !! supponant]Ksuppontmt A D V A 5 5 h4 A 1 t qa etiam n t add.K 1 uB I H us itantur] o v eri fi c antur E 1 7 1 sapientiam] Deus habet add. D 1 7 2 i n o,170s ett] eI o ] d e m ] cB telligentiam] i ntel l ec turn A ' B D , e t add. B I , om. K s a p i e n t i a ] bonitas add. D 1 7 3 v erae non] t 1e A falsae A e x 6 D h o c 9 K d d . p 1a Anselmus, Monol., c. 16 (ed. F. S. Schmitt, 30). 8 Cf. i Tim. 6, 16; K rD 5 Coloss. 2, 3. 1 6 5 o 8 i c p hs t rou g cim V e.
DE DIV IS IONIE US TE RM I NORUM
29
175est in Sorte e t huiusmodi, quae tamen secundum proprietatem sermonis verae non sunt. Ex isto sequitur ulterius quod tales propositiones de virtute sermonis falsae sunt 'humanitas subsistit i n supposito proprio', 'hurnanitas dependet a supposito proprio', 'proprium suppositmn termina depenlso dentiam naturae', sed magis posset concedi quod humanitas est suppositurn. Unde sciendurn quod nisi aliquod syncategorema impediat istam praedicationem 'humanitas est suppositum', debet concedi absolute. Verurntamen humanitas non esset suppositum, hoc concesso, nisi guando lasnon esset unita. Si enim esset unita, statim desineretesse suppositurn. Et ideo hoc nomen 'suppositum' connotat quod non sit unita, ut haec sit defmitio exprimens quid nominis suppositi, vel aequivalens ei: suppositum est res completa, una et non plures, a nullo supposito sustentata. Ita quod loco istius nominis ‘suppositurn' licitum si t ponere totam istam orationem et e converso, guando sumuntur significative. Quo facto facile est videre quae propositiones debent negari et quae concedi.
[CAP. 8. DE NOMINIBUS ABSTRACTIS QUAE AEQUIVALENTER AL1QUA SYNCATEGOREMATA VEL ALIQUAS DETERMINATIONESADVERB1ALES COINCLUDUNT]
Pertractatis quibusdam quae principali proposito impertinentia Vi— sdebantur, necessaria tamen, ad intentum redeundo de alio modo nomininn concretorum et abstractorum tractabitur, ex quo aliqua quae praedicta sunt patefieri possunt. Sunt enim quaedam nomina abstracta, vel esse possunt, ad placitum instituentium, quae aequivalenter aliqua syncategoremata vel aliquas determinationes adverbiales, vel alias, includant, ita quod abstracturn in significando aequivaleat concreto vel alteri termino sumpto cum aliquo syncategoremate vel aliqua alia dictione vel dictionibus. Possunt enim 175 quae] et A A I D V 178-179 4 humanitasl.„ 1 7 7 proprio om. D 1 7 9 a supposito proprio] ad proprium suppositum A' , ex subiecto p proprio r o p Ko 1 s 8i 0c naturae] humanitatis K, om. D 11 est] homo sive add. A V 4 1 i8 oet positum] 0 ne- converso e8 s1 add. s CuI 1p8 9- istius] illius BD V 4 1o 9 1 m e s ] e Al rD i 6 t concretorum es cm. D K ;1 quo] qua B, quibus CI, C . 8. - 5 intentum]t proposittma A •V add. C al i qua] alia C 1 0 vel alias om. C1-4 includant] coinclulmt D 1 1 significanquatclarn 4do] non A add B mg. C 1 2 sua] determinatione add. B, om. dD I K E V 4 1
30
PARS I CA P . 8
utentes, si voluerint, uti una dictione loco plurium, sicut loco istius totius 'omnis homo' possem uti hac dictione a et loco istius totius 'tantum homo' possem uti hoc vocabulo b, et sic de aliis Et si ita esset, 15 possibile esset quod concretum et abstractum non supponerent pro distinctis rebus nec significarent distinctas res, et tamen quod praedicatio unius de altero esset falsa et quod aliquid praedicaretur de uno et non de dio. Si enim istud abstractum 'humanitas' aequivaleret in significando isti tori 'homo secundurn quod homo' vel 'homo in quantum homo', 2 haec 0 esset vera 'homo currit' et haec falsa 'humanitas currit', sicut ista est falsa 'homo in quantum homo currie. Similiter si hoc nomen 'humanitas' aequivaleret isti toti 'homo necessario', ita quod haec dictio 'humanitas' poneretur loco istius totius 'homo necessario', haec esset falsa 'humanitas est homo' sicut haec est falsa 'homo necessario est 25 homo', nam nullus homo necessario est homo, sed contingenter tantum; et eodem modo haec esset falsa 'humanitas est alba' sicut ista est falsa 'homo necessario est albus'. Et per talem modum potest salvan u i bicumque placet quod concretum et abstractum non significant distinctas res nec pro distinctis rebus supponunt, et tamen praedicatio 30 unius de alio est simpliciter falsa, et quod aliquid praedicatur de uno quod non praedicamr de reliquo. Et sic possent a l i q u i l dicere quod quantitas non est alia res a substantia et qualitate, et tamen quod quaelibet taus est falsa 'substantia est quantitas', 'qualitas est quantitas'. Si enim hoc nomen 'quantitas' aequivaleret isti toti in significando, vel 3s alicui consimili, 'necessario quantum quamdiu manet in rerum natura', haec esset falsa etiam tenendo illam opinionem - 'substantia est quantitas' sicut ista est falsa 'substantia necessario est quanta quamdiu manet in rerum natura'. Et sicut dicitur de ista, ita posset dici de multis aliis, tam in divinis quam in creaturis. 4 0 Per aliquem enim talem modum posset salvani quod essentia divina et intellectus et voluntas nullo modo distinguunmr in Deo, et tamen 13-14 totius] orationis add. K 1 4 - 1 5 p• s s ne] vocali C II totius' om. Al 1 8 praedicaretur] praedicetur AA' D V , 4 termino 2m C0ph o ms ot s' om. o mAl n ] ] 2 2 c ista] o hace n cD K,r om. e At' o2 3 humanitas] i n significando add. e A I p2 3o-, 2 mg. C, orn. A K 2 7 ista] hace A' BD K 2 9 - 3 0 distinctas] dis 4s ita.., e nnecessario t . . mg. . versas pABCo 3 s1 alio] s ealtero n C I t 3 2 praedicatur Qm. BK JJ reliquo] aEo A D K V 4 aliqua 3Iadd. 3 B !!Vquod e s om. t ' ABC ] EI 3 4 quantitas] et add. A ' D 3 6 aEcui] alteri AV' Ii quantum om. 1 A I nat ur a]4quaelibet talis substantia est necessario quantitas, qualitas est quantitas esset falsa add. Kd 3 7 i opinionem] quae probat (ponit K) quod add. A l K 3 8 est falsa om. AC 11 quanta] c t i o quantitas - AC, quantum Al B
'C f. infra, cap. 44.
DE DIV IS IONIB US TE RMINOE LTM
3
1
haec esset vera 'Deus intelligit per intellectum' et haec falsa 'Deus intelligit per voluntatem'. Sirniliter posset dici quod anima nullo modo 4sdistinguitur ab intellectu et voluntate, et tamen haec esset vera 'intellectus intelligit' et non ista 'voluntas E t ita de multis aliis Unde in talibus magis reputo difficultatem vocalem, dependentem ex logica, quam realem. Propter quod nescientes logicam quaremos innumeros circa talia inuriliter replent, facientes difficultatem ubi m'Un est, 50et deserentes difficultatem, quam investigare deberent. Est autem advertendum quod quamvis in vulgari locutione abstracta tala, aequivalentia multis dictionibus talibus in significando, raro vel numquam locum habeant, i n dictis tatnen p h i l o s o p h o r u m e t S a n c t o r u m frequenter inveniuntur abstracta usitata sic accipi. 55Unde sic accipit A v i c e n n a, V Metaphysicae 2 , dnon i cest e aliud n s : nisi equinitas « tannun; ipsa enim ex se nec est unum nec multa, nec exsistens in his sensibilibus nec in anima». Nihil enim aliud E q u i n i t a s intelligebat nisi quod equus non deftnitur nec per unum nec per multa, nec per esse in anima nec per esse in re extra, ita quod nullurn istorwn 6() ponitur in defmitione eius. Et ita volebat quod hoc nomen 'equinitas', secundurn quod runc utebatur eo, aequivaleret in significando multis dictionibus, sive simul proferantur sive mediante verbo et copula. Unde non intendebat quod equinitas esset aliqua res et tamen quod illa res realiter non esset una nec plures, nec in effectu extra animan-1 nec in 65anima, - hoc enirn impossibile est et absurdum -, sed intendebat quod nihil tale ponitur in deftnitione eius. Et quod haec sit intentio sua satis patet intuenti verba eius. Unde dicit 8: « Curn ipsmn », supple universale, « fuerit homo vel equus, haec intentio est alia praeter intentionem universalitaris quae est hurnanitas vel equinitas. Definitio enim equinitatis est praeter deftnitionem universalitaris, nec universalitas continetur in defmitione equinitatis. Equinitas enim habet definitionem quae non eget universalitate ». Ex istis et aliis verbis suis, quae propter brevitatem ornitro, satis patet quod non plus intendit nisi quod nihil tale ponitur in deftnitione equi 43 et haec] haec autem D K 4 6 ital est Is4d. B11/ et consequenter 4 a l l i IC, s om.c B m4 9. nulla]Bnon CI K e s t ) dificultas add. D K 5 0 descremes] clirnittentes 4A 5 67 ex] de A' D K 5 7 anima] hoc enim impossibile est et absurdtun (o. fin. 65) add. C, add.Used del. intelligit D, intendebat dicere A V n I 5d 8 intelligebat] e l tendehat] 4 n ee Avicenna c l A E res add. V C I 6 7 patee] apparet A' D 11 toadd.mD .6 4 una] sic 44 add. e ii uA sA ] 6t s u 3aa C i c ni i c - i t ] 1 A i D , D I 2Avicerma, Metaph.,11, c. 1 (ed. Venedis 1508, f. 86va). 8 Avicenna, ibidem. 7 0 p r a e t e
32
P
A
Z
I CAP. 8
vel equinitatis. Et ita vult quod in illis verbis hoc nomen 'equinitas' 75 aequivaleat i n significando pluribus dictionibus. Aliter enim non sequeretur ista 'unum et multa et huiusmodi non ponuntur in definitione equinitatis, igitur equirátas non est una', sicut non sequitur 'album non ponitur in defmitione hominis, igitur homo non est albus'. Per praedicta posset prohiben, secundum unam o p i n i o n e m 4,80 taus modus arguendi, qui secundum vocem videtur syllogisticus 'omnis res absoluta est substantia vel guainas; quantitas est res absoluta; ergo quantitas est substantia vel guainas', sicut iste modus arguendi 'omne best a; c est b; igitur c est a' prohiben i potest ipsis vocabulis alio modo institutis• Si enim b significet idem quod homo, et a idem quod animal, 85 et c idem quod hoc totum 'tantum risibile', ita quod semper loco istius totius 'tantum risibile' sit licitum ponere hoc vocabulum c et e converso, tunc sicut non sequimr 'onmis homo est animal; tantum risibile est homo; igitur tantum risibile est animal', ita non sequitur 'orme b est a; c est b; ergo c est a. Et ita per modum istum nominum abstractormn 80 possunt salvan i multa dicta auctorum, quae tamen de virtute sermonis videntur esse falsa. Non solum autem potest abstractum sic aequivalere multis dictionibus i n significando, sed hoc etiam potest convenire concretis et aliis dictionibus. Sic enim concedunt in logica e r u d i t i 5 quod hoc si- 95 gnum 'totus' includit suum distribuibile, u t aequivaleat isti 'quaelibet pars', guando sumitur syncategorematice. Linde ista 'totus Sortes est minor Sorte' aequivalet isti 'quaelibet pars Sortis est minor Sorte'. Similiter hoc signum 'quidlibet' includit suum distribuibile, u t aequivaleat isti 'omne ens'; aliter enim haec non esset intelligibilis 'quidlibet lo° est homo vel non homo'. Sic etiam est de multis verbis, nani cum dicitur 'curro' subintelligitur pronomen primae personae, et ita hoc ver77 ista mg. A, del. c ons equenti a add. mg. I. si enim l y equinitas aequivaleat huic toti 'equinitas per se primo modo' vel buic 'equus per se primo modo' ttmc planum est quod sequitur. Sirniliter sequeretur in secundo exemplo de albo et homine si homo in significando aequivaleat isti ton 'homo per se primo modo' add. sed (per va-cat) del. A' 7 8 equinitatis] sed ex 'loe non sequitur add. I 8 0 posset] potest C , possit E 8 1 videtur ] est D K, esse adj . A A " 8 3 quantitas... qualitas] etc. D K 84 alio] aliquo A ' BCDIK, tali adj. K 8 7 totius om. KV 4 dentur... 8 falsa] 8 sunt s falsa i c vel u videntur t m A 9 g3 abstractum] . salvati add. C 9 6 isti] httic DK, quod y adj. dico ' D , 9 9 quidEbet] o quaelibet m .A, quilibet BK1.7 libet El 1 0 1 nana sdirt. B, om. AC EIK 1 0 2 ita] ibi adj. DIT A AK, quodhlet 4 B 4 ,9 q u o d l i 2b e t C E I v 1 4 0Cf.i infra, 0 cap. - 44. 5 Cf. Guillelmus de Shireswode, Syncategoremata, cap. qTotum u (ed. i dcit., l p.i 54); b Petrus e t Hispanus, ] Summulae Logicaies, tract. XII, un. 12.45 q u i 12.50 (ed. I. M. Bochefiski, Taurini 1947, 125s.).
DE DrV IS IONIE US TE RM I NORUM
3
3
bum 'curro' aequivalet sibi ipsi et pronomini. Et ita est de multis aliis, quod maxime necessarium est scire propter mentem auctorurn habendam. 105 N o n solum autem aliquando una dictio aequivalet multis dictionibus in significando, sed etiam addita alteri totum resultans aequivalet composito ex pluribus, inter quae illud cui additur aliquando mutatur vel secundum casum vel secundum modurn vel tempus; aliquando autem illud simpliciter in resolvendo et ultimate explicando quod importatur noper illam orationem auferendum est. 'Linde guando dicitur 'toms Sortes est minor Sorte', si 'totus' syncategorematice accipiatur aequivalet isti 'quaelibet pars Sortis est minor Sorte', ubi loco istius recti 'Sortes' ponitur iste obliquus 'Sortis', et loco istius dictionis 'totus' ponuntur istae duae dictiones 'quaelibet pars'. Ita dicerent a l i q u i 8 quod ista 115propositio 'generado formae est i n instanti' aequivalet isti 'una pars formae non producitur ante aliam, sed omnes simur, ubi haec copula 'est' ablata est. Sic possent a l i q u i dicere quod ista 'quantitas est res absoluta' aequivalet isti 'distantia partium e t extensio, etsi non esset substantia nec qualitas, esset res absoluta si esset in rerum natura'. Et si 120ita esset, manifestam esset quod iste discursus non valeret 'omnis res absoluta est substantia vel qualitas; quantitas est res absoluta; ergo quantitas est substantia vel qualitas'. Et s i d i c a t u r quod per istam viarn possem impedire quemcumque syllogismum, dicendo in aliquo terminorum aliquod tale aequi125valenter includi, d i c e n d u m quod ad sciendum an aliquis discursus valeat, oportet praesupponere significata vocabulorum, et secundum hoc iudicandum est de discursu an sit bonus vel non. Et quia de multis terminis est certuni quod secundum usurn onmiurn nihil tale includunt aequivalenter, ideo simpliciter iuxta regulas traditas est concedendum 130quod syllogismus valet vel non valet. De omni tamen discursu proposito 103 pronomi ni ] ego add. A ' 1 0 5 Non... autem] et non D I 1 0 7 ve! om. D I K 1 0 8 v e !'] aliquando I K 1 0 9 ultimate] i n add. D ,1 quod] qui d A 1 et loco illius recti Sorteo poni tur iste obliquus Sorte add. B 1 1 4 - 1 5 iota propos.] Averrois add. C, om. lD3KD 1 11 5 1 1 Sortiss B C i 1 1] 6 f o rm a r] Sortis B 1 1 7 es t'] e t hoc v erum est secundum formae] l y a d d . vocem tanturn add. A l D K 1 1 7 - 3 3 Sic... dic endum i n imo f . D 1 1 7 Sic] eti am add. A ' D K D K ista] propos 1 1 i ti o add. 3A l D K 1 1 8 c c ] v e l C , es t I 1 2 1 - 2 2 quantitas... qualitas ] etc . D K S 123-33 oE t... dic r endum t mg.i B , i nsimo f.] I 1 2 3 per] secundurn C I 1 2 3 - 2 4 quemcumque] onmem CI K 1 2 4 termi norum] termi no C I V 4 a l i qv e! u iudicandum o d ] videndum A ' 1 2 7 - 2 8 termi ni s orn. A C D K I 1 3 0 propos i to o m . E a l i q u i d C I 1 Sub 2 'aliqui' 7 saepe ipsemet Ockham latitat. Cf . Summa Physicorum, i u d i c a n d IV, c. 1 (ed. cit., pp. 85s.). u m ] v i d e n d u m I X 3 ,O C KH AM , S U M M A L O G IC A E
pars
34
P
A
R
S
I CA P . 9
posset logicus iudicare an valeat, resolvendo terminos in suas definitiones exprimentes quid nominis, quo facto potest per regulas certas evidenter cognoscere quid de eo est dicendum. Ad praedicturn autem modum nominum abstractorum possent reduci onmia abstracta privativa et negativa et etiam onmia verbalia e t 1 3 alia, multa 5 de quibus inferius perscrutabitur. Et per talem modum faciliter possent negari omnes tales propositiones 'materia est privatio', 'aèr est tenebra', 'anima est peccatum' et huiusmodi. Per isturn etiam modum possunt salvan i tales 'Deus non facit peccatum', 'Deus non est auctor mali', e t huiusmodi. E t qualiter tales consequentiae non 140 valent 'hoc est malum; Deus facit hoc; igitur Deus facit malum', in t r a c t a t u d e f a l l a c i i s ostendetur .7 . [CAP. 9. DE NOMINIBUS CONCRETIS ET ABSTRACTIS QUORUM ABSTRACTA NONSUPPONUNT NISI PRO MULTIS SIMUL SUMPTIS ET CONCRETAPRO UNO SOLOVERIFICAR' POSSUNT]
Restat adhuc de alio modo nominum concretorum et abstracto= disserere 1. Unde quaedam sunt abstracta quae non supponunt nisi pro multis simul sumptis, concreta autem pro uno solo verifican i possunt, sicut se habent 'populus' et 'popularis', 'plebs' et 'plebeius'. Quilibet enim homo quamvis possit esse plebeius e t popularis, nullus tamen homo populus vel plebs esse potest. Inter nomina talia i l l i 2 qui ponunt m i m e = non esse aliarn rem a rebus numeratis computare debent 10 onmia nomina abstracta et concreta numerorum, si concreta et abstracta inter talia reperiantur. Unde secundum talem opinionem debet concedi quod homines sunt numerus et multa animalia sunt numerus et 131 posad] potest A l I 1 3 1 - 3 2 definitiones] exprimendo vel add. B 1 3 3 quid] quod AE 1 3 4 autem] igitur B, etiam CI nornirtum] c onc r et o= et add. Al 1 3 6 quibus] ornnibus add. C 1 3 7 omnes mg. I, om. Al ía 138 et huiusmodi om. C I e t i a m om. AC V ya 4 II 1el buitssmocii 3 9 pom.o CsI 1 sEta] u etiam n t add. ] Al C D K 11 non om. C p oCAP. s 9. s- 4-5e Restat... n t Linde] Item, sciendum quod C 7 sicut] sic A A Am. B 1 9' potest] C Item add. Al ía 1 1 nom ina] synonyma B II n o m i n a add. B 1 3 el ] Q 1 quod C I 48 e0 t ] v e l C I , a u c t o r ] 7Infra, Pars t r a c t . 6, c. 6. a m a t CAP. 9. - 1 Cf. Priscianus, Insta. grammat., 1, c. 6, n. 31 (ed. A. Krehl, I, 76). o r II est] sil CI 1 3 4 - 4 2 Ad... ostendetur trp. p. qualitas (fin. 122) A'
2 Cf. infra, cap. 44, in fine.
DE DIV IS IONIB US TE RM I NORUM
3
5
quod anguli sunt t e 15velint r n talem praedicationem negare, dicendo quod tales termini in sia r i a s , aequivalent multis dictionibus, modo quo dictum est in praegnificando q u acapitulo cedenti t e mdeamultis dictionibus, saltem secundurn usum auctorurn. r i Et u de s concretis et abstractis ista sufficiant, quamvis forte a l modi e nominurnt concretorum et abstractorum possent assignari. Nec aliquis s reprehendat i 20me si in hoc opere aliqua praetermitto, quia non promitto c omnia velle discutere et nihil perscrutandum studiosis relinquere, me d aliqua breyia ad utilitatem simplicium velle percurrere. sed e a l i i s [CAP. , 10. DE DIVISIONE NOMINUM IN MERE ABSOLUTA n i ET CONNOTATIVA] s i de nominibus concretis et abstractis est discussum, nunc f Postquam o de nominum, quibus scholastici frequenter utuntur, est dir alia divisione t scendum 1. Unde sciendum quod nominum quaedam sunt absoluta e mere, quaedam sunt connotativa. Nomina mere absoluta sunt illa quae non significant aliquid principaliter et aliud vel idem secundario, sed quidquid significatur per illud nomen, aeque primo signiftcatur, sicut patet de hoc nomine 'animal' quod non significat nisi boyes, asinos et io homines, et sic de aliis animalibus, et non significat unum primo et aliud secundario, ita quod oporteat aliquid significan i in recto et aliud in obliquo, nec in defuiltione exprimente quid nominis oportet ponere talia distincta i n diversis casibus yel aliquod verbum adiectiyum 2 proprie • I = loquendo o , mlia nomina non habent deftnitionem exprimentem quid nomirás, quia proprie loquendo unius nomirás habentis definitionem exprimentem quid nominis est una dezfulitio explicans quid nomi14 quocil tres K , tres add. C, om . B I q u a b e r n . ] numerus C , quatuor s unt K . qui nari us V ' 15 v el i ntl v el l ent A B I V '
1 7
auc torum] anti quorum A V '
1 9
norai num] tal i um C I
1 9 -
22 Nec ... perc urrere om. C 2 1 discutere] discernere A l 11 pers c rutanduml scrutandum A A ' B V 4 CAP. 10. - 3 discassum] discursum I K 4 scholasticil logici C f re q u e n t e r om. C K 6 quaedato] autem add. A I I V 4 K V ' 7 1 1 a l i u d i a l i q u i d A I D E K 1 2 ta l a ] aliqua add. I . om. C 1 4 n o m i n a o m . B C A v16 una] e ltantura add. I e x p l i c a n s l exprimens B C i d e m o m . CAP. 10. - 1 C. Prantl, Geschichte der Logik im Abendlande, III, c. 19 (Leipzig C K 8 1867, 364) suspicatus est hoc capitulum ab editoribus fuisse additum. 2 Cf. Prii l l sci anus, Instit. grammat., II, c. 6, n. 31: "Absolutum est quod per se intelligitur et u d ] i non eget d alterius coniunctione nominis, ut Deus, ratio" (ed. A. Krehl, I, 77). De e m termino 'connotare' cf. nomas Aquinas, Summa theal., 1, g. 41, a. 5, ad 3. B E V ' , fi
36
PARS I CA P . 1 0
nis, sic scilicet quod taus nominis non sunt diversae orationes exprimentes quid nominis habentes partes distinctas, quarum aliqua significat aliquid quod non eodem modo importatur per aliquam partem alterius orationis. Sed talia quantum ad quid nominis possunt aliquo modo plu- 20 ribus orationibus non easdem res secundum suas partes significmtibus explicad, et ideo nulla earum est proprie definido exprimens quid nominis. Verbi gratia 'angelus' est nomen mere absolutum, saltem si non sit nomen officii sed tantum substantiae. Et istius nominis non est aliqua una definido exprimens quid n o n u men significat, sic dicendo 'intelligo per angelum substantiam abstractam a n i s, materia'; n a m aliususic n'angelus u s est substantia intellectualis e t incore x p alius l i sic c 'angelus a t est substantia simplex, non componens cum ruptibilis'; q alio'. Etu ita bene i explicat d unus quid significat hoc nomen sicut alius. Et h tamen aliquis o terminus c positus in una oratione significat aliquid quod 30 n significatur non o eodem - modo per terminum alterius orationis, et ideo 2 nulla earum est 5 proprie definido exprimens quid norninis. Et ita est de nominibus mere absolutis quod stricte loquendo nullum eorurn habet definitionem exprimentem quid nominis. Tala autem nomina sunt huiusmodi 'homo', 'animal', 'capra', 'lapis', 'arbor', 'ignis', 'terra', 'aqua', 35 'caelum', 'albedo', 'nigredo', 'calor', 'dulcedo', 'odor', 'sapor' et huiusmodi. Nomen autem connotativum est illud quod significat aliquid primario et aliquid secundario. Et tale nomen proprie habet defmitionem exprimentem quid nominis, et frequenter oportet ponere unurn illius 40 definitionis in recto et aliud in obliquo. Sicut est de hoc nomine 'album', nam 'album' habet defmitionem exprimentem quid nominis, in qua una dictio ponitur in recto et alia in obliquo. Unde si quaeras, quid significat hoc nomen 'album', dices quod illud idem quod ista orado tota 'aliquid informatum albedine' vel 'aliquid habens albedi- 45 nem'. Et patet quod una pars orationis istius ponitur in recto et ala in obliquo. Potest etiam aliquando aliquod verbum cadere in definitione 17 orationes] defmitiones K 1 9 al i quam] aliam A A J E I V 4 om. 2 A0V o r a t i o n i s ] 23 saltem fl 4 e fi n i t i o n i s 4 2 cita I e x p l i c a t ] ex pri mi t C 2 5 - 2 7 qui d... materi a] s i c : angelus es t al i qua substantia absoluta a tmateria a Kn K t 2 u6 - 2 7 abs trac tam] abs olutam 1 2 7 intellectualis] intellec tiv a D , i ntegral i s m 27-28 i nc orrupt.1 incorporalis B OC V s u b s 4 2 9 q u i d ] A t . ] n o m i n i s ,n aliud A a 4 t 0 u n u m ] term i num add. B C V v e l D u 4 4defuntur r 1 a dicetur a l quod i u est d aliquid ] enim i nformatum albedine vel aliquid habens albedinem K 4 2 al bura q u i d K som. A a l e. Ai cu r n a d d . a u C n V d ' 1 C lu 4 m2 4 6 B E V 1 t3 s n a n i 4 t e r m i n e e a l b e d i n 4 u n a ]
37
DE DIV IS IONIE DS TE E M INORDM
exprimente quid nominis, sicut si quaeras, quid significat hoc nomen 'causa', potest dici quod idem quod haec oratio 'aliquid ad curas esse sosequitur aliud' vel 'aliquid potens producere aliud', vel aliquid h u iusmodi. Huiusmodi autem nomina connotativa sunt omráa nomina concreta primo modo dicta, de quibus dictum est in quinto capitulo. E t hoc quia tala concreta significant untan in recto et aliud in obliquo; hoc ss est dictu, in definitione exprimente quid nominis debet poni unus recms, significaras imam rem, et alias obliquus, significans aliam rem, sicut patet de omnibus talibus 'iustus', 'albus', 'animams', 'humanum', e t sic de aliis. Huiusmodi etiam nomina sunt onmia nomina relativa, quia semper 60 in sua definitione ponimtur diversa idem diversis modis, vel distincta, significantia, sicut patet de hoc nomine 'simile'. Si erám defmiatur 'simile', debet dici sic 'simile est aliquid habens quAlitatem talem qualem habet v e l aliquo modo consimili debet defmni. Unde de exemplis non est magna cura. 65 E x quo patet quod hoc cornmune 'nomen connotativam' est superius ad hoc commune 'nomen relativum', et hoc accipiendo hoc commune 'nomen connotativum' largissime. Talia etiam nomina sunt onmia nomina pertinentia ad genus quantitatis, secundum i l l o s q u i ponunt quantitatem non esse aliam rem a substantia et qualitate, sicut 7o'corpus', secundarn e o s, debet poni nomen connotativum 8 • secundum U n d eeos debet dici quod corpus non est aliud nisi aliqua res habens partem distantem a parte secundum longum, laturn et profundum; et quantitas continua et permanens non est nisi res habens partem distantem a parte, ita quod ista est definitio exprimens quid nominis ipsius. 75Tales etiam consequenter habent ponere quod 'figura', curvitas , realtudo', longitudo', latitudo' e t huiusmodi sunt nomina connotativa. Immo, qui poramt quod quaelibet res est substanáa vel qualitas, ha48 quieras ] quaeratur A CE I
4 9
quod9 illud add. A h a e c ] cota add. B
5 0
potens om. D K
54 et] aliquid idem vel add. D 5 5 dic tu] di c tum B CE IK , quod add. C V ', om. A ' u n o s ] casus add. B CI 5 6 alius] unas A l D K , casus add. C I 5 9 nomi na] connotativa add. A ' , om. C I o m n i a nomina om. B C
6 0
sua] una K
6 1
eni m om. A B V ' d e f m i a t u r] debet (debeat D ti efmi ri CI,
hoc nomen add. C 6 3 - 6 4 L i n d e _ c ura om. C trp. A B E V ', orn. C
6 6
6 3
l i n d e ] qui a I
6 5
c ommune nomen
h o c '] om ne A c o m m u n e ] nom en A A " '; nomen om. A A 'B E h o c s om.
BC 6 7 eti am] eni m A B E V " 6 8 dios] istos B , eos C I 7 1 res] substantia (mg.) I 7 2 partem... parte] partes distantes (Corp. ex distinctat) a partibus I d i s t a n t e m a parte] ex tra partem v el partes distinctas a partibus C
7 3
aInfra, cap. 44.
non... ni s i l est K e s t ] allud add. C
7 6
hti tudo] al ti tud° E l
38
P
A
R
S
I CA P . 1 1
bent ponere quod omnia contenta in aliis praedicamentis a substantia et qualitate sunt nomina connotativa; et etiam quaedam de genere quaso litatis sunt connotativa, sicut ostendetur i n f e r i u s 4 . Sub istis etiam nominibus comprehenduntur omnia tala 'verum', 'bonum', 'unum', 'potentia', 'actus', 'intellectus', 'intelligibile', 'voluntas', 'volibile' e t huiusmodi. Unde de intellectu est sciendum quod habet quid notninis istud 'intellectus est anima potens intelligere', ita quod anima significatur per rectum e t actus intelligendi per aliam ss partem. Hoc autem nomen 'intelligibile' est nomen connotativum, et significat intellectum tam in recto quam in obliquo, quia deftnitio sua est ista 'intelligibile est aliquid apprehensibile ab intellectu'. Thi intellectus significatur per hoc nomen 'aliquid', e t per istum obliquum Intellectu' significatur etiam intellectus. Et eodem modo dicendum est 90 de 'yero' et 'bono', quia 'verum', quod ponitur convertibile cum 'ente', significat idem quod ' B o n u m ' etiam, quod est convertibile cum 'ente', significat idem quod haec °ratio 'aliquid secundum rectam rationem volibile vel diligibile'.
[C AP. 1 1 . D E D IVISION E N o m r N u m SIGN IT IC AN T IU M A D PLAC IT U M , PUTA I N N O M I N A PR IM AE IM POSM ON IS E T I N N O M I N A SECUNDAE IM POSIT ION IS]
Positis divisionibus quae possunt competere tam terminis naturaliter significantibus quam etiam terminis ad placitum institutis, dicendum est de quibusdam divisionibus competentibus terrninis ad placitum institutisl. Est autem prima divisio taus: nominum ad placitum significantium 79 nomi na onz. A A lectus 1e ti a m es t n o m e n c onnotati v um e t habet t a l e n ' defmi ti onem ex pri mentem q u i d nominis K 13DV 83 quod] intellectus add. D 8 4 is tud] scilicet add. A V a 8 5 p e r'] obl i quttm per add. I 8 6 n o 4 men om. B C K 8 7 - 8 8 significat... ista] defi ni tur sic K 8 8 aliquid] apprehensum ab intellectu gel 7 9 - 8 0 add. C q I 11111i] t z ubi a Al I Di, onz. K 8 8 - 8 9 rbi intellectus mg. C , sicut et quidlibet al i ud add. A l D , om. K 90 signifi t acatur... t i intellectus] s ] e t i t a i n defi nitione intelligibilis p o n i m r intellectus tara i n rec to guara i n q IC,uom.aB C n obliquo I e s t om. A C V 4 9tCAP. 4i 11.t - g4a &gi e t s .]l nomi ] num add. D K 5 etiam om. C I e s t ] m odo add. A ' D K it s e A E l A 4 í Miden'. a 8 1CAP. 11. - 1 Cf. Boethius, In Categorías Aristot., I (PL 64, 159); In /ibrum De interpretatione, ed. la, cap. De nomine (PL 64, 301-06); Avicerma, Logica, I, cc. 5-6 8 (ed. Venetiis 1508, ff". 5v-6r). 4 S u b . . .
5
39
DE D11/1510ND31.3 TE RM I NORDM
quaedam sunt nomina primae impositionis et quaedam sunt nomina secundae impositionis. Nomina secundae impositionis sunt nomina i m io - a d significandum signa ad placitum instituta et illa quae cansequuntur talla signa, sed nonnisi durn sunt signa. Verurntamen hoc commune 'nomen secundae impositionis' potest dupliciter accipi. Scilicet large, et tunc omne illud est nomen secundae impositionis quod significat voces ad placitum institutas, sed nonnisi guando sunt ad placitum institutae, sive illud nomen sit commune etiam intentionibus animae quae sunt signa naturalia sive non. Talia autem nomina sunt huinsmodi 'nomen', 'pronomen', 'coniunctio', 'verbunf, 'casus', 'numerus', 'modus', 'tempus' et huiusmodi, accipiendo ista vocabula illo modo quo utitur eis grammaticus. Et vocantur ista 20nomina 'nomina nominum', quia non impommtur nisi ad significandum partes orationis, e t hoc nonnisi dum istae partes stmt significativae. lila enim nomina quae praedicantur de vocibus ita guando non sunt significativae sicut guando stmt significativae, non vocantur nomina secundae impositionis. Et ideo tnlia nomina 'qualitas', 'prolatum', 'vox' 25et huiusmodi, quamvis significent voces ad placitum institutas et verificentur de eis, quia tamen ita significarent eas si non essent significativae sicut nunc, ideo non sunt nomina secundae impositionis. Sed 'nomen est nomen secundae impositionis, quia ista vox 'homo', nec aliqua alia, antequam imponebatur ad significandum non erat nomen, 30et similiter 'horninis' antequam imponebatur ad significandum casus erat, et ita est de aliis. Stricte autem dicitur 'nomen secundae impositionis' alud quod non significat nisi signa ad placitum instituta, ita quod non potest competere intentionibus animae quae sunt naturalia signa, cuiusmodi sunt talia 35'figura', 'coniugatio' et huiusmodi. Orrmia autem alia nomina ab istis, quae scilicet non sunt nomina secundae impositionis nec uno modo nec alio, vocmtur nomina primae impositionis. Verumtamen nomen primae impositionis dupliciter accipi potest, 40scilicet large, et sic omnia nomina quae non sunt nomina secundae im8 sunt nom i na' onz. 1K 1 0 - 1 1 conseq.1 sequuntur A B C E 13 et] propri e. Large adj. C, stricte add. I
1 5
1 1
tafi a] nomi na et add.
nonnisi] nisi B g u a n d o ] d u m A l s i v e ] etiam adj.
A 'B I 1 6 naturalia om. K 1 8 numeras] fi gura add. A 'D K , om. I 2 2 ti me] ita adj. D i t a ] scificet adj. C111 4 1, e t quaelibet K 2 9 i mpon.] i mponeretur C K 3 3 signa] quae s tmt add. D 3 4 tafi a] nec n oC1n 3 6 scilicet cm. D K 3 9 primae] sectinclae K 4 0 scilicet] uno modo K , om. A C V ' ista tnomi r na' p om. B C K . p . g u a n
40
P
A
R
S
I CAP . 1 1
positionis stmt nomina primae impositionis. Et sic tala signa syncategorernatica 'onmis', 'nullus', 'aliquis', 'quilibet' e t huiusmodi sunt nomina primae impositionis. Aliter potest accipi stricte, et tunc sola nomina categorematica, quae non sura nomina secundae impositionis, vocantur nomina primae impositionis, et non nomina syncategorematica. 45 Nomina autem primae impositionis, stricte accipiendo 'nomen
primae impositionis', sunt i n duplici differentia, quia quaedam stmt nomina primae intentionis et quaedam stmt nomina secundae intentionis. Nomina secundae intentionis vocantur illa nomina quae praecise imposita sunt ad significandurn intentiones animae, vel praecise unten- so tiones animae quae sunt signa naturalia, et alia signa ad placitum instituta vel consequentia o l a signa. Et talia nomina sunt omnia talia 'genus', 'species', 'universale', 'praedicabile' e t huiusmodi, quia talia nomina non significara nisi intentiones animae quae sunt signa naturalia vel signa voluntarie instituta. 5 5 Unde potest dici quod hoc commune 'nomen secundae intentionis' potest accipi stricte et large. Large illud dicitur nomen secundae intentionis quod significat intentiones animae quae sunt naturalia signa, sive etiam significet signa ad placitum instituto, tantum dum sunt signa sive non. Et sic aliquod nomen secundae intentionis et primae impositionis so est etiam nomen sectmdae impositionis. Stricte autem illud solurn dicitur nomen secundae intentionis quod praecise significat intentiones animae quae sunt naturalia signa; et sic accipiendo nullum nomen secundae intentionis est nomen secundae impositionis. Nomina autem primae intentionis vocantur omnia alia nomina a 66 praedictis, quae videlicet significant aliquas res quae non sunt signa, nec consequentia talia signa, cuiusmodi sunt onmia talia 'homo', 'animal', 'Sortes', 'Plato', 'albedo', 'album', 'ens', 'verum', 'bonum' e t huiusmodi, quorum aliqua significant praecise res quae non sunt signa nata supponere pro aliis, aliqua significant talia signa e t simul cum hoc 70 alias res. 41-42 syncat.] puta add. D K
4 2 aliquis om. CI K
4 5 et... syncat. om. A l D K 4 6 - 4 7 nomen.-
impos. om. B CK 4 8 nomi na' om.17K. 5 0 - 5 1 vel... animae om. A C V " 5 1 naturalia o. /in. B , om. D K Halla] etiam add. A CDK , add. mg. A l 5 2 Et... tal l a'] sicut sunt tala nomina CI, et huiusmodi sunt nomina tal a K o m n i a ] nomi na A V ' , ta l i a ' h u i u s m o d i A l D 5 3 talia om. D K 5 4 naturalia mg. B, om. D K
5 7
strictel dupliciter, stricte scil. A '
5 9
significet] significent A GI t a n t u rn i tamen
D, tamen add. K 1! d u m sunt signa] sive sint signa significantia Gem.
6 0
intentionisi est nomen p ri -
nue impositionis. E t sic aliquod nomen secundae intentionis add. V ' 6 0 - 6 1 et... est] p ri m o eri t nomen primae impositionis et secundo Gem. 6 1 eti am om. A C E V ' 6 3 nul l um om. B CD 6 4 sectmclac] primae C 6 8 Plato] A rn o add. A l 11 al bura om. B K 7 0 i l l i s K , et cid. A l D
alia CV'
DE DIVISIONEBUS TE RM I NORUM
4
1
Ex quibus ornnibus colligi potest quod quaedam nomina significmt praecise signa ad placitum instituta, et nonnisi dum sunt signa, quaedam autem praecise significant signa tam ad placitum instituta quam signa 75naturalia. Quaedam vero significant praecise res quae non sunt signa talia, quae sunt partes propositionis; quaedam indifferenter significant tales res quae non sunt partes propositionis nec orationis et etiam signa talia, cuiusmodi sunt talia nomina 'res', 'ens', 'aliquid' e t huiusmodi.
ESTINTENTIO PRIMA ET QUID SECUNDA [CAP. 12. Q u m ETQUOMODO DISTINGUUNTUR AB INVICEM]
Et quia dictum est in praecedenti capitulo quod quaedam sunt nomina primae intentionis et quaedam secundae intentionis, et ignorantia 5significationum vocabulorum multis est errandi occasio, ideo incidenter videndum est quid sit intentio prima et quid secunda, et quomodo distinguuntur 1. Est autem primo sciendum quod intentio animae vocatur quiddam in anima, natum significare aliud. Unde, sicut dictum est p r i u s 2 ,ad modum quo scriptura est secundarium signum respectu vocum, quia inter orrmia signa ad placitum instituta voces obtinent principatum, ita voces secundaria signa sunt illorum quorum intentiones animae sunt signa primaria. Et pro tanto dicit A r i s t o t e l e s 2 quod voces sunt #eararn quae sunt in anima passionum notae». Illud autem exsistens in 15anima quod est signum rei, ex quo propositio mentalis componitur ad modurn quo propositio vocalis componitur ex vocibus, aliquando vo74 autem om. BEI II signa' ] sed tamen add. A ABEI 1 7 6 sunt] sint CD 7 7 tales] praecise V' , om. AC r e s ] praecise add. A or at i oni s ] quaedam D Ksignifica= , s e res d add.a C d V' d 7 .8 ahquid] u n = add. EIK V ' - 4 quaedaml ; ! add. A, nomina add. C V' i ntenti oni s om. IK e t l ] quia add. AC, ne CAP. 12. sunt s I i 5g signif.] n a signific:ationis ' add. sditt. A' D 6 sit] est A' BD , om. y ' q u i d ' ] quae C, intentio . add. DoV" 8m quiddam] quodclam ABCEIK 9 aliud] aliquid K 1 0 quia] sicut add. C 11 o =Ci a om. AV'Ki • i t a7 ] s i c 5 r o Logica, I, cc. 5-7 (ed. cit., ff. 5v-7r); Metaph., I, c. 2: C ,yCAP. 12.e C f . Avicenna, o m . Q m . "Subiecmm yero logicae, sicut scisti, sunt intentiones intellectae secundo, quae B apponuntur intentionibus primo intellectis" (ed. cit., f. 70va); Richardus de Camp1 3 sall, ones super iibrum Priorum Analeticorum, q. 1, nn. 1.37 - 1.44 (ed. E. A. Syp Quaesti r nan, [The Works of Richard of Campsall, I. Pontifical Institute o f Mediaeval Studies, o t Studies a and n Texts 17], Toronto 1968, 43s.) 2 Supra, cap. 3. 8 Aristot., Perit o cap.] 1 (16a 3-4). herm., p r o p t e r
42
P
A
R
S
I CA P . 1 2
catur intentio animae, aliquando conceptus animae, aliquando passio animae, aliquando similitud° rei, et B o e th i u s i n commento super Perihermenias4 vocat intellectum. Linde vult quod propositio mentalis componitur ex intellectibus: non quidem ex intellectibus qui sunt rea- 20 liter animae intellectivae, sed ex intellectibus qui sunt quaedam signa in anima significantia alta et ex quibus propositio mentalis componitur. Unde quandocumque aliquis profert propositionem vocalem, prius format interius unam propositionem mentalem, quae nullius idiomatis est, i n tantum quod multi frequenter formant interius propositiones zs quas tamen propter defectum idiomatis exprimere nesciunt. Partes talium propositionum menrnlium vocantur conceptus, intentiones, si militudines et intellectus. Sed quid est illud in anima quod est tale signum ? Dicendurn quod circa istum articulum diversae sunt opiniones. 30 A l i q u i dicunt quod non est nisi quoddam ficmm per animarn 5 A . lii , actu intelligendi 6 ab .q A18 s uper] l lii brwm i add. D K 2 0 - 2 1 non... intellectibus onz. (hom.) A ' D K 2 1 intellectibus] u i c AuB C Vn t d intentionibus 4 doc.] guando A C V o q u5e oproferre vel explicare K 2 7 v oc antur] istae add. 1, passio add. K 3 1 quoddaml , Ks ji2 i ex v primere] 4 A i nr t oe pn p o i so3 3 ab] intellectu et ab add. B quiddarn d A I tD .n i] b u s e a d n s dt m e4 Boethius, In librum De interpretatione, ed. la, I, cap. De signis et ed. 2a, cap. . a l e s tsDe signis (PL 64, 297s., 407). 5 Henricus de Harclay, Quaestiones disputatae, , a d q tq. d .u cuniversali): a 3 (De t " Tu dicis: ergo universale est figmentum ?... Dico quod duiC ] q plex est figmentum: figmentum philosophicum et poeticum" (ed. G. Gal, "Henu s u ,q e Harclay: a ricus de l i quaestio de significato conceptus universalis", Franciscan Studies, iu nuB tC e l A q X X X I [1971], 225); quondam erat opinio ipsius Ockham, Scriptum in I Sent., d. 1 a la i1s g1 e 4 g. 8 (ed. St. Bonaventure, N. Y., II, 271-89); fmalem yero sententiam Venera2, a e n d i invenies ibidem, pp. 289-92. 8 Richardus de Campsall, Contra 2 d bilis Inceptoris 2 d d 7 ponentes naturam generis... extra intellectum: " Un o modo... solae intentiones u n ie . It .a versales in anima... dicantur esse in genere... Unde omnia quae sunt in genere o 2 m primo modo sunt quaedam formae et qualitates in anima, cum sint intentiones E m 6 .exsistentes iq d in anima subiective, et per consequens sunt in genere qualitatis, quia tiA o in una eius specie" (cod. Florentiae, Bibl. Nat. conv. B. 4. 1618, f. 93v). Codex C u m a V d iste continet s expositionem Guillemi de Ockham in Prophyrium, Praedicamenta, Pea 4 ] rihermenias et in librum Elenchorum, quam sequitur notula Richardi de Campsall de 2 e lnatura generis. 7 Exempli gratia Iacobus de Viterbio, Quodlibet I, q. 1: " Mih i x3 t ieqtamen adr praesens videmr magis rationabiliter dici quod conceptus et actus u i u tsa ligendi dicant eandem rem absolutam" (ed. Eelcko Ypma, Würzburg 1968, 7); nGualterus de Chatton, de quo videsis G. Gál, "Gualteri de Chatton" cit., pp. 191a a d 212; s et fmaliter ipse Ockham, ubi supra, nota 5. d . s u
DE DIV IS IONIB US TE RM I NORUM
4
3
pro istis est ratio ista quia 'frustra fi t per plura quod potest fieri per 35pauciora'. Orrmia autem quae salvmmr ponendo aliquid distinctmn ab actu intelligendi posstmt salvan i sine tali distincto, eo quod supponere pro alio et significare aliud ita potest competere actui intelligendi sicut alii signo. Igitur praeter actum intelligendi non oportet aliquid aliud ponere. 40 D e istis autem opinionibus i n f e r i u s perscrutabitur 8 , inunc d e sufficiat o p quod r o intentio est quiddam in anima, quod est signum naturaliter significans aliquid pro quo potest supponere vel quod potest essepars propositionis Tale autem signum duplex est. Unum, quod est signum alicuius rei 45quae non est tale signutn, sive significet tale signum simul cum hoc sive non, et illud vocatur intentio prima; qualis est illa intentio animae quae est praedicabilis de omnihtis hominibus et similiter intendo praedicabilis de orrmibus albedinibus et nigredinibus et sic de aliis. Verumtamen sciendum est quod 'intentio prima' dupliciter acci50pitur: stricte et large. Large dicitur 'intendo prima' omne signum intentionale exsistens in anima quod non significat intentiones vel signa praecise, sive sit signum stricte accipiendo 'signum' pro illo quod sic significat quod natum est supponere in propositione pro suo significato sive sit signum large accipiendo 'signum', illo modo quo dicimus 55syncategorema significare. Et isto modo verba mentalia et syncategoremata mentalia et coniunctiones et huiusmodi possunt dici intentiones primae. Stricte autem vocatur intentio prima nomen mentale, natum pro suo significato supponere. Intendo autem secunda est illa quae est signum talium intentionum primarum, cuiusmodi sunt tales intentiones 'genus', 'species' et huiusmodi. Sicut enim de omnibus hominibus praedicatur una intentio commtmis omnibus hominibus, sic dicendo 'iste homo est homo', 'ille homo est homo', et sic de singulis, ita de illis intentionibus quae significant et supponunt pro rebus praedicatur una intendo commtmis 34 is tis j i l l o (i s to I ) u l ti m o C I q u i a ] q u o d V 4 aliquid CK , om. I i t a potestl potest seque bene C c o m p e te re i ipsi add. DK , om. I 4 0 De... 37 aliudi , o m . C I K perscr. om. B i i deo] s ed C , i g i t u r D 4 1 nunc l m o d o B E I K V ' q u i d d a m ] quoddam A B C E 3 6 42 significansi al i ud p o s sv el uadd. nK t 4 4l s i gnum Qm. C V ' 4 5 n o n om. K 4 6 Ha om. A C V ' [I animse p Qm.o D K s 4 7 s quaeeest om. n A C Vt " o m n i b u s l pluribus et add. scil. de omnibus C 5 4 signumlAl p ro add.I A V II dicimusl V etiam add. C 5 6 mentalia om_ C e t i l v erba add. I V ' 6 0 i ntentiones 4om. C K j species] praedicatum, subiectum add. K 6 3 di e] iste C V ' 6 4 supponunt p ro ] praedicantur de D K
Infra, cap. 14, 15 et 40.
44
P
A
R
S
I CAP. 13
eis, sic dicendo 'haec species est species', 'illa species est species', et 65 sic de aliis. Sitniliter sic dicendo 'lapis est genus', 'animal est genus', 'color est genus', et sic de aliis, praedicatur una intentio de intentionibus, ad modurn quo i n talibus 'homo est nomen', 'asinus est nomen', 'albedo est nomen' praedicatur unurn nomen de diversis nominibus. Et ideo sicut nomina secundae impositionis significara ad placiturn no- 70 mina primae impositionis, i ta secunda intentio naturaliter significat primam. Et sicut nomen primae impositionis significat alla quam nomina, ita prima intentio significat alias res quam intentiones. Potest etiam dici quod intentio secunda potest accipi stricte pro intentione quae significat praecise primas intentiones, vel large pro inten- 75 tione quae significat intentiones et signa ad placitum instituta, si tamen sit aliqua taus
[CAP. 13. DE DIVISIONE NOMINUM ETTERMINORUM IN AEQUIVOCA, UNIVOCAET DENOMINATIVA, ET QUID ESTAEQUIVOCUM ETQUOTMODIS DICITUR] Sequitur post praedicta tractare de divisione terminorum ad placitum institutorum quae est per aequivocum, univocum et denominati- 5 vurn. Quamvis enim A r i s t o te l e s i n Praedicamentis tractet de aequivocis, univocis et denominativis 1, tamen ad praesens intendo tantum de univocis et aequivocis tractare, quia de denominativis dictum est s u p e r i u s 2 . Est autem primo sciendum quod sola vox vel aliud signum ad pia- ro citurn institutum est aequivocum vel univocum, et ideo intentio animae vel conceptus non est aequivocus nec univocus proprie loquendo. 65 ei s om. C I I di c endo] ani mal es t genus add. D K , h o m o est genus add. K ' 1 I A 6l a6 . -ani mal s p es e t genus c i e om. s cm. B C DK 6 7 d e '] c ommurti s A ' , aliis add. I 6 8 asinus 4 est nomen om. A V ' 7 0 impositionisl intentionis K 7 1 impos itionis ] intentionis B 7 2 p ri mana] i ntenti onem add. C I P s i c ut] nomi na pri mae impcnitionis v el add. A ' n o m e n . . ,nomina._ s i g ns ii gni fi ficc mt a t Ci I : pri mae i m pos ] secundae intentionis B a l i a ] alisal, aliqua I 7 4 eti am] tamen A I D K a c c i p i stricte] s umi largo et stricte. Stric te C 7 6 - 7 7 tamen... talis] s i rtt tal l a ad pl acitum instituta
e
t
categorematica add. (ul tra) V '
7 7
taus] i ntenti o add. mg. A l
CAP. 13. - 5 e t denom. om. A B E V 4 is 6eni-ml 9Est autem pri mo sciendum quod C I 1 0 quocil Ari s t. i n Praedic. trac tat de aequi6 Quamv Q u a m v i s . . . vocis, tmivocis et denominativis, e t quia add. B a l i u d ] al i quod A B CE 1 1 aequivocum] et denos u p e r i u s minativ um adj . A a n i m a e om. D K i n i m o f CAP. 13. - 1.Aristot., Praedicamenta, c. 1 (la 1-15); cf. Guillelmus de Ockham, B , Expositio libri Praedi camentorum Aristot., cap. 1-2 (ed. cit.). 2 Supra, cap. 5-10. o m . A , D K
DE DIV IS IONIB US TE RM rNORUM
4
5
Est autem vox illa aequivoca quae significans plura non est sigmum subordinaturn uni conceptui, sed est signum unum pluribus conceptibus 15seu intentionibus mimae subordinatum. E t hoc intendit A r i s t ote l e s guando dicit n o me n commune esse idem, sed rationem substantialem esse diversam, hoc est, conceptus vel intentiones animae, cuiusmodi sunt descriptiones et defmitiones et etiam conceptus simplices, sunt diversi, tamen vox una est. Hoc expresse patet de dictione di20versorum idiomatum, nam in uno idiomate imponitur ad significandum illud idem quod signiftcatur per talem conceptum et in alio imponitur ad significandum illud idem quod significatur per alium conceptum, et ita pluribus conceptibus seu passionibus animae subordinamr in significando. 2 5 guando scilicet vox pluribus conceptibus subordinatur, e t ita uni ac T si non subordinaretur alteri et ita significat unum ac si non significaret a aliud, sicut est de hoc nomine 'Sanes', quod imponitur pluribus homil nibus. Aliud est aequivocum a consilio, guando vox primo imponitur e alicui vel aliquibus et subordinatur urá concepmi et postea propter alia quam similitudinem primi significati ad aliquid aliud vel propter aliu quam aliam rationem imponitur illi alteri, ita quod non imponeretur t i i i alteri nisi quia primo imponebatur alii, sicut est de hoc nomine e 'homo'. Primo enim imponebatur ad significandum onmia animaba m 3 5rationalia, ita quod imponebatur ad significandum omne illud quod a continetur sub hoc conceptu 'animal rationale', postea autem utentes, e videntes similitudinem inter talem hominem et imaginem hominis, q utebantur quandoque hoc nomine 'homo' pro tali imagine, ita quod u nisi hoc nomen 'homo' fuisset primo imposimm hominibus, non utei40rentur nec imponerent hoc nomen 'homo' ad significandum vel stanv durn pro tali imagine; et propter hoc dicimr 'aequivocum a consilio' 8 o . 16 sed] secundurn i l l ud nomen add. mg. 11 c ceteri C, 4 s imiliter D K 1 9 una] cadera C I , di c ti one] dictionibus C 2 1 et om. A A ' B D I i n om. d d . E 1 8 u B i al i,ao]aautem idiomate add. / V D , m o d o add. B 23 i ta] sic C, i n add. A l ' 2 5 aequi v oc um' l ] v e l om. C IA 2 6D conceptibus] animae add. A ' 27 n o n ' om. K 1 V m ; i t vael] add. B , om. C 3 3 s ui ] al teri A , aliis C 29 guando] scilicet add. ¡C D K 3 i 2 al i am] causara 4 e 34 P riem o ] homo t A c ryt 4 e n i ]m ] pri mo add. A I Vi d e 36oc onc eptu] c ommuni C a u t e m om. A V A D V 4 hom v o c m. A IeD p r i m o l] pri us A V ' 39 40 nec ... 4h o m o ] h o c nomi ne B , eo K 4 0 - 4 1 ad... s 4 A cm. K V standum , 4 t s i e t i a d 8 ibidem ( l a 1-2). 4 c Cf . Boethius, I n Categorías An'stot., m Aristot., ] A ' u (PL 64, 166 B). C f . Guillelmus de, Ockham, Scriptum in I Sent., d. 2, qq. 4 b e327). I b i p et 9 (ed. St. Bonaventure, N . Y., II, 139s., n e , p . 3 2 7 , l i n . a l 1 8 t o l l e n dd u m e d . C
46
P
A
R
S
I CA P . 1 3
'Univocum' autem dicitur omne illud quod est subordinatum uni conceptui, sive significet plura sive non. Tamen proprie loquendo non est univocum nisi significet vel natum sit significare plura aeque primo, ita tamen quod non significet illa plura nisi quia una intentio animae 45 signiftcat illa, ita quod sit signurn subordinatum in significando uni signo naturali, quod est intentio seu conceptus animae. Talis autem divisio non tantum competit nominibus sed etiarn verbis et universaliter cuilibet parti orationis, irmno etiam sic quod aliquid potest esse aequivocurn eo quod potest esse diversarum partium orationis, so puta tam nomen quam verbum vel tam nomen quam participium vel adverbium, et sic de aliis partibus orationis. Est autem intelligendurn quod ista divisio terminorurn per aequivocum et univocum non est simpliciter per opposita, ita quod haec sit onmino falsa 'aliquod aequivocum est univocum', i mmo vera est, 55 quia vere et realiter eadem vox est aequivoca et univoca sed non respectu eorundem, sicut idem est pater et ftlius, non tamen respectu eiusdem, et idem est simile et dissimile non tamen eidem per idem. Unde si sit aliqua dictio diversorum idiomatum, manifesturn est quod potest esse univoca in utroque idiomate. Unde ille qui sciret alteram 60 idioma tantum, nullam propositionem in qua poneretur distingueret, scienti tamen utrurnque idioma est aequivoca. Unde scientes utrumque idioma i n multis casibus distinguerent propositiones i n quibus r2lis dictio poneretur, et ita idem terminus est uni univocus et alteri aequivocus. Ex praedictis colligi potest quod non semper univocurn habet unam 65 defmitionem, quia non semper proprie defmitur. Et ideo guando A r s t o t e l e s ' dicit quod « univoca sunt illa quorum nomen commune est et ratio substantialis eadem », accipit 'rationem' pro intentione animae cui tamquam primario signo vox subordinatur. Est autem sciendurn quod 'imivocurd dupliciter accipitur, scilicet large, pro omni voce vel signo ad placitum instituto correspondente uni 45 qui a om. D K , ' u n a Qm. C V ' conceptui K
4 8
4 6
l i l a] p l u ra add. A I K
4 7
quod... ani mad] scilicet
ta n tu m ] s ol um A l C D K , om. A 4 9 - 5 2 imano... orationis om. K
telligendural sciendurn C K
5 4
s implic iter p e r trp. D K V '
I, om. A ' K 5 7 respectu om. A I D mate et add. A l K :1 utroquel altero A I K
5 8 6 2
5 5
ei deml e t add. C I est] esset C K 6 6
5 3
i n-
al i quod] aliquid a l i q u a n d o
6 0 esse] aequivoca i n uno i di osemper om. D K 6 7 q u o ru m ]
unum add. V 4 et stricte. U r g e add. C II c orres p.] correspondens B C D , tanturn add. K c o m m u n e ] est 'impositionibus' ab editoribus additum; verbum yero 'diversis' probae verbum t cbiliter . ipse Ockham perperam repetiit. 6 Aristot., Praedicamenta, c. 1 (la 6-7). A V ' 6
DEUMVERSALD3US
4
7
conceptui; aliter accipitur stricte, pro aliquo tali praedicabili per se primo modo de aliquibus quibus est univocum, vel de pronomine demonstrante aliquam rem. 75 T e r m i n u s autem denominativus, ad praesens, dupliciter potest accipi, scilicet stricte, et sic terrninus incipiens sicut abstractum incipit et non habens consimilem finem et significans accidens dicitur terminas denominativus, sicut a 'fortitudine' 'fortis', a 'iustitia' lustus'. Al i te r dicitur large terminus habens consimile principium cum abstracto, sed 80non consimilem finem, sive significet accidens sive non, sicut ab 'anima' dicitur 'animatus'. Et haec de divisionibus terminorum sufficiant. Aliqua autem i n praedictis omissa i n f e r i u s supplebuntur 7 . [CAP. 14. DE HOC COMMUNI ' U N I V E R S A L E OPPOSITO SIBI] ' E T Cum D non E sufficiat' logico tam generalis notitia terminorum, sed oportet S cognoscere I N G Uterminos L A RinI speciali magis, ideo postquam de di' 5visionibus generalibus terminorurn tractatum est, de quibusdam contentis,sub aliquibus illarum divisionum prosequendum est.
Est autem primo tractandum de terminis secundae intentionis, secundo de terminis primae intentionis. Dictum autem est quod termini secundae intentionis sunt tales 'universale', ggenus', 'species' etc., io ideo de ilhs quae ponuntur quinque universalia est modo dicendum. Primo tarnen dicendurn est de hoc communi 'universale' quod praedicatur de orrmi universali, et de singulari opposito sibi 1. 73 est] commune add. C I 7 4 aliquam] talem add. A l , rem] talium DK 7 5 potest accipil accipitur A l K 7 6 et sic] et large. Terminus denominativus stricte sumptus est Al , om. D 7 7 finem] sive terminationem add. C I 7 7 - 7 8 terminus... fortis] sicut a fortimdine dicitur denominative fortis et A l , et add. D I 8 2 - 8 3 Et... supplebuntur orn. B CI , i n locis sais add. D , i deo etc. add. 1,7 4
CAP. 14. - 3 Cum] autem add. D K 1 tem orn. 1 AC t aV m ] t a r a = 4 huiusmodi 8 D BK,K et add. D V primo e s 14AID 4 t 0] K, est add. I 1 1 hoc] termino add. C 1 1 - 1 2 quod... universali ong.. D K 1 1 quod] quia p orA11 on i u p n to u rr ] t e t 4 u si ] c u n t d 1 a 2r do Cf. pinfra, u o Pars r III,t tract. e 6, cc. 2-4. sC d i n.a t I CAP. 14. - 1 Ockham de universalibus diffuse tractavit in Scripto in I Sera., d. 2, g a u lAu q iI n I / qq. 4-8 a u r i4ut (ed. q e St. Bonaventure, N.Y., II, 99-292); in Expositione in librum Porphyrii de praedicabilibus, ]ce 7 m prooem., § 2 (ed. E. A. Moody, Sr. Bonaventure, N.Y. 1965, 9-16). p .m a a u rC a t iId c
48
P
A
R
S
I CA P . 1 4
Est autem primo sciendum quod 'singulare' dupliciter accipitur. Uno modo hoc nomen 'singulare' significat omne illud quod est unurn et non plura. Et isto modo t enen tes quod universale est quaedam 15 qualitas mentis praedicabilis de pluribus, non tamen pro se sed pro illis pluribus, dicere habent quod quodlibet universale est vere et realiter singabre2: quia sicut quaelibet vox, quantamcumque communis per institutionem, est vere et realiter singularis et una numero quia est una et non plures, ita intentio mimae, significans plures res extra, est vere et 20 realiter singularis et una numero, quia est una et non plures res, quamvis significet piares res. Aliter accipitur hoc nomen singulare p r o onmi illo quod est unum et non plura, nec est natum esse signum plurium. Et sic accipiendo 'singulare' nullum universale est singu12re, quia quodlibet universale 25 natum est esse signum plurium et natum est praedicari de pluribus.• Unde vocando universale aliquid quod non est unum numero,—quam acceptionem m u l t i attribuunt universali 8 d i c o quod nihil est universale nisi forte abuteris isto vocabulo, dicendo populum esse unum universale, quia non est unum sed multa; sed illud puerile esset. 3 o Dicendum est igitur quod quodlibet universale est una res singularis, et ideo non est universale nisi per significationem, quia est signum plurium. E t hoc est quod dicit A vi c enn a, V Metaphysicae « Una forma apud intellecturn est relata ad multitudinem, et secundum hunc respectum est universale, quoniam ipsum est intentio in intellectu, cuius 35 comparatio non variatur ad quodcumque acceperis ». Et sequitur: « Haec 13 autem] i taque C I ,! p ri m o cm. A l D 1 4 U n o ] P ri m o CI o m n e om. A V 4 B1 8 q uquaecumque i a ] A , tmiversalis i n significando et adj. K 1 9 etl .., numero om. et D, orn. K H quantumc.1 B C D I K ;! una] res numero adj . A l
2 0
plures ] res, quamvis signifi cet phires res adj . A l i t a ] ista
enim A ' , est adj. D 2 0 - 2 2 intentio... res ] quod qualitas taus mentis quantumc urnque mul ta s i gni ficet es t una e t n o n pl ures K 2 1 u n a l ] res num ero adj . D 2 3 o m n i om. A l B D E K 24 non] est add. B D p l u r a l et est signum alicuius singularis. P ri mo m odo accipiendo singulare add. A nec... signum] et non est significativum C
2 7
al i qui d] i l l ud C I
2 8
est] sic add. A '
versale] tale add. K , add. mg. D i s t o v oc abulo] signifi cato v oc abuli A l C D I K
3 2
praedicationem A l I , p e r praedicationem v e! significationem C , p ro significatione K
2 9
uni -
p e r s ignif.] per 3
4
es t] e ri t
B D I: relata] lata A V 4 , r e l a t i v a 2Cf. Richardus de Campsall, Contra ponentes naturam generis... extra intelB 3lectum 4 " I-d e3o dicendum est quod genus et species et huiusmodi universalia non 5 sunt res extra animam... sed sunt formae universales exsistentes in anima sicut h u in quae tamen sunt formae singulares in essendo sicut alia accidentia in n subiecto, c r e s(cod. p cit., f. 93va); Campsall testimonio affert Avicennam, Metaph., V, c. 2 anima" e c t u (ed. cit., f. 87va). 8 Cf. Scotus, Opus Oxon., II, d. 3, g. I, n. 8 (ed. Wadding, m l hVI, 360s.). a 4 Avicerma, Metaph., V, c. 1 (ed. cit., f. 87rb). n c r e l a t i o n e
49
DE UNIVERSALIBUS
forma, quamvis in comparatione individuorum sit universalis, tamen in comparatione animae singularis, in qua imprimitur, est individua. Ipsa enim est una ex formis quae sunt in intellectu ». Vult dicere quod uni40versale est una intentio singularis ipsius animae, nata praedicari de pluribus, ita quod propter hoc quod est nata praedicari de pluribus, non pro se sed pro illis pluribus, ipsa dicitur universalis; propter hoc autem quod est una forma, exsistens realiter in intellectu, dicitur singularis. Et ita 'singulare' primo modo dictum praedicatur de universali, non Lamen 45secundo modo dicturn; ad modum quo dicimus quod sol est causa universalis, et tamen vere est res particularis et singularis, et per consequens vere est causa singularis et particularis Dicitur enim sol causa universalis, quia est causa plurium, scilicet orrmium istorum infeHorum generabiliurn et corruptibilium. Dicitur autem causa particularis, quia soest una causa et non plures causae. Sic intentio animae dicitur universalis, quia est signurn praedicabile de pluribus; e t dicitur etiarn singularis, quia est una res et non plures res. Verumtamen sciendum quod universale duplex est. Quoddam est universale naturaliter, quod scilicet naturaliter est signum praedicabile 55de pluribus, ad modum, proportionaliter, quo fumus naturaliter significat ignem et gemitus inftrrni dolorem et risus interiorem laetitiam. Et tale universale non est nisi intentio mimae, ita quod nulla substantia extra animam nec aliquod accidens extra animam est tale universale. Et de tali universali loquar in sequentibus capitulis. Aliud est universale per 6ovoluntariarn institutionem. Et sic vox prolata, quae est vere una qualitas numero, est universalis, quia scilicet est signum voluntarie institutum ad significandum plura. Unde sicut vox dicitur communis, ita potest dici universalis; sed hoc non habet ex natura rei sed ex placito instimentiutn tanturn.
38 animae om. K i n qua i mpri mi tur] cui i mponi tur K 41 i ta... pluribus del. (per va-cat) A ' , om. K
4 2
4 0
autem orn. A ' D
animae] v el i n anima asid. mg. I 4 7
causa' om. A B e t parti -
cularis om. D K LI Di c i tur... s ol ] di c i mus e n i m q u o d s ol est A ' D K 4 8 p l u ri u m ] m u l t o ru m e f fectuum C I 4 9 autem] etiam C, om. I parti c ul ari s ] et singularis add. C I 5 0 non] est add. AlD
5 1
pl uri bus ] multis B CI, et add. C I e t i a m ] autem A l E , enina A V ', om. C I 5 2 est... res '] 56 dol orem om. A V ' 5 4 rtaturahter] natural e B
non est plures res sed una A ' r e s ' om. C I K
58 al i quod c m. B C 5 9 es t] v e re add. C 6 1 4 sed] e t B CI , 6 4 tantum] soltma (p. sed) D K 63
O C KH AM , S U M A L O G IC A E
sc.ilicet om. A C V
4
62 i ta] sic eti am C
50
P
A
R
S
I CA P . 1 5
[ C A P . 1 5 . Q U O D U N I V E R S A L E N O N S I T A L I Q U A RE S E X T R A A N I M A M I
Et quia non sufficit ista narrare nisi manifesta ratione probenmr, ideo pro praedictis aliquas rationes adducam, necnon et auctoritatibus confirmabo 1• Quod enim nullum universale sit aliqua substantia extra a n i ma m sevidenter probari potest. Primo quidem sic:/111.1111111universale exsistens est substantia singularis et una numero. Si enirn diceretur quod sic, sequeretur quod Sortes esset aliquod universale, quia non est maior ratio quare unum universale sit una substantia singularis quam 3Iin. igitur substantia singularis est aliquod universale, sed omnis substantia 10 est una numero et singularis, quia onmis substantia vel est una res et non plures vel est plures res. Si est una et non plures, est una numero; hoc enim ab onmibus vocatur unum numero. Si autem aliqua substantia est plures res, vel est plures res singulares vel plures res universales. Si primum detur, sequitur quod aliqua substantia esset plures substantiae singulares, et per consequens eadem ratione aliqua substantia esset plures homines; et tunc, quamvis universale distingueretur a particulari uno, non tamen distingueretur a particularibus. Si autem aliqua substantia esset plures res universales, accipio unam istarum rerurn universalium et quaero: aut est plures res aut una et non plures. Si secundum 20 detur, sequitur quod est singularis; si primum detur, quaero: aut est plures res singulares aut plures res universales. Et ita ve1 erit processus CAP. 15. - 2 Et] sed CI n i s i ] etiam adj. C
6
quidem orn. A l K
8
aliquod om. A c n c
9
guate
CE! Comp., quod A A ' B D K V 4 i CuE n9 a- 1] 1 N u l l a . „ singularis om. A 1 0 al i quod om. B K s e d om. C I 1 1 substantia] aliud m AaV g i a res (4 im g . ) 15 s equitur quod] tunc eadem rati one posset concedi D K 1 V , vhomines, e l i ' qqui 1 a u aa ]al i qua u substantia n a add. CD K a 1 6m- 1 7p et... . homines] e t n o n potest assignari rati o quod h ls u ab s e t a c n t i a ] essent (swat K ) magia istae substantiae singulares guata illae D K , e t n o n posset dan i ra ti o quare magia C o m p o e s t .m ,istae res singulares guata Haz add. mg. Comp. 1 6 ratione] posset concedi quod adj. mg. Comp. essent p i a r e s m . a partic.] g 18 ab omnibus K , a pluribus Comp. 1 9 csset] est D Comp., sit K , accipio] accipiam A 'D K , .A illara add. K t m a m ] rem adj. A , i s tarurn] i l l arum B C D I K r e r u m om. D K 2 0 et quaero mg. I , B ' A om. ,I VC, et quaeram A l DIC, de i l l a (re A ') add. A ' D K i plures ll una A A 1 B c4 i una et non m om. C I 2 0 - 2 1 sectmdum... p Hm u m trp. A A ' C I 2 1 quaero] u t prius adj. A I D I , 1 r e s ] u n i v e r s a l i t e r .C 22 pl ures 1 a d dA . K . , o m . A 1 2 Jp m . C o CAP. 15. - ' Cf . supra, cap. 14, nota 1. Argumenta sequentibus similia ocIl C K a currunt apud l Henricum de Harclay (cf. G. Gál, "Henricus de Harclay" cit., pp. r e u ] ' rsa 186-234) e t apud Richardum de Campsall, Contra ponentes naturam generis... extra re e l o intellectum (cod. cit., f . 93v); recitantur atque refutantur a Gualtero Burlaeo in is q u m u r de universalibus a .sTractatu (ed. cum commentario I n Artem Veterem, Venetiis 1541, A ] ff. 2vb-6rb). I,t B w C a Ic K
DE UNDTERSALIBUS
5
1
in infinitum vel stabitur quod nulla substantia est universalis ita quod non singularis, ex quo relinquitur quod nulla substantia est universal. 25 I t e m , si aliquod universale esset substaraia una, exsistens in substantiis singularibus, distincta ab eis, sequeretur quod posset esse sine eis, quia ~ l i s res prior naturaliter potestper divimm potentiam esse sine ea; sed consequens est absurdum. Item, si opinio ista esset vera, nullurn individuurn posset crean i si 30aliquod individuum praeexsisteret, quia non totum caperetesse de nulo si universale quod est in eo prius fuit in alio. Propter idem etiam sequeretur quod Deus non posset unum individuum substantiae adnihilare nisi cetera individua destrueret, quia si adnihilaret aliquod individuurn, destrueret totum quod est de essentia individui, et per consequens 35strueret illud universale quod est in eo et in aliis , enon t manerent, p e r cum c onon n possent s e q raanere u e nsine s parte sua, quale ponitur illud universale. a l i a Item, tale universale non posset poni aliquid totaliter extra essentiam individui; esset igitur de essentia individui, et per consequens individuum componeretur ex universalibus, et ita individuum non esset magis singulare quam universale. Item, sequeretur quod aliquid de essentia Christi esset miserum et damnatum, quia illa natura communis exsistens realiter in Christo et in damnato esset damnata, quia in luda. Hoc autem absurdum est. 45 A l i a e multae rationes adduci possent, quas causa brevitatis pertranseo, et eandem conclusionem confirmo per auctoritates. Primo, per A r i s t o t e l e m, VII Metaphysicae 2 , tractans u b i quaestionem e x i an n universale t e n t sit i substantia, o n e demonstrat quod istam 23-24 nulla... singularis] ista substantia est ita singularis quod non universalis Comp. 2 4 non] sit add. B E 2 5 Itern] Ampl i us C I s ubs tandi s ] suis Comp., om C D K V ' 2 6 quod] turtc A V ' eis] di v i na potencia =Id. A V ' Adhuc C I s i ] s ed E
3
2 7 res] quae est add. D 0
2 8 sed consequem] quod A V '
2 9
heni l
al i quod] aliquid BE, al i ud add. D K I I i ndi v i duurn] i ndi v i dui B E
(29-30 i n d i v i d u u m i ta et Comp.) 3 1 al i o] e t add. D K P r o p t e r om. C I i d e r n ] i tem C, i l l ud K V ' ji eti am om. A B CE 3 3 al i quod] u n u rn A V 4 4 m eadd.n C I d 3 a6 ] possent] possint D V ' Ca n , . 3 8 'tests] A mpl i tu C I !, ex tra] 34-35 3destrucretl totum e s s e animam vel ex tra add. A 3 9 - 4 0 i ndi v .] magis A ' 4 0 non om. A ' D K 4 1 singulare... tmi v . V ' , Pp. A l B D I K V i l l i t u 4 exsistit i n dl uda et est a d damnata, . i gi tur i n Chri s to B 4 3 e t ] v e l c ommtmis C , om. I 11 i n ] lucia add. ,K, s e sed d 'del. A ' , om. A add. D DIV K (4 v 4e l 4 45 Al i s e] Praeter has CI, autem add. A V ' 4 5 - 4 6 petranseo] di mi tto CK , obmi tti t Comp. 4 7 ubi] Iq u) i a etiam add. A ' D 4 8 demons trat] determinate di c i t A V ', determinar Comp. ie n cl ou n d a vs e i r s m . Aristot., Metaph., VII, c. 13, t. 44 (10381) 8-9). o A l , d m ca d . . C K Il u d
52
P
A
I
L
S
I CA P . 1 5
nullum universale est substantia. Unde dicit: « Impossibile est substantiam esse quodcumque universaliter dictomm ». s o Item, X Metaphysicae dicit 8 substantiam : « Sesti possibile, sicut in sermonibus de substantia et ente clict a u e hoc substantiam ut aliquid unum praeter multa ». mm iest, necqipsum n quibus u l patet l u quod m secundum intentionem A r i s t o t e l i s Ex u n i v e r s nullurn universale est substantia, quamvis supponat pro substantiis. 5 5 a l Ci o m u mme n t a t o r, V I I Metaphysicae, commento 44 4 Item, s individuo :e « non I ns est substantia nisi materia et forma particularis, ex quibus e componitur ». Item, ibidem, commento 45 5 est u: t aliquod « D iiliorum c a mquae u sdicuntur universalia sit substantia alicuius 60 rei, etsi rerum». i gdeclarent i t substantias u r q Item, ibidem, u o commento d 47 6 substantiarum :i «m pexsisternium o s s peri se ». Ib m ipVIII Item, ol sMetaphysicae, es i b i l e commento 2 7 stantia :e « neque sU genus n t i v ».e r s a l e 6 s u n o n Item, X tMetaphysicae, commento [6] 8 substantiae, i « ssmanifestum :e C ut t m a est quod ens commune non est substantia exsistens ».-t l i a su n extra u i nr s a i v animan). e b p praedictis ao rauctoritatibus n Ex n t pluribusque aliis colligi potest quod si nullum se universale n est substantia, t qualitercumque consideretur. Unde 70 consideratio intellectus non facit quod aliquid sit substantia vel non sit substantia, quamvis significatio termini faciat quod de ipso, non pro se, praedicetur hoc nomen 'substantia' ve l non praedicetur. Sicut si iste terminas 'canis' i n ista propositione 'canis est animal' stet pro animali latrabill vera est, si pro caelesti sidere falsa est. Quod tamen 49 di c i t] q u o d add. A l C D I K
5 1
I t e m ] Praeterea C I 11 c l i c i t] sic B , orn. C I K FI i taque]
ista quia A B , i ta hoc I 5 2 possibile] impossibile A I K , qued corr. C 5 3 hoc substantiam] hace substantia C u t ] v el K V ', nec A , cris CI a l i q u i d ] aliqua C 5 4 quibus] quo CI 5 6 44] di c i t add. C
5 7
i ndi v i duo] i nqui t add. D
5 9
quod B D V ' a l i q u o d ] aliquid A vcrr., Comp.
Dicarnus] i nqui t add. D i g i t u r orn. B C I K 6 1
62 is ta] scil. universalia add. K . universalia add. Comp. orn. B C I Comp. 6
V ', orn. a/i i
7 3
6 0
ut]
c oi ] determinara seu add. D , determinet vel add. K 6 4
Item, V I I I ] A dhuc I V C I I ° orara. 2
v el ] al i ud v el add. I n o n praedic eturl] al i ud C Clamp.
Aristot., Metaph., X , c. 2, t. 6 (1053b 17-19). 4 Averroes, In Arista. Metapk, VII, t . 44 (ed. Iuntina, VIII, f. 92vb). 5 Averroes, ibidem, t. 45 (f. 93ra). 6 Averroes, ibidem, t. 47 (f. 93va); sed ib i 1egitur 'exsistentes' et non 'exsistentium'. 7 Averroes, ibidem, VIII, t. 2 (f. 99ra). 8 Averroes, ibidem, X, t. 6 (f. 120rb).
DE UNIVERSALIBUS
5
3
eadem res propter unam considerationem sit substantia et propter aliam non sit substantia est impossibile. Et ideo simpliciter concedendum est quod nullum universale est substantia, qiulitercumque consideretur. Sed quodlibet universale est SOintentio animae, quae secundum unam opinionem probabilem ab actu intelligendi non differt 9. linde d i c u n t " quod intellectio qua intelligo hominem est signum naturale hominum, ita naturale sicut gemitus est signum infirmitatis vel tris titiae seu doloris; et est tale signum quod potest stare pro hominibus i n propositionibus mentalibus, sicut SSvox potest stare pro rebus in propositionibus vocalibus. Quod enim universale sit intendo anirnae, satis exprimit A v ce n n a, V Metaphysicae, ubi dicit 11: «Dico ergo quod universale dicitur tribus modis. Dicitur enim universale secundum hoc quod praedicatur in actu de multis, sicut 'homo', e t dicitur universale intentio SOquam possibile est praedicari de multis». Et sequitur: «Dicitur etiam universale intendo quam nihil prohibet opinan i quin praedicetur de multis ». Ex quibus aliisque multis patet quod universale est intendo animae nata praedicari de multis. Quod etiam ratione confirman i potest, nam omne universale, se95cundum omnes, est de multis praedicabile; sed sola intendo animae vel signum voluntarie institutum naturn est praedicari et non substantia aliqua; ergo sola intendo animae vel signum voluntarie institutum est universale. Sed nunc non utor 'universali' pro signo voluntarie instituto, sed pro illo quod naturaliter est universale. loo Q u o d enim substantia non sit nata praedicari patet, quia si sic, sequeretur quod propositio componeretur ex substantiis particularibus, et per consequens subiectum esset Romae et praedicatum in Anglia, quod absurdum est. 76 aliarn] considerationem add. C V ' 7 8 simpliciter om. C I 8 1 di ffert] dis tinguitur C I 82 natural e] c ommune A ' , universale D , o n m i u m add. C I , significans add. A V 4 horrti num] homi nem A V ' Comp., est add. A ' C , et add. B D I K 8 2 - 8 3 gemitus] i nfi rm orum add. A ' , a d d . m g . C a m p . 1 1 84-85 sicut.... vocalibus om. B K 8 6 - 8 7 ex pri mi t Av ic erma] patet per Av i c ennam C I 8 7 Di c o om. C K JI ergo om. C [ K 8 8 secundum om. C I 8 9 i n om. CE e t Qm. A B V 4 9 0 C , ssi miel i ter q u i t u 9r ]1 opi nad] e x natura rei add. C 9 4 Qu o d ] E t I V ', E x C consimiliter I Comp. 96 praedicari] de multis add. B C 9 7 v el ] solum add. A ' 9 8 non om. A 1 0 0 eni m] autem A D K 1 0 0 - 0 1 sequeretur quod om. K propositione add. D
1 0 1 substantiis] singtdaribus v el add. A e t ] de aliqua
1 0 2 consequens] esset concedendum quod add. D K ' esset] est B, eri t C I JI A n -
glia] Norv egi a A '
9 Ut dictum est supra, cap. 12. i t ) Hoc d ixit ipsemet Ockham, supra, cap. 12, in fine. 1 1 Aviceima, Metaph., y , c. 1 (ed. cit., E 86va).
54
P
A
R
S
I CAP. 16
kan, propositio non est risi in mente vel in voce vel in scripto; igitur partes eius non sunt nisi in mente vel in voce vel in scripto; hu- los iusmodi autem non sunt substantiae particulares Constat igitur quod nulla propositio ex substantiis componi potest. Componitur autem propositio ex uráversalibus, universalia igitur non sunt substantiae ullo modo.
[CAP. 16. DE OPINIONECIRCAESSELINIVERSALIS:QUOMODO HABETESSEEXTRA ANINLAII?CONTRA SCOTLIM] Quamvis multis sit perspicuurn quod universale non sit aliqua substantia extra animam exsistens in individuis, distincta realter ab eis, videtur unten a l i q u i b u s q u o d universale est aliquo modo extra 5 animan' in individuis, non quidem distinctum realiter ab eis, sed tantum distinctutn formaliter ab eisdem 1. Unde dicunt quod in Sorte est natura humana, quae contrahitur ad Sortem per mara differentiam individualem, quae ab illa natura non distinguitur realiter sed formaliter. Unde non sunt duae res, una tamen non est formaliter alla. Sed ista opinio ormino improbabilis videtur miEi. Primo, quia in creaturis numquam potest esse aliqua distinctio quAlisamique extra animam nisi ubi res distinctae sunt; si igitur inter istam naturam et istam differentiam sit qualiscurnque distinctio, oportet quod sint res realiter distinctae. Assumptum probo per forrnarn syllogisticam sic: ista natura non est is distincta formaliter ab ista natura; haec differentia individualis est distincta formaliter ab hac natura; igitur haec differentia individunlis non esthaec natura. kan, eadem res non est cornmunis et propria; sed secundum e o s 106 Constar] restat C I 1 0 7 subst.] particularibus add. K 1 0 8 ul l o] nullo BI CAP. 16. - 3 sitt] est AIC IV tiam] naturam 4 7 D iK n 9] natura] differentia Camp. 1 1 impmb.1 irrationalis CI, impossibilis rt add. ut V ' ,eabsurda o d es e improbabilis m Comp. 1 5 sic] etiam per syllogismum expositorium sic add. C 15-16 ista— a dista] dh a .e c Comp. 1 7 haec] ista A' C D IK 1 9 Item] Amplits CI B , CAP. Scoti de conceptu universali, de natura communi et de o r16. -n1 Doctrinam n i principio individuationis vide praesertim in Opere Oxon., II, d. 3, qq. 1-6 (ed. Wadd d quam, multo diffusius quam hic, impugnavit Ockham in Scripto ding,aVI, 334-421), . in I Sent., d. 2, g. 6 (ed. St. Bonaventure, N.Y., II, 160-224); hoc capitulum recital I atque8reprobat Pseudo Richardus de Campsall in sua Logica contra Ockham, cuius partem edidit E. A. Synan, "The Universal and Supposition in a a huc spectantem d Logica ] Attributed to Richard o f Campsall", Nine Mediaeval Thinkers (Pontifical i s Institute o f pMediaeval Studies. Studies and Texts 1), Toronto 1955, 183-232. u m a d d .
DE UNDTERSALIBUS
5
5
2 0 tur nullum universale et differentia individualis sunt eadem res. d Item, eidem rei creatae non possunt convenire opposita; commune i autem et proprium sunt opposita; ergo eadem res non est communis f et propria. Quod tamen sequeretur si differentia individualis et natura 2 f5communis essent eadem res. Item, si natura communis esset eadem realiter cum differentia e r i g i t u r t o t essentrealiternaturaecommunesq u o tsuntdiffee rentiae individuales, et per consequens nullum eorurn esset commune, n sed quodlibet esset proprium 2 differentiae cui est eadem realiter. t0 I t e m , quaelibet res se ipsa vel per aliquid sibi intrinsecurn distinguitur 3 i aquocumque distinguitur; sed alia est humanitas Sortis et alia Platonis; a igitur se ipsis distinguuntur; non igitur per differentias additas. i Item, secundum sententiam A r i s t o t e l i s a quaecumque d i fn ferunt specie, differunt numero; sed natura hominis et natura asini se d5ipsis distinguuntur specie, ergo se ipsis distinguuntur numero; ergo se 3 i ipsa quaelibet illarum est una numero. v Item, illud quod per nullam potentiam potest competere pluribus, i per nullam potentiam est praedicabile de pluribus; sed taus natura, si d sit eadem realiter cum differentia individn2li, per nullam potentiam u0potest convenire pluribus, quia nullo modo potest competere alteri 4 a individuo; ergo per nallam potentiam potest esse praedicabile de plul ribus, et per consequens per nullam potentiam potest esse universale. i Item, accipio illam differentiam individualem e t nataram quam s contrahit et quaero: aut inter ea est maior distinctio quam inter duo e5individua aut minor. Non maior, quia non differunt realiter, individua 4 s autem differunt realiter. Nec minor, quia tunc essent eiusdem rationis, t p 20 universale... c o m m u n e ] natura... commtmis y ' , i g i tu r clifferentia individualis n o n es t c o m r munis A 2 2 Item] Aciltuc I 2 3 autem om. C I 2 4 si] propri a add. I 2 5 res] realiter add. C o 28 nullum... c ommune ita codd. Comp. e o m m om. C I 2 9 quodlibet] quidlibet A l D V 4 eorum add. A ' p r o p r i u m ] propri a A , sicut add. C d i ffe re n ti a e l individuali add. I !, real i ter] f o rp A, , q u a e l i b e t maliter Gem., otn. K 3 0 I t e m ] Ampl i as C I a l i q u i d ] al i quod A A r 31 1 et om. A ' D , al i al om. C I 3 2 dis tinguuntur] v el per aliquid sibi intrinsecum add. K 3 5 distinE , tur]a dli ffe i num td B 3V 8 ' Si] c, uro C I a 4 l 0 iconvenire] u d c ompetere C I c o m p e t e r e ] c onv eni re i 0guuri o d i . K A l D 4 1 praedicabile] praedicabilis D 4 3 heni l Ampl i as C I 4 4 aut] utrurn C I e s t ] sit C I a 45 realiter] duo add. A ' 4 5 - 4 6 individua... realiter om. D K , 2Ita (etiam Pseudo Campsall, art. cit., p. 191) pro: ì ù lh earum esset comu munis, sed quaelibet esset propria. 3 Cf. Aristot., Metaph., V, c. 9; X, c. 3, t.12 n (1018a 12-15; 10541, 27 - 1055a 2). i v e
56
P
A
R
S
I CA P . 1 6
sicut duo individua sunt eiusdem rationis, et per consequens si unum est de se unurn numero et reliquurn erit de se unum numero. Item, quaero: aut natura est differentia individualis aut non. Si sic, arguo syllogistice sic: haec differentia individunlis est propria et non so communis; haec differentia individualis est natura; ergo natura est propria et non communis. Quod est intentum. Sirniliter arguo syllogistice sic: haec differentia individualis non est distincta formaliter a differentia h a e c differentiaindivichinlisestnatura;ergonaturanonest distincta formaliter a differentia individual — Si autem detur quod 55 haec differentia indivilinlis non est natura, habetur intentum, nam sequitur: differentia individualis non est natura, ergo differentia individualis non est realiter natura; quia ex opposito consequentis sequitur oppositurn antecedentis, sic arguendo: differentia individualis est realiter natura; ergo differentia individualis est natura. Consequentia patet, 60 quia a determinabili, sumpto cum determinatione non distrahente nec diminuente, ad determinabile per se sumptum est bona consequentia. 'Realiter' autem non est determinatio distrahens nec dirninuens. Igitur sequitur: differentia individualis est realiter natura, ergo differentia indi65 vidonlis est natura. Dicendum est igitur quod in creaturis nulla est taus distinctio formalis, sed quaecumque in creaturis sunt distincta, realiter sunt distincta, et sunt res distinctae si utrumque illorum sit vera res. linde sicut in creaturis tales modi arguendi numquam negari debent l o c est a, hoc est b, ergo b est a', nec tales l o c non est a, hoc est b, igitur b non est 70 a', ita numquam debet negari in creaturis quin quandocumque contradictoria verificantur de aliquibus, illa sunt distincta, nisi aliqua determinatio vel aliquod syncategorema sit causa taus verificationis; quod in proposito poni non debet. Et ideo debemus dicere cum p h i l o s op his quod in substantia particulari nihil est substantiale penitus nisi 75 forma particularis et materia particuhris vel aliquid compositum ex talibus. Et ideo non est imaginandum quod in Sorte sit hunianitas vel 47 sicut... raticuais orn. (l i ont) B V ' add. V ' e r i t ] est A 'I , om. B C
4 9
4 8
s e'] e t realiter add. A u n u m i ] i n add. A l e t ] realiter
Itern] Praeterea C I a u t natura mg. C1 : n o n ] est differentia
individualis add. B V ' Comp. 5 0 - 5 3 est... individualis trp. p. indiv iduali ( l i . 55) A V '
5 2
Quod
est i ntenmrn om. A D N , 56-57 sequitur] hace add. D 58 consequentis om. D K 5 9 antecedentis om. D K s i c arguendo] 'quia , 1(nani K ) s equi tur D K 6 1 qui a] per hanc regul am D K d i s t ra h e n t e ] destruente C V ' Comp. s y l l o g i s t i c 63 n o n ] nec B D V ' d i s tra h e n s ] destruens C Comp. n e c ] v ere add. C 6 4 - 6 5 s equitur... natura] e etc. K 7 . 0 a o m . D h o e ' l non add. A A ' 7 1 i n creaturis om. A V ' 7 2 aliquibus] quod o Dm C DK add. I 7 V4 dicere] ponere A ' D , om. K 7 4 - 7 5 philosophis] Philosopho C I 7 5 substancia'le] substantia C I 7 6 e t] v el C I K 5 5 a u t e
DE UNIVERSAL-1BM
5
7
natura humana distincta a Sorte quocurnque modo, cui addatur una differentia individn2lis ,bile substantiale exsistens in Sorte vel est materia particularis vel forma c o n t r avel particularis h aliquid e n compositum ex his. E t ideo onmis essentia et squidditas et quidquid est substantiae, si sit realiter extra animam, vel est i l l aet absolute simpliciter m materia vel forma vel compositurn ex his, vel nsubstantia a t immaterialis u r abstracta, secundum doctrinara P e r i p a t e85 tai c omr u m , . s e d q u[CAP.i17. DE SOLUTIONEDUISIORUM QUAE MOVERI POSSUNT d q u CONTRAPRAEDICTA] i d Et quoniam i m a solutio dubiorum est veritatis manifestado, ideo contra praedicta g i aliquae n obiectiones sunt ponendae, ut solvanmr. Multis enim non parvae auctoritatis viris videtur quod universale sit aliquo modo a extra animan' e t de essentia substantiarum particularium. A d quod probandum nonnullas rationes et auctoritates adducunt. Unde dicunt 1 quod guando aliqua realiter conveniunt et realiter differunt, per alud conveniunt et per aliud differunt. Sortes autem et 10 Plato conveniunt realiter et realiter differunt; igitur distinctis conveniunt et differunt; sed conveniunt in humanitate et etiam in materia et forma; igitur includunt aliqua praeter ista, quibus distinguuntur. lila vocant differentias individuales. Item, plus conveniunt Sortes et Plato quam Sortes et asinus; igitur 15 in aliquo conveniunt Sortes et Plato in quo non conveniunt Sortes et asinus; sed non conveniunt in aliquo uno numeraliter; igitur illud in quo conveniunt non est unum numero; igimr est aliquid corranune. 79 individualis om. D K 8 1 - 8 3 Et... his mg. B C 84 immaterialis] vel add. B
8 2
quidquid est] quod qui d D I
CAP. 17. - 3 Et] sed BI 4 sunt... solventur] solvendae ponentur A' BD K, s. p. quae suo loco solventur C„ s. p. et solvendae I eni m ] autem C1 6 et] sit add. CI essentia] primarum add. I subst. part.] singularium, praedicabile de eis C A d quod] et ad hoc C 7 normullas] nullas K e t ] etiam C 8 Unde dicunt] Primo igitur arguitur sic I 9 aliud... aliud] aliquid... aliquid C 9 - 1 0 Sortes... differtmt om. (hom.) D K 1 0 et] etiam add. A 1 0 - 1 1 conveniunt'... differunt om. AV 4 scilicet ma] 1 1 Petms f oet Martinus r add. K 1 2 aliqua... isu] aliquid aliud vel alia A qui bus ] realiter adj. I ' di st.] et add. A' C K v oc ant ] vocantur AC V 414-16 annua... asinus] angelus... angelus AV ,4 i pest non 1 s 5unurn i - a 1numero d 6 d . C 1 I 7 aliquid] aliquod a l i u d C 1n u m 3 e r a l i t e r ] Cf.t Scotus, 1, d. 2, p. 2, qq. 1 : 4 , ds i CAP. f f e e17.r -e1d n i a s Ordinatio, ] dII, i 354s.). i - l f f l e r u e nd t i a e A i h , C 3 n9 8V ( e d . 4q V a u t i c ao n a , c o n v e n
58
PARS r CAP . 1 7
Itern, X Metaphysicae 2 : I n omniurn o m naliorum i est mensura quae sunt in illo genere. Sed nullurn sing e n e r e guiare est mensura otrmium aliorum, quia non omnium individuorum 2 e speciei; s t eiusdem 0 igitur est aliquid praeter individuum. u n u Item, omne superius est de essentia inferioris, igitur universale est m de essentia substantiae; sed non-substantia non est de essentia substanp r i tiae; igitur aliquod universale est substantia. m u m Item, si nullum universale esset substantia, igitur omnia universalia 25 q u essent accidentia, et per consequens otrmia praedicamenta essent accio d
dentia, et ita praedicarnentum substantiae esset accidens, et per consequens aliquod accidens esset per se superius ad substantiam. Immo sequeretur quod idem esset superius ad se, quia illa universalia non possent poni nisi in genere qnnlitatis si sint accidentia, et per consequens 30 p r esset commune ad hoc universale quod est praedicamentum qualitatis. a Aliae rationes et auctoritates innumerae adducuntur pro ista opie nione, quas causa brevitatis omitto ad praesens, dicturus de eis in diversis locis i n fe ri u s 2 d .i Et ad istas responde°. Ad p r i m u m ' concedo quod Sortes et 3 c Plato realiter conveniunt et realiter differunt, quia realiter conveniunt 5 a specifice et realiter differunt numeraliter. Et per idem conveniunt spem cifice et differunt numeraliter, sicut a l i t 5 habent dicere quod dife ferentia individualis per idem convenit realiter cum natura et differt 40 formaliter. n t Et s i d i c a s quod idem non est causa convenientiae et diffeu rentiae, d i c e n d u m quod vemm est quod idem non est causa conm venientiae et differentiae oppositae i i i convenientiae, quo modo non est T proposito, nam inter convenientiam specificam et differentiam nume- 45 in i ralem nulla est penitus oppositio. Concedendum est igitur quod Sortes n idem convenit specifice cum Platone et differt numeraliter ab eodern. per l 18 k a n ] Ampl i us C , Ul teri us I 1 9 om ni um om. B D a l i o ru m ] i l l orum A C V inere om.4 BqDuI Ka e2 . 2. . heni gl Adbuc e - es s enti a] natura sui C 2 3 substantiae'] Sortis A , singularis CI B, particularis add. A ' n o n ' ] nulla I, om. C n o n ' om. I 2 4 e-51 i n plus quam add. A , add. mg. B , tadd. sed del. V ' s ubs tanti al q u o d est c ontra praedicta add. D K , i g i t u r etc . add. A V ' 2 5 Ite ro ] Amplius C I 2 5 - 2 6 i gi tur... accidential onme universale esset accidens A ' D 3 0 si s i nt] si essent a CI, ex quo stmt K 3 4 quasl ego add. I d i c t u r u s ] tamen add. A ' 3 6 E t om. C D I ' istasl p ri tmum i s torum CI, rationes add. B 3 8 specifice] specie A V ' , i n specie B 3 8 - 3 9 specifice] s pecie i B 4 0 - 4 1 per... formal i ter] e t natura per ipsos c onv eniunt real i ter Hect n o n formal i ter et i n Mis convenitmt et di fferunt A 4 5 differentiaml individualem vel add. B 4 6 nul l a] n o n C I s e 2Aristot., Metaph., X, c. 1, t. 3 (1052b 31-32). 8 Cf. Pan H, c. 2. 4 Supra, un. 8-13. S c i l i c e t Scotistac. s s e
DE UNFTERSALIBUS
5
9
S e c u n d u m etiam argumentum 6 non movet: non enim sequitur Sortes et Plato plus conveniunt quam Sortes et asinus, igitur in aliquo soplus conveniunt', sed sufficit quod se ipsis plus conveniant. Unde dico quod Sortes per animam suarn intellectivam plus convenit cum Platone quam cum asino, et se toto plus convenit cum Platone quam curn asino. Unde de virtute sermonis non debet concedi quod Sortes et Plato conveniunt in aliquo quod est de essentia eorum, sed debet concedi quod 55conveniunt aliquibus, quia formis suis et se ipsis; quamvis si per contradictionem esset una natura in illis, convenirent in illa, sicut si - per contradictionem - Deus esset fatuus, male regeret mundum. Ad a l i u d 7 dicendum est quod quamvis unurn individuum non sit mensura onmium individuomm eiusdem generis vel eiusdem speciei 60specialissimae, idem tamen individuum potest esse mensura individuorum alterius generis vel individuorum multomrn eiusdem speciei, et hoc sufficit pro intentione A r i s t o t e l i s. Ad aliud 8 dicendum est quod loquendo de vi vocis et secundum proprietatem sermonis concedi debet quod nullum universale est de 65essentia cuiuscumque substantiae. Omne enim universale est intentio animae vel aliquod signum voluntarie institutum; nullum autem tale est de essentia substantiae T e t universale aliquod i d e o est de essentia substantiae cuiuscumque, sed magis n u lloquendo proprie l u mdebet dici quod universale exprimit vel explicat nag e substantiae, turam n u hoc s est naturam quae est substantia. Et hoc est quod , dicit C o m m e n t a t o r, V I I Metaphysicae 9 ,n « aliquod quod qe u oillorum dc quae dicuntur universalia sit substantia alicuius rei, ia mdeclarent etsi pl o issubstantias s qi b i rerum l e ». Unde omnes auctoritates quae sonant universalia esse de essentia substantiarum vel esse in substantiis vel esse u e as t s p e c 49-52 asinus... a s i r i o ] angelus.. angelo... angelo A V i52 et...4 aseino' s 5 om. 0 (hom.)s B I e 5 d3 Plato] s unonf add. fi B ,cplus i add. t ] K 5 5 - 5 7 quamvis... m undum cm. A nA ' DseK V u nf fie i c mi t 4 vel mai , et sequitur : Item, alia littera addit l i c et non omni um'. Philosophus eni m vel pri nDorum add. A 'K ccipaliter 5 8 v el solum l oqui tur de illis quae s unt eiusdem speciei, sicut patet per exempla sua i bi et de illis n o quae l i aban individua quorum aliqua sunt maiora aliqua mi nora. E t v u l t q u o d al i qui d mi nus aliis s i t n cmensura al i orum, n o n tornen omni um i ndi v i duorum fi lias speciei, sed tantum i l l orum quae non s unt ita parv a add. sed del, per va-cat et notat i n mg. I s u l i ttera secundum aliquos vacar A ' 6 1 speciei] m . puta si species habeat gradus poteri t esse mensura i l l orum i ndi v i duorurn quae habent poti orts graduo K add. K 6 3 A d aliud] A l i ud etiam non procedit C 6 5 Om n e eni m] quia omne D K 6 6 autem 5 cm. A V ' 6 7 substantiae] cuiuscumque add. D K 6 7 - 6 8 nec l ... universale cm. D K 7 1 M e 9 otapir.] c omm. 12 add. C 7 2 i l l orum] eorum C I d i c u n t u r l s unt A V 4 7 4 v e l l ] e t m C nA Supra, un. 14-17. 7 Supra, un. 18-21. 8 Supra, un. 22-24. 9 Averi roes, u m ] a l i o
In Arista. Metaph., VII, t. 45 (ed. Iuntina, VIII, f. 93ra). 7
60
P
A
R
S
I CAP . 1 7
partes substantiarum, debent sic intelligi quod auctores non intendunt nisi quod tala universalia declarant, exprimunt, explicant, important et significant substantias rerum. Et s i d i c a s : nomina communia, puta tala 'homo', 'animal' et huiusmodi, significant aliquas res substantiales et non significmt substantias singulares, quia tunc 'homo' significaret ornnes hornines, quod 80 videtur falsum, igitur talla nomina significant aliquas substantias praeter substantias singulares: D i c e n d u m est quod talia nomina significant praecise res singulares. Unde hoc nomen 'homo' nullam rem significat nisi illam quae est homo singularis, e t ideo numquam supponit pro substantia nisi 55 guando supponit p r o homine particulari. E t ideo concedendum est quod hoc nomen 'homo' aeque primo significat omnes homines particulares, nec tamen propter hoc sequitur quod hoc nomen 'homo' sia vox aequivoca, et hoc quia quamvis significet plura aeque primo, tamen unica impositione significat illa et subordinatur in significando illa plura 90 tantum uni conceptui et non pluribus, propter quod univoce praedicatur de eis. Ad u l t i m u m " habent dicere illi qui ponunt intentiones animae esse qualitates mentis, quod ornnia universalia sunt accidentia. Non tamen omnia wfiversalia sunt signa accidentium, sed aliqua sunt signa 95 substantiarum tantum e t illa quae sunt tantum signa substantiarum constituunt praedicamentum substantiae, alia constituunt alia praedicamenta. Concedendurn est igitur quod praedicamentum substantiae est accidens, quamvis declaret substantias et non accidentia. Et ideo concedendum est quod aliquod accidens, illud scilicet quod est signum tan- lo° tum substantiarum, est per se superius ad substantiam. Nec est hoc magis inconveniens quam dicere quod aliqua vox est nomen multarurn substantiarmn. 75-76 auctores... nisi] auctoritates i ntel l i gunt I. om. C K 7 6 explicant om. B C I 7 7 e t s i gnificant om . C I 7 8 di c as ] di c atur A C K V 4 aliquas] alias E V 79 ,4 c o n t r a a d d . non arld. s.lin. I 8 4 i l l am] re m I , re m ode. A K 8 7 - 8 8 parti c .] singulares K 8 8 nec ] n o n C q u o d , o mI . , A i t ] est BE.11/ a A 'I ' l d d . C 4 CI ir 8 m i m9ae Qm. A K 9 4 esse om. rK 9 5 universalial v el accidentia add. C 9 7 a l a i ] autem u n i sK i g n i fi h c ] (quod tc ao n quae versalia a l D ) sunt i signa a (significant K ) accidentium (accidentia K ) add. A ' D K 9 7 - 9 8 praet ] io d e mo . A K 1 0 0 scilicet] accidens add. A I D , es t] unum add. C I 1 0 1 ad a dicamenta] l i accidentium q add. a dI A u b ta] da d ssuas C CI I su substandas . a d C d . 9 Supra, un. 25-32. Ponentes intentiones animae esse qualitates mentis vide A 0 ,supra, cap. 12, nota 6. p l o u r m a . o C m
DE DNIV E RS A MIDS
61
Sed n u m q u i d idem est supeHus ad se ipsum? P o te s t d i c i 105quod non, quia ad hoc quod aliquid sit superius ad aliud requiritur distinctio inter illa. Et ideo potest dici quod non omnia universalia sunt per se inferiora ad hoc commune 'guainas', quamvis omnia Imiversalia sint qualitates, quia hoc commune 'guainas' est cpulitas, non tamen est inferius ad illud sed est ipsurnmet. no E t s i d i c a tu r: idem non praedicatur de diversis praedicamentis, igit ud u m est quod sive idem praedicetur de diversis praedicamentis guando rstant significative sive non, tamen guando illa praedicarnenta stant et qsupponunt non significative non est inconveniens idem praedicari de iis diversis u ' praedicamentis. Linde si in ista 'substantia est qualitas' subiecA turn stet materialiter vel simpliciter pro intentione, ipsa est vera. E t t eodem modo ista est vera 'quantitas est qualitas', si 'quantitas' non astet s i g n i sSicut fi istae duae 'substantia est vox', 'quantitas est vox' verae sunt si 120subiecta nc a t i v esupponant : materialiter et non significative. oe Et t s i d i c a s : qualitas spiritualis est in plus quam quodcumque ni t a praedicamentum, eo quod praedicatur de pluribus, nam praedicatur de eomnibus i d praedicamentis, e t nullum praedicamentum praedicatur de somnibus e m praedicamentis: 125 tp D r i ac e n d u m e st quod guainas spiritualis non praedicatur de corrmibus e d i praedicamentis s i g n i osurnptis, fic a t et propter hoc non sequitur quod sit in plus quam quodcumque m praedicamentum. cu a tri v e Nam superioritas et inferioritas inter aliqua sumitur m sd hoc ex u mquod p t ui ns= ,significative sumptum praedicatur de pluribus quam no aliud use significative e d sumptum. linde ista est dificultas talis qualis est de isto nomine 'dictio', ntd a i n t u nam m hoc nomen est unum contentum sub nonam 'dictio' est nomen, et non omne nomen est imine, v p r hoc nomen o se nomen hoc ri 'dictio'. g nE t tamen i hoc nomen 'dictio' est quodar=odo asuperius s i ad orrmia nomina et ad hoc nomen 'nomen', nam omne no135men est dictio, sed non onmis dictio est nomen. ds dp r 104 i d e m ] ni hi l K 1 0 5 aliudl aliquid B D I re q u i ri t u r] quod sit add. C 1 0 8 s i ta] v ere iadd. a A ' Ke q u a l i t a s l ] quod est qualitas C , orn. B I 1 1 0 di c aturl q u o d add. C D K ;: praedi c am.] vguando d istat significative add. CI 1 1 1 praedic.1 cuius c ontrari um dic tum est add. A ' D K 1 1 2 i dem] universale B 1 1 3 stant] stat C 1 1 5 - 1 6 subieeturn s tet] substantia V ' 1 1 7 quantitasl] quaec C a1 1 9 duae s.lin. A ' , om. B CI 1 2 0 subiectal istae CI, substantia A 1 2 1 dicas] quod libas add. C I q u o d c . ] al i ud add. A ' 1 2 2 nam] quia B C 1 2 3 nul l um ] al i ud C I 1 2 6 - 2 7 pro... rsumptis] m e sumptis p ro signis B D 1 3 0 talis orn. A B E V sn C1 K t3u n t1e n ] nomen 4 add. i s add. t oB 11]s ub] hoc add. C I 1 3 2 nani ] qui a D K 1 3 3 quodammodo] h o A B Vc A l K quociam a s Li 4 ,n p . q uoi i d mc e t n i ] o d C r
62
P
A
R
S
I CA P . 1 8
Et ita videtur quod idem respectu eiusdem est superius et inferius. Quod potest solvi dicendo quod argurnentum concluderet si in omnibus propositionibus quibus probatur conclusio termini supponerent uniformiter. Nunc autem aliter est in proposito. Si tamen hoc vocetur 'inferius' de quo aliquo modo supponente praedicatur aliud et de pluribus,140 quamvis illud si aliter supponeret non praedicaretur de eo universaliter sumpto, potest concedi quod idem respectu eiusdem est superius et inferius, sed tunc 'superius' e t 'inferius' non sunt opposita sed disparata.
[CAP. 18. DE QUINQUE UNIVERSALIBUS ET EORLIM SUFFICIE,NTIA]
Ostenso quid est universale, videndum est quot ponuntur species universalium 1. Ponuntur autem quinque universalia, quorum sufficientia et numerus potest sic accipi. Omne universale est de multis praedicabile: aut igitur praedicatur in quid de multis aut non in quid. Si in quid, ita quod convenienter per illud contingit respondere ad quaestionem factam per quid de aliquo, hoc contingit dupliciter. Quia aut illa multa de quibus praedicatur sunt omnia similia, ita quod omnia essentialiter conveniunt, nisi forte u n = componatur ex pluribus acque similibus, et sic est species specialissima. Aut non ornnia de quibus praedicatur praedicto modo conveniunt, sed contingit reperire aliqua duo quae simpliciter secundum se tota et secundum suas partes, si habeant partes, sunt sicut est de 'animali'. Nam 'animal' praedicatur de homine et asino, et maior est similitud° substantialis inter duos hollarles quam inter hominem et asinum. Similiter est de 'colore' respectu albedinis et nigredinis, nam nec haec nigredo nec aliqua pars huius nigredinis tanturn convenit cum hac albedine vel aliqua parte huius albedinis quantum una albedo convenit cum alia, et propter hoc intentio praedicabilis de albe137 omrdbus ] talibus C I
1 3 8 propos .] i n adj . A ' , add. s . fi n. V ' !I probatur] praedic atur
A 'B E I, praedic antur V ' , om. A i, conclusio] communes A B E V ', tales F Gern. 1 4 0 et] etiam add. K 141 universaliter] uni form i ter A E I, uni -ter B , u - r A l V 4 1 4 3 o p p o s i t a ] CAP. 18. - 3 est] sit A . A l e p o n u n t u r ] s tmt A A ' 4 quorum om. A V ' 9 omrti al l omnes c o n t r a r i a A, onmi no C D I K I s i m i a._ omni a9 similes... OMIleS A L essent.] aequaliter A ' D I 9 - 1 0 convenitmt] ( m g . ) unicuique adj . A B 1 18 quantum] guara I V ' 1 9 al bedo] rti gredo C D K DK 1 3 s i C. . . 18. . - 1 De quinque miversalibus seu de praedicabilibus cf. Guillelmus de pOckham, a r Expositio t i n librurn Porphyrii De praedicabilibus (ed. E . A . Moody). e s o m . A
10
15
DB UNIVIIRSALIBUS
6
3
20dine et nigredine non est species specinlissima sed genus. Sed albedo est species specialissima respectu albedinum, quia quamvis aliquando una albedo plus conveniat curn una albedine quam cum alia, sicut duae albedines acque intensae plus convenire videntur quatn albedo intensa et remissa, tamen semper altera illarurn albedinurn tantum convenit cum 25aliqua parte alterius quantum quaecumque duae albedines conveniunt inter se. Et propter hoc 'albedo' est species specialissirna et non genus respectu albedinum. Verumtamen sciendum est quod tam genus quam species dupliciter accipitur, scilicet large et stricte. Stricte autem vocatur genus illud per 30quod convenienter respondetur ad quaestionem factam per 'quid' de aliqua re per pronomen demonstrans illam rem2. Sicut si quaeratur 'quid est hoc', demonstrando Sortem, convenienter respondetur dicendo quod est animal vel homo et sic de aliis generibus. Et consimiliter est de specie. Large autem dicitur genus vel species omne illud per quod conve35nienter respondetur ad quaestionem factam per 'quid est' per nomen connotativarn, quod non est mere absolutum. Sicut si quaeratur 'quid est album', convenienter respondetur quod est coloramm. E t tamen si quaereres quaestionem 'quid est' per pronomen demonstrativum, numquam contingit convenienter respondere per 'coloraturn'. Quidquid 40enim demonstrares per hoc pronomen choc', sic quaerendo 'quid es l hoc', numquam convenienter respondebis quod est colorarum. Quia sic quaerendo vel demonstras subiectum albedinis, et tunc manifestum est quod non convenienter respondes; vel demonstras albedinem, et manifestum est quod non convenienter respondes per 'coloratum', nam albedo 45non est colorata; vel demonstras unum aggregatum, et manifestum est quod non convenienter respondes, quia illud aggregatum non est coloratum, sicut i n f e r i u s ostendetur 3 ve l demonstras illurn terminurn, et manifestum est quod ille terminus non est coloratus. Patet igimr quod 21 al bedi num] albedinis A , al i quando om. C I curnque] quantti mc umque B C q u a e c u m q u e om. I
2 2 2 9
una] a l a A '
2 5
quantum quae-
genus ] e t eti am species onmes add. K
31 re ] a u t add. B 3 2 q u o d ] h o c cuid. A ' C D 3 3 v e!] et D K 1, generibus ] e t speciebus add. A A 'K V 4 stionem] i nterrogati onem C f a c t a m om. D K J, per om. A D K 3 6 non om. D 3 8 quaestionem E t om. A CE 3 8 - 3 9 numquam] numqui d D 3 9 c ontingit om. B C I res ponc l ere] responde(bi 1)mr c o B CI 4 0 demons t.] demonstres A L D I s i c om. A K V ' 4 1 hoc ] al bura I, quod add. B re s p . ] n s respondetur CI, responderes K 4 3 - 4 4 ve!... respondes mg. C, om. (hom.) I 4 4 p e r] q u o d es t C i e c ol orata] c ol orauma I I e t ] s i mi l i ter add. A ' 4 7 i l l u m ] u n u m A 45 t s i Quaestio fit per pronomen, non responsio. Cf. lin. 38 et 52. 8 Cf. infra, m i l i 20. cap. t e r C I
64
P
A
R
S
I CA P . 1 8
ad talem quaestionem 'quid est album' convenienter respondetur per 'coloratum', et propter hoc 'coloratum' potest dici genus, large smnendo so genus. Quia tamen per 'coloratum' non convenienter respondetur ad quaestionem 'quid est' factam per pronomen demonstrativum, ideo non est genus, stricte sumendo hoc vocabulum ‘genus'. Et eodem modo, proportionaliter, est de specie. Et est ista distinctio necessaria, quia sine ea non possunt salvari 55 multae auctoritates A ri s t o t e l i s e t aliorum a uc t o r u m quin repugnent; sed per eam exponendae sunt, quia multae regulae guntur de genere et specie primo modo dictis, quae non intelliguntur de aliis, sicut in processu patebit. Si autem non praedicatur tale praedicabile in quid, vel hoc est quia 60 exprirnit partem rei unam et non aliam, nihil extrinseann exprimendo, et sic est differentia. Sicut 'rationale', si sit differentia hominis, exprimit partem hominis, scilicet formam et non materiam. Vel exprimit sive irnportat aliquid quod non est pars rei, et ttmc vel praedicatur contingenter vel necessario: si contingenter, sic vocatur accidens, si necessario, 65 sic vocatur proprium. Verumtatnen sciendum est quod aliquando illud extrinsecum importatum potest esse una propositio sine cuius ventate [non] potest esse exsistere vere praedicari de aliquo, sicut secundum p o nen tes quantitatem non esse aliam rem a Substantia et quAlitate h o c nomen 'quan-713 titas' importat istam propositionem esse veram, si formetur, guando praedicatur de aliquo 'hoc habet partem distantem a parte'. Est etiam sciendum quod secundum multas o p i n i o n e s idem potest esse genus large accipiendo hoc nomen 'genus' respectu aliquorum, et proprium vel accidens respectu aliorum. Sicut quantitas respectu aliquorurn est genus, puta respectu corporis, lineae, superficiei et huiusmodi, et tamen secundum opinionem quae ponit quantitatem non esse aliam rem a substantia et qiulitate respectu substantiae et qtulitatis est
49 p e r cm. A C 5 0 - 5 1 Urge— gemu om. B C I 5 1 c onv . rei pondetur] c onti ngi t res pondere A ' B C D 5 2 fac tam p e r t rp • p . quaestionem B K 11 p e r] e t B 5 3 v oc abul um] n o men C I 6 3 formarla._ materiam] animarn intellectivam quae est forma et n o n materi am K 11 sive] simul A, seu B, et D K 6 8 [non] E Geni., om. A A ' B C D I K V 4 7istos3 add. C, e istos t i vela adj. m I ] 7 5 al i orum] al i quorum B C 7 6 al i quorum] al i arum quantitadum] a u t e m A ' C I tum C s e c t m . add. A , cm. B , p u t a ] 4 Cf. infra, cap. 44. s c i l i c e t
DE UNIVERSAL/BUS
65
accidens vel proprium. Sed hoc est impossibile de genere, stricte susomendo hoc nomen ‘genus'. Et hoc idem dicendum est de specie. Et s i d i c a s: ens est universale, et similiter unum, et tamen non est genus: Siiniliter hoc commune 'universale' est universale, et tamen non estgenus nec species: 85 A d p r i m u m istorum p o t e s t d i c i quod illa est divisio universalium quae non praedicantur de omnibus, 'ens' autem praedicatur de omnibus 5 . Daccidens esse e vel proprium. u nAdos e c u n d u m potest dici quod hoc commune 'universale' est 90genus, a u ett ideo genus praedicatur de specie, non pro se sed pro specie. e m e s t [CAP. 19. DE INDIVIDUO QUOD CONTINETUR SUB QUOLIBET a l UNIVERSALI i a ] r His a praemissis de universali dicendum est de quinque universalibus in Primo tamen dicendum est de individuo, quod continemr t speciali. i 5sub universali. o quolibet , q 79 est imposs.] esse possibile A ' B D g e n e r e ] substantiae add. I 8 0 genus ] es t impossibile add. A I B D I 8 1 est] unum add. B 8 2 genus] nec species add. C 8 3 c ommune] nomen B I, u quod est add. C u n i v e rs a l e '] universale eni m add. CI e t ta m e n ] i t a tamen q u o d C 84 nec ] i neque A CE I 8 5 is torum om. D K 8 7 autem Qm. CI 9 0 genus a o mCAP. 1 . A C 19. - 4 P ri mo Li men] E t p ri m o D K , di c endum] considerandum C , orn. K ' 1 51Hic 1codex NI (Neapoli, Bibl. Nat. VIII. E. 98) acklit: "Nota quod ideo non potest ens comprehendi sub isto 'universal' quia non est genus. Tamen si 1 1 . ratio generis praecise consistat in 'praedicari de pluribus specie differentibus et in 1 1 1 eo quod quid est' e t ens praedicetur in quid de his de quibus praedicatur, 1 secundum A r i s t o t e l e m, I V Metaphysicae, et praedicatur de pluribus diffe'rentibus specie, quia d e omnibus, difficile est negare quin cris sit genus. E t quia intellectus qui movetur ex istis praecise ad eandem intentionem generis circa p intentiones primas debet conformiter enti eandem intentionem attribuere, praesero tim cum secundum omnes theologos moderni temporis, seu potius philosophantes, t ens sit commune univocum enti primo et ceteris entibus omnibus, et ideo enti e convenit unus conceptus in mente. Nec obstat philosophia quae ciamat quod ens s sit univocum omnibus praedicamentis, quia ut i n f e r i u s o s t e n d e tu r, non t conceptus entis potest esse univocus omnibus rebus. Et non obstante quod sit univocus omnibus rebus - maxime secundum i l l o s q u i ponunt nullam rem nisi suba stantiam et qualitatem - et tamen sunt plura praedicamenta. Sed istud non oportet s pro nunc s i discutere". Cf. infra, cap. 38, nota 1, additio cod. 26 S. Geminiani. g n OCKHAM,SUMMALOGICAE 5 a
66
P
A
R
S
1 CA P . 1 9
Et est sciendum primo quod apud logicos ista nomina convertibilla sunt 'individuurn', 'singulare', ‘suppositum', quamvis apud theologos 'individuum e t 'supposimm' non convertantur, quia apud eos suppositum non est nisi substantia, accidens autem est individuum. Sed in isto capitulo utendum est istis nominibus illo modo quo logici utuntur eis. Apud logicum autem 'individuurn' tripliciter accipitur. Nam uno modo dicitur individuum illud quod est una res numero et non plures, et sic potest concedi quod quodlibet universale est individuum. Aliter dicitur individuum res extra animam, quae est una et non plures, nec est signum alicuius; et sic quaelibet substantia est individuum. Tertio modo dicitur individuum signum proprium uni, quod vocatur terminus discretus; e t sic dicit P o r p h y r i u s l quod individuum est quod praedicatur de uno solo. Ista autem definitio non potest intelligi de re exsistente extra animam, puta de Sorte et Platone et huiusmodi, quia 20 res talis non praedicatur de uno nec de pluribus; ideo oportet quod intelligatur de aliquo signo proprio uni, quod non potest praedicari nisi de uno; hoc est non praedicatur de aliquo convertibiliter, quod potest supponere pro pluribus in eadem propositione. Tale autem individuum tripliciter potest assignari. Quia aliquod 25 est nomen propriurn alicuius, sicut hoc nomen 'Sortes' et hoc nomen 'Plato'. Aliquod autem est pronomen demonstrativum, sicut hic est homo', demonstrando Sortem. Aliquando autem est pronomen demonstrativum sumptum cum aliquo termino communi, sicut 'hic homo', l o c animal', 'iste lapis', et sic de aliis 3 0 Et sicut distinguitur de hoc nomine cindividuum', ita potest distingui de hoc nomine ‘singulare' et de hoc nomine ‘suppositurn'. Unde2 et 8 individuam] qingulart AVa 1 0 istis nominibus] eis I. istis vocabulis K 1 4 sic] isto modo C I 1 7 dicitur] accipitur AC 1 8 dicit Porph.] dicitur a Porphyrio DK, dicit Philos• Va 11 est] illud add. D 1 9 autem cm. CI 2 1 non] nec C111 de uno] nec de se AVa i deo] iramo B, sed C I q u o d ] i bi «i d C I 2 5 assignari] vea distingui add. C I 2 6 Sortes... nomen* ons. CI 27 Aliquod] aliud C, aliquando I auter n cm. BC IK e s t ] sicut add. C, proprium add. Va pr onom en] proprium A, nom en proprium D s i c u t ] est add. A V ' I: hoc ] hom o B V 4 aliquo] 29 2 8alio add. e sV ' tter'm i]no] determinabili n o m Al DeK n3 0 ¡ate lapis om. E ¡ ate] hi t CI 3 2 el C BCEI
1 Porphyrius, Isagoge, cap. D e specie (versio Boethii, e d . L . Min io Paluello, Aristoteles Latinus I, 6-7, Bruges-Paris 1966, 13). 2 Cf. Aristot., Anal. Poster., I, e. 22 (83a 1-2). hocta Aristotelem dicere 'lignum est albura' est pmedicatio per se; dicere autem 'album est lignum' est praedicatio per accidens. Cf. etiam Robertus Grossatesta, In Aristot. Anal. Poster., I, t. 86 (ed. Venetiis 1521, f. 24vh).
o UNIV E RS ALIBUS
6
7
apud a n t i g u o s, sicut puerulus didici, supposita termini communis alicuius duplicia sunt, scilicet per se et per accidens. Sicut istius termini 35'album' supposita per se sunt a l b u r a ' , 'illud album', supposita per accidens sunt Sortes et Plato et iste asinus. Quod non potest intelligi nisi accipiendo hoc nomen 'suppositum' pro individuis quae sunt signa reruin; quia loquendo de supposito quod est a parte rei et non signum alicuius, impossibile est quod aliqua sint supposita alicuius termini per 40se et aliqua per accidens. Sed aliter accipiendo suppositum, scilicet pro termino proprio uni, quod dicitur suppositum quia de illo pmedicatur illud commune, non pro se sed pro suo significato, illa dicuntur supposita per se alicuius termini communis quae sunt pronomina demonstrativa sumpta cuna eodem termino communi; nomina autem propria et 45pronomina demonstrativa dicuntur supposita per accidens eiusdem termini. Et est differentia magna inter ista individua sive supposita et nam impossibile est unum contrariorum vere praedicari de supposito per se alterius contrarii, sicut haec est impossibilis a l b u m est nigrum', sed de supposito per accidens unius contrarii potest praedicari soaliud contrarium, quamvis non dum est suppositum illius, sicut si Sortes sit modo suppositum albi, adhuc est haec possibilis Sortes est niger', et hoc quia idem potest esse suppositum per accidens duorum contrariorum successive, quamvis non simul.
[CAP. 20. DE GENERE: QUID EST GENUS
Post haec dicendum est de quinque universalibus, e t primo, sequendo P o r p h y r i u m, dicendum est de genere. Definimr autem genus a P h i l o s o p h o l e ta P o r p h y r i o l 5sic : « Genus est quod praedicatur de pluribus differentibus specie in eo quod quid ». 33 antiguos] aliquos D, logicos K .1 puerulus] parvulus B 3 5 album'] albedo C 3 7 suppositurn] supposita AA' BD E 3 8 non] est adj. BEI 3 9 alicuiusil rei add. A, rei sic add- I a l i -cures' termini] rei A, om. K 4 3 termini om. BCESTI 1 i hoc... impossibile C V' 4 9 per accidens Qm. KV' potes t] vere add. A' D 5 0 non] possit bilis] r cC,oadd. add. m mg. m uI IIn non i s dura]onondum m AE . s i c u t ] sic AE II si cm. C K 5 1 albi] nigri A V A i tpossibilis] 4 hace I Dhoc possibile : 4I niger] albus 8 AB11 Sortes adj. sicut quilibet stutliosus potest applicare add. A' h 4 aest niger' t c K. 5 3 . simul] . ,i t am m e20.n p - 4 Philos, od es et a som. Ali D II -et a Porph. om. I CAP. c o d e a n S o r t e p oCAP. t 20. e - r'Aristot., i t Topica, I, c. 5 (102a 31-32). P o r p h y r i u s , Isagoge, e e pp. 6s.). cap. Des generes(ed. cit., v e r u m ' h i c
68
PARS I CA P . 2 0
Circa quam definitionem primo notandum est quod genus non est aliqua res extra animan', de essentia illorum de q m - quaedam intentio animae, praedicabilis de multis, non quidem pro se est sed b u pro s prebus r a quas e d significar i c a t uUnde r , sicut guando profero istam proposis e'homo d est animal', vox praedicatur de voce, non tamen praeditionem catur vox de voce pro voce, quia non intendimus uti ipsa voce pro se ipsa, sed pro re quam significat, et ita praedicatur de re. Sic est de intentione generis, quia non praedicatur pro se sed pro re quam significat. Et ideo guando genus praedicatur de specie non denotara r q sit tum u praedicatum, o d s u bneci quod e c praedicatum 1 realiter 5 conveniat subiecto in esse reali, sed denotatur quod illud quod importamr per subiecmm est illud quod importatur per praedicatum. Ista autem intentio quae est genus non praedicatur de rebus extra animarn, quia illae non subiciuntur, sed praedicatur de signis taliurn 20 rerurn, de quarum essentia tamen non est genus, sicut nec intentio animae est de essentia rei extra. Ex quo sequitur quod genus non est pars speciei. Et non solum hoc, sed etiam nec genus importat partem speciei, immo genus importat tomm. Non enim illa intentio plus importat materiam quam formam 25 nec e converso, proprie loquendo de 'importare' seu 'significare'. Improprie tamen utendo vocabulo potest dici quod genus aliquando importat materiam et non formarn; quod non est aliad quam dicere quod in quolibet significato per tale genus invenitur materia eiusdem rationis, non autem aliqua forma eiusdem rationis. 3 0 Verumtamen non onme genus, etiam isto modo loquendo, significat materiam rei, quia aliquod est genus quod est commune praecise ad simplicia, carentia compositione ex materia et forma, sicut est de 'colore', quod non est cornmune nisi ad colores, qui non componuntur ex materia et forma. Et ideo omnes auctoritates p h i l o s o p h o r u m s 35 quae ponunt quod genus est pars rei vel quod est materia rei vel consi7 notandam] v i dendum s c i e n d u m B 11-12 tamen... v oc e' om. A I C AlD
1 2
9
multis ] pluribus A I C K
1 0
Li nde om. C I
p ro '] se add. A ' i n t e n d i m u s ] h i c (i n D ) illa propositione adj.
1 3 et... re ' om. A C d e re '] non pro se sed pro re quam significar d e ] pro A i l S i c ] ita et sic A ', sicut CD, autem cm/d. K 1 3 - 1 4 est... signifi cad c um di c i tur : genus praedic atur de
specie, non denotatur quod genus [s i t] species, nec guando di c i tur : h o m o est ani mal C illae] n a m i l l ae intentiones C 2 1 tamen om. A I C K 2 3 q u o ] qui bus A V 4 g eet add. n u mg. s ] gerteris c Ao 2n 6 - nec e c onv ero orn_ A A I K V reptas 4 2 I,6 mg. Bi , m r t significare a r e ] om. A C E I 3 1 eti am] de adj. I, om• A A gnificare om.p K o, seu m a I ,t om.e C r 3 5i eat form a om. B I K E t om. A ' B C 3 6 v el ] e t B C I 1 loquendi C I I i K l o, q u e n d o ] s
3 Cf. Aristot., Metaph.,V, c. 28, t. 33 (1024 29 - 1024b 16).
2
0
qui a
DEUNIVERSALIBUS
69
milia, sic glossari debent quod ideo genus dicitur pars rei vel materia, quia est quasi pars materialis dcfinitionis ve! descriptionis. Sicut enim naturalibus materia praesupponitur formae et forma advenit sibi, ita si 4 0 simt differentiae essentiales vel accidentales. Et ideo genus est pars defia nitionis et primum in definitione, ad modurn, aliquo modo, quo mal teria est primurn in composito. Et propter hoc, et propter nihil aliud, i dicunt auctores quod genus est materia et pars rei. q5 E t s i d i c a s: si genus est pars definitionis et definido est eadem 4 u realiter cum d e a de fi virtute sermonis ista est simpliciter falsa 'definido est eadem realiter r cum n i t od, e ficant e fii g i idem'. t u rNec aliud intendunt auctores. so Sn e ei tcous' n; d to notandmn est quod genus praedicatur de speciebus et indid viduis. sp e aTamen r aliter est de genere stricte sumpto et large sumpto. Nam e omne s d genus stricte sumptum requirit res distinctas dissimiles, pro quibus b illa id de s e quibus fi praedicatur genus supponunt. Non sic autem est de genere e large tn aisumpto, d , immo sufficit quod illa de quibus praedicatur et quae supa 55ponunt d e i pro aliis sint communia et ab invicem se removentia. Sicut si t non sc esset e possibile quod esset aliqua res substantialis nisi homo, adhuc d 'numerus' tn d vel 'multitudo' propria substantiis posset poni genus. 'Multa' e enim su i vel m 'multitudo praedicaremr de istis communibus 'duo', ( fi t'quatuor' er e sp ' , et sic de aliis, quorum nullum praedicatur de alio. Tamen m ls i auctoritates de isto genere non intelliguntur. 60multae n ct i i tq e [CAP. 21. DE SPECIE] d ru , vo Speciem similiter definiunt p h i l o s o p h i l dicentes quod « spep e d est illud quod praedicatur de pluribus differentibus numero in eo r cies r quid ». i quod a m ' 37 v el materi al re i add. E , orm. A K V i n defmitione compositi I 4 3 eti l ideo et add. A p ro p t e r" hoc l ideo o BdCE K4d 4e 43b in0e compositol a t j et p ro p t e r p quod e 1dA A« tei . b e t A B ' C D A 1fi disparatas 2A , v e ] add. mg. y ' , orn. K 5 5 s i ntl s unt A E , sicut, et add. (p. c ommtmia) o distinctasl 44 B E I a 5 7 l v el l ei t A I C Kq m u l t i t u d o l praeclicaretur de istis c ommunibus v el mul ti tudo add. C I n sunt 5 14 au CAP. u 21.o - 2 s imiliter] autem A ' , sic C, e d e l n tcm t o o ro e 21. s a l CAP. 1 Porphyrius, Isagoge, cap. De specie (ed. cit., p. 9); cf. Aristot., n i ]o f f i t s . camenta, c. 5 (3a 37-39). d Praedi ed r a u c t d u eo o r m ge ia tt
70
PARS I CA P . 2 1
Circa quam dicendum est, sicut de genere, quod species est intentio 5 animae, quae non est de essentia individuorum, quamvis sit praedicabilis de eis. Differt autem ista intentio ab intentione quae est genus, non tamquam totum a parte, quia realiter et proprie loquendo nec genus est pars speciei nec species est pars generis, sed in hoc differunt quod species est lo communis ad pauciora quam genus suum, ita quod genus est signiun plurium et species pauciorum. Unde sicut hoc nomen 'animal' significat plura, quia significat ornnia animalia, hoc autem nomen 'homo' significat pauciora, quia significat tantum homines, ita est de genere et specie. Et hoc est speciem esse partem subiectivam generis, scilicet speciem 15 significare pauciora quam genus. Sic etiam haec vox 'homo' potest dici pars huius vocis 'animal', hoc est haec vox 'homo' significat pauciora quam haec vox 'animal'. Et sic accipiunt omnes recte loquentes ismm terminurn ‘pars subiectiva'. Similiter sicut genus non praedicatur de speciebus pro se sed pro 20 rebus quas significat, ita species non praedicatur de pluribus pro se sed pro rebus. Ipsa erám species non est plura, quamvis praedicetur de pluribus. Nec etiam species est realiter in individuo, tunc enim esset pars individui, quod manifestum est esse falsum: tum quia nec est materia nec forma; tum quia aliqua sunt individua quae non habent partes, et 25 per consequens species non est pars individui, sed est signum individui, i = o significat omnes res individuales contentas sub ea. Est autem sciendum quod intentionum, quae sunt genera et species, quaedam sunt genera generalissima, quaedam sunt genera e t species subalternae, quaedam sunt species specialissimae. 3 0 Est autem genus generalissimum quod non habet genus supra se, hoc est genus generalissimum est illud de quo universaliter sumpto non praedicatur aliud genus et simul de alio, quamvis secundum aliquam o p i n i o n e m de genere generalissimo praedicetur particulariter aliquod aliud genus. Unde a l i q u i 2 ponunt quod haec est vera 'sub- 35 5 quam] q u o d C , ch-fi nitionem add. A l D K , sciendum est et add. (ultra) A l ', dicendum] sciendum D s i c u t d e genere] q u o d i ta clicendum est de specie sicut dic tum est scilicet D 8 n o n ] autem add. C I
1 0 est pan cm. C1 I. quod] quia B I, om. C
1 1
s u u m om. A K V '
1 2 species] sua add•
CI, es t s i gnum add. D U pauc i orum] pauc orum A B I 1 4 tantum] OMIleS C, om. I K V 4 h oadd. m iC n 1 e s5 ] E t om. C I s ubi ec ti v am] substantivam V ', om. I 2 0 de] pluribus add. y ' tantum speciebus] pluribus A 2 1 pl uri bus ] individuis add. C I 2 4 mani f. est esse] est CI n e c ] non CI 25 s unt] s i nt E 2 7 i m m o l hoc est I 2 8 intent.] intensiones B CI q u a e ] quaedam A 1 aliquod B I K II et... alio] sed bene praedicatur de alio I, om. A l B E I K 3 4 part. om. A A 'B E I K 13 3 3 a l i u d ]
1"Secundum opinionem suam", notatur in margine cod. C. Cf. infra, cap. 44.
DE UNIVERSALIBUS
7
1
stantia est quantitas', quia tamen non ponunt istam esse veram 'omnis substantia est quantitas', ideo possunt salvare quod substantia est genus generalissimum. Quamvis etiam alter possent salvare, scilicet dicendo quod genus generalissimum est illud de quo universaliter sumpto non 40praedicatur in quid aliud genus. Nunc autem quamvis dicerent istam esse veram csubstantia est quantitas', non tamen dicerent quod quantitas praedicatur in quid de substantia universaliter sumpta. Species autem specialissima est intentio non habens speciem sub se, hoc est species specialissima de nullo cornmuni praedicatur i n quid, 45quamvis de multis singularibus possit praedicari in quid. Media autem inter speciem specialissimam et genus generalissimum vocantur genera et species subaltemae.
[CAP. 22. DE COMPARATIONEGENERIS ET SPECTEI AD INVICEM]
Viso quid est genus et quid species, istae intentiones secundum communes proprietates et proprias sunt ad invicem comparmdae 1. Differunt autem in hoc quod genus praedicatur de specie, sed species non praedicatur de genere. Quod non est intelligendum quod species nullo modo praedicetur de genere: hoc enim impossibile est, cum genus praedicetur de specie, et per consequens species de genere. Sequitur enim per conversionem 'homo est animal, igitur animal est 10 homo'; et ita si genus praedicatur de specie sequitur necessario quod species praedicatur de genere. Et ideo sic intelligenda est differentia quod guando genus actualiter continet sub se diversa individua diversarurn specierum tunc genus vere praedicatur de specie universaliter sumpta, sed species tunc non praedicatur de genere universaliter sumpto, quam38 possent] possunt AB, possint AJE, possit C, posset I sal var e] salvani CI, et melius adj. AID 11scilicet] sic AIK, om. C I 4 0 quamvis om. AV' 4 1 quantitas] non adj. mg. B 4 4 hoc... special.] Unde ipsa C 4 5 singularibus] commurdbus A' BD, non commtmibus C I pos s i t] possint D, om. C pr aedi car i mg. y ' , praedicetur C, non adj. A ' D ' Media autem] omnia autem quae sunt I 46 vocantur] sunt C, et add. D 4 7 species] et dicuntur specles add. Al D fl subalt.] ideo etc. adj. AV' , de quibus sufficienter patet cognitis extremis, scil. genere generalissimo et specie SPérialiniM2 add. Al D CAP. 22. - 5 Differunt autem] Circa quod sciendum quod genus et species differunt K 5 - 6 sed species] species autem BC 6 quod] quasi DK, quia V" 8 genere] praedicatur adj. CK 9 igitur om. C IK 1 1 est] ista add. C I 1 2 diversa] orrmia A, multa CI
CAP. 22. - ' propriC ís generi f . s et speciei (ed. cit., pp. 23s.). P o r p h y r i u
72
PARS I CA P . 2 2
vis praedicetur de genere particulariter surripto. Unde haec modo est 15 vera 'omnis homo est animal', sed haec est falsa 'omne animal est homo', quamvis haec sit vera 'animal est homo', ex quo haec particular , quae cum indefinita convertitur, vera est 'aliquod animal est homo'. Verumtamen si nullum animal esset in rerum natura nisi homo, haec tunc esset vera 'omne animal est homo' sicut ista 'orrmis homo est 20 animal'. Et ita species potest praedicari de genere non tanturn particulariter sed etiam universaliter, sed non guando diversa individua diversarum specierurn sunt in rerum natura. Est etiam advertendum quod quamvis genus praedicetur de specie, praedicatio tamen illa non semper est necessaria, sicut haec non est ne- 25 cessaria 'homo est animal'. Si enim nullus homo esset, haec esset falsa 'homo est animal' sicut haec esset falsa 'aliquod compositum ex corpore et anima intellectiva est animal', propter falsam implicationem. Quamvis autem ista sit contingens 'homo est animal', ista tamen condicionalis est necessaria 'si homo est, animal ese. 3 0 Alia differentia ponitur, videlicet quod genus continet speciem, species autem non continet genus. Quod est sic intelligendum quod genus natum est praedicari de pluribus,— hoc enim hic 'continere' vocatur species autem non potest praedicari de pluribus quam genus suum. Alia differentia ponitur quod genus est prius namraliter quam spe- 35 cies. Quae non est intelligenda sicut sonat, quasi prius natura sit illa intentio quae est genus quam illa intendo quae est species, quia illa intendo quae est species potest esse in anima sine illa intentione quae est genus sicut e converso. Linde non quilibet guando format propositionem talem 'Sortes est homo' oportet quod habeat omnes intentiones in anima quae 40 sunt genera ad Sortem. Sed per istam propositionem 'genus est prius natura quam species' nihil aliud intendunt auctores nisi quod genus est communius quam species. Propter quod non oportet quamvis esse exsistere praedicetur de genere quod praedicetur de qualibet eius specie, immo potest vere negari ab aliqua specie, quamvis vere praedicetur de 45 genere, sed e converso est impossibile. Et hoc non est aliud quam dicere 21 species] n o n a d d K 2 1 - 2 2 parti c .] s umpto add. A 2 4 eti am ] autem A I C I K V 4 twac ista B, ista C, hic hta I f a l s a ] omnis add K 2 7 esset] est ACE, tunc add. D e x ] Ma26 haec] teria et forma scilicet add. C I add. D
3 3
2 9
autem] tamen C D I • ista] haec C [ K 2 9 - 3 0 c ondic .] semper
pl uri bus ] quam species add. A
3 5
poni tur] est scil. B D, scil. add. I n a t u ra l i t e r] na-
tura A ' 3 6 quas i ] q u o d A C V 4 39 form at] u n a m a d d A ' 4 0 i n ani ma oni . C E I K V ,43 qoportet] u4 i a2quod add. I i nC I V -1 t e n d u n t ] i34 n 74 t 5- e 3l l 8 i g u n t : i b a ] possibile I qa ub ' i aC . .I . A K pa l oi q t u a e ] s t ]a b ia t l l a a
73
LINIVERSALIBUS
quod tales consequentiae sunt bonae 'homo est, igitur animal est', sed non e converso; 'lapis est, igitur substantia est' et non e converso. Alla differentia ponitur, quae est quod interemptis generibus interi50muntur species. Quae non est intelligenda de interemptione reali, sic quod si genus corrumpatur oportet speciem corrumpi realiter et non e converso. Hoc enim falsum est. Quamvis enim haec intentio 'animal', quae est genus praedicabile de homine et asino, cesset esse in anima mea et per consequens corrumpatur, non oportet hanc intentionem 'homo', quae 55est species, desinere esse in anima mea. Sed praedicta differentia intelligenda est de interemptione logicali, hoc est: a negatione generis ad negationem speciei est bona consequentia. Sicut sequitur 'animal non est, igitur homo non est', sed e converso non sequitur. Similiter sequitur 'a non est animal, igitur a non est homo', sed non e converso. Si60rniliter sequitur 'nullum animal currit, igitur nullus homo currit', sed non e converso. Aliae differentiae multae ponuntur, de quibus a l i b i d i )á 2 , e intellectus t quarum elici possunt ex dictis et dicendis, ideo de ipsis pertranseo. 65 C o n v e n i u n t autem genus et species in hoc quod utrumque de pluribus est praedicabile. Quod quidem secundum veritatem theologiae verum est. Quamvis enim non sit nisi unus sol, possunt tamen per divinam potenáam esse plures. Similiter, quamvis non esset nisi unus angelus in una specie, posset tamen Deus, si sibi placeret, producere plu713res angelos eiusdem speciei, quamvis P h i l o s o p h u s hoc negaret. Ponimr autem alia convenientia inter genus et speciem, scilicet quod utrumque prius est ad illud de quo praedicatur. Quae non est intelligenda sic quod prius in rerum natura sit tam genus quam species quam individuum. Hoc enim falsum est. Potest enim individuum esse sine 75anima, species autem et genus sine anima esse non possunt. Sed ideo 48 lapis... e converso] ani mal est, i gi tur homo est A e s ] sed A ' D I K
4 9
quae est] taus D ,
om. C I 5 0 species] et non e c onv ers o add. A s i c ] scilicet B , sicut I : quod om. I 5 3 et] de add. A B E IMI ,, m ea om. A C K V 4 59-605al...4 sequimr onz. (hom.) B C 5 9 - 6 1 Si mi l i ter... e converso om., (hom.) A ' 5 9 sed.., e c onc o r r u m p a t u r verso] es sic de aliis K 6 0 s ed] es CI 6 3 ipsis] ad praesens add_ D 6 8 potenti am] v ol tmta] tem Aa ' 6 m9 s ibi t e 0m.n , ' placeres) suae benedictae v ol untad add. A ' 7 1 auteml etiam D , orn. a B K d 7 2 dpraedi c .] . di c i tur C I 7 3 s ic ] sicut sonat, sci!. A ' q u o d ] species sis add. K p r i u s ] de genere dec A ' laratum est respectu speciei q u o d pri us add. C r e r t u n om. C I , q u a m ] ipsurn add. K D 5 8 Scilicet in- Expositione in librum Porphyrii De praedicabilibus, cap. 9 (ed. E. 5 9 s Moody, A. e pp. q 114-19). u i t u r o m .
74
P
A
R
S
I CAP.23
utrumque dicitur prius, quia ab individuo ad genus et speciem est bona consequentia, et non e converso. Tertia convenientia ponitur quod tam genus quam species est quoddam totum. Quae intelligenda est accipiendo 'totum' pro 'communioH'.
[CAP. 23. DE DEFFERENTIA] Tertia species universalium est differentia. Quae ut sciatur perfectius, sciendum est quod, sicut dicit P o r p h y r i u s 1, hoc nomen differentia tripliciter accipitur, scilicet commtmiter, proprie et magis proprie. Communiter dicitur differentia omne illud quod non praedicatur in quid de aliquo, praedicatur tamen de eo et ab alio removetur. Et differentia sic accepta communis est ad differentiam magis proprie dictam et ad proprium et ad accidens. Unde commune est ad tres species universalium, scilicet differentiam, proprium et accidens. Proprie dicitur differentia illud quod est proprium uni et non potest competere alteri. Vel, secundum P o r p h y r i u m, differentia proprie dicta est illud quod competit alicui, et non potest sibi exsistenti successive competere et non competere; quod vocatur accidens inseparabile, de quo dicetur i n f e r i u s 2 . Differentia yero magis proprie dicta est differentia specifica. Potest autem et alia divisio differentiae assignari, quae tamen praecedenti non repugnat, ut dicatur quod hoc vocabulum 'differentia' potest quadrupliciter accipi, scilicet stricte, large, largius et largissime. Stricte dicitur differentia quae per se primo modo praedicatur de aliquo, et non indicat aliquid extrinsec= rei, pro qua supponit alud de quo praedicatur. Et sic est u n = quinque tmiversalium, de quo in 'tac parte loquendum est. Large dicitur differentia illud quod necessario praedicatur de aliquo, 76 a b ] aliquo add. B
7 7
e t ] sed D, om. A '
7 9
c ommun.] al i ter n o n est intelligendum
adj. A ' C . 23. - 2 Qu a t] quod A ', quam y '
4
sci!, om. CK
5
differentia cm. CI
6
aliquo]
subiecto B, al tero K e o ] aliquo A a l i o ] aliquo B , e o I 1 1 al teri ] pl uri bus C 1 2 al i c ui ] e t alicui non adj. C , a l te ri add. E 1 5 v e ro ] q u i a A ' , tamen C , om. K 1 6 autem] tamen CI , etiam D 1 7 - 1 8 potes t... ac c i pi ] ac c i pi tur C I 1 20 e x t ri n i i ntri ns ec um D i l l u d ] i deen V ' 2 B C 21-22 hac parte] hoc c api tul o G i l (
1 8 1
s tri c te] e t add. B C V " e t om. A A
qui nque uni v .] de quinque universalibus C I K
CAP. 23. - 1 Porphyrius, Isagoge, cap. De differentia (ed. cit., p. 14). cap. 25.
2
Infra,
lo
15
75
DE UNDIERSALIBUS
quod non ornnibus potest convenire. Et sic potest dici quod 'risibile' 25est differentia hominis, quia haec est necessaria 'homo est risibilis'. Largius dicitur differentia illud quod praedicatur de aliquo et non potest virtute naturae successive affirmari et negari de illo, [filo] remanente. Et tale vocatur accidens inseparabile. Largissime dicitur differentia omne illud quod praedicatur de uno 30et non de omnibus. Et sic etiam accidens separabile dicitur differentia. Sicut si Sortes sit albus et Plato niger, dici potest quod 'album' est differentia Sortis, quia Sortes est albus et non Plato. Dimittendo autem pro nunc ista ultima membra, dicendum est de primo. 35 E t est intelligendum quod differentia non est de essentia rei, sed est quaedam intendo animae, praedicabilis de contentis non in quid. Quae intentio ideo dicitur differentia quia cum non praedicetur in quid, est tamen medium concludendi negativam, in qua negatur illud cuius est differentia ab alio. Sicut rationale' est medium concludendi negativam, 40quae negat hominem ab asino et aliis quae non sunt homines, sic arguendo 'orraris homo est rationalis; nullus asinus est rationalis; igitur nullus asinus est homo'. Unde non est irnaginandum quod differentia est aliquid intrinsecurn speciei per quod una species distinguitur ab alia; tunc enim differentia 45non esset universale, sed esset materia vel forma vel totum compositum ex materia et forma. Sed differentia est quoddam praedicabile proprium uni speciei et non conveniens alteri, et vocatur differentia essentialis, non quia est de essentia rei, sed quia exprirnit partem essentiae rei et nihil extrinsecum rei. Unde differentia, de qua est nunc sermo, semper expri93 mit partem rei, et aliqua differentia exprimit partem rnaterialem, aliqua exprimit partem formalem. Sicut ista differentia hominis 'rationale' exprimit animan' intellectivam, ad modum quo 'album' exprirnit albedinem e t 'animatum' animara. Haec autem differentia 'materiale' exprimit, consimiliter e t proportionaliter, materiam e t eodem 55modo quo 'animatum' animam. Et ideo eodem modo est differentia. , 27-28 remanente] re manente A l D 3 1 album] albedo A 3 3 autem om. CI 3 4 pri mo] eorum adj. A ', fi l o = adj. D 3 5 E t est] et quidem C, est quidem I, est i gi tur D 3 6 contentis] sub genere adj . C tionale B
4 3
3 9
al i o] al i quo B
es t'] s it A E
4 5
50 al i qual l alia C e x p r i m i t om. A l I C partem materi al em s i sicut c u t CIb a t e a d d . A l D 5 4 p r o p
4 0
e t ] a b add. A A ' I
t o t u m om. A n 5 3
4 6
4 1
rationalis ll ani mal ra -
materi a e t fo rra s ] eis C, illis I , om. B
Hace' autem] sed aliqua A ' , et al i qua D , ex pri m i t
76
P
A
R
S
I CAP . 2 3
Et ideo falsum est de vi vocis quod multi m o d e r n i 3 dicunt quod differentia accipimr tanturn a forma et non a materia, quia differentia ita accipitur a materia sicut a forma. Quamvis tamen aliqua differentia accipitur a materia et aliqua a forma, omnis tamen differentia guando ponitur in definitione assimi- 60 latur formae. Quia sicut forma advenit materiae et praesupponit eam, ita omnis differentia in deftnitione advenit generi, et primo ponendum est genus, secundo differentia, sive differentia ponenda accipiatur a forma sive a materia. Unde si corpus debeat defmiri, sic debet defmiri 'corpus est substantia materialis', ubi primo ponitur 'substantia' tamquam 65 genus, secundo 'materialis' tamquam differentia, et tamen sumitur [a material e t importat principaliter materiam. Ex praedictis sequitur quod nulla species, quae est praecise communis simplicibus carentibus compositione ex materia et forma, habet differentiam essentialem, quia non habet partem, quamvis multas possit 70 habere differentias accidentales. E x isto sequitur ulterius quod nulla species, quae est praecise simplicium, est defmibilis defmitione proprie dicta sive sit in genere substantiae sive i n quocumque alio praedicamento, quamvis defmitione data per additamentum talis species definiri possit. Et ideo omnes auctoritates quae volunt quod omne genus 75 dividitur per differentias et quod species habet differentiam constitutivam et huiusmodi, dupliciter exponi possunt. Uno modo u t loquantur tanturn de generibus et speciebus habentibus differentias tales, u t sensus istius 'ornne genus dividitur per differentias' sit iste 'omne genus habens differentias tales per eas dividitur'. Aliter exponi possunt, u t so omnes tales propositiones auctorum intelligantur accipiendo indifferenter differentiam pro differentia essentinli et accidentali, sive pro differentia stricte et largius dicta. Ulterius sciendum est quod per tales propositiones 'differentia est qua abundat species a genere', 'differentia est constitutiva speciei', 'dif- ss 57 di fferenti a9 fi l a add. I , om. K
5 8
i ta] fi l a B V ', ista C , bene add. A l
5 9
differentia
om. C I !!e t aliqua] alia A A l E V 4 6 om. 2 CI e6 6t secundo] ] ponenda poni tur add. D tmateri al i s ] materiale A / V . 1 e o -iom. d C D 6 7 pri nc i pal i ter o m . A V ' 6 9 s implic ibus ] pl uri bus add. K 7 3 sivel] sit add. a ' 6d 6 d- 6 . 7 V u r . . ] .oppositas v i d . C q u o d ] orrmi s add. A ' , e ti a m B CI 7 4 tahs c m. sA Vu ' m7 i 6 t differentias A e t add. D h a b e3t ] aliam add. K , aliquam add. V ' 7 7 u t ] q u o d add. C K 7 7 - 7 8 l oquantur] 6 sloquatur e A I c, l o q uuu n t u rn C V ' 8 0 eas ] eas dem A V " 8 2 di fferenti am om . A K V d I CoI sei v e] 4 l] etiam ] sive add. C I 8 3 et] sive etiam A ', v el I 1 p o i u s n] : l a r g Ue r g e C I n d 4 a 8 p e Summa r theal., I, g. 76, a. 1: "Sed contra: secun8 Ex. gr. n o ma s Aquinas, e o m s . t dum Philosophum, in VIII Metaph. [1043a 2-19] differentia sumitur a forma rei". C D a d d . D d i
DE UNIVETISALD31.3
ferentia dividit genus in suas species', 'differentia est illud quo differunt singula', 'differentia est pars speciei', et per huiusmodi, non intelligunt a u c to r e s 4 quod differentia sit aliquid reale in specie, sed praecise intendunt quod differentia est praedicabile propriurn alicui, quod debet 90esse pars defmitionis ipsius. Et ideo 'species differentia abundat a genere', hoc est differentia ponitur in defmitione speciei et non in defmitione generis. Similiter 'differentia est constitutiva speciei', hoc est differentia complet definitionem speciei. Similiter 'differentia est illud quo differunt singula', hoc est differentia est propria per praedicationem uni et non 95alteri, et est mediurn concludendi unum negari ab alio. Similiter 'differentia est pars speciei', hoc est differentia exprimit partem illius quod significatur per speciem vel est pars definitionis quae significat idem quod species. Similiter, guando dicit P o r p h y r i u s s quod differentiae sunt potestate in genere, non intendit nisi quod differentia non prae100dicamr de genere universaliter sumpto sed tantum particulariter sumpto. Est igitur differentia quaedam intentio animae, exprimens determinatam partem rei, praedicabilis in quale de eisdem de quibus species, cum qua convertitur, praedicatur in quid. Quod autem differentia sit quaedam intentio animae, patet per hoc quod est quoddam universale. losSed universale, sicut ostensum est p r i u s6, non est nisi intentio animae, nisi forte signum voluntarie institutum vocemr universale; sed de tali universali, quod est ad placitum universale, nunc non loquor, sed de illo quod ex natura sua habet quod sit universale. Quod sit exprimens partem rei patet, quia oportet quod significet noaliquid a parte rei. E t non significat praecise totum, quia tunc nullo modo distingueretur a specie; igitur significat partem rei vel extrinsecum. Sed nallum extrinsecum significat, quia tunc esset proprium vel accidens; relinquitur igitur quod significat partem rei. Linde 86 suas] duas A V a
8 7
per om. CI i ntel l i gwat] intendunt A A
B , p ro1p ri u m ] uni ve! add. A ' 9 3 illud quo] qua CI d i f f e ru n t ] a se add. C, ad se add. I 9 4 pro11 pria] propri urn A C, alicui add. C I u n i om. C I 9 5 al teri ] s ui C I u n u m . . . al i o] u. negati v orum 4 8 9 ! p r a e d i c a b i l e ] ab a. I , unam negativam d e afi a K 9 8 q u o d I] significar add. D , d i c i t Porph.1 di c i tur p e r P h i a l i q u i d losophum A V 4 A 9l l 3D9 1 0 3 autem] eni m A LB I 1 0 4 quodclam cm. CI 1 0 5 Sed univ. om. B K 1 0 7 sed] om. p s add. D 1 0 9 Qu o d ] differentia add. A ' 1 1 1 al i qui dl intrinsecum v e! add. D nisioB t, seol um t a t e ] 112 extrinsecum] e x p l i c a = B , intrinsecum C, orn. K 1 1 3 accidens] rei add. I p r a e c i s e 4 Cf. Porphyrius, Isagoge, cap. De differentia e t De communibus (et propriis) A generi s et differentiae (ed. cit., pp. 14-19, 21ss.). 5 Porphyrius, ibidem, p . 23. , i Supra, cap. 15-17. n p o t e n t
78
PARS I CAP. 24
semper differentia exprimit partem rei, isto modo quo albura exprimit albedinern. Et ideo semper differentia est unum concretum, vel deberet esse concretum, cui correspondere deberet unum abstractum, significans praecise partem rei, ad modum quo albedo correspondet albo; et semper illud abstractum deberet supponere pro parte et concretum pro toto composito ex alla parte et illa. Quod autem differentia praedicatur in quale patet, quia per differen-120 tiam non responden= ad quaestionem factam per quid de aliquo, sed per quale. Si enim quaeras, qualis est homo, convenienter respondetur quod est rationalis vel materialis; praedicatur igitur in quale, et de eisdem praedicamr de quibus praedicatur species, quia convertibilis est cum specie. Ex quo patet quod nullo modo concedendum est quod anima125 est differentia corporis, sed animatum; nec ratio est differentia hominis, sed rationale. [CAP. 24. DE PROPRIO]
Postquam tractatum est de differentia, sequitur videre de proprio 1, quod quatuor modis accipitur. Uno modo dicitur proprium illud quod convenit uni speciei vel uni generi, non tamen oportet quod conveniat onmibus contentis sub s illa specie vel sub illo genere. Sicut hoc commune 'grammaticurn' dicitur proprium homini, quia convenit soli homini, non tamen convenit omni homini; non enim °milis homo est grammaticus. Similiter 'moveri motu progressivo' dicitur p r o p r i = anima venit nisi animali; non tamen convenit omni animali. li , q Secundo u i a modo n dicitur o n prop c r i =o illud n quod - convenit omni individuo alicuius speciei, non tamen soli, sicut si dicerem quod 'bipes' est proprium homini. Tertio modo dicitur p r o p r i = quod convenit alicui universaliter 114 ¡s to] eo A V 4 C I 1 1 6 esse] unum add. B D 1 1 7 s emperl s implic iter C 120 autem cm. B C I tum om. , i lres l pondebitur o 122 resp.1 CI1/ I3, 4 1i nD 2 cies] qui d «id. A l 1 2 6 ani matuml sic add. A , sicut adj . K , sed adj . V ' 1 2 7 rationalel ideo vetc. eA pV l r ] i m ot e 4 AK 24.,l - 2 trac tamml determi naturn C I CAP. 3 quod... ac c i pi mr] ti res quod sciendum quod D t m i . o propri um quatuor modis accipi potest A D I ! ac c i pi turj d i c i tu r e t adj . s i v e ac c i pi tur K 4 i l l ud e x p B om. A C 6 c orarnune] nomen A K 7 propri um l c ommune C II quia... homi ni ons. (hom.) C I J r i! m ! c onv enit' ttom. ]eA K r 9 i mov ed] mov ere E 1 2 aEcuiusl eiusdem C m ai v a l i s ] e CAP. 24. m o r — t' Porphyrius, Isagoge, cap. De proprio (ed. cit., pp. 19s.). ll a i s s i g A n i fi , c a o
DE UNrVERSALIBUS
7
9
sumpto, non Limen omni tempore, sed aliquo tempore convenit cuilibet individuo et aliquo tempore sibi non convenit. Sicut si orrmis homo in senectute canesceret, tunc 'canescere' esset proprium homini isto tertio modo. Quarto modo dicitur proprium omne Alud quod convenit alicui 20commtmi universaliter sumpto, et nulli alii nisi illi cornmuni et contentis sub illo, ita quod est convertibile cum filo, necessario praedicabile de eodem, saltem si esse exsistere praedicetur de illo. Et proprium sic acceptum est unum de quinque imiversalibus, alia autem magis continentur sub accidente. E t sic 'risibile' est proprium hornini; sic enim 25competit orrmi homini et soli et semper quod Deus non posset facere aliquem hominem exsistere quin ille esset risibilis, quia vere posset ridere, ita quod non includeret contradictionem ipsum ridere, e t per consequens esset h o c enim voco risibile. Et ita 'risibile' est proprium homini, 'ridens' autem non est proprium hornini, sed magis 30est accidens. Et ideo non sunt idem ista duo praedicabilia 'ridens' et 'risibile'; in tantum enim differunt quod unum illorum affirmatur de aliquo a quo negamr reliquum. Ad isturn autem quartam modum pertinent illae passiones quae non tantmn conveniunt superioribus sed etiam inferioribus. Unde omne 35proprium est alicui proprium, non tarnen est cuilibet proprium, e t ideo passio generis praedicatur de specie, non tamen est propria speciei. Est autem notandum quod proprium non est aliqua res inhaerens realiter illi cuius est proprium; tunc enim non esset universale, nec competeret alicui communi universaliter sumpto, nec praedicaretur de plu40ribus. Non solum autem tenendum est quod proprium non semper est inhaerens subiecto cuius dicitur proprium, immo etiam tenendum est quod proprium non semper importat rem absolutam inhaerentem illi quod importatur per subiectum, sed aliquando importat rem distinctam ab Ala re importata per subiectum et extrinsecum sibi. Et hoc aliquando 45affirmative, aliquando negative Affirmative, sicut 'calefactivurn', 'crea15 s urapto] v el cuilibet add. I 1 5 - 1 8 n o n _ modo] non semper sed quandoque (aliquando V ') convenit c ui l i bet i ndi v i duo e t quandoque (al i quando V ' ) n o n , u t canescere (horc ad add. A ) A V ' 15-16 c onv eni t_ c onv eni t] c o m p e ti t_ c ompeti t E 1 5 - 1 6 c uilibet i ndi v i duo] al i quo i . v el C c o n v e n i r,— tempore om. (hom.) B 21 i l l ot] cuius est e t add. mg. B , CC add. D 24 homi ni ] homi rds A B V '
2 5
1 7 isto ons_ CLK 2 0 nul l i ] non et add. c onv ex a D 2 2 del ] codera et de add. C II di o] codera A ', isto B C
sempre] ita add. C I 1. q u o d ] qui a A ' B E
2 7
i ps um] posse add.
A t c ry , realiter om. C K a l i c u i A E K V ', rei add. V ' c u i u s ] c ui A B E V ' 4 0 tenendum] 38 2 dum A V ' 4 0 - 4 2 s emper_ non mg. B , om. D 4 4 c aritas .] extrinsecam D I 9 r i d e n s
80
PARS I CA P . 2 4
tivum' et huiusmodi. Unde calefactivum' non importat rem inhaerentem illi quod est calefactivum, sed importat rem quae produci potest ab eo; et hoc loquendo de primo subiecto ipsius. Similiter 'creativum' non importat rem inhaerentem Deo, sed importat rem natam produci a Deo. Negativae passiones sunt sicut 'immortale', 'incorruptibile', so 'immateriale' e t huiusmodi. Aliquando tamen propria important res inhaerentes vel natas esse inhaerentes i i i quod importatur per subiectum, sicut huiusmodi passiones 'dealbabile', 'alterabile', 'calefactibile', 'beatificabile' et huiusmodi. Secundo est notandum quod quaelibet propositio affirm2tiva sim- 55 pliciter, non aequivalens negativae, i n qua praedicatur proprium, est aequivalens uni de possibili. Et hoc quia si non aequivaleret propositioni de possibili, illa posset per divinam potentiam esse falsa simul cum veritate propositionis in qua esse exsistere enuntiatur de subiecto. U n d e quaelibet talis est contingens 'substantia est quanta', 'omnis ignis est 60 calidus', 'homo ridet', e t sic de alas. Sed tales propositiones 'on-mis homo est susceptibilis disciplinae', 'omne corpus est mobile', 'onmis homo est risibilis' necessariae sunt, sic quod non possunt esse falsae cum ventate propositionis in qua enuntiatur esse de subiecto, et aequivalent propositionibus de possibili. Sicut ista 'ornrás homo est risibilis' aequi- 65 valet isti 'ornnis homo potest ridere'; et hoc forte accipiendo subiectum in illa de possibili pro eo quod est, per quod una c a v i l l a t i o puerilis excludi posset. Ratio autem quare aliae propositiones sunt contingentes, ita quod possuntesse falsae simul cum ventate propositionis in qua enuntiatur •ro esse de subiecto, est quia Deus potest omnem rem creatam Lacere sine saltem priorem sine posteriore. Breviter igitur, quasi recapitulando, dicendum est quod proprium, secundum quod hic loquimur de proprio quod est distinctum universale ab alas universalibus, est quaedarn intentio praedicabilis de aliquo 75 adaequate et convertibiliter in quale, connotans affirmative vel negative aliquid extrinsecum i l i quod importatur per subiectum. Non tamen oportet quod semper illud extrinsecum sit aliqua res extra animam, 47 ese i m p o r t a t u r per subiecturn C inhaer.1 inhaerere A 'B C E , onz. A
5
6
5 0
a Deol ab eo I, ab eo sive a Deo K
negativael necessariae add. C
6
0
5 2
esse
ese contingens] esset
possibilás et add. orrmis K 6 4 esse] exsistere add. A C E , t u n c add. K 6 7 es t] potes t esse C 67-68 per... posset] et ista cavillatio potest ex c ludi C 6 9 alise] aliquae B , tales B 7 2 sine p o steriore] sive (v el K ) pos teriorem IK
7 3
quasi om. B CI
vere.] c onv erti bi l i / V D , et add. B , de aliquo add. C I
7 5
aliquol subiecto A ' C D
7 6
c on-
DE uNrsrEismn3us
8
1
exsistens realiter in rerum natura, sed forte aliquando sufficit quod sit 80aliquid possibile in rerum natura, vel forte aliqua propositio exsistens vel potens in mente exsistere. Et consimiliter debet dici, proportionaliter, depassione quae praedicatur per se secundo modo de subiecto, quia non est res inhaerens rei extra animarn, - tunc enim non esset praedicabilis de aliquo, nec esset universale, nec possetesse praedicatum conclusionis 85demonstrationis, nec principii demonstrationis, quae tamm omnia competunt passioni -, sed est intento anime.
[CAP. 25. DE ACCIDENTE]
Accidens ponitur esse quintum contenturn sub universal E t defmiunt p h i l o s o p h i sic accidens 1: « Accidens est quod adest et abest praeter subiecti cormptionem ». Ad cuius defmitionis evidentiam sciendurn est quod accidens quadrupliciter accipi potest Uno modo dicitur accidens aliqua res realiter inhaerens substantiae, ad modum quo calor est realiter in igne et albedo in pariete. E t sic accipiendo 'accidms' verificatur praedicta deftnitio, quia nullurn accidens est in aliquo subiecto quin salten' per divinam io potentiam possit ab illo subiecto auferri sine cormptione subiecti. Sed sic accipiendo 'accidens' pro aliquo extra animam, non ponitur quintum universale, nam accidens quod est unum quinque universalium est praedicabile de pluribus, quale non est accidens extra animam, nisi forte vox vel aliquod signum voluntarie instituturn. Aliter dicitur accidens omne illud quod contingenter potest praedicari de aliquo, ita quod stante ventate propositionis in qua enuntiatur esse de subiecto potest illud praedicari et non praedicari de filo. Et tun 80 aliquid] aliquod D I possibile] praedicabile ABEI i; aliqua] nulla C 8 2 quia] quod C I 83 res] extra animarn add. I 8 4 universale] universalis 8 5 nec] vel CI, etiam add. D principii] principium BIKV 4 8CAP. 6 25. - 2 quintam] untma K E t ] quod CI 3 accidensl ons. AC IK 3 - 4 adest et abest] spotest e aciesse d . .et .abesse K 3 et] vel E 5 defuntionis oro. C I 5 - 6 quadr.] accipituz vel adj. K a n i mvelasubiecto e 7 substantiael C IK 9 quia] quod C V' 1 0 possit] posset A' D [V' subiecto] aliquo ]modo I, om. A 1 1 non] quod A poni t ur ] aliquod adj. D 1 1 - 1 2 quintum univ.] quinque univeri dAl D , e salium non esto verum add A 1 2 est] ponitur B u n t a n . _ univ.1 quintum universale AE, e tquinquec praedicabillum vel universalium A' , de quinque uraversalibus CI qui nque om. B il unialiquod . versalium] universale B e s t ] et et adj. unum D 1 3 est] aliquod adj. AID 1 4 aliquod] airad V ' AA , 1 o V CAP.m K 25. - 1 Porphyrius, Isagoge, cap. De accidente (ed. cit., p. 20). .4 l iA K vC OCKIIAM,SUMMALOGICAS 6 o l
82
P
A
R
S
I CA P . 2 5
generaliter accipiendo accidens non est inconveniens attribuere aliquod accidens Deo, immo tale accidens attribuit A n s el mus Deo, sicut patet Monologion, cap. 24 2 . realiter in se, sicut declarat i b i d e m, quia accidens sic dicturn non V enisi est r quoddam u m t a praedicabile m e quod potest contingenter praedicari de n aliquo. Et tunc in defmitione accidentis non accipitur 'adesse et abesse' D advenire pro e u et recedere s realiter, sed pro advenire et recedere per praen dicationem, o hocn est quod aliquando praedicatur et aliquando non praedicatur. s u s c i p Tertio i t modo dicimr accidens aliquod proedicabile quod contingent praedicatur ter a de l aliquo et potest successive affirmari et negari de eoe dem, tam per mutationem propriam illius quod importatur per subiectum a c c E t isic, secundam A n s e l m u m, relationes multae 30 quam alienarn. d accidentia, Silla e n quias possunt advenire et recedere, hoc est praedicari et 2 negari per mutationem illius quod importatur per subiectum et per mutationem alterius. 0 Quarto dicitur accidens aliquod praedicabile quod non importat aliquam rem absolutam inhaerentem substantiae, sed potest contingenter 3S praedicari de aliquo, sed nonnisi per mutationem illius quod importatur per subiectum. E t sic dicerent t en e n t es quod quantitas non est aliqua res distincta a substantia et qualitate 8 quod quantitas est accidms, quia non potest successive offirmari et negari de subiecto nisi per mutationem, saltem localem, Alias quod importatur per subiectum. linde 40 dicerent quod aliquid est maior quantitas nunc quam prius, per hoc solum quod partes illius magis distant nunc quam prius, quod per solum motum localem partiurn contingere potest secundum e o s. Vertraltamen sciendum quod quamvis secundum veritatem nullum estaccidens quin possit per divinam potentiam auferri a substantia4, ipsa 45 n'oriente, tamen P h i l o s op hus hoc negaret. Linde diceret quod 18-19 attribuere... Deo] quod acddem Deo attribuetur C I 1 9 accidens om. BCI 2 0 24] 25 A' , 34 C 2 3 ett] vel ABDE 2 4 advenire'... realiter] adverdentia et recedentia reali CI II etl ] vel D, pr o add. A ' 2 5 et om. A A substantiam add. B A n a . ] Augustinum B 3 4 Quar to] m odo add. AIC K ' aliquod cm. AE n o n 1 opn. V A K 3 5 subst.] subiecto AC EI 3 6 de aliquo om. C I 3 8 aliqua... est om. A al i qua] alia 4 D IV" 3 I:0distincta] et absoluta add. C, cm_ BD [KV 4 44 quu aa n tm est i t add. a] s BD ] V' ,nsecundum] o n rei add. K 4 6 Uncle... quod] quia AV' q sciendum] a de d r . K p 4 2d a 2dAnselmus, . Monol., cap. 25 (ed. F. S. Schmitt, p. 43). 8 Cf. infra, cap. 44. iA "Istud l l'dictum i t s ] Dtcontradicit 4 illud quod dictum est in 'quarto modo' capita praee i u s L cedentis, nisi caute intelligatur", notat in margine V'. C D I , a l i e n a t o ]
DE UNPTED3ALIBUS
83
multa sunt accidentia in corporibus caelestibus quae ab eis auferri non possunt. Accidens autem dividitur in accidens separabile et accidens insepasorabile. Accidens separabile est quod per naturam auferri potest sine corruptione subiecti; accidens autem inseparabile est illud quod per naturam auferri non potest sine corruptione subiecti, quamvis per divinam potentiam possit auferri. Differt autem accidens inseparabile a proprio, quia quamvis acci55dens inseparabile non possit auferri naturaliter a subiecto illo cuius dicitur accidens inseparabile, tamen consimile accidens auferri potest ab alio subiecto sine illius corruptione. Sicut quamvis nigredo corvi non possit naturaliter auferri a corvo sine cormptione corvi, tamen nigredo potest naturaliter auferri a Sorte, sine corruptione Sortis. Proprium autem de 60nullo potest auferri sine corruptione rei, ita quod non plus est separabile ab uno quam ab alio sine cormptione rei. Recapitulando igitur aliqua quae dicta sunt de universalibus, dicendum est quod quodlibet universale est quaedam intentio animae significans plura, pro quibus significatis potest supponere. Et ideo una intentio 65distincta ab ala praedicatur de ea, non quidem pro se sed pro re quam significat. Et ideo per tales propositiones ubi una intentio praedicatur de alla non denotatur quod una intentio sit alla, sed denotatur frequenter quod illud quod importatur per unam intentionem est Alud quod iraportatur per aliam. 7o H u i u s m o d i autem universalia non sunt res extra animara. Propter quod non sunt de essentia rerum nec partes rerum extra, sed sunt quaedam entia in anima, distincta inter se et a rebus extra, quarum aliqua sunt signa rerum extra, aliqua sunt signa illorum signorum. Sicut hoc nomen 'universale' est commune ad omnia imiversalia, et per consequens est 75signurn omnium aliorum universalium a se. Et ideo potest concedi quod illud universale quod est praedicabile de cluinque universalibus, non ta47 corporibus] supra add. A l B 4 9 autem] igitur BC I, om. A ' 1, accidensa om. A A 51 illud 1 om. Al C 5 2 - 5 3 divinarn potentiam] potentiam divinam dictan' AV add. 4 KB 5E 3 possit] posset I, potest K 5 5 naturaliter om. I di c i tur ] subiectum add. I 5 6 - 5 7 ab... corruptione] A ' 5 6 alio] aliquo BC I 5 7 illius] , a c c i dsine e r corruptione u i n ssubiecti e p aillius r ab a balioi subiecto l e eius BCI, eorum K 5 8 nigredo] Sortis adj. I 6 0 auferri] removeri (mg.) A' , non praedicari BD IV 4quolibet universali quod AV' 6 5 ea] alia C I r e ] significata vel pro re add. B 6 7 alial] substantia B fr equenter om. A V , 4 rurnl] d e 6r ei8 C I n e c ] per consequens adj . C I r e r u m 9 r ei BC I 7 3 aliqua] antera add. CDI AV iq75llignum] l u dsuprernum t ] i4 adl i oe r umm u a ot m d i vj . . pl . A pt r r
84
P
A
R
S
I CA P . 2 6
men pro se sed pro universalibus, est genus ad universalia; sicut aliqua dictio praedicabilis de ornnibus dictionibus est nomen, et non verbum, nec participium, nec conitmctio etc. Et haec de universalibus sufficiant. Qui autem pleniorem notitiam so voluerit habere de universalibus et proprietatibus eorum, poterit legere librum P o r p h y r i i, ubi istam materiam multo diffusius pertractavi5. Ideo illa quae stmt hic dimissa, ibi poterunt inveniri.
[CAP. 26. DE DEFINMONE: QUOT MODIS DICITUR DEFINmol
Quoniam logici non solum utuntur praedictis vocabulis secundae intentionis, sed etiam multi termini alii secundae intentionis et etiam secundae impositionis frequenter i n usum veniunt, ne studentes per ignorantiam significationis eorum in inquisitione veritatis retardentur, volo nunc compendiose de aliquibus eorum ad instructionem simplicium pertractare. Terminorum autem quibus utuntur logici quidam sunt communes omnibus universalibus, quidam sunt proprii aliquibus eomm, quidam competunt aliquibus eorum simul acceptis, quidam compemnt uni respectu alterius. Termini qui competunt pluribus simul acceptis sunt ut defmitio et descriptio. Definitio autem dupliciter accipitur 1. Quaedam est defmitio exprimens quid rei et quaedam est definitio exprimens quid nominis. Defi77 p ro l ] i fl i s add. C I i a d ] ornni a add. K 11 al i qua] a u t e m C 7 8 o = i b u s ] pluribus I 78-79 es t.. , e t cm. A B r n o n v e r b = Qm. B 7 9 nec l ] v el B 8 0 E t Qm. A l ' d e ] qui nque add. A 78 tAc . ] le univ.] ad praesens dicta add. A ' 8 1 et] de add. D e o r u m orn. D V e s t 4 8 B2 u l i l ht ] l ion d e istaoC r n . tractavi CI 8 m 3 Ideo c o B K p e r t r . ] m mCAP. 26. - 7 v ol o] volui CI 1 0 - 1 1 quiclamt... eorum om. (hvm.) A ' C 1 1 acceptis] stmaptis A 'D u n c i pi tur] c l i c i tur A ' B D I K , qui a add. D Q u a e d a m l e n i m add. A ' B 14 ac 1 5 e t c m. A A ' E V e 4 a 5Guillelmus de Ockham, Expositionis in libros Artis Logicae Prooernium et Expod sitio n in iihrum Prophyrii De praedicabilibus (ed. E. A. Moody). o CAP. 26. - 1 Cf. Aristot., Anal. Poster., II, c. 13 (96a 20 - 97b 39); Topica, I, m e c. 5; VI (101b 38 - 102b 26; 139a 24 - 151b 24); Marius Victorinus, Liber de definin tieone (inter opera Boethii, PL 64, 891-910); Damascenus, Dialectica, cap. 8 (PG 94, t551-58); versio Roberti Grossatesta (ed. O. A. Coligan, Franciscan Institute Publia cations, Text Series 6, St. Bonaventure, N.Y. 1953, 15ss.); Gualterus Burlaeus, De d definitione (ed. H. Shapiro et F. Scott, Mediaeval Studies, X X V I I [1965], 337-40). v e r b i
5
10
DE V OCA B ULIS LOGICA E
85
nido exprimens quid rei dupliciter accipitur, scilicet large, e t sic comprehendit deftnitionem stricte sumptam et etiam descriptivam definidonem. Aliter accipitur hoc nomen 'definido' stricte, et sic est sermo compendiosus, exprimens totam naturam rei, nec aliquid extrinsecum rei 20definitae declarans. Hoc autem dupliciter fieri potest. Nam quandoque in tali sermone ponwItur casus obliqui exprimentes partes rei essentiales, sicut si definiam hominem sic dicendo 'homo est substantia composita ex corpore et anima intellectiva'; isti enim obliqui 'corpore et anima intellectiva' 25partes rei exprimunt. Et ista potest vocari definido naturalis. Alla est definido in qua nullus ponitur casus obliquus, sed ponitur genus in recto et similiter in recto ponitur differentia, vel ponuntur differentiae exprimentes partes rei definitae, ad modum quo 'album' exprimit albedinem. Et ideo sicut 'album' quamvis exprimat albedinem non 30tamen supponit pro albedine sed tantum pro subiecto albedinis, ita differentiae illae quamvis exprimant partes rei non tamen supponunt pro partibus rei sed praecise pro toto composito ex partibus jhs. Talis est ista definido hominis 'animal rationale' vel ista esubstantia animata sensibilis rationalis'. Nam istae differentiae 'animata', 'sensibilis', erationalis' supponunt pro hornine, quia homo est rationalis, animatus et sensibilis, tamen important partem hominis, sicut abstracta correspondentia eis importara partem vel partes hominis, quamvis non eodem modo. Et ista potest vocari definido metaphysicalis, quia sic metaphysicus definiret hominem. 443 S e d praeter istas duas deftnitiones nulla potest esse alla nisi forte illa cuius quaelibet pars est in plus et tomm aequale 2 . Eillud est t quod i d edicunt o a l i q u i 8 quod hominis quaedam est definitio t m f f a t i c u m
16 dupliciter accipitur] potest accipi d. B I, potest esse duplex C 1 7 etiam om. D K 1 9 - 2 0 nec... definitae] v el aliquid intrinsecum defi nitive A 2 3 substantia] c orporea add. A V ' 2 4 intellectiva' cm. C1 2 5 naturalis] materialis A l 2 6 nullus poni tur] non poni tur C1 2 7 ponuntur] ex pri muntur C 2 7 - 2 8 differentiae] s i s unt pl ures add. A l 2 9 E n . . quamv is ] i deo q . al bum C I 30 ita] et add. C I 3 1 ex pri mant] qui d et add. A ' 3 4 differentiael substantia add. A ' 3 5 rationalis] e t add. B D 3 8 potes t] esse v el add. B 4 1 truffati c um] trutarunc um A A 1 sum C I , v anum V ' D, r i d i c u l o -
2 De qua cf. Aristot., Anal. Postor., II, c. 13 (96a 24 9 6 b 14; Damascenus, Dialectica, c. 15 (PG 94, 578); versio Roberti Grossatesta, c. 7 (ed. cit., pp. 8s.) 8Ps. - Richardus de Campsall, in sua Logica contra Ockham, cap. 24 dicit: "Quantum ad secundum dico quod sicut est dare unam definitionem naturalem et aham metaphysicalem, ita est dare unam logicalem" (cod. Bononiae, Univ. 2635, f. 30r). De verbo 'truffaticum' cf. Du Cange, Glossarium, ad verbum: "Trufa, Trulla, Trupha, Fraus, nequitia, iocus".
86
PARS I CA P . 2 6
logicalis, quaedam naturalis, quaedam metaphysicalis; quia logicus cum non tractet de hornine, eo quod non tractat de rebus quae non sunt signa, non habet hominem definire, sed habet docere quomodo aliae 45 scientiae eactantes de homine ipsum definire debent. Et ideo logicus nullam definitionem hotninis assignare debet, nisi forte gratia exempli, et tunc ilh definido quae gratia exempli ponitur debet esse naturalis vel metaphysicalis. Et sicut vanum est dicere quod quaedam est definido naturalis, so quaedam metaphysicalis, quaedam logicalis, ita vanum est dicere quod quidam homo est naturalis, quidam metaphysicalis, quidam logicalis. Et similiter, quarnvis posset dici quod quaedam definido hominis est naturalis, quaedam metaphysicalis propter diversitatem partium istarum orationum, tamen totnliter irrationale et falsum est ponere quod 55 quidarn homo est naturalis, quidam metaphysicalis 4 homo natural, quidam aut intelligitur quod est aliqua . N a m s i metaphysicalis, s i t res vera substantia quae est homo naturalis, et a l vera q extra u ianimar/1 d a et m substantia quae est homo metaphysicalis, aut intelligitur quod aliquis conceptus mentis vel vox est homo naturalis et alius metaphysicalis. 60 Primum dan i non potest, quia quaero: quomodo illi homines qui sunt substantiae distinguuntur ? Aut unus est pars alterius, aut sunt quaedam tota secundum se tota distincta, aut aliquid est pars utriusque, quamvis non omne quod est pars unius sit pars alterius. Primum et secundurn dani non possunt, sicut evidenter patet. Nec tertiurn dici potest, quia 65 cum homo naturalis non componatur nisi ex materia et forma, oporteret quod vel materia vel forma non esset pars alterius illorum hominum, et tunc alter illorum, scilicet homo metaphysicalis vel naturalis esset materia tantmn vel forma tantum, quod est absurdum. Nec valet dicere quod aliter considerat metaphysicus hominem et 70 aliter naturalis, et propter hoc homo consideratus a metaphysico distin43 naturalis ] e t add. E D 4 5 doc erel di c ere A V fi a C ] I 5 9 h o m o mg. I , Qm. A I K 6 0 aliusl alia I , h o m o add. cere C4 5 4 6 8naturalisl e tl add. i s est t add. a D 6 1B s unt]Csic A ' ID 6 2 substantiael sic I , Qm. A ' D d i s t i n g u u n t u rl se A ', conceptus 5 5 habent ad i nv i c em add. A ' D A u t ' l sic q u o d add. A ' D 11 a u t 'l sic quod add. D 6 7 v el " om. p o n e r e l AA d i , add. I , om. A B CE 1 7 CE 4 V 4Cf. Ps. - Richardus de Campsall, Logica contra Ockhani, cap. 24: "Secundo 4 sci e ndum quod sicut conceditur quod quaedam est definido naturalis et quaedam I fmetaphysicalis et quaedam logicalis, ita ad bonum intellectum potest concedi quod o quidam homo est metaphysicalis et quidam naturalis et quidam logicalis" (cod. cit., r f. 30v). m a ) t a
DE VOCABUL1S L OGICA E
8
7
guitur ab homine considerato a natural Quia quamvis ita esset, ex hoc non sequeretur quod unus homo esset metaphysicalis et alius naturalis, sed sequeretur quod tanmm esset diversa consideratio eiusdem hominis. 75Sialt si Sortes videat Platonem ciare et Socrates obscure, quamvis visio unius et alterius sit diversa, tamen Plato visus non est alius, ita quamvis consideratio naturalis de homine et metaphysicalis sit alia, tamen homo consideratus non est alius. Sic igitur non est alia res quae sit homo naturalis et alla quae sit homo metaphysicalis. so N e c potest dici quod sit alius conceptus vel vox, quia iste conceptus vel erit definido vel pars definitionis vel aliquod praedicabile de homine, et patet quod quidquid dicatur, nihil est ad propositum. Ex quibus on-mibus constat quod definitiones possuntesse distinctae, quamvis d e fi n a = sit idem. Vemmtamen hect defmitiones sint tae, tamen illae deftnitiones idem significara, et quidquid significatur per unam vel per partem unius significatur per aliam vel per partem alterius, quamvis partes differunt in modo significandi, quia aliqua pars unius est alterius casus a parte alterius. Est autem sciendum quod quamvis de quocumque praedicatur definitio significative sumpta de eodem praedicatur defmitum significative sumptum et e converso, e t quamvis aliqua propositio composita ex definitione et definito hypothetica et etiam de possibili vel aequivalens tali sit necessaria, sicut ista est necessaria 'si homo est, animal rationale est' et e converso, et similiter ista 'orrmis homo potest esse animal ratio95 — sumendo subiectum pro eo quod potest esse - et e converso, tamen nulla propositio talis affirmativa mere de messe et mere de praesenti est necessaria. Unde ista est simpliciter contingens 'homo est animal rationale' sicut ista 'homo est substantia composita ex corpore et anima intellectiva', et hoc quia si nullus homo esset, quaelibet talis esset 1 c sariae 'homo est animal', 'asinus est animal', poneret quod tales sunt 1 necessariae 5. ) 72 ex hoc ] adhuc V ' 7 5 Socrates1 Sorteo A l 7 6 Plato] Sortes A B D I V f alius orn. 4 (hom.) 7 6 -A 7 t quod a . add. . .B 7 7 metaph.1 metaphysici D, metaphysica I V ' a l l a ] K 8 7 6 i i ta] a et alla add. B 7 8 al i al aliqua A l D K 7 9 sis] res naturalis add. K 8 4 i deml ornráno add. K hect] A l ar add. D 8 6 p e r' et p e r' om. A ' D 8 7 alteriusl ipsius A A 'V ', illius D K q u a m v i s l l et l i c et V ' 8 7 - 8 8 quamv i s ... alterius om. (hom.) A A s 194 istal est necessaria add. D , om. C I V D add. K 1 B0 91 20 asinus... e ani t mal i ' om. a B mI, elt huismodi add. A ' p o n e r e t ] eti am add. D I t a l e s ] i am 0 0- 1 1 a si4tsdictar a. t. .e g o r e m a ay add. l n e Ac lsCD1 s al as ] essent A l C D I . naKe el c d e s sd a r . i a Aristot., Anal. Priora, I, c. 15: "Ex necessitate enim homo animal" (34b16-17). V q 'Cf. u a e l i b e t e t a u r s
88
PARS I CA P . 2 6
Ex praedictis colligi potest quod derrmitio non est eadem curn definito, quia, secundum omnes, definitio est sermo yel mentalis vel vocalis ye' scriptus, et per consequens non est eadem realiter cum re nec cum una dictione. Verumtamen definitio significat idem quod definiuml. Et sic intelligunt recte loquentes guando dicunt quod definitio et definitum sunt idem realiter, hoc est significant idem. Sciendum est autem quod definitio sic stricte sumpta non est nisi solius substantiae tamquam rei expressae per defmitionem, et ideo acci- lio piendo deraniturn pro nomine convertibili cum definitione, taus definitio non est nisi nominum, non verborum nec aliarum partiurn orationis. Definitio autem exprimens quid nominis est °ratio explicite declarans quid per unam dictionem importatur, sicut aliquis yolens docere alium quid significat hoc nomen 'album' dicit quod significat idem ns quod haec °ratio 'aliquid habens albedinem'. Et ista definitio potest esse nominum, non solum illorum de quibus potest vere affirmari esse in rerum natura sed etiam illorum de quibus taus praedicatio est impossibilis. Et sic 'vacuum', 'non ens', ' i n fi n i t m n ' , lircocervus' habent definitiones, hoc est istis nominibus correspondent aliquae ora-120 tiones significantes idem quod istae dictiones. Ex quo sequitur quod sic accipiendo definitionem aliquando praedicatio definitionis de definito per hoc yerbum 'est', utroque significative sumpto, est impossibilis, sicut haec est impossibilis 'chimaera est animal compositum ex capra et boye'; sit haec eius definitio. E t hoc125 propter implicationem impossibilem, qua scilicet implicatur aliquid componi ex capra et boye. Tamen ista propositio in qua illi termini materialiter supponunt « chimaera » e t « animal compositum ex capra et boye » idem significant ve ra est. E t per illam primam cornmuniter loquentes intelligunt istam secundam, quae tamen secundum proprieta-130 tem sermonis alla est. Unde sicut, secundurn P r i s c i a n u m, frequenter una dictio ponitur pro alia, sicut exemplificat in I Constructionum 8 104 deful i ti o om. CI 1 0 5 - 1 0 6 re nec cum om. E 1 0 7 recte loquentes] boni logices A l o ,quentes] scientes C I g u a n d o ] q u o d B V ", om. A E , d i c u n t] d i c t = est B , om. A E 1 0 9 autem om. B C
1 1 2
n o n '] v el A DK , nec A ' l n e c ] v el A D K
1 1 4
sicut] si C I K
1 1 9
hirc oc .]
chimera add. CI , el huiusmodi add. D , add. I 1 2 3 utroque] utrobi que B C 1 2 5 c apra] homine C I s i t . . defi ni ti ol sic haec est (sed exp.) V ' , om. K 1 2 7 c apra] homi ne B C I 1 2 8 e l '] est A ' K 1 c apra] horni ne B C I V "
1 2 9
b o y e ] v e l e x hom i ne el leone add. A ' , qui termi ni add.
A 'D , tamen add. K e s t ] sic dicendo: chimaera est (! ) animal c o m p o s i t = ex capra etc ,Quod i d iste e msit intelectos s i g n ihuius fi cclicti a rpatet . i n fi ne capitali add. A ' 1 3 1 alia est] falsa est C, milla est I sicut om. A ' I
Priscianus, Instit. grammat., XVII, c. 23, rin. 168-172 (ed. A. Krehl, II, 89-94).
89
DE V OCA B ULIS L OGICA E
ita frequenter una orado pro ala ponitur. Verumtamen condicionalis ex tali definito et definitione composita vera est. Ista enim vera est 'si 135aliquid est chimaera, ipsum est compositurn ex hornine et leone' et e converso. Non solurn autem nomina possunt definiri definitione tali, sed etiam omnes partes orationis sic possunt definiri, scilicet verba, coniunctiones etc. Sic definiuntur talia adverbia 'ubi' 'guando', 'quot', coniunctiones 1443et huiusmodi. Et tunc non debet defmitio praedicari de definito mediante hoc verbo 'est', utroque significative sumpto, sed hoc totum 'idem significare' vel aliquid tale debet de illis, materialiter sumptis, verificari; vel alia °ratio debet de illo verifican, ipso materialiter sumpto, sic dicendo 'ubi: est adverbium interrogativum loci', 'guando: est adver145bium interrogativum temporis', et sic de aliis.
[CAP. 27. DE HOC NOMINE ' IDESCRIPTIO Descriptio est ' sermo compendiosus ex accidentibus et propriis compositus. Unde dicit D a m a s c e n u s i n Logica sua, cap. 141: «Descrip]
tio ex accidentibus componitur, id est propriis et accidentibus. Verbi sgratia 'homo est risibile, erecte ambulativum, latas habens ungues'. Haec enim omnia accidentalia sunt. Propter quod et descriptio dicitur ut oburnbrans et non substantialem exsistentiam subiecti manifestans sed consequentia ». Ex verbis huius auctoritatis evidenter datur intelligi quod in dejo scriptione nihil debet poni quod praedicatur in quid vel per se primo modo de descripto; et in hoc differt descriptio a definitione. Secundo, ex praedicta auctoritate sequitur quod accidens non solum accipitur pro aliqua re inhaerente alteri sed pro praedicabili de ali134 tal i ] isto C, ti l o I ;1 et] ista add. C , illa add. I I s t a . . . es t'] sicut ista D, Qm. A e n i m ] c ondicionalis add. K
1 3 5 homi ne] capra K ' l eone] boy e CIK , v el boy e asid. A '
1 3 8 sic d e fi rd ri
om. C I , v erba] e t adverbia add. C1 1 3 9 Sic] enim add. CI t a l l a ] verba sive asid. D q u o t ] quomodo I. om. D 0312i1111CtiOnCS om. A ' D K 1 4 1 s umpto] assumpto CI, om. K 1 4 3 v el ... v e ri fican i om. (hom.) A K a l a ] alio m o d o C, aliqua D d e b e t om. A l V ‘ i p s o om. B C I s u m p t o om. C I CAP. 27. - 4 ex ... accidentibus'I est accidentibus C , est campos. e x p. e t a. K , ex a. c omp. e t p. V '
5
gratia] sic describitur add. D e s t ] animal add. B I a m b u l a t . ] ambulans et C I
nomina A :; et om. B C I 7 subiecti corr. i n rei V ', orn. K notans I 1 3 sed] eti am asid. A I D K
8
6
omni al
consequentia] communia A , c on-
CAP. 27. - ' Damascenus, Dialectica, cap. 8 (PG 94, 554 13); versio Roberti Grossatesta, cap. 14 (ed. cit., p. 16).
90
PARS I CAP . 2 8
quo contingenter, sicut dictum est p r i u s 2 , q u i a D occ t our e m descriptio componatur ex accidentibus supraedictam biecti, nisi ex praedicabilibus de subiecto, s e etcdescriptio u n non d ucomponatur m oportet quod vocet ipsa praedicabilia de descripto accidentia, quae non possunt esse nisi conceptus vel voces vel scripta. Sequitur, tertio, ex praedictis quod non semper descriptio et descripttun sunt convertibilia, quia cum accidentia contingenter praedicentur de aliquo, potest descriptum praedicari de aliquo quamvis descriptio non praedicetur de eo. Tamen hoc non contingit nisi propter imperfectionem illius de quo praedicatur descriptum. l i n d e potest homo sic describi 'homo est bipes, duas habens manus', addendo sibi aliqua alia quae non possunt competere nisi homini; quo facto illa descriptio potest negari ab aliquo carente manibus, de quo tamen praedicatur descripturn. Sed hoc est propter hoc quod illud individuum non est perfectum. Verumtamen potest dici quod descriptio dupliciter accipi potest, scilicet large, et sic loquitur iste D o c t o r de descriptione, vel potest accipi stricte, et sic non componitur ex accidentibus sed ex propriis; et sic semper convertuntur descriptio et descripta=
[CAP. 28. DE DESCRIPTIVA DEFINMONE]
Descriptiva autem definido est mixta ex substantialibus et accidentalibus. Verbi gratia 'homo est animal rationale, erecte ambulativum, latas habens ungues', secundum D a m a s c e n u m, u b i prius 1. E x quo patet quod aliquis senno praecise componitur ex praedicabilibus per se primo modo, et ille est definido; aliquis ex illis quae non praedicantur per se primo modo, e t ille aliquando est descriptio; aliquis componitur ex utrisque, et ille est descriptiva definido. Quia tamen almas definitio et orrmis descriptio et omnis descriptiva definido est 14 cum om. C D 1 6 componatur] componitur BDV" 1 7 de] subiecto add. D p descripto] subiecto A l 2 0 accidentia] non add. siin. V' 2 5 - 2 6 descriptio] non add. 111' 2 6 potest] vere add. D 2 7 quod] quia C V' 3 0 Doctor] auctor CI 3 1 non om. A :; accid.] accidentibus A l 3 2 semper om. C L C . 28. - 6 aliquis] aliquando C I, componitur vid. D , est add. C I
2Supra, cap. 25. CAP. 28. - 1 Supra, cap. 27, nota 1.
7
aliquando om. C I
15
20
25
30
DEVOCABUTIS LOGICAE
91
io sermo, ideo nulla taus est eadem realiter curn definito vel descripto, quamvis significent idem. [CAP. 29. DE ISTISTERMINIS ' DEFINITUM Quia est ' ostensurn E T quid est ' defmitio et quid descriptio, ideo videndum est1quid estSdefmitum 3 E C R IetPquid T descriptmn. Sciendum est autem quod 'deftnitum' U M 1 dupliciter accipitur. Uno modo pro illo cuius partes 5vel essentia per definitionem exprimuntur, et sic defmitio est ipsarum substantiarum singularium, sicut ista definitio 'animal rationale' est defmitio omnium hominum, quia essentia orrmium hominum per istam definitionem importatur. Unde per istam defmitionem nullius rei essentia importatur nisi hominis particularis, quia nulla res est quae sit io animal rationale nisi iste homo vel ille, et sic de singulis. Et isto modo accipiendo deftnitum, concedendum est quod substantia particularis defmitur. Aliter accipitur defi nitum p r o aliquo convertibili cum defmitione, de quo defmitio adaequate praedicatur. Et sic defmitum est una dictio convertibilis cum definitione, significans illud idem praecise quod significat definitio. Et isto modo non defmiuntur singularia sed praecise species, quia sola species est convertibilis CUITI definitione et nullum singulare Et per istam distinctionem de definito possunt glossari multae aucto20Htates A r i s t o t e l i s l et C o m m e n t a t o r i s 2 , quarum aliquae dictmt quod deftnitiones sunt singularium et aliquae nonnisi specierum. Et sicut dictum est de definito, ita debet distingui de descripto: quod potest accipi vel pro dictione de qua primo, non pro se sed pro re, dicitur descriptio; vel potest accipi pro re importata per illud nomen et 2 5 10 v ol descripto om. A D p CAP. 29. - 2-25 seu totum cap. i n imo A ' 3 es t'] nunc add. D 11 es t'] sit C I 6 substantiae rum ] re ru m C I 7 - 8 essentia... i m p o rta m r om. A 7 - 8 essentia... defi ni ti onem . Aom. ' K 7 - 79 essentia... 8 quia om. e (hom.) s D - 8 i mportatur... rei om. B 8 - 9 essentia] r 2 o m Unde nihil B 1 0 nisi] s it add. K 1 6 sign.] et add. A E 2 1 di c unt] sute A K V i 4nitiones] aliquae add. B n o n n i s i ] non sed C 2 2 distingui] dic i V ' 2 5 descriptionem] dic tionem , squiud ndescriptum t e tet qui dd defuntum. i c u Is n tudt capitulum C 29 non I fui t i n exemplari de quo scripsi sed i n l C, d e fi veni postes i n al i o add. A ' l CAP. 29. - ' Cf. Aristot., Metaph., VII, c. 4, t. 16; c. 15, t. 53 (1030b 4-14; a 1039b 20 - 1040a 10). 2 Averroes, In Aristot. Metaph., VII, tt. 16 et 53 (ed. m tina, VIII, ff. 78r, 95r). d e s
92
P
A
R
S
I CAP. 30
[CAP. 30. DE ISTO TERMINO ' SU BLEC T LIM1
Dicto de terminis qui non competunt alicui uni universali, cuiusmodi sunt 'definitio' et 'descriptio' et huiusmodi, quia nullum unum universale est definitio vel descriptio sed quaelibet definitio et descriptio ex pluribus tmiversalibus est composita, dicendum est nunc de tertninis 5 consequentibus quodlibet universale, cuiusmodi termini sunt 'subiectutn' et 'praedicatum' et huiusmodi. Et de subiecto quidem est primo sciendum quod, sicut dicit D ama sce n u s i n Logica sua, cap. 81: «Subiectum dicitar dupliciter: hoc quidem ad exsistentiam, hoc autem ad praedicationem. Et ad exsistentiam quidem, quemadmodum subicitur substantia accidentibus. In ipsa enim habent esse et extra ipsam non substant. Quod autem ad praedicationem, subiecturn est particulare ». Ex quo colligi potest quod aliquid dicitur subiectum, quia realiter substat alteri rei inhaerenti sibi et sibi advenienti realiter. Et sic subiectum accipitur dupliciter, stricte scilicet, et sic dicitur subiectum respecm accidentium realiter inhaerentium sibi, sine quibus potest subsistere. Large autem dicitur subiectum omnis res quae alteri substat, sive illa res cui substat sit accidens inhaerens realiter sive sit forma substantialis informans rem cui adhaeret, et sic materia dicitur subiecmm respectu formarum substantialium. 2 0 Aliter autem dicitur subiectum, quia est pars propositionis praececedens copulam 2 ,'homo d e est animal', 'homo' est subiectum, quia de homine praedicamr q u oE t subiectum sic acceptum potest multipliciter accipi. U n o animal. amodo l idicitur q u subiectum large omne illud quod potest in quacumque 25 i d propositione vera vel falsa subici. Et sic quodlibet universale respectu p r apotest alterius e desse subiectum, sicut patet i n talibus propositionibus i'omne c aanimal t u est asinus', 'omnis albedo est corvus', et sic de allis r , Aliter accipitur subiectum stricte, e t sic dicitur subiecturn illud s i C . 30. - 6 universale] per se add. I t e r m i n i om. A I V cB, dicendurn 4 su uadd. i n Ai ' , om. t A a , l p rie m o s ] prius B, e t A ' , di c endum add. B 9 dupl i c i ter] dupl ex A , d . qui dem A D A K 1 1 - 1 2 In... e n i m ] quae i n ipsa V ' 1 2 ipsam] i ps um C V ' tom. B Ia8 1 d0 autem] Quod] quantum A I K 1 4 alteri] alicui C, alii I 1 5 scilicet] e t large. Stricte add. A ' 1 6 sic] q u i d e m ] isubstantia q add. C u I 1 9i adhaeret] d i nhaeret A E V ' 2 1 a u te m om. E K 2 2 q u o ] qua B I n27 propos. om. C D 2 8 corvus] corpus C , c ol or K 2 9 A l i ter] A u t I. autem C a c c i p i t u rl d i icitur A ' , s umi tur D c l i c i t u r] i l l ud add. D s u b i e c t u m ] omne add. A E , guando add. C D I , qui a add. V ' s CAP. 30. - 1 Damascenus, Dialectica, cap. 16 (PG 94, 582 A); versio Roberti tGrossatesta, cap. 8 (ed. cit., p. 10). 2 Cf. Boethius, De syllogismo categorico, I a(PL 64, 797ss.). p r o p o s
DEVOCABUL1SLOGICAE
9
3
30quod subicitur in propositione vera ubi est directa praedicatio; et sic est homo subiectum respectu animalis, sed non e converso. Tertio dicimr subiectum magis stricte, scilicet Alud quod est subiectum in conclusione demonstrata, quae scitur vel nata est sciri scientia proprie dicta. Et sic accipiendo subiectum, quot sunt conclusiones hasbentes distincta subiecta, tot sunt subiecta in ista scientia aggregata; et sic in logica sunt multa subiecta, et sirniliter in metaphysica et in naturali philosophia. Aliter accipitur subiectum strictissime pro aliquo primo aliqua primitate inter talia subiecta. Et sic aliquando subiectum comunissimum 40inter talla subiecta vocatur subiecturn, et aliquando Alud quod est perfectius, et sic de allis primitatibus. Hoc tamen est commune orrmibus quod quodlibet istorum est subiectum per praedicationem.
[CAP. 31. DE ISTO TERMINO ' P R A E D I C A T U M 1
Sicut subiectum dicitur illa pars propositionis quae praecedit copulam, ita illa pars propositionis quae sequitur copulan' dicitur praedicatum. 5 V o l u n t tamen a l i q u i quod praedicatum est copula cum quod sequitur copulam. Sed quia ista controversia dependet ex significato vocabuli, quod ad placitum est utentium, ideo de hoc nunc pertranse°. Et qualitercurnque dicatur praedicaturn, multipliciter accipitur. Uno io modo orme illud quod est alterum extremmn propositionis et non est subiectum; et sic quilibet terminus potest esse praedicatum qui praedicari potest in propositione vera vel falsa. Aliter accipitur praedicatum quod praedicatur in propositione vera in qua est directa praedicatio. Et sic 'animal' est praedicatum respectu 'hominis' sed non respectu 15dis'. Tertio dicitur praedicatum illud quod praedicatur de aliquo subiecto praedicatione directa, de quo subiecto potest esse scientia proprie dicta. Et sic accipit P h i l o s o p h u s praedicatum I Topicoruml, ubi 30 quod orn. C D IV monstr.] 4 demonstrativa , v e r a AIC v e ! ] quae add. K 3 6 i n' oin. BD I 3 8 aliquo] subiecto add. K 41 primitatibus] proprietatibus A, prioribus K 4 2 quodlibet] cuilibet C I i n cC . o 31.n - '3 dicitur] . est AE 1 0 modo] dicitur praedicatum add. A 1 1 qui] quia C D IV 1 3 , o i b add. AD 1 3 vera] et add A A ' D V 12 praedicatum] 4 pr 4 1d 6i r s eu b i e c t o ] c i t l31. a i -c1 Aristot., Topica, s c CAP. e t V I, cc. ' 5-6 ,(10113 38 - 103a 5). A mA o . 1 A C D I
94
P
A
R
S
I CA P . 3 2
distinguit quatuor praedicata, scilicet genus, definitionem, proprium et accidens, et sub genere comprehendit differentiam. Ubi non enumeratur species, quia quamvis species praedicetur de individuis, quia tamen individua non possunt esse subiecta i n propositionibus scitis scientia proprie dicta, ideo inter illa praedicata species non enumeramr. Copula autem vocatur verbum copulans praedicatum cum subiecto.
20
[C AP. 3 2 . Q U O M O D O PR AED IC AT U M D i c r r u l t INESSE SLIBIEC TO
Sicut autem praedicatum praedicatur de subiecto, ita dicimus praedicatum esse in subiecto, et praedicatum convenire subiecto, et praedicatum messe subiecto, et praedicamm inhaerere subiecto. Quae non sunt intelligenda ac si praedicatmn poneretur realiter inhaerere subiecto, illo modo quo albedo inest parieti, sed onmia talia significant idem quod 'praedicari', nec aliter accipienda sunt nisi pro 'praedicari'. Et isto modo orrmia accidentia, quae sunt novem praedicamenta, possunt dici esse in substantia sicut in subiecto, non quidem per realem inhaerentiam, secundum opinionem m u l t o r u m, sed per praedicationem veram. Sic enim quantitas est accidens, secundum opinionem a l i quo r u m 1, et est in substantia, non quia semper inhaeret realiter ipsi substantiae, sed quia contingenter praedicatur de substantia, ita quod substantia permanente est haec vera, secundum a l i q u o s, 'substantia est quanátas' et eadem permanente poterit esse falsa. Consimiliter talla vocabula 'advenire', 'recedere', 'accedere', 'adesse', 'abesse' frequenter pro 'praedicari' accipiuntur. Sic enim dicit venerabais A n s e l m u s, Monoiogion, cap. 25 2: « Omnium quippe quae accidentia dicuntur, quaedam nonnisi cum aliqua participantis variatione adesse vel abesse posse intelliguntur, ut omnes colores; alia nullam onmino accedendo vel recedendo mutationem circa alud de quo dicuntur 18 de-finitionem] differentiam B, speciem C 2 0 species rubiectum 1 oC r n. C D 2 3 CAP. 32. dicitur praedicari A l 3 convenire] inhaerere C 4 - 5 Quae... c u - 2mpraedicamr] a subiecto 8 esse ons. ABK s om. u (hom.) b Ai K e 5 a inhaererel o l inhaerens C I 6 inestl inhaeret D 10 opin. e multorum]t quod opirtantur multi D 1 4 - 1 5 est... permanente om. (hom.) AK 1 6 Corta.] consequenter C advcm i r e, recedere] advenientia, recedentia C H accedere] accidentia C, subesse I 18 Ans.] in add. CD I, cap. 25 om. AED11.7 4 cuml 1 substantia 9 q vel u cuan a e add. d A, a om. m C I 2 0 s'el] et BE 2 0 - 2 1 alla om ni no] aliarn naturam non vel rec.1 accipiendo vel recipiendo C I o An 2 s1 accedendo . A l C n o p. ] 43). n s t
C
D
I
. n32. n- 1 Cf. infra, cap. 44. 2 i s i o u
n n
Anselmus, Monol., cap. 25 (ed. F. S. Schmitt,
10
15
20
DE V OCA B ULIS L OGICA E
9
5
efficere noscuntur, ut quaedam relationes ». 1.1bi A n s e l m u s accipit 'adesse' et 'abesse', 'accedere' et 'recedere' pro 'praedicari'. Sic etiam 'participare' apud l o g i c o s 8 accipitur pro subici
[CAP. 33. DE ISTO TERMINO ' SIG NIF ICARE]
'Significare' multipliciter accipitur apud l o g i c o s. N a tn uno modo dicitur signum aliquid significare guando supponit vel natum est supponere pro illo, ita scilicet quod de pronomine demonstrante Alud 5per hoc verbum 'est' illud nomen praedicatur. Et sic 'album' significat Sortem; haec enim est vera 'iste est albus', demonstrando Sortem. Sic 'rationale' significat hominem; haec enim est vera 'iste est rationalis', demonstrando hominem. Et sic de multis aliis concretis. Aliter accipitur 'significare' guando illud signum in aliqua proposiio tione de praeterito vel de futuro vel de praesenti vel in aliqua propositione vera de modo potest pro illo supponere. Et sic 'album' non tantum significat illud quod nunc est album, sed etiam illud quod potest esse album; nam i n ista propositione 'album potest currere', accipiendo subiecmm pro eo quod potest esse, subiectum supponit pro his quae 15possunt esse alba. Accipiendo 'significare primo modo et 'significatum' sibi correspondens, per solam mutationem rei frequenter vox et etiam conceptus cadit a suo significato, hoc est, aliquid cessat significan i quod prius significabatur. Secundo modo accipiendo 'significare' et 'significaturn' sibi correspondens, vox vel conceptus per solam mutationem rei 20extra non cadit a suo significato. Aliter accipitur 'significare' guando illud dicitur significari a quo ipsa vox imponitur vel illud quod primo modo significatur per conceptum principalem vel vocem principalem. Et sic dicimus quod 'album' significat albedinem, quia 'albedo' significat albedinem, pro qua tamen 25albedine non supponit hoc signum 'album'. Sic 'rationale', si sit differentia, significat animam intellectivam. CAP. 33. - 3 suppottit] pro aliquo add. K 4 fi lo] aliquo A 5 per hoc verburn] mediante hoc verbo A' C D I al bum ] albedo C, rationale K 6 Sic] etiam add. AIBE 1 2 etiam cm. ABEK ¡ 20 I extra mg. A' , om. AC D K 2 3 vel... principaleml om. B K 2 4 quia... albedineml om. A K 25 e Sic] etiam add. A ' 2 5 - 2 6 differentia] horninil add. C D I 2 6 intellectivam] pr o qua tamen non m supponit add. CEKV4 e ] 8 Cf. Aristot., Topica, IV, c. 1 (121a 10-19). v e l
96
P
A
R
S
I CAP . 3 3
Aliter accipitur 'significare' communissime guando aliquod signum quod est natum esse pars propositionis vel natum est esse propositio vel orado aliquid importat, sive principaliter sive secundario, sive in recto sive in obliquo, sive det intelligere sive connotet illud, vel quocumque 30 alio modo significet, sive significet illud affirmative sive negative, quo modo hoc nomen 'caecus' significat visum, quia negative, et hoc nomen 'immateriale' significat negative materiam, et hoc nomen 'nihil' sive 'non-aliquid' significat aliquid, sed tamen negative; de quo modo significandi loquitur A n s e l m u s, D e casu 1 . Significare 3 igimr5secundum aliquam sui significationem competa cuilibet universal « Universale enim », sectmdum D a m a s c e n u m in Logica sua, cap. 48 2 , « eenim °rime s t universale vel significat plura primo modo vel secundo, q uomne o duniversale praedicatur de pluribus, vel in propositione de 40 quia m uet de l praesenti, t a messe vel in propositione de praeterito vel de futuro, vel sde modo. i g nEx iquo fi patet quod errant i l i i q u i dicunt quod haec vox c a tnon , significat omnes homines. Cum enim hoc universale 'homo', 'homo' u t secundum praefatum D o c t o r e m, significet plura, et non significet ' hres quae o non sunt homines, oportet quod significet plures homi- 45 piares m o ' nes. Quod concedendum est, quia nihil significatur per hominem nisi , homo, et non plus unus homo quam alius. ' Universale a n igitur omne significat plura. Sed universale quod est gei velmspecies, a quod praedicatur de pronomine demonstrante aliquam nus lrem, non ' significat plura nisi primo modo vel secundo accipiendo 50 »'significare'. Reliqua autem universalia significara aliqua primo modo . secundo, et aliqua etiam tertio modo vel quarto, quia omne aliud vel universale significat aliquid in recto et aliquid in obliquo, sicut patet de 'risibili', 'albo' et sic de consimilibus. 27 com m unl communius C I g u a n d o ] quarto C, quam I, si est add. C 2 9 aliquid] quod add. C 3 0 illud] illa C, significaturn add. A' 3 1 alio om. AEV 4 s i v e IK, consignificet ' l cm. vB sai v e l l val ABE A 3 4E tamen ons. AEKV 1 4 gnif.] 3acceptionem !6 a slA "ii q 4g 0unvell ai m ut fi C l , et c add. e tA" ,t om. l I 4 1 eti vel Nr a vpossibili 4 do] l e l i l ] aC , possibili re at add. I C4 V 4 4significet] ' significat 4 C 2 V' 4 5 plurest] res quae stmt add. A' om I DK, cm. m o C -4 8 plur s al individua i - nia A , °parda K 4 9 aliquaml veram C 5 0 secundo] m odo adj . D 5 1 aliqua] plur a AE, orn. A' C D I 5 2 etiam om. OC V 4 1CDI AA' 1 m5 o3 daliquid' o lopiara m AE,. cm. D 5 4 est.] et add. A/0E a l b o ] albedine C , albedo I
1Anselmus, De casu &abolí, c . 1 1 (e d . F . S . Schmitt, p p . 248-51). 2Damascenus, Dialectica, cap. 65 (PG 94, 659 A); versio Roberti Grossatesta, cap. 48 (e l cit., p. 50).
DEVOCABITLISLOGICAE
9
7
[CAP. 34. DE ISTO TERMINO ' DIVIDI Non solurn autem ' universale significat plura, sed etiam in plura dividitur. ]
Sed 'dividi' multipliciter accipitur. Aliquid enim dividi dicitur 5guando alicuius totius per realem sectionem una pars ab ala separatur, sicut carpentarius dividit lignum et latomus lapidem et faber ferrurn. Alter accipitur 'dividi' guando sub aliquo uno, cuius una pars non separatur ab ala, plura sumuntur, sicut si dividam hanc vocem 'canis' in sua significata, sic dicendo 'canis alius latrabile animal, alius caeleste io sidus' etc., non separo unam partem istius vocis ab ala, sed plura ad quae est ista vox communis sub illo cormnuni accipio. Et sic loquuntur l o g i c i de divisione'. «Sunt autem », secundum D a m a s c e n u m, i n Logica sua, cap. 12 2 15rationale , et irrationale. Vel ut species in individua, ut 'homo' dividitur in Petrum « et Paulum et reliquos secundum partem horninis. Vel ut totum O partes, et hoc dupliciter: vel in similes partes vel in dissimiles partes. in C Sirniles quidem partes illae sunt guando partes suscipiunt nomen et definitionem totius et ad invicem, ut cum dividimus carnem in multas t O 20carnes e t unaquaeque pars camis caro dicitur et definitionem carnis m suscipit. Dissimiles partes sunt ctun partes neque nomen neque definio tionem, neque totius neque ad invicem, suscipiunt, ut guando dividimus d Socratem in caput et manus et pedes. Neque enim caput neque manus i neque pedes suscipiunt nomen vel defmitionem Socratis, neque ad invi25 cde = Vel ut aequivoca vox in diversa significata; et hoc dupliciter: vel iut totum vel u t pars ». Et exemplificat ibidem: « Vel ut substantia in v accidentia, ut cum dico 'hominum hi quidem sunt albi hi autem nigri. i ut accidens in substantias, ut cum dico 'alborum haec quidem aniVel s i CAP. 34. - 4 di v i di ' di c i tur] di v i di tur A l 5 guando] sicut A , aut K re a l e m ] divisionem v ol adj. A ' s ec ti onem ] clivisionem B 7 guando] qui a A 'B CD a l i q u o Qm. A K V 4v s bellua i c umari t ]na A , uaut B n , c td V e V ' 10 etc8.] alias 4 1 1 i l l o ] 14 12] 13 A, 22 B V ij a t o 4 h o1m i 5 C rti s ] hornMes A CD 1 7 i n' ons. A E V : neque' sC p1 e 9Dc C i tDe oIDom., s t i unec 4 s Il , om. A A 22 ]1 i v i 3 s i m 1d B S ortem A A ' D E K V vdia CIi Dam., n . . . . B E K2 dvV 4i dd 4 neque is g u adj . K 2a 5 v ox ] scil. v o x di v i di tur A , otn. K d i v e rs a ] sua A C 2 6 v e ]'] partes ie t n udiv r im K 4 e q u e l l S o c r a t i s o adj.d I 2 1m . dem A E K V vol a 7 autem] qui n2 B l 2C.eB8BIu cEVu Et m,l ] K V 4 cjA A 4 4 cdB ui a vm r i tA s A e i p s D CAP. o 34. n . ' C f . Boethius, De divisione (PL 64, 875-92). 2 Damascenas, u 1]1 m , Dialectica, 6j t(PG 94, D 6 lr e . 550s.); versio Roberti Grossatesta, cap. 12 (ed. cit., p. 14). t I oV d cap. aa S 4 e t u i q a iK s g c ] A c i 3' d e m a 2le A ]S l oo A c r E K e d a C K H Ai M, nt S UvM M AeLO i G 1 C Adm i t E 7 aO 2 4 un r e -n 2 am
d
j
98
PARS I CA P . 3 5
mata haec autem inanimata'. Vel ut accidens in accidentia, ut cum dico 'frigidorum haec quidem sicca haec autem humida'. Vel ut ab uno et 30 ad unwn: ab uno quidem ut a medicinali medicinalis liber, medicinale instrumentum; ad unum autem u t sanativum [pharmacum] sanativus cibus ad sanitatem ». Est autem advertendum quod quamvis in praedictis modis dividendi accipiatur unum, sub quo sine reali divisione et reali separatione unius 35 partis ab ala accipiuntur plura, tamen in aliquibus modis illud quod dividitur importat aliquid quod potest realiter dividi in illa quae impartantur per dividentia, scilicet in tertio et guano modo. In allis autem modis non sic: non enim guando dicitur 'hominum alii albi, alii nigri' aliquod totum dividitur in suas partes reales ubi illae partes separmtur 40 realiter inter se. Est autem advertendum quod guando dividitur substantia in accidentia vel accidens in substantias vel accidens in accidentia, accipitur ibi hoc nomen 'accidens' pro praedicabili contingenter de aliquo, ipso quod importatur per subiectum permanente in remm natura. Et ita patet quod frequenter in auctoritatibus accipitur accidens non pro aliqua re accidentali realiter inhaerente substantiae, sed pro contingenter praedicabili de substantia. Si enim praedictus a u c t o r accepisset 'accidens' pro re realiter alteri inhaerente, debuit dixisse quod 'homo dividitur in albedinem et nigredinem', non 'in homines albos et nigros', et similiter So debuit dixisse de aliis
[CAP. 35. DE ISTO TERMINO ' T O T U M 1 'Totum' multiplic iter accipitur. U n o modo dic itur aliquid c om-
plectens plures partes, sine quibus in rerum natura esse non potest. Si29 autem] quidem AEKVa 3 0 frigidoruml alborum AA' D am ena] quidem D V aliquid4adj.3A' 2sartativuml t a urina l A, aqua CE, sanativa urina add. Al D , clicuntur quae sunt ad sanitatem sácut add. B, sanativa et adj. (p. urina et aqua) ACE 3 3 ad sanitatem] ad unkun enim respiciunt sanitatem Dom., om. AA' BD IV 4 KV' 3 4 50 suasl duas Al D I u b i l licet ABE, ut I, vel K, msi V' Iseparanturi separentur V' 4 2 aus i etiam teml n e D]V n 4 gred.1 4ovel3A,n et add. CE 5 1 aliisi multis add. B iB b CAP. i 35. - 2 accipiturl dicitur K, scil. essentiale et subiectivum add. mg. I. totum enim adj. BE rdidturl o em totum a adj. l CiD K 3 plures] multas A' C D , orn. I .] t B 8aVersiol Roberti Grossatesta habet "sanativum pharmacum". i K C 4 I e 7 t
DE V OCA B ULIS L OGICA E
9
9
cut impossibile est quod homo sit sine anima rationali exsistente et 5corpore; et similiter impossibile est quod aér sit nisi tam materia quam forma sit; similiter impossibile est quod hoc lignum sit nisi haec pars sit. Et tul-1c semper pars est de essentia totius et non e converso. Aliter accipitur 'totum' pro aliquo communi ad multa. Et sic genus dicitur totum respectu specierum; et species dicitur totum respectu individuorum. io Et tunc 'totum' idem est quod 'commune'. Et sic l o g i c i l communiter utuntur 'toto'. Et quot modis dicitur 'totum', tot modis, proportionaliter, dicitur 'pars'. Unde quaedam pars est de essentia totius, quaedam pars non propter aliud dicitur pars nisi quia est minus communis quam illud cuius 15dicitur pars. Et ista vocatur 'pars subiectiva', quae non plus est de essentia totius quam e converso; et sicut illa pars potest esse sine toto, ita totum potest esse sine parte illa. Et quamvis ahis modis posset accipi 'toturn' et 'pars', tamen isti modi ad praesens sufficiant.
[CAP. 36. DE ISTO TERMINO ' O PPO SIT A1
Post praedicta dicendum est de oppositis 1. Et est sciendurn quod hoc nomen 'opposita' significat tam res extra animam et in anima, quam signa rerum. Sed omnes res extra animarn, quae non sunt signa, si sint 5oppositae, non opponuntur nisi contrarie; vel secundum unam o p in i o n e m aliquae opponuntur relative 2 .quae H sunt o c oppositae p a tvel e sunt t : res absolutae, et tunc non potest inter eas n oppositio esse a m nisi contraria tantum, sicut inductive patet; vel sunt relaotivae, m et tunc n nonepossunt s esse oppositae nisi vel contrarie vel relative; r e s 4 s it] i n re ru m natura add A ' i sine_ exsistente] nisi ani ma rationalis sis A V '
4 - 5 sine._ sic
om. (hom.) K 4 - 5 es c orpore A ' , es suo corpore (mg.) B, sine c orpore C, es corpus sit E, °Pm. A D I V 4 5 qi mi l i ter om. A E V ' 6 pars ] es A l a add. C 7 s emper om. C I 8 c ommuni a d ] q u o d communicas C 1 0 c ornmunel curme A l C 1 3 p a r? ] y ero V ' 1 4 c ommtmis ] c ommune A 'B C D [ K C . 36. - 3 et] quam C I q u a r n ] eti am add. C I
4
s i nt] s unt C D I V t
7
res om• C D I
Cf. Aristot., Metaph., V, c. 26, t. 31 (102313 26 - 1024a 10); ibidem de parte, cap. 25, t. 30 (1023b 12-25); Boethius, De divisione (PL 64, 887s.). CAP. 36. - C f . Aristot., Praedicamenta, cap. 1 0 In Categorias Aristot., IV, cap. De oppositis (PL 64, 263-83); Guillelmus de Ockham, Expositio 1 1 libri ( 1Praedi 1 1camentorum 3 1 6 Aristot., - cap. 17 (ed. cit.). 2 Cf, infra, un. 120-26. 1 4 a 2 5 ) ; B o e t h i u s ,
100
PARS I CA P . 3 6
vel una est absoluta et alla relativa, et si ita sit, non opponuntur. Linde lo quando aliquae res sic se habent quod possunt sibi succedere in eodem subiecto, si non possunt esse simul in eo, si sint formae absolutae sunt contrariae. Tamen, sicut dicetur i n f e r i u s 8, in tali contrarietate sunt gradus. Sed si loquamur de oppositione quae est inter signa remm, cuiusmodi sunt conceptus, voces e t scripturae, sic hoc nomen 'opposita' secundum P e r i p a t e t i c o s tam de compleyds quam de incomplexis praedicatur 4 Complexorum autem oppositorum potest triplex modus assignari. Quaedam enim opponuntur contradictorie, guando scilicet aliquae pro- 20 positiones habent idem subiectum et idem praedicatum sed una est affirmativa et ali2 negativa. Sed hoc non sufficit, sed oportet quod una sit universalis et alia particularis vel indefinita, vel quod utraque sit singularis. Verbi gratia istae opponunmr contradictorie 'omnis homo est animal', 'aliquis homo non est animal', similiter istae 'ornnis homo as est animal', 'homo non est animal', e t hoc quia indefinita, guando subiectum sumitur significative, semper convertitur cum particulari Et ideo universalis contradicit tam particulari quam indefinitae. Similiter istae contradiamt 'nullus homo est animal' et 'aliquis homo est animal' sive 'homo est animal'. Istae etiam contradicunt 'Sortes est animal', 30 Sortes non est animal'. Aliquae autem propositiones opponuntur contrarie, scilicet universalis affirmativa et universalis negativa. E t hoc verurn est guando subiecta sumuntur significative, aliter non oportet. Sicut istae non opponuntur contrarie 'orrmis homo: est terminus communis cum signo 35 universali', 'nullus homo: est terminus communisC11msigno universali'. Pro tertio modo oppositionis non habemus nomen impositum. Est tamen tertius modus guando aliquae propositiones nec sunt contradictoriae nec contrariae, sed inferunt propositiones contradictorias, 10 si om. A l B C D ' i ra s it] sic C, sic fi l a K ' sic om. A I B D I
1 1
sibi succedere] esse meces-
sive A 1 2 s i l ] sed I K V 4 1 add. 5 C I 2 5 istael illae A E V tamen q u a e 4 quidara add. C e t hoc Qm. B D ' q u i a om. A A ' 2 7 subiectum] eius add. D , om. A K 2 9 et ]B I K ,e c sm . t om. A s e5 c- u2 n 6 d 2 ,33 hoc ] semper adj. D 3 4 subiecta] sub aliqua I, supponunt et adj. A 3 6 uni v ers al i '] deterrniu m o m n i s . . . C q natus add. a n u A ci rK ,o e mt add.a A E uni l v ers al i '] determinatus adj. A C I 3 7 P ro 0m. A A ' D I h a b e m u s ] 3 'daliquid add. A I B E 3 8 Est carneo] est autem B , et est iste D m o d u s ] oppositionis add. A 0 s t m m o . 3 tB 3 Cf. infra, un. 58s. 4 Cf. Boethius, Introductio ad syllogismos categoricos 1 C 2 6 S (PL 64, 761-94). 2 a n i m o r 0 a l ' ] t e a l i s . q u a . . e
DE V OCA E DLIS L OGICA E
1
0
1
40vel una infert contradictoriam alterius; et propter hoc nullo modo possunt esse simul verae. Sicut istae propositiones opponuntur 'nullum animal currit', 'aliquis homo currit', non tamen contrarie nec contradictorie, quia non habent idem subiecturn. Sed opponuntur, quia ista 'aliquis homo currit' infert contradictoriam istius 'nullum animal currit', 45quia sequitur 'aliquis homo currit, ergo aliquod animal currie. Ex praedictis patet quod propositiones subaltemae et subcontraHae non opponuntur, quia possunt simul esse verae. Oppositorurn autem incomplexorum quatuor modi ponuntur. Quia quaedam incomplexa sunt contraria, scilicet illa quae significant quidquid 50significant positive et affirmative, non negative; hoc est in defmitione exprimente quid nominis eorum nulla negatio nec aliquid aequivalens negationi debet poni, et simul cum hoc quod illa non possunt verificad de eodem pro eodem simul sed successive; vel significant res quae possunt successive messe eidem, non simul, quamvis non possint verifican 55de i eodem nec simul nec successive. Exemplum primi: sicut est de 'albo' et 'nigro', quia isti termini nihil significant negative et tamen isti termini s i g n i simul, sed successive possunt. Vermntamen, sicut dicetur i n f e r i u s 5 fi ,icnaisto ti ve modo sunt gradus. Exemplurn secundi est de 'albedine' et 'ni-60gredine', s u r nquia p isti termini significant tales res, qui tamen termini nec t i sima ln modo, osicut in priori, sunt gradus. n e Quaedam autem opposita incomplexa sunt privatio et habims, et cp o sunt illa quorum s unum significat quidquid significat positive, alterum 65autem s u aliquid n significat positive, et illud idem quod suum oppositum t u significat affirmative ipsum significat negative. Quod patere potest ex cv c e r exprimente quid nominis ipsius, quia in illa definitione nedefmitione i fipraecedit habitum oppositum sibi. Sic se habent 'visus' et 'caecie gatio sctas'; s nam a d'visus' quidquid significat affirmative significat, quia in sua id v 713defmitione exprimente quid nominis nulla negatio debet poni; sed 'caee citas' vel 'caecus' significat aliquid affirmative et aliquid negative, quia e p 43 S ed] i d e o add. D 4 8 ponuntur] possunt assignari A ' C D I 5 0 affi rm,1 e t add. B I o 52 q u o d om. B K 5 3 pro... sed] n e t s i mul n e t D 5 4 successive Qm. A A 1 (ipsi sd A ) termi ni add. A K 5 5 situt om. BE 5 6 - 5 7 nihil... termi ni ] signiEtant affirmative et negaD E et isti , termi q ni u Ia, om. m (hom.) v i s D] 6 4 s ignifi c atl] negative add. A 6 4 - 6 6 pos itiv e.. tive se , n e gaffi a rmati t i v vee ] A 6 5 autem„. illud om. C i d e m i aliud I 6 8 Sic] sicut A 'C I 6 9 affi ralterum m pos itiv e C 7 0 nomi ni s ] ipsius add. A ' B u mative] p n 5Videsis vocem 'Contrarietas' in indice tr vo e
102
PARS I CA P . 3 6
'caecus' defmitur sic 'caecus est ille qui non habet visum quem natus est habere', u b i aliquid praeponitur negationi e t significatum illius importatur per 'caecutn' affirmative, et aliquid sequitur negationem et significatutn illius importatur per 'caecum' negative. Si autem illud 75 idem, propter sequentem particulam, dicatur importan i affirmative, non curo; sufficit enim mihi quod negative importetur. Nec est inconveniens idem per idem importan i affirmative et negative, sicut dictmn est prius6 quod idem per idem potest significan i in recto et in obliquo. Istam autem distinctionem, scilicet significare aliquid affirmative 80 vel negative, insinuat A n s e l m u s, D e casu diaboli, cap. 11, ubi dicit sic7 : Constat, quoniam, haec vox, scilicet 'nihil', quantum ad significationem nullatenus differt ab eo quod dico 'non aliquid'. Nihil quoque hoc apertius quam quod haec vox, scilicet 'non aliquid', omnem rem penitus et omne quod est aliquid in intellectu removendum, nec ormino 85 ufiam rem aut penitus quod aliquid sit in intellectu retinendum sua significatione constituit. Sed quoniam remotio alicuius rei nullatenus significan i potest nisi cum significatione ipsius cuius significatur remotio, - nullus enim intelligit quid significet 'non-homo' nisi intelligendo quid sit 'homo' necesse est ut haec vox quae est 'non-aliquid', 90 destruendo ifiud quod est aliquid significet aliquid ». Et sequitur: « Significat aliquid removendo, e t non significat aliquid constituendo ». Et sequitur: H o c itaque modo non repugnat malum nihil esse et mali nomen esse significativum, si sic aliquid perimendo significat ut nullius rei sit constitutivum ». 9 5 Ex bis verbis allisque pluribus quae ibidem scribit A n s e l m u s evidenter habetur quod aliquod incomplexum aliquid significat removendo, perimendo, negando et aliquod incomplexum aliquid significat constituendo et affirmando. Ex quo sequitur quod privatio non est aliquid in re extra animam,100 distinctmn quocumque modo a quolibet positivo, sicut caecitas non est 73 praeponitur] praesupponitur C 7 5 Si auteml sed quod A, si tantum B 7 6 propterl per D affi r m ati vel vel negative add. A 8 0 autemi enim CI di st.1 definidonem AB s i gni f.) assignare A l l affi r naativel i n recto A ' 8 1 ve!] et BE, aliquid A l V 83 K.,]om. I i8 4 nquod om. C I 8 5 penims] possibilem AA' BD i n Qm. K V 4 cc] n ehac g AE, a t ihoc v e 4 A ipsius] eiusl A ' C , ents ipsius D 9 0 s k i significet A ' B I ono. b 8 l 6 i n a qt a l nunam u o CI 8 8 A homo] et ideo add. BIT' 9 1 aliquid' l Quod yero._ aut aliquid (quod continuo sequitur in Ansehno) add. C 9 2 aliquidi om. AEV 4 9Al C6K s c r i b i t ] A n se lmu s, s u Hic, b dpaulo i superius. t p. 249s.). Verba 'in' ( l i . 85) et 'a1iquid' A A ' C I 1 0 1 1 - ( l i . 9 2 ) i n m o d
A
n
s
e
l
m
o
De casu diaboll, cap. 11 (ed. F. S. Schmitt,
DE V OCA B ULIS L OGICA E
1
0
3
aparte rei in oculo, dicente A n s e l m o, ubi prius 8 : « Multa d i = tu r secundum formam quae non sunt secundum rem, ut 'timere' secundum formam vocis dicitur activum, cum sit passivurn secundum rem. Ita tosquoque dicitur 'caecitas' aliquid sectmdurn formam loquendi, cum non sit aliquid secundum rem. Sicut enim dicimus de aliquo quia habet visum et visus est in eo, ita dicimus quia habet caecitatem et caecitas est in eo, cum haec non sit aliquid sed potius non-aliquid; et hanc habere non est aliquid, immo eo carere quod est aliquid. Caecitas namque non est aliud quam non-visus aut absentia visus ubi visus debet esse. Non-visas yero vel absentia visas non rnagis est aliquid ubi debet esse visas quam ubi non debet esse. Quare caecitas non magis est aliquid in oculo quia ibi debet esse visas quam non-visas vel absentia visas i n lapide ubi visas non debet esse ». 115 E x ista auctoritate patet quod caecitas non est aliquid a parte rei in oculo exsistens, et per consequens nullibi est a parte rei. Et ideo illa quae sunt extra animarn non opponuntur privative, sed signa rerum, quorum unurn significat aliquid affirmative et aliquid negative reliquum yero significat aliquid tantum affirmative, privative opponuntur. 120 R e l a t i v e autem opponuntur nomina relativa quae non possunt de eodem respecm eiusdem verifican. Et hoc verum est sive res extra animarn aliquae opponantur relative sive non. Nec propter hoc quod dico 'nomina relativa' nego relationem esse extra animam, quia 'relativum' potest dici tam de re quam de nomine rei. Quod enim sint aliqua no125mina relativa patet per g r a m m a t i c o s 9, q u i nomen relativum ponunt esse unam speciem nornimmi. Incomplexa autem contradictoria sunt illa quorum unum significat aliquid vel aliqua affirmative et aliud sigráficat praecise illud vel illa negative, nihil affirrnative significando. Sicut 'homo' significat omnes homines 130affirmative et 'non-homo' significat eosdem homines negative, nihil de102 dicente Ansehno] di c i t enim Ano. A l C D I
1 0 3
f o rm a rn ] v oc um add. C , v oc i a add. I K
104 di c i tur] di c i t A l C D 1 a c t i v u m ] ac ti onem D 1 0 5 quoque] q u o d C, etiam D, quae om. A 106 dicimus] di c o C I q u i a ] quod A A 'B E , qui K 1 0 7 di c i mus ] d e al i o add. D q u i a CDE K Ano., quod A A ' B E V 4 ideo 1 Qm.0 D 9 I 1 1 8 affi rmati v e] t a n t u m add. C e t ] a l i u d (! ) add. C a l i q u i c 1 i m m o ] 1 118-119 rel i quum... affi rmati v e (u . / i n . 6 3 -6 6 ) onz. A B C E K V e a l si u d t 1 4 i P u oportet s d quod e mponatur ] add. A1 :1 v2eri fi1c an]K eteNunum i n clefinitione alterius add. K s i v e ] aliquae add. B a d d 1 s122 al i i quae] g n al i ci ui fiC , q uca e aK rne l a t i v e orn. C D 1 2 9 n i h i l ] v e l I , Qm . C h o m i n e s . ions. A l B D v e l A B E 1 8Anselmus, loco cit., 1 27 6 (ed. A. Krehl, I, 74). n u l l i b i ] n i
p. 250.
9
Cf. Priscianus, Instit. gramma., II, c. 5, n.
104
P
A
R
S
I CAP. 37
terminate vel finite affirrnative significando. Quod addo propter c av i l l a ti o n e m quae posset fieri, dicendo quod 'non-homo' siguificat asinum, ex quo supponit pro asino, sic dicendo 'asinus est nonhomo'. Et est sciendum quod quodlibet istorum oppositorurn est vere in se135 quoddam ens positivum et absolutum, et de quolibet eorum pro se surnpto verificatur 'ens reale'. Linde si in ista 'non-ens est ens' subiectum supponeret pro se, vera esset, quia illud subiecturn vere est ens, cum sit subiectum et pars propositionis n u l l a autem propositio componitur ex non-entibus. 1 4 0 Et s i p r o t er v i a t u r quod tunc unum oppositorum praedicaretur de reliquo, d i c e n d u m est quod non est inconveniens unum oppositorum praedicari de reliquo, non significative sed simpliciter vel materialiter sumpto. Sic enim tales sunt verae 'non-dictio est dictio', 'non-incomplexum est incomplexum', 'non-pars est pars', e t sic de 145 MaltiS albis, sicut haec est vera guando profertur 'non-vox est vox'. Si enim subiectum supponat pro se, cernir-u est quod illud est vox, quia haec vox quam profero 'non-vox' est vox. Et ista de oppositis ad praesens sufficimt, quia multa hic omissa super librum Praedicamentorum exposui ". 1 5 0
[CAP. 37. DE ISTO TERMINO ' PASSIO Restat nunc de ' uno vocabulo, quo l o g i c i tractando de demonstratione frequenter l utuntur, disserere, scilicet de isto vocabulo 'passio'.
Et est sciendum quod quamvis multipliciter accipi possit, sicut dbá super Praedicamenta 1, tamen secundum quod logicus utitur 'passione' passio non est aliqua res extra animam, inhaerens illi cuius dicitur passio, 131 %mi] es V ' , om, A l I fi ni te] vel add. A LDI, otti. C 1 3 5 oppos i tortun] c ompl ex orurn 'ens est ens', 'non esas est ens' add. K 1 3 7 reale] praedicari add. I i s t a l propositione add. A ' 1 3 9 et pari c m . D 1 4 1 p ro t e rv . ] di c endo add. A l H oppos .1 v e re add. D 1 4 2 e s t ' orn. C I V 4143 s e d orri . O C 1 4 5 i nc ompl es turnl l c ompl ex am D 1 4 7 i l l u d l i d e m B , i b i d e m V ' 147-48 quia... v o x ' oPn. (hom.) C I 1 4 9 ista] ad propos i tum add A l D , i n propos ito add. C, est p ro positum add. I i praesens] dicta add. CI 1 4 9 - 1 5 0 qui a... exposui om. C I C . 37. - 4 quarnv is ] passio add. D 1 1V4
6
i l l i ] alicui A A
')CAP. 37. - 1 Guilleimus de Ockham, Expositio in librum Praedicamentorum Aristot., cap. G 14: De qualitate (ed. cit.). u i
DE V OCA B ULIS L OGICA E
1
0
5
sed passio est quoddam praedicabile mentale vel vocale vel scriptum, praedicabile per se secundo modo de subiecto cuius dicitur passio. Quamvis proprie et stricte loquendo passio non sit nisi tale praedicabile io mentale et non vocale neque scriptum, secundario tamen et improprie vox vel scriptura potest dici passio, illo modo quo dicimus quod in ista propositione prolata 'orrmis homo est risibilis' praedicatur passio de suo subiecto. Quod autem passio non sit res extra animam, quae non est signum 15praedicabile, patet. Quia secundum p h i l o s o p h o s passio praedicatur per se secundo modo de suo subiecto 8,sed solus conceptus vel vox vel scriptum praedicatur, cum propositio non componatur nisi ex talibus et non ex rebus extra, igitur res extra non est passio. Item, entis sunt passiones; sed non inhaerent illi communi, mani20festum est; igitur etc. Item, secundum p h i l o s o p h o s omnis passio est primo alicuius universalis; sed nulla res extra est inhaerens primo alicui universali; igitur etc. herir, de Deo praedicantur passiones propriae sibi; sed Deo non 25inhaerent aliquae aliae res; igitur passio non est talis res inhaerens suo subiecto. Dicendum est igitur quod passio non est nisi quoddam praedicabile secundo modo dicendi per se de suo subiecto, et ideo orrmis passio potest essepars propositionis, et per consequens non est taus res extra. Ex quo sequimr quod non est impossibile subiectum esse in rerum natura sine sua passione, nec est impossibile passionemesse in rerum natura sine suo subiecto. Et ideo quod dicunt a u c t o r e s quod subiectum non potest essesine sua passione 8, exponendum est quod nihil aliud intendunt nisi quod passio non potest vere per propositionem negativam removeri a 33suo subiecto, maxime si esse exsistere praedicetur de illo subiecto. Unde ista propositio est impossibilis 'Deus non est creativus', et tamen Deus potest esse et fuit guando praedicamm non erat in rerum natura. Est etiam sciendum quod semper passio supponit pro illo eodem pro 8 di c i m r] esse add. E K V A 4A '
1 4
s i t] taus add. CI
9 passio... tal e] s i t universale K 1 6
solus] solum C
1 9
1 2
praedi c aturl p ro p ri o
entis] i n communi add. A i nhaerent]
i rba , aliae om. A l C 2 7 praedic.] p e r se add. A l V 25 r4e nCt o m p . 2 A l 9 3 3 sine] propri a add. A l y ' :1 ex tra] animam add. e r s e s ] iA n h a e r e m a Cf. Aristot., Anal. Poster., I, c. 4 (73a 37 7 3 b 5). C f s1 u b i e c t o lenatio, 3 1, d. 3,t pan 2, g. unica, n. 326 (ed. Vaticana, III, 196s.). D r e s c a d d . o m
.
Scotus, Ordi-
106
PARS I CA P . 3 8
quo subiectum supponit, quamvis aliquid aliud ab illo significet aliquo modo, scilicet in recto vel in obliquo, vel affirrnative vel negative. Unde 40 et quaedam passiones vocantur positivae et quaedam negativae. Ex praedictis patere potest quomodo 'unum' est passio entis et realiter distinguitur ab illo ente cuius est passio, scilicet ab illo communi, et tamen idem significat quod illud commune; tamen alio modo, sicut patet per defmitionem exprimentem quid nominis. Unde generaliter 45 verum est quod subiectum et passio sua non sunt idem realiter, quamvis supponant pro eodem, et quamvis praedicatio unius de alio sit necessaria.
[CAP. 38. DE ISTO TERMINO ' ENS Dicto de terminis ' quibusdam secundae intentionis et quibusdam se] videndum est de terminis primae intentionis, cundae impositionis,
cuiusmodi ponuntur praedicamenta. Primo tamen dicendum est de quibusdam communibus onmibus, sive sint res quae non sunt signa sive sint signa, cuiusmodi sunt 'ens' et 'unum'. Circa 'ens' autem est primo sciendum quod ens dupliciter accipi potest. Uno modo accipitur hoc nomen cens' secundum quod sibi correspondet unus conceptus comrnunis orrmibus rebus, praedicabilis de omnibus in quid, illo modo quo trmscendens potest in quid praedicari 1• Quod enim orrmibus rebus sit imus conceptus communis praedicabilis de omnibus rebus ex hoc persuaden i potest: quia si non sit aliquis taus conceptus communis, ergo diversis rebus sunt diversi conceptus 41 e t l l eti am A V om. D 4 , o m . CAP.I 38. - 2 quibusdam om. C I 2 - 3 sectmciat i mpos .] pri mae intentionis C 3 i ntent.] C impositionis 6 c ui us modi l s i c ut C I 7 autem om. C K V p o sK i t5 i s i gna] re ru m add. D 410 omnibus v a lerebus i add. A ICI 1a 2 f del fi p ro r B D I II qui a] quod D I 1 3 c ommunis l omnibus rebus add. D Comp., cm. B V D Hm a t i 4 p r a v e da i ec a r i l C .. 38. E tC . .- D e unitate concepms entis per longum et latum egit Ockham in sScripto i I gin nI Sent., i fi d. 2, q. 9 (ed. St. Bonaventure, N.Y., II, 292-336); cod. 26 Bibl. c ae t Commun. S. ( tv i Geminiani hic addit (alia manu) in margine: " Et sic dixi quod ens d 2e praedicatur univoce de primo ente et ormnbus entibus, et sic dico quod rebus din o o t versorum praedicamentorum est aliquis communis conceptus. E t turnen ens non a m m praedicamr I . univoce de omnibus praedicamentis, ut in primo (?) declaratur, quia non ) A C omnia praedicamenta significant eodem modo illa quae significant, quia aut plura a I d 1 simul aut non plura sima Exemplum: sicut similitudo significat". Cf. additio cod / . G 4 e dicis N' , supra, cap. 18, nota 5. n 4 i . 7 1 e 1 t
10
DE E NTE E T U N O
1
0
7
communes, qui sunt a et b. Sed ostendo quod aliquis conceptus est communior tam a quam b, praedicabilis de quocurnque, puta de c, gratia exempli: quia sicut possunt formari tales tres propositiones vocales 'c est b', 'c est a', 'c est aliquid', ita possunt in mente tales tres propositiones forman i quarum duae sunt dubiae et tertia est scita. Nam possibile est quod aliquis dubitet utramque istarum 'c est b', 'c est a' et tamen quod 20sciat istam 'c est aliquid'. Quo dato arguo sic: duae istarum propositionum sunt dubiae et una est scita, et istae tres habent idem subiectum, igitur habent distincta praedicata; quia si non, eadem propositio esset scita et dubia, ex quo duae sunt hic dubiae. Si habent distincta praedicata, igitur aliud praedicatum est in ista 'c est aliquid' quod non est prae25dicaturn in aliqua istarum 'c est b', 'c est a', igitur illud praedicatum est distinctum ab illis Sed manifestImi est quod illud praedicatum non est minus commune nec convertibile cum aliquo illorum, igitur est communius quam aliquod illorum. Quod est propositum: scilicet quod aliquis conceptus mentis alias ab istis inferioribus est communis cuilibet 30enti. Quod concedendum est, nam de orrmi ente vel de pronomine demonstrante quodcumque ens potest idem conceptus mentis vere praedicari, sicut eadem vox potest de quolibet vere praedicari. Tarnen non obstante quod sic sit unas conceptus communis omni enti, tamen hoc nomen 'ens' est aequivocum, quia non praedicatur de 35otnnibus subicibilibus, guando s i g n i fi conceptum, sed sibi diversi conceptus correspondent, sicut super Porc aphyrium t i v e dechravi s u m 2. u n t u r , s e Ulterius c u sciendum n d est u quod m secundum P h i l o s o p h u m, V Meu taphysicae n 8 u m 40secundum : se ». Quae distinctio non est intelligenda quod aliquod ens E per sit n sse, aliud per accidens, sed ostendit ibi diversum modum praed i c i sint D I Comp. e t om. C D " est] sit CI 1 5 c ommtmi or] pri or D " tam a quam] tam tipsoua 14quam rsunt]ipso CI, guara a e t Comp. quoc urnque] quibuscumque A 'I, praedicarur a. b. add. V ' p u t a ] h praedicamr C d e i ta B D V ' Camp., cm. al i i • c ] d . e. f . g . C , d . c . I 1 7 tres om. C K 1 8 est] sic o C D I 2 1 una] tercia C 2 2 - 2 4 quia... praedicata orn. (horn.) A l l 3 D 2 3 dubiae] sed add. C I 24 aliud] al i quod A E , al i qui d B q u o d n o n es t] q u a m s i t A l D 2 7 - 2 8 i gi tur... i l l o ru m om. c(Iwm.) A D 2 8 al i quod] aliquid C Comp. 3 3 sic om. C D I ! c onc eptus ] menti s add. A K M q ensl nuo n add. K n o n ons. B 3 5 s urnuntar] s urni tur C 4 0 quod] quasi A A ' V ' 4 1 sit... urrac a n o n sic ens s ec undum s e e t al i quod s ec undam D s e ] e t add. A V ( , ; al i ud] a l i iper'] d quod C I e m 2Guineimus de Ockham, Expositio in librum Porphyrii De praedicabilibus, cap. s3, § 10e(ed. E. A. Moody, pp. 44-47). 3 Aristot., Metaph., V , c. 7, t. 13 (1017a c7-8). u n d u r
108
PARS I CA P . 3 8
dicandi unius de reliquo mediante hoc verbo 'ese. Quod satis claret per exempla P h i l o s o p h i ', quia dicit quod dicimus 'musicum secundum accidens est iustum', et similiter 'musicum secundurn accidens est homo', et musicum dicimus aedificare secundurn accidens. Ex quo 45 patet quod non loquitur nisi de diverso modo praedicandi alicuius de aliquo, quia aliquid dicimr de aliquo per se et aliquid dicitur de aliquo per accidens. Quod enim aliqua res non sit cm per se et aliqua per accidens patet, quia nulla res est quin sit substantia vel accidens; sed tam substancia quam so accidens est ens per se; igitur etc. Hoc tamen non obstante aliquid praedicatur de aliquo per se et quid per accidcms. Sirniliter dividitur ens in ens in potentia et in ens in actu. Quod non est intelligendum quod aliquid quod non est in rerum natura, sed potest 55 esse, sit vere cm, et aliquid aliud quod est in rerurn natura sit etiam cm. Sed A r i s t o t e l e s dividendo 'cm' i n potentiam et i n actum, V Metaphysicae 5 , mediante hoc verbo 'est' in propositione mere de messe, non aequivai n t propositioni lenti e n d de possibili, sic dicendo 'Sortes est ens', 'albedo est 60 i t ; de aliquo autem non praedicatur nisi in propositione de possibili, ens' q aequivalenti vel u o propositioni de possibili, sic dicendo 'Antichristus potest d cm' sive 'Antichristus est ens in potentia', et sic de aliis. Unde vult esse ihb i d eom quod ens est dicibile potestate et actu, sicut sciens et quiec scens, et tamen nihil est sciens vel quiescens nisi actualiter sit sciens vel ss nquiescens. o m Deealiis divisionibus entis a l i a s patebit 8. Et ista causa brevitatis n praesens sufficiant. ad ' e n s 42 c'l aret] clarurn est A E , declarat B , patet C 4 3 dic imus ] q u o d add. D I 4 4 ius turn... d mtai c um] iustus... musicus B C 4 5 sectuaduml p e r A ' D V 4 4C 64 9 a l i alia c uA E i u 5 s 0 ] qui a] nam C I q u i n ] quae n o n I K , v el add. A ' 5 1 est] cuius aliqua] e u n i u s A , res per se et add. A ' B 5 4 di v i di tur] di s ti ngui tur A K 5 5 es t'] sic add. B q u o c i l l quasi A ' D u n i u s a 56 natura] nec add. A , n o n add. K ' eti am] v ere add. V ' 5 7 i n ' om. D I 6 0 ens] hace add. B C V ' a h 61 l esas] e t huiusmodi add. D , om. A 6 2 v e!... possibili] praedi c atur mediante hoc v erbo potest om. A 6 4 esas cm. A C I V ' 6 5 - 6 6 ce... quincena om. (hom.) A K 6 5 - 6 6 nisi... quiescens] qui n isit v ere era (mg.) V 4 q u 4Aristot., ibidem (1017a 8-10). 5 Aristot., Metaph., V, c. 7, t. 14 (1017a 35 o - 1017b 9). 6 Fors sit an Ockham cogitet de expositione Metaphysicae A ristotelis, p rquam tamen perficere non potuit. Cf. infra, cap. 40. a e d i
DEENTEET UNO
1
0
9
[CAP. 39. DE ISTO TERMINO ' I.INUM1 ' Un u m' autem est passio entis, quia est praedicabile de ente p e r se
secundo modo, et hoc quia significat aliquid quod non eodem modo significatur per ens, quamvis alio modo significatur per ens. Nam 'ens' 5quidquid significat positive et affirmative significar, 'unum.' yero significat quodlibet significatum per 'ens' tan quam negative et remotive. Quod patet per defmitionem exprimentem 1 p nonánis quid o s i t ipsius. i v e e t a f'Unum' fi rtamen m amultipliciter t i v e dicitur, quia secundum P h i l o s o io h u- m, V Metaphysicae 1: « Unurn dicimr aliud secundum accidens, aliud secundum se ». Quod sic est intelligendum quod hoc nomen 'unum' de aliquibus praedicatur per accidens, ita quod propositio illa est per accidens, sicut haec est per accidens 'Coriscus et musicus sunt unum', similiter ista est per accidens 'iusmrn et musicum sunt unum'. Cum hoc tamen stat quod tales sunt verae 'musicum et iustum sunt per se unum' et 'musicus et Coriscus sunt per se unum'. Et si inveniantur in auc t o r i b usa tales propositiones 'musicum e t album sunt unum per accidens', 'musicus per accidens est unum cui Corisco', debent exponi, ut per istas intelligantur tales 'hace est per accidens: musicum et 20album sunt unum', 'haec est per accidens: musicus et Coriscus sunt unum'. Qualiter autem istae propositiones distinguuntur et non aequipollent, ostendetur i n f e r i u s. Unum secundam se dicitur illud de quo vel de quibus dicitur unum non per accidens sed per se. Et quamvis P h i l o s o p h u s, V Meta25physicae 3, ponat multos modos unius per se, tamen ad praesens sufficiat ponere tres modos unius quibus l o g i c i frequenter utuntur. Unde quaedam dicuntur unum numero, hoc est de quibusdam terminis supponentibus pro eodem verificatur hoc praedicabile 'unum numero', sic dicendo 'iste homo et Sortes sunt unum numero', Marcus et 30Tunius sunt unum numero'. E t ideo quod dicit A r i s t o t ele s, V Metaphysicae 4 , q u o d CAP. 39. - 4 quamvis... ensi Qm. AK 1 2 aEquibus] aliquo AA' El praedicatur] dicitur BCI « per] se ita quod propositio est per se de ab:1u° per add. AE 1 4 est per accidens cm. C I 1 5 tales] u propositiones n u adj. K 1 7 propos. ong. C I 1 9 hace] hoc C 2 0 hace] hoc BC I 26 tmius] per se adj. A' C m n CAP. u 39. m - 1 Aristot., Metaph., y , c. 6, t. 7 (10151) 16-17). 2 Cf. Aristot., e cit. r (101513 o 17-36). 8 Aristot., loco cit., c. 6, tt. 7-12 (1015b 16 - 1017 a 6). loco 4 Aristot., loco cit., c. 6, t. 12 (10161) 3 2 s u -n t 3 3 ). q u
110
P
A
I
1
S
I CAP . 3 9
intelligendurn est quod tunc dicuntur unum numero guando non sunt distincta nec secundum materiam nec secund= formarn. Quaedam autem dicuntur unum specie, quorum scilicet est eadem species, ita quod semper quaecumque sunt unum specie sunt simpliciter 35 plura vel unum numero, dicente A r i s t o t e l e, I Topicorum5 : Id e m specie sunt quae curn sint plura », ita, supple, si non sint u n = numero, «sub eadem specie continentur ». Genere autem sunt illa unum quae sub eodem genere continentur, ita quod quaecumque sunt u n = genere sunt simpliciter plura specie et 40 numero, vel sunt unum specie, dicente A r i s t o t e l e 6: « Quaecumque numero, specie unum; sed quaecumque specie, non omnia numero. Sed genere omnia sunt unum, quaecumque e t specie; quaecurnque yero genere, non ornnia specie ». Ex istis verbis sequitur quod nihil est unum specie nisi sit unum 45 numero vel plura numero. Et ideo impossibile est quod sit aliqua natura quae sit una specie et non sit una numero nec piares res numero. Similiter impossibile est quod sit aliqua natura una genere nisi illa sit una specie vel plura specie. Et ideo dicendum est quod plura individua sunt unum specie, et so quod unum individu= est unum specie cum alio individuo. Similiter plura individua diversarum specierum sunt unum genere, et unurn individuum unius speciei est unum genere cum alio individuo alterius speciei, sicut Sortes et iste asinus sunt unum genere, hoc est de Sorte et isto asino natum est unum genus praedicari. Similiter Sortes et Plato 55 sunt unum specie, hoc est Sortes et Plato sub una specie continentur, vel Sortes et Plato sunt illa a quibus potest abstrahi una species communis eis. Et s i d i c a t u r quod tanc non essent unum realiter, d i c e n ¿ u m est quod sunt unum realiter, accipiendo 'unum' secundum quod dicitur de illis quae sunt unum specie; quia Sortes et Plato sunt realiter so illa a quibus potest abstrahi una species. Et ita concedendurn est quod est aliqua tmitas minor unitate numerali 7 , s e d i p s a m e t 35 quaecumquel quandocumque y ' 3 9 quael quaecumque C eodem ] uno I 4 2 nuimero,nspecie d trp.i AvA i d u a adj. C j h s om. CIK.n 5 4 tiste om. C I asinus] Gabriel C e t ' l Platone et adj. A 5 5 isto om. 1 s u asino] Gabrieli C 5 6 una] cadera A ' 5 7 abstrahi] unus conceptos vel add. A ' BE 4 3 add. A s61 quibus] u n realiter t o . 5mAristot., Topica, 1, c. 7 (103a 10-11). 6 Aristot., Metaph., V, c. 6, t. 12 C V (1016b 36 - 1017a 2). C f . Scotus, Opus acon., II, d. 3, q. 1, n. 7: "...aliqua ' est mitas in re realis absque omni operatione intellecms, minor unitate numerali 4 7sive unitate propria singularis" (ed. Wadding, VI, 357). u n a ] n a
DE PRAEDICAMENTIS
1
1
1
unum realiter, illo modo accipiendo unum, ita quod nihil imaginabile distincturn ab individuo vel individuis est unum, dio modo accipiendo
65111111M.
[CAP. 40. DE ISTO TERMINO ( P R A E D I C A M E N T Post praedicta U M 1restat dicere de inferioribus ad 'ens', quae ponuntur
decem praedicamenta 1• Est autem sciendum quod hoc nomen 'praedicamentum' est nomen ssecundae intentionis sicut hoc nomen ‘genus', quamvis ulla de quibus praedicatur sint incomplexa primae intentionis. Verumtamen praedicamenturn dupliciter accipitur. Uno modo pro toto ordine aliquorum ordinatorum secundum superius et inferius, ah° modo accipitur pro primo et communissimo in ordine i b . Et isto seio cundo modo accipiendo praedicamentum, quodlibet praedicamentum est imum incomplexum primae intentionis, et hoc quia significat res quae non sunt signa. Accipiendo autem praedicamentum primo modo, sic potest dici quod quandoque in aliquo tali ordine sunt incomplexa primae intentionis, et aliqua sunt incomplexa secundae intentionis. Vel 15potest dici quod aliqua talia sunt primae intentionis et aliqua secundae intentionis. Sicut secundurn o p i n i o n e m quae ponit quod intentio vel conceptus est quAlitas subiective exsistens in mente 2 ',genus' h o est c inc praedicamento o r m n u qualitatis n e vel relationis, nam omne genus est qualitas secundum illam opinionem. Et hoc cormnune 'genus' est 20secunda intentio vel nomen secundae intentionis, hoc autem cornmune 'color' est prima intentio. Et consimiliter potest dici de multis aliis Et s i d i c a s quod intentio prima non est superior ad intentionem secundam: intentio prima non praedicatur de intentione secunda nec e converso: 64 vel] et BC I CAP. 40. - 2 clic:ere] videre ABE 1 0 praedic. rece vel , o adj. m A' . BD B 1 C3 quandoque] 1 aliqua 1 B, quandocumque I 1 3 - 1 5 quandoque... quod om. CK 1h 3 oincomplexa] c ] aliqua A l D 1 7 i n] ipsa anima vel adj. A l 11 mente] time adj. ACI11 19 mramtmel 4 i d nomen e A o2 0 autem] nomen add. K 2 1 aliis om. AK a d j . CAP. 40. - ' De praedicamentis ex professo et multo diffusius egit Ockham in C s i librig Praedi n camentorum i f . ] (ed. Bononiae 1496); de quantitate autem Expositione Arista.
et de relatione iterum atque iterum tractat in variis operibus philosophico-theologicis. 2 De hac opinione videsis supra, cap. 12.
112
PARS I CAP . 4 0
Similiter, ens rationis non potest esse in praedicamento reali; intentio autem secunda est ens rationis; igitur non est in praedicamento reali: Ad primurn istorum dicendum est quod intentio prima est superior ad intentionem secundam, sicut 'ens' est intentio prima et tamen est superius ad intentionem secundam; omnis enim intentio secunda est ens, 30 et non e converso. Ad secundum dicendurn est quod quamvis intendo prima non praedicetur de intentione secunda si utraque intendo supponat pro se ipsa, - tunc enim oporteret concedere quod intendo secunda esset intendo prima, quod falsum est -, tamen intendo prima potest praedicari de in- 35 tentione secunda, non pro se sed pro intentione secunda. Unde ista 'genus substantiae est qunlitas' vera est, non tamen verificatur hoc praedicatum 'qualitas' pro se sed pro intentione secunda, quae est genus. Sicut in ista propositione prolata 'nomen est qualitas' praedicatur nomen primae impositionis de nomine secundae impositionis, non pro se 40 sed pro nomine secundae impositionis, et tarnen nullum nomen secundae impositionis est nomen primae impositionis. Ad tertium dicendum quod iste terminus 'esse in praedicamento' dupliciter accipitur. Uno modo pro filo quod sic est in praedicamento quod de pronomine demonstrante ipsurn praedicatur primum illius 45 praedicamenti sumptum significative. Et sic accipiendo 'esse in praedicamento' nihil est in genere substantiae nisi substantia particularis, quia nihil est substantia nisi substantia particularis. Et sic accipiendo 'esse in praedicamento' orrmia universalia, etiam importantia praecise substantias, sunt in praedicamento qiulitatis, quia quodlibet universale est qua- 50 litas. Aliter accipitur 'esse in praedicamento' pro illo de quo significative sumpto praedicatur primum illius praedicamenti significative sumptum. Et sic quaedam universalia sunt in genere substantiae, quia de quibusdam universalibus significative sumptis praedicatur 'substantia' guando sumitur significative, sic dicendo 'omnis homo est substantia', 'omne animal 55 est substantia', 'orrmis lapis est substantia' et sic de aliis. Quaedam autem universalia sic sunt in praedicamento gonlitatis, et sic de aliis. Et ideo 27 est'] potest esse C 2 9 secundam] intentio autem secunda est ens add. C jj ens] quae add. B, om. C j est' om. C 3 1 et... converso om. KV' 3 2 quamvis] hect CI 3 2 - 3 3 prima... seconda trp. B 33 secunda] nec e converso odi. C I 3 4 - 3 5 secunda.. 37 7 - 3. 8 vera...Cqualitas] , psubstantiae r i m a om. l AVi t r 3p I supponit, non V' 4 0 impos.l] intentiords I i m pos.l ] 3intentionis 5 impositionis(!) p I o 4 t1 epr o]si psot add. ] D ,1 nom ine... impos.] intentione secunda V' s41-42 secundael... i m primae u trp. lC I 4 3 dicendum] est add. A A l I V genere] 4 4 4 cd c praedicamento i p.i t u r C ] n i s i ] praecise add. A l 4 7 - 4 8 quia... particularis om. aAlCDI d 7 a (hom.) aliis om. (hom.) ABK p o A I Kt 5e 3 sgenere] t praedicamento a c Al C c D 5i 6 - 5p 7 Quaedarn... i K
DE PRAEDICAMENTIS
1
1
3
illa propositio accepta 'ens rationis non potest esse i n praedicamento reali' falsa est, sive accipiatur 'esse in praedicamento' uno modo sive dio. 60 V e r u m ta m e n sciend= est quod secundum o p i n i o n e m quae ponit quod intentio, conceptus sive passio animae est qvulitas mentisa, non ideo dicitur aliquid 'ens rationis' quia non sit vera res exsistens in rerum natura, sed ideo dicitur ens rationis quia non est nisi in ratione, quo mens utitur pro dio vel propter aliud. Et sic omnes propositiones 6 5 sunt realiter exsistentia in rerum natura, et entia perfectiora et realiora e quam qualitates quaecumque corporales. E t ideo quod C o m m e nt t a t o r a e t P h i l o s o p h u s 5 dividunt ens primo in ens reale et in c ens rationis, sive in ens in anima et in ens extra animam, et postea ens o 70reale in decem praedicamenta, non est divisio per simpliciter opposita, n illo modo quo animal dividitur in animal rationale et irrationale, sed s magis est divisio vocis in significationes, illo modo quo A r i s t o t e es i n I Priorum 6 dividit contingens in contingens necessariuni et ad q utrumlibet et possibile commune. E t ideo sicut unum istoriim trium u5membromm praedicatur de alio, - haec enim est vera 'contingens neces7 e sarium est possibile', similiter ista 'contingens ad utrumlibet est possin bile'-, ita non obstante illa divisione erais haec est vera 'ens rationis est t ens reale', accipiendo ens reale' pro illo quod est vera qiulitas exsistens i in remm natura. Si tamen accipiatur 'ens reale' vel 'extra animam' praea80rise pro illo quod non est in anima, tunc divisio erais in decem praedie camenta non est divisio per se communis in sua inferiora, sed est consie milis et aequivalens isti divisioni 'ens reale extra animam quoddam imt portatur per hoc praedicamentum, quoddam per illud', et sic de singuhs; t vel tali 'omne reale ens extra animan), vel est in tali praedicamento vel e85tali'. Cum hoc tamen stat quod etiam in illis praedicamentis sunt multa r quae non sunt entia extra animam. m i 58 i l h ] a l a B , haec C 5 9 esse i n s.lin. C, orn. B I praedi c amento orn. A B C K II al i o] m odo n adj. A ' D V i 69 4 i n ' orn. A ' B C 7 1 e t ] i n animal add. C V ' 7 3 e t ] contingens add. C 7 4 et] i n add. B 6 reale'] rationis C I v era] substantia vel A ', pri ma I 7 9 v ei ] em adj. B 8 0 entis] realis adj. A m 678 s u 81 pte r se ori . A K V ' 8 3 prac d.] e t add. B D E 8 4 i n ' orn. B D I 8 5 hoc ] quo A K V n ] e 4inen] m A - ' , orn. K e 1 r1eti arn n n i t aa Vide notam 2. 4 Averroes, In Arista. Metaph., VI, t. 8 (ed. Iuntina, VIII, a df. 72r). 5 Aristot., Metaph., VI, c. 4, t. 8 (1027b 17 - 1028b 6). 6 Aristot., j l .Anal. Priora, I, c. 3 et 13 (25a 27-41; 32b 4-13). e CI s 6O C KH AM , S U M M A L O G IC A K 8 7 s q
114
P
A
R
S
I CA P . 4 1
[CAP. 41. DE NUMERO PRAEDICAMENTORUM]
His praemissis videndum est de numero praedicamentoruml. Ponuntur autem ab omnibus auctoribus decem praedicamenta, sed i n modo ponendi, u t mihi videtur, multi m o d e r ni discordant ab an ti q u i s. N a m mulá ponunt quod i n orrmi praedicamento sunt 5 multa ordinabilia secundum superius et inferius, ita quod superius per se primo modo et in recto praedicamr de quolibet inferiori, tali praedicatione giulis est haec 'omne a est Y l i n d e ut talem praedicationem habeant, de adverbiis fmgunt nomina abstracta, sicut de 'guando', quod est adverbium, ftngunt tale abstractum 'qumdalitas' et de 'ubi' hoc nomen 'ubitas', et sic de aliis. Sed a n t i q u i, u t mihi videtur, non posuerunt talem ordinem in quolibet praedicamento, et ideo hoc nomine 'praedicamentum' e t similiter talibus nominibus ‘genus', 'species' et consimilibus magis large utebantur quam faciunt multi m o d e r n i. linde guando dixerunt 15 semper superius praedicari de inferiori et quodlibet praedicamentum, habere sub se species, extendebant 'praedicari' ad verba, quo modo dicimus quod 'ambulat' praedicatur de homine, sic dicendo 'homo ambulat', similiter 'iste calceatur', 'iste armatur'. Extendebant etiam praedicationem ad praedicationem adverbiorum e t praepositionum cum 20 casualibus suis, sicut exercemus in talibus propositionibus 'iste est hodie', 'iste fuit ' i s t e est in domo', 'iste est in civitate'. Et ita in quolibet praedicamento invenitur aliqua taliurn praedicationum. Non tamen oportet quod ibi sit semper praedicatio propria recti de recto. Et ideo non omnis ordo superioris et inferioris est secundum praedicationem, 25 stricte accipiendo praedicationem, sed aliquis est in consequendo et in praedicando, large accipiendo praedicationem. Et quia intendo a n t i q u o r um mihi videtur rationabilior, ideo CAP. 41. - 5 multi] moderni add. K 6 - 7 per se om. BIK 7 et] edam add. B 8 quahaec om. BIK b ] e est a, igitur e est b add. A l 1 0 ubi mg. V' , virtute I. fi ngunt add. D 10-11 hoe nomen om. AC KV 4 tiqui] 1aliqui 1 add. C I or di nem ] praedicamentorum add. A' 1 3 quolibet praed.] quibuslibet (quibusu b Ai ) praedicamends dam c a s ] AKV u species] 4 17 b i lplures i tadd. a BC s I v er ba] adverbia BV' , universalia 1, om. K 1 8 dicendo] iste add. A A retiam p 19 a e om. d, i BK c a m 2 3e ninvenitur] t inveniuntur CI, om. A 2 4 propria] ce add. BI 2 6 conu m b] concedendo a sequendo] i e t A' , connotando K 2 8 antiquorum] ut add. A' , add. sim. V add. va i A, 4 l s est ev i probabilior d el t u r et ] add.e A' ,sest sadd.es.lin. C r a e, c l i p cu a CAP, b t u41. e m- 1i Cf. Guillelmus de Ockham, Quodlibet y, g. 22 (ed. Argentinae t1491), a a ubi d splura dhic dicta verbotenus recurrwat. .D , A ' ,v i r t u
DE PRAEDICAMENTIS
1
1
5
ipsam prosequendo primo ostendam quod haec fui t eorum intentio. 30Quod probari potest primo per A r i s t o t e l e m enumerantem praedicamenta, ubi sic exprimit ea 2: « Eoram quae secundum nullam complexionem dicuntur singulum aut signiftcat substantiam aut pinlitatem aut quantitatem aut ad aliquid aut ubi aut guando aut situm esse aut habitum aut facere aut pari ». Et postea exemplificans dicit: « Ubt, ut in 35loco; guando autem, ut in tempore, ut heri; situm esse yero, ut sedet aut iacet; habere, u t calceatus, armatus; facere yero, ut secare, urere; pati, u t secari, » . Idem etiam patet in capitulo De facere et pati 2. Item, D a m a s c enus i n Logica sua, cap. 32, dicit sic': «Oportet cognoscere quod decem sunt orrmia praedicamenta, id est generalissima 40genera sub quibus refertur onmis vox simpliciter dicta. Sunt autem haec: substantia, u t lapis; quantum, u t duo, tria; ad aliquid, u t pater, filius; quale , u ostensivum loci t est; guando, ut heri, cras, hoc autem temporis est ostensivarn; u t vestimentum induere; situm esse, u t stare, sedere; a l b habere, u 45facere, m , u t urere; pari, u t un ». n iEtgisti duo a u c t o r e s, unus sanctus et alius philosophus, sufficiant rad probandum u r quod per praedicamenta non intelligunt nisi quaedam n ; incomplexa continentia sub se diversas voces vel intentiones animae, de uquibus tamen non praedicantur praedicatione propria et in recto. so bA d i cuius evidentiam sciendum est quod secundum intentionem ,a n t i q u o r u m exsistentia in praedicamentis non sant nisi quaedam u incomplexa ex quibus affirmatio et negatio, scilicet propositiones affirtmativae et negativae, natae sunt constitui. Propter quod dicit A r i s t oite l e s, u b i prius5: «Singula igitur eorum quae dicta sunt ipsa quidem 55secundum se in nulla affirmatione dicuntur, horum autem ad se invicem n T complexione affirmatio fi t ». y 33-34 habi tum] habere A I B E M p a n ] u t secan i e t t i ri add. C 3 4 - 3 7 E t... pati om. I r35 autem orn. A l l 3 C E i n tempore u t om. A B E I X V 4 o A3 ' B5E - 33 6 7 v erosom.i BtE u 3 m8 .sic]. q.u o d B CI, orn. A E 3 9 otnnia om. C V ' 4 0 re fe rom. t i r i ] tur] poni tur C , reponi tur C o y . o r r m i s om, C I I I s i mpl i c i ter] c ommuni ter C 4 1 q u a n tu m ] ,equantitast C p ca t e r ] .e t add. A A I C I V C i34hace 4B V 2 5q u a l e . . . n i g r u m ] 4 philos,] vn 46 ePorphy ri usr y ' , a d praesens o add. C 4 8 c onti nenti a] contentiva CI 5 3 negativael u a l i t a s ,q aptae add. C , i c h D a l b e d I ao4 , Aristot., Praedicamenta, cap. 4 (lb 25 - 2a 4). 8 Aristot., ibidem, cap. n i g r e 3 m 9 (11b 8-14). 4 Damascenus, Dialectica, cap. 48 (PG 94, 622 C); versio o ld C Roberti Grossatesta, cap. 32 (ed. cit., p. 29). 5 Aristot., Praedi camenta, cap. 4 aoh o c 4-7). (2a sic l cot es on s
116
P
A
R
S
I CA P . 4 1
Et similiter dicit D a m a s ce n u s, sicut dictum est 6 decem , qpraedicamentis u o d s «urefertur b omnis vox simpliciter dicta », hoc est omnis vox categorematica, quae non est affirmatio ve! negatio. Et ita constat esse de intentione eorum quod illa quae sunt in praedicamentis 60 sunt incomplexa ex quibus sunt propositiones natae componi. Et hoc est verurn tam de incomplexis mentalibus quam vocalibus; mentalia tamen principaliora sunt, sicut dictum est p r i u s 7 . Sumitur autem distinctio istorum praedicamentorum, sicut innuit C o m m e n t a t o r V I I Metaphysicae 8 , e de rum x substantia d i s t isive n cdet individuo i o n e substantiae. Unde secundurn quod i diversas ad n t e quaestiones r r o g factas a t dei substantia v per diversa incomplexa reso pondetur, secundum hoc diversa in diversis praedicamentis collocantur. 6 Unde omniasincomplexa per quae convenienter respondetur ad quaestionem factam per 'quid est' de aliquo individuo substantiae sunt in 70 praedicamento substantiae, cuiusmodi sunt omnia tnlia 'homo', 'animal', 'lapis', 'corpus', 'terra', 'ignis', 'sol', 'luna' et huiusmodi. lilla autem per quae convenienter respondetur ad quaestionem factam per 'quale' de substantia sunt i n genere qunlitatis, cuiusmodi sunt talla 'album', 'calidum', 'sciens', 'quadratum', longum', e t sic de aliis Il l a 75 autem per quae respondetur ad quaestionem factam per 'quantum' de substantia vel substantiis demonstratis continentur in genere quantitatis, cuiusmodi sunt talia 'bicubiturn', 'tricubitum' et huiusmodi. lila autem per quae respondetur ad quaestionem factam per 'cuius' vel per consimile, quia forte ibi deficit nobis unum interrogativam generale, sunt in genere relationis. lila autem per quae convenienter respondetur ad quaestionem factam per 'ubi' sunt in genere ubi. Et quia ad quaestionem factam per 'ubi' numquam convenienter respondetur nisi per adverbium vel praepositionem cum suo casuali, sicut si quaeratur 'ubi est Sortes' convenienter respondetur 'ibi vel hic, vel in Tyro ve! in Damasco, vel in 85 57 Damased u b i prius add. A ' 5 8 praedi el praedicamenta A l B D r e f e r t u r ] repordtur C 59 v ox ] dic tio A H categorematical categorica E 6 2 guarra] de add. A E 6 5 - 6 6 i nterrog.] i n te rrogationum I 6 9 Undel ad add. / V D ' 7 0 &c una otn. 0 1 1 4 ,C , I p7 e3 r convenienter o m . om. AA' E I' 7 B 4C substantia] I V alla demonstrata add. C i n genere] sub praedi 4 7 2 camento K a l b u m ] ni grum add. C I 7 5 sic de aliis] huiusmocli DI, huiusmodi add. C11 C l i l a ] 76 quael convenienter add. A ' C 7 7 substantia] demons trata add. C I c o n t i n e n t u r] s tmt C I g e nere] praedicamento C I K
78 t a l l a om. C I II E h ] alla C
7
9
etilos] d e substantia add. A ' 7 9 - 8 0 consiraile] consimilem A l C D I nomen A K , v erbum add. C , nomen add. I , om. y ' 4
8 1
quael convenientes add. A ' 8 0
nobis om. B C t m u m ]
l i l a] alla C c o n v e n i e n t e r om. C I K V
6Vide notam 4. 7 Supra, cap. 40, un. 64-67. Metaph., VII, t. 14 (ed. Iuntina, VHI, E 77v).
8
Averroes, In Arista.
117
DE PRAEDICAMENTIS
mari vel in terra', ideo ista incomplexa, pro quanto non stmt affirmationes vel negationes, dicuntur in genere ubi. Sirniliter ad quaestionem factam de substantia demonstrata per 'guando' numquam respondetur nisi per adverbia vel per praepositiones cum suis casualibus, sicut si quaeratur 90'guando fuit Sortes' convenienter respondetur quod fuit heri vel in tali die, ideo praecise talla sunt in genere guando. Similiter ad quaestionem factam per hoc totmn 'quid facit Sortes' convenienter respondetur per verba, sicut quod calefacit vel ambulat, ideo talla sunt in genere actionis. Et sic, proportionaliter, est de aliis, quamvis forte propter penuriam no95minurn aliquando interrogativa propria praedicamentis et generalia nobis deficiant. Ex isto sequitur quod talia concreta 'album', 'nigrum', calidum', 'amarum' magis directe sunt in genere qualitatis quam eorum abstracta. Propter quod P h i l o s o p h u s, i n Praedicamentis 9 leo ,illise quae x e m sunt p in l i praedicamento fi c a n s qualitatis d dicit: e « Qualitas, ut alburn». Verumtamen accipiendo praedicamentum qualitatis pro aliquo quod universaliter removemr a substantia, sic talia concreta non sunt in genere qualitatis sed praecise abstracta. Et sic intellexi aliquando, guando d i x i taita abstracta esse in genere per se et concreta per reductionem. 105Sed in talibus magis est difficultas verbalis quam realis, ideo ad praesens pertranseo. Et sufficiat scire quod omne incomplexum per quod responden potest i ad aliquam quaestionem factam de substantia est in aliquo praedicamento, sive illud sit adverbiurn sive verbum sive nomen sive praepono sitio cum suo casuali. Alia autem incomplexa non sunt in aliquo praedicamento; propter quod coniunctiones et syncategoremata in nullo praedicamento reponuntur. Per tnlia enim 'si', 'et', 'orrmis', 'nullus' ad nullam quaestionem de individuo substantiae respondetur. Si autem per aliqua talla poterit aliquo modo responden i ad aliquam quaesdonem cer115tam, licet non ad omnem, illa possunt ad aliquod praedicamenturn reduci. 87 v e!] cc C D I negati ones ] s unt v e] add. D d i c u n t u r i s tmt A ' C monstrator E , om. A
8 9
per om. A A ' C
9 0
8
8
demonstratal d e -
res pondetur] responden i potest A l D q u o d fui t
Qm. A A 1 B 9 3 quod om. C V add. E 1chrecte 4 g1 e n om. e r CeI ] 1 0 0 praedicamento] genere A l l 1 0 2 sic] tunc CI , om. A 1 0 2 - 0 3 g e 98 s4 c i l i c e t nere] praedicamento A I D , substantiae add. A ' 1 0 7 scirel p ro nunc add. A ' D 1 0 8 potest] c onav e d d . venienter ] ] A l add. K Da l i q u a m om. B C K 1 1 2 nallus] e t huius modi add. D 1 1 3 de... responcieturl factam d e substantia c onv enienter D , om . 1 1 5 Hec t] e l B I K , v e] C , om. A : n o n a d 9q 4 pu ortmern] e c ommunem n u C ro i a m id 9 Aristot., Praedicamenta, cap. 4 (lb 29). vf o c a bu u l o ri u m vt
118
P
A
R
S
I CAP. 42
[CAP. 42. DE PRAEDICAMENTOSUBSTANTIAE] Expeditis quibusdam generalibus circa praedicamenta, quamvis multa alla possent dici, de singulis in speciali dicendum est, et primo de substantia. Circa quam primo considerandum est quod substantia multipliciter 5 accipitur. Uno modo substantia dicitur quaecumque res distincta ab aliis, sicut frequenter talia inveniuntur in a u c t o r i b u s l 'substantia albedinis', 'substantia coloris', et sic de aliis. Aliter dicitur substantia magis stricte ornnis res quae non est accidens realiter inhaerens alteri. Et sic substantia dicitur tam de materia quam de forma quam etiam de com- 10 posito ex utrisque. Aliter dicitur substantia strictissime de illo quod nec est accidens alteri inhaerens nec est pars alicuius essentialis, quamvis possit componere cum aliquo accidente. Et isto modo substantia ponitur genus generalissimum. Quod secundum A r i s t o t e l e m 2 dividitur in substantias pri- 15 mas et secundas. Sed non est intelligendum quod ista sit divisio alicuius communis praedicabilis de suis dividentibus per se sive de pronominibus demonstrantibus illa dividentia. Demonstrando enim quamcumque substantiam secundan' haec est falsa laec est substantia'. Linde haec est vera 'nulla secunda substantia est substantia', quae patere potest ex prae- 20 cedentibus. Probatum est enim p r i u s 2 quod nullurn universale est substantia; onmis autem secunda substantia est quoddam universale, cum sit genus vel species secundum A r i s t o te l e nr, nulla igitur secunda substancia est substantia. Item, secundurn doctrinam A r i s t o t e l i s 4 quidquid negamr 25 universaliter ab omnibus contentis immediate sub aliquo communi negatur universaliter ab illo cornmuni; sed substantia secunda negatur ab omnibus immediate contentis sub substantia; igitur negatur universaliter asubstantia. Est igitur haec vera 'nulla substancia est secunda substantia', CAP. 42. - 3 i n spec.]1:11111C in spec. aliquid D 6 U no] enim add. A' I di c i t ur ] large adj. AID 1 0 etiam om. AKV 15 Quod] etiam adj. Al 1 6 et ] substantias adj. A 1 7 per ] 4 pro A substantia 1 principio A 2 2 quoddam om. in 1 AA' BE 2 5 - 3 0 Itero... substantial om. D 2 7 negatur] ED, universaliter adj. Comp. 1 d s ubs t e nti a CAP. 42. - C f . n o ma sa Aquinas, Scriptum in I Sera., d. 25, a. 1, q. 1 ad 7: I"Uno modo substantia idem eest quod s essentia.... et hoc significatur cum quaerimr: 2 quid est albedo? Color". 2t Aristot., Praedicamenta, cap. 5 (2a 11-17). 8 Su0 s e pra, cap. 15-17. A r i s t o t . ,c Praedi camenta, cap. 5 (2a 35 - 2b 6). s u e n d c a u s u
119
DE PRAEDICAMENT1S
30et per consequens nulla secunda substantia est substantia. Assumptum patet, nam haec est vera 'nulla substantia corporea est secunda substantia' et haec sirniliter 'nulla substantia incorporea est secunda substantia'. Quod prima sit vera, et per consequens secunda, eadem ratione, patet per eandem regulam, nam hace est vera 'nullum corpus animatum est 35substantia secunda' et sirniliter ista 'nullum corpus inanimatum est substantia secunda'. Et quod prima istaram sit vera, et eadem ratione secunda, probari potest per eandem regulam, nam haec est vera 'nullum corpus animatum sensibile est substantia secunda' et haec similiter 'nullum corpus animatum insensibile est secunda substantia'. Et quod prima 40istarum sit vera, et eadem ratione secunda, adhuc probari potest per eandem regulam, nam haec est vera ' r a i l = corpus animatum sensibile rationale est secunda substantia' et eadem ratione ista 'nullurn corpus animatum sensibile irrationale est secunda substantia'. Et quod prima istarum sit vera patet, nam sua convertibilis est vera 'nullus homo est 45secunda substantia', quae evidenter patet ex hoc quod quaelibet singularis est vera. Relinquitur igitur, secundurn doctrinam A r i s t o t el i s, quod haec est simpliciter vera 'nulla substantia est secunda substantia', et ideo quacumque substantia secunda inferiori ad generalissimum demonstrata, haec est simpliciter falsa 'haec est substantia'. so E t ideo dicendum est quod ista divisio non est nisi divisio unius nominis co =u n i s in nomina minus communia, ut sit aequivalens isti divisioni: nominum importantium seu significantium substantias extra animam quaedam sunt nomina propria uni substantiae, et illa nomina vocantur hic primae substantiae; quaedam autem nomina sunt com55munia multis substantiis, et illa nomina vocantur secundae substantiae. Quae nomina postea dividuntur, quia quaedam sunt genera et quaedam sunt species, quae tamen omnia vere sunt qualitates. Et ita onmia illa nomina communia quae vocmtur secundae substantiae sunt in praedicamento qunlitatis, accipiendo 'esse in praedicamento' pro eo de cuius 60pronomine demonstrante ipsum praedicatur 'guainas'. Omnia tamen Ala sunt in praedicamento substantiae, accipiendo 'esse in praedicamento' 30 per cofia.] universaliter sequitur Comp. s u b s t a n t i a l e t patet p e r conversionem add. C a n , . 33-46 Quod... i gi tur] Sed omnis substantia est corporea ye! incorporea, i g i tu r etc. M a i o r potest probari inductive quantum ad utramque partem, qui a quaelibet singularis utri us que parti s i l l i us mai ori s es t vera. E t ideo D 3 4 regul am] rati onem K Comp. 3 5 et... ista Qm. A K V 4 3 Qm. 6 A ' ei t s] per t aconsequens r u m add. ] A ei a d es m rati t one] o p e- r consequens C rum E,
3 8
haec s irniliter]
eadem rati one i l l a A B E 4 0 et... secunda Qm. A I C I 4 3 sensibile om. A C Comp. 4 5 - 4 6 s i ngularis] s i n g u l a r= A E 4 8 a d ] gentu add. A II gener.] genus C V " 454 hi c ] nomi na add. C 5 7 onmi a' Qm. C . V 4 5 8 n o m i n a Q m .
5 1
communis om. A I K V
120
P
A
R
S
I CA P . 4 2
pro illo de quo significative sumpto praedicatur ‘substantia'. Unde in ista propositione 'homo est animal' vel 'homo est substantia', 'homo' non supponit pro se sed pro suo s i g n i fi esset falsa 'homo est substantia' et haec vera 'homo est qualitas'. 65 haec cSiCUt a t osi. haec S vox i 'homo' e n supponat i m pro se haec est falsa 'homo est subs u pet haec stantia' p o vera n 'homo e r eestt vox et qualitas'. Et ita secundae subp r o stantiae non sunt nisi quaedam nomina et qualitates praecise signifiscantes substantias, e et propter hoc et non propter aliud dicuntur esse in praedicarnento substantiae. 7 0 Et quod illud sit consonum dictis auctorum patet, nam P h i l os o p h u s dicit in Praedicamentis5 quod « Omnis substantia videtur hoc aliquid significare. E t de primis substantiis indubitabile et verum est quod hoc aliquid significant ». E x quo patet quod A r i s t o t eles vult quod substantia prima significat hoc aliquid; sed substantia parti- 75 cularis exsistens extra animam non significat hoc aliquid, sed ipsa significatur; igitur primam substantiam vocat hic A r i s t o t eles nomen substantiae particularis exsistentis extra animara. Et eadem ratione, et multo fortius, debet vocare secundas substantias ipsamet nomina. 'ten, B o e t h i u s v u l t i n diversis locis super Praedicamenta 680 quod P h i l o s o p h u s i n libro illo tractat de vocibus, e t i ta per consequens vocat primas substantias et secundas ipsas voces. Similiter, A r i s t o te l e s7 d i ci t substantias primas e t secundas esse in praedicamento substantiae, et ibidem 8 ponit illa quae sunt in praedicamento substantiae esse incomplexa e x quibus componuntur 85 propositiones. Propositiones autem non componuntur e x substantiis extra animam exsistentibus. Igitur etc. Item, D a m a s c enus 9 ponit voces collocari sub praedicamento substantiae. N o n est igitur dissonum dictis a n ti q u o r um dicere quod A r i s t o t e l e s vocat substantias secundas nomina communia 90 substantiarum. 65 haecll esset add. C I 6 5 - 6 7 guainas._ es t om. (hom.) D 6 7 i tal e t tamen B C, c um DI, cum add. A ' 6 8 s untl s i nt A I D I 6 9 substantiasl reales add. A , secundas add. V ' ,1 e t l l ideo A l C D I ,lesse orn. D I V ' 7 1 Hi ndi hoc B E 7 7 hiel i bi A V 4 7 9 v i deo o c Ka, idean r e ]V ' 8i 5 p substantiae s a om. s ipsemet Comp., E 9 0 c ommuni a] sectmdarum add. C a d d . D 8 4 (3b 8 Boethius, In Categorías Aristot., I (P1.- 64, i b Aristot., i dibidem e m 10-12). l
159 C, 161ss.). A r i s t o t . , Praedicamenta, cap. 5 (2a 11-17). 8 Aristot., ibidem, cap. 2 (la 16-19). 9 Damascenus, Dialectica, cap. 46 (PG 94, 618 A ); versio Burgundionis, cap. 30: "Ens diviclitur in substantiam et accidens; non ut genus in species, sed ut aequivoca vox in ea quae ab uno et ad unum" (versio cit., p. 26).
DB PRAE1DICAMENT1S
1
2
1
Nec istis obstat alud quod dicit A r i s t o t e l e s " quod species sunt magis substandae quam genera, quia per tales propositiones non plus intendit -nisi quod convenientius respondetur ad quaestionem facss tam per_ !quid est' de substantia demonstrata per speciem quam per genus. -Et ideo taus propositio 'species est magis substantia quam genus' falsa est de virtute sermonis, sed vera est secundum mentem quam habuit de ea P h i l o s o p h u s. Breviter igitur dicendum est quod talis divisio est divisio in nomina, woquorum aliqua sunt propria, aliqua communia. Nomina propria d i cuntur substantiae primae, nomina communia dicuntur substantiae secundae. Vemmtamen sciendum est quod P h i l o s o p h u s i n Praedicamentis aequivoce utitur termino 'primae substantiae'. Nam aliquando io utitur illo pro ipsis nominibus substantiamm exsistentium extra animarn, sicut ibi « Pri ma e substantiae significant hoc aliquid aliquando pro ipsis substandis exsistentibus extra animam, sicut ibi « Substantia est quae proprie et principaliter » etc. Propter quod guando P h i l o s op h u s d i ci t" quod «orrmia alia aut de subiectis principalibus dicunmr lio substantiis aut in subiectis eisdem sunt », vocat ibi subiecta non quidem subsistenáa realiter aliis sed subiecta propositionum. Unde sicut dicit D a m a s c e n u s i n Logica sua, cap. 8 14 , s u secundum scilicet b i e c tu exsistentiam, m et sic substantia singularis exsistens extra d u p est animam l subiectum i c i t accidentium; e r vel ad praedicadonem, et sic partilis culare a c estcsubiectum i p iad tuniversalius. u r , Et isto secundo modo accipit P h l o s o p h u s subiecta guando dicit secundas substantias dici de subiecto. Et ita substandae primae non sunt subiecta realiter subsistenda substandis secundis, sed sunt subiecta per praedicationem. Ex quo patet quod P h i l o s o p h u s quandoque vocat substantias primas nomina et signa 92-93 species„. genera t rp . I T Arist. 4A C 9 9 49 d i v i s i o u add. s C , termi no] terminis B , nominibus K , om. A s ubs tanti ae] puta i l l o termi no adj. A 1 104 utiptur]l isto om i m . ] ni lol o] 105 illisnB iK s, ulla C , e a D 1 0 6 - 0 7 Pri mae... i b i om. (hom.) D I T Cd .D I a d 4 etc.] 1 e l0 max 8 i me di cei tur substare t . C o1 0 9m subiectis] substantiis A B CE I 1 1 0 substantiis om. A CE I i n t e n d A A D E V ' 11subiectis] i 0 t substantiis ] 0 AA 1 1 l enim B C I 1 1 5 - 1 6 E L . . subiecto om. (hom.) A K 1 1 6 subiecta] a liC 1ni 1 4tq a de]us ecl undum C gC I i1 1 t9 quandoquel guando A ', aliquando V a I ]i, subiectum e q i sAu d e am '] e 4 cd Ca . t oK I m , o im "9 KAristot., B , A V Praedicamenta, cap. 5 (2b 7-8). 1 1 Aristot., ibidem (3b 10-12). e 8 n ibidem (2a 11-12). 1 8 Aristot., ibidem (2a 34-35). 4 Aristot., " Damascenas, C P D h i , Dialectica, cap. 16 (PG 94, 582 A ); versio Roberti Grossatesta, cap. 8 (ed. cit., I l s a lo 1 . 1 ] i 10). p. a 2 I u b i ,s c t u se m ] t
122
P
A
R
S
I CA P . 4 3
substantiarum exsistentiutn extra animam, nam dicit secundas substantias120 dici de substantiis primis tamquam de subiectis; quod non potest esse nisi per praedicationem. Igitur substantia prima i n praedicatione est subiecmrn et secunda substantia est praedicaturn; sed nulla propositio componitur ex substantiis extra animam; igitur illa prima substantia quae est subiectutn propositionis respectu secundae substantiae non est125 substantia exsistens extra animam. Propter quod guando dicit A r i s t o t e l e s " quod destructis primis substantiis impossibile est aliquid aliorum remanere, non intelligit de destructione reali et consistentia reali, sed intelligit de destructione per propositionem negativam, sub isto sensu: guando esse exsistere non 130 praedicatur de aliquo contento sub aliquo communi tunc esse exsistere vere negatur ab illo conmtuni et a proprietatibus et accidentibus propriis illi communi. Nihil aliud intendens nisi quod tales consequentiae bonae sunt: iste homo non est, ille homo non est, et sic de singulis; igitur nullus homo est; igitur nullum risibile est; igitur nullum grammaticum est;135 igitur nulla grammatica est; igitur nulla logica est. Si enim intelligeret de destructione reali falsum diceret. Quamvis enim nullus lapis esset, hoc genus p o s s e t remanere; adhuc enim posset aliquis formare istam propositionem 'nullus homo est lapis' et istam 'nullus lapis est asinus'; quod non posset facere nisi partes propositionis essent, et per consequens140 hoc genus 'lapis' esset. Tunc tamen de nullo vere affirmative praedicaretur in propositione mere de messe et mere de praesenti.
[CAP. 43. DE PROPREETATIBUSSUBSTANTIAE]
Viso quae ponuntur in linea praedicamentali substantiae, videndum est de quibusdam proprietatibus substantiae. Ponit autem A r i s t o t e l e s i n Praedicamentis1 unam proprieta120 dicit] Philos add. C 1 2 1 de' ] subiectis adj. D , primis... subiectis] secundis in propositione A 1 2 7 guando om. BK 1 2 8 substantiis mg. B, om. A' D I 1 2 9 destructionelq logicali quae est adj. A 1 3 5 nullum grammat.] nullus grarnmaticus C V' 1 3 6 i gi m r (singulis adj. A' ) aliis Ai D , om. C K 1 3 7 eni m om. e s s e t ] adhuc add. /VD 1 3 8 lapis] 1 esset ... eetsremaneret t ' ] eet add. t A ' se n i m i ] cetiam Al CdI, quiae D , om. B 1 3 9 nul l usl ] omnis ABD I lapis'] omnis lapis est A ' , asinus om. A ' 1 4 0 partes propos.] propositiones A l ! 141 vere ora. AA' EV 4 CAP. 43. - 2 substantiae om. D KV'
15Aristot., Praedicamenta, cap. 5 (21D 5-6). CAP. 43. - A risto t., Praedicamenta, cap. 5 Pa 7-10).
DE PRAEDICAMENTIS
1
2
3
5tem substantiae quam dicit esse communem orrmi substantiae, scilicet tam pHmae quam secundae, videlicet quod substantia non est in aliquo subiecto. Quae si intelligatur de substantia exsistente extra animam, manifesta est; nulla enim taus est in aliquo subiecto. Si autem intelligatur de substantiis primis et secundis quae sunt nomina substantiarum exsilo stentium extra animam, sic per istam propositionem 'substantia non est in subiecto' debet intelligi ista propositio, quae est actus signatus, 'de nullo nomine substantiae proprio vel con-m-11mi significative sumpto praedicatur esse in subiecto, sed removetur a quolibet tali significative sumpto esse in subiecto'. Unde quaelibet talis vera est 'homo non est in 15subiecto', 'animal non est in subiecto', Sortes non est in subiecto', et sic de aliis Tamen si tales termini supponerent pro se et non pro suis significatis vere posset dici quod sunt in subiectis, sicut vere dicitur quod sunt partes propositionum, et per consequens vel sunt conceptus mentis vel voces vel scripta. Sed c o n t r a illud videtur esse A r i s t o t e l e s 2, nam de secundis substantiis concedit quod dicuntur de subiecto, et negat easesse in subiecto; sed accipiendo uniformiter secundas substantias, non plus competit eis unum quam aliud: D i c e n d u m quod P h i l o s o p h u s non uniformiter accápit, 25nec hoc est necessarium; sed frequenter utile est propter brevitatem diffonniter accipere eundem terminum. Unde per talem propositionem nihil aliud intelhgit nisi quod nomina communia substantiarum praedicantur de subiectis. E t tamen de eisdem eodem modo supponentibus quo supponunt in illis actibus exercitis non verificatur 'esse in subiecto'. 30Unde haec est vera 'Sortes est animal', et de animali eodem modo supponente quo supponit in ista Sortes est animal' non verificatur esse in subiecto, quia si sic supponat 'animal' haec est falsa 'animal est in subiecto'. Alia proprietas substantiae ponitur 3 , qsecundis u a e convenit e s praedicaH t stantiis univoce, non tamen convenit tanu o secundis d 35t u m q substantiis sed etiam differenths, quamvis ista proprietas r r primis m i substantiis. b u s nonoconveniat sSciendum u est quod b - praedicatur univoce proprie loquendo nisi nihil 5 sed. s.lin. A , cm. A LK 1 3 - 1 4 sed... subjecto cm. (hom.) D K 16 sic] i t a A ' C I
1
7
s unti essent C I d i c i t u r l potes t d i c i A '
1 5 animal._ subjectol om. A B 2
2
pl us ] t u n c add. V '
23 ei s l s i bi A B E K V 4 vera K3 3 03 quae est] taus D 3 7 est] ti men add. D , praedicaturl poni tur B, est quod dicatur K e t 1 t i m e Aristot., loco cit. (3a 7-15). a Aristot., Praedicamenta, cap. 5 (3a 33 - 3b 9). n a d d . A V 4
124
P
A
R
S
I CAP . 4 3
quod est commtme ad multa, hoc est nisi illud quod significat multa vel naturn est significare multa. Et ideo quia substantiae prirnae sunt propriae, et non significantes multa, ideo non praedicantur univoce. Secundae 40 autem substantiae significant multa. Hoc enim nomen 'homo' non significat primo tmam naturam communem omnibus hominibus, sicut multi e r r a n te s imaginantur, sed significat primo omnes hotnines particulares, sicut auctoritate D a ma s c eni prius ostensum est 5 . I l l qui enim e primo instituit hanc vocem 'homo', videns aliquem hominem 45 particularem, instituit hanc vocem ad significandum illurn hominem et quamlibet talem substantiam qunlis est ille homo. linde de natura communi non oportuit eum cogitare, ami non sit aliqua taus natura communis. Non tamen est haec vox 'homo' aequivoca, quamvis sigmificet multa aeque primo, quia est signum subordinatum uni conceptui et 50 non pluribus in significando illos plures homines aeque primo. Tertia proprietas 6 substantiae assignatur hace, scilicet quod prima substantia significat hoc aliquid, secunda autem substantia significat quale quid. Et ex ista proprietate manifeste patet quod curn significare sive hoc aliquid sive quale quid non competat substantiis extra animan).55 exsistentibus sed tantum signis talium substantiarum, substantiae primae et secundae vocantur signa propria et commtmia substantiamm extra animam exsistentium. Quod concedendum est. Est tamen advertendum quod significare hoc aliquid non est aliud quam significare unurn et non plura, significare autem quale quid estSO esse natum significare plura. E t ideo guando dicit A r is t o te l e s quod substantiae secundae significant (pule quid, non intendit quod substantiae secundae significant aliquam qualitatem vel aliquid reale adveniens individuo, h o c enim simpliciter falsum est, sicut potest patere ex praedictis s e d intendit quod significant plura et non unurn so- 65 39 significare] pl ura v ol adj . A ' 4 0 n o n '] s unt adj . D , sigrtif.] significara A V 4 A2 ' 4 t 4 m sicut... a r est n oni. ] rem v o4l add. AV 4 DV B K A ri s4t.] Philos. 4 6 e m ] ipsi oíd. K 61 CvI o6 4c adveniens] h 5 o r n o a 2 d j . sD 4 Cf. K supra, V cap. 16. Ps.-Richardus de Campsall, Logica contra Ockham, cap. 4 u 40 dicit: "Sciendum est etiam quod nihil est univocum proprie et stricte loquendo 4 b 7 nisi unum primo et principaliter et secundario plura, sicut 'horno' sn t quod a importat t u r a primo et principaliter importat naturam humanam, secundario yero ornnia singuo t n r i laria i. a significat" (cod. cit., f. 48r); Ps.-Campsall haec d icit arguendo contra ea e quae Inceptor in hoc capitulo dicit. 5 Supra, cap. 33, nota 2. 6 Aristot., Praec di camenta, cap. 5 (3b 10-23). m . A K
DE PRAEDICAMENTIS
1
2
5
lum. Quod evidenter probatur ex littera sua in Praedicamentis, sicut patet in e x p o s i t i o n e quam edidi super eundem librum 7. Quarta proprietas substantiae est quod substantiae nihil est contrarium • Circa quod sciendum est quod contrarietas dupliciter accipitur. 70Uno modo pro proprietate quadam terminorum, illo modo quo dicimus quod 'album' et ‘ragrusn' sunt contraria, quia impossibile est istos duos tertninos 'album' et ‘nigrum' de eodem et pro eodem simul verifican. Aliter accipitur pro quadam proprietate conveniente rebus, et sic potest accipi tripliciter, scilicet stricte, large et largissime. Stricte dicuntur illae 75res contrariae quae in eodem subiecto mutuo se expellunt et partibiliter in eodem subiecto adquiruntur vel adquiri possunt, saltem naturaliter, et isto modo nulla substantia contrariarar alteri. Large dicuntur illae res contrariae quae mutuo se expellunt in eodem, quamvis naturaliter partibiliter adquiri non possunt in eodem subiecto primo. E t sic formae 80substantiales sunt contrariae, quia mutuo se expellunt in eadem materia. Largissime dicuntur illa contraria quae componunmr ex talibus contrariis. Et sic aér et ignis dicuntur contraria, quia componuntur ex formis substantialibus contrariis, secundo modo loquendo de hoc vocabulo 'contraria'. Primo modo substantiae nihil est contrarium, sed secundo 85modo et tertio substantia contrariatur substantiae. Primo modo loquitur P h i l o s o p h u s i n Praedicamentis 9 , a Quinta l i t e rproprietas l o q substantiae u i t u r11 est quod substantia non suscipit a l et iminus. b Quae i magis sic est intelligenda: de nulla substantia una numero 1 . 3 praedicatur primo aliquod commune i n genere substantiae cum hoc d e 90adverbio 'magis' et postea curn hoc adverbio 'minas', nec e converso. c o non n estt possibile r a quod r i istae i duae, vel consimiles, successive verifiUnde s . 68 substantiae c m. C I om. C I
7 2
6 9
quod] quam A E K
7 0
proprietate] contrarietate B
al bum et ni grum orts. C I s i m u l ] et seme! add. C I
7 3
7 1
duos
ac c i pi tur] contrarietas add.
K r e b u s mg. (ex pluribus) V ', pluribus A K 7 4 - 7 6 Stric tel...naturaliter turn i n col. tum in imo A ' 78 eodem] subiecto pri mo add. mg. A 7 8 - 7 9 parti b.] partic ulariter I K 82 qui a] quae B C e x ] talibus add. C 8 3 v oc abul ol v e rb o C I 8 4 contraria sed add. mg. A
8 4 - 8 5 Pri mo... substarttiae mg. A , om. (hom.) K
aeld. I i, u n a om. A I n u m e r o oin. A l D
8 9
91 non est possibile] est impossibile A K V '
9 1
7 9 sic] is to m odo D c ontrari a] substantiae es t 8
8
d e ] natura sua
praedi c atur] potes t verifi can i C 11 p ri m o om_ A I C istae] propos itionts add. C
7Guillelmus de Ockham, Expositio libri Praedicamentorum Arista., cap. 9, ad verba: Non autem simpliciter (ed. cit.). 8 Aristot., Praedicamenta, cap. 5 (3b 24-32). 9 Aristot., loco cit., et cap. 10-11 (11b 16 - 14a 25). 1 0 A rMetaph., V, c. 10 (1018a 25-31); in indice operum Aristotelis (ed. Firmin-Didot, iV, Parisiis 1873, 198-99) 'contraria' quatuor columnas occupant. 1 1 Aristot., s t o tc.amenta, Praedi , cap. 5 (3b 33 - 4a 9).
126
PARS I CA P . 4 3
centur Sortes est magis homo nunc quam prius vel magis animal nunc quam prius', Sortes est minus homo vel minus animal nunc quam prius'. Unde de nulo supponente pro substantia potest aliquod tale praedicatum verifican i l o c est magis homo vel magis animal nunc quam prius', SS 'hoc est minus homo vel minus animal nunc quam prius', sicut de eodem numero contingit vere dicere 'hoc est magis album nunc quam prius'. Sexta proprietas substantiae est quod substantia, cum sit una et eadem numero, est susceptiva successive contrariorum, sicut idem homo10D numero est primo niger et postea albus. Haec autem proprietas ita convenit substantiae quod nulli alii potest convenire, sicut dicit A r i s t ote l e s i n Praedicamentis. Unde dicit ibidem sic12 « Maxime yero videtur proprium esse substantiae quod, cum unurn et idem numero sit, susceptible est contrariorum. Et in aliis quidem non habebit quis quid los proferat quaecumque non sunt substantiae, quod cum sit unum et idem numero sit susceptible contrariomm; et velut color hic, curn sit umun numero, non erit album et nigrum, neque actio aliqua, cum sit una et eadem, erit prava et studiosa; similiter autem et in aliis quae non sunt substantiae. Substantia vero, cum unum et idem numero sit, capax est no contrariorurn; u t quidam homo, cum unum et idem numero sit, aliguando est niger aliquando albus, sic et calidus et frigidus, pravus et studiosus. In nullis autem alls aliquid tale videtur ». Ex isto patet quod de intentione A r i s t o t e l i s f u i t quod suscipere realiter contraria successive soli substantiae competit, ita quod impossibile est aliquid aliud115 asubstantia realiter suscipere contraria. Ex quo, tamquam ex principio, sequuntur duo esse de mente A r s t o t e l i s, sive secundan' veritatem sint vera sive falsa. Primum est quod non est de mente A r i s t o t e l i s quod quantitas sit quoddam accidens realiter distinctum a substantia18, inhaerens realiter illi, et realiter120 92-93 veL.. prius' om. C I 9 3 priusi] erat add. AK 9 4 nullo] termino add. A ' 9 4 - 9 5 praedicaturn om. AI 9 5 - 9 6 magis e s t om. (hom.) CI 9 6 hoc... prius om. (hom.) K H est] magia vel add. B h o m o . _ minusl Qm. AB 11 de] subjecto add. A ' D 1 0 2 alii] alteri C IK 1 0 4 esse om. BCI li numero] sic add. E 1 0 5 susceptibile] susceptibilis B 1 0 6 - 1 3 quaecumque,.. videtur ] etc. D 1 0 7 et om. BE h i c ] hoc E 1 0 9 eadem] numero add. BC , non add. C q u a e ] quaecumque C 1 1 1 quidam B o e t h . , quidern ABE 1 1 1 - 1 2 aliquando] quiciem adj. C I 112 M ur ._ albus] f r i g i d u s A ' il sic] similiter V lidus 4 et fr i gi dtu] aliquando albus A ' , v el add. B , e t add. A I I 1 1 3 isba] quo C , qua et adj. auctoritate , o m . D pA a t e t' ] induc B tiv e adjI. A 1 1 4 - 1 5 suscipere.... quod om. (hom.) A vo..1 1e CtE V l ] v e l 4 D 1 1 s i v e B , 8 c m . 1 a 12 Aristot., ibidem (4a 10-22). 1 3 Cf. infra, cap. 44. 1c
DE P RA IDICA ME NTIS
1
2
7
exsistens subiectum qnnlitatum corporalium, sicut multi m o d e r n i 14 dicunt quod quantitas est unum accidens exsistens in substantia et realiter subiectum qualitatum. Si enim ita esset, sequeretur necessario quod quid aliud a substantia, exsistens unum et idem numero, esset susceptivum 125contrariorum per propriam mutationem, quia illa quantitas primo reciperet unam qiinlitatem contrariam et postea aliam. hnmo, quantitas immediatius et prius susciperet contraria quam substantia, cum substantia, secundum e o s, n o n sit immedintum subiectum quinlitatum contrariarum sed mediatum tan tum, nec per consequens suscipit contraria 130nisi mediante quantitate 15• Aliud sequitur esse de mente A r i s t o t e l i s, quod nullum accidens est subiecturn alterius accidentis, saltem accidentis habentis contrarium. Si enim sic esset, aliud a substantia susciperet contraria successive. Et ex isto sequitur quod est contra mentem A r i s t o t e l i s d i 135cere quod intellectus et voluntas sunt quaedam accidentia ipsius animae intellectivae 18, in quibus accidentibus primo recipiantur intellectiones et volitiones et tales actus et habitus. Et eodem modo potentiae sensitivae, secundum e u m, n o n sunt quaedam accidentia recipientia alia accidentia. Sequitur etiam, secundum e u m, quod relationes non sunt 140quaedam res distinctae realiter a substantia, subiective exsisistentes in quantitate et qunlitate, quae sint accidentia realiter exsistentia in substantia. Unde intentio A r i s t o t e l i s est quod omne accidens est immediate exsistens in substantia, ita quod inter substantiam et quodcumque 145accidens suum nihil est medium in ratione subiecti. Unde A r i s t ote l e s, u t magis explanet intentionem suam per dubiorum remotio121-23 sicut... qualltatum cm. K 1 2 2 - 2 3 quantitas... qualitaturn om. CI 1 2 3 enim om. A CI 127 susciperet] rec i peret C I 1 2 9 t a r a = otra. A C V 4 cA Ko n1 s3 e1 q Aul i uti e ln eti s am l wid. D 1 3 2 accidentis' om. C I 1 3 4 quod] etiam add. CI c o n om. s u b s t a n t i a 143 Undel Est itaque C I tra] ex tra A K V a d d . 4 est' I : om. C I 1 4 5 Li nde] et add. A , eti am add. D A m e n t e c o n t r a r i a m l 14 Ex. gr. Guillelmus de Militona, Quaestiones de sacramentis, tract. I V , pars i n t e n VI, t i q. o 24: n e " E t si hoc, cum quantitas sit primum accidens substantiae super quarn m superordinantur alia accidentia, et ideo est quantitas secundum praedicamentum" C I(ed. G. Gál, Bibliotheca Franciscana Scholastica Medii Aevi XXIII, Quaracchi 1961, 1 620); n o ma s Aquinas, Summa theol., III, q. 77, a. 2; Albertus Magnus, De prae4 di 1 camentis, tract. III, c. 1 (Opera omnia, I , ed. A . Borgnet, Parisiis 1890, 194s.). s15Codex C hic notat in margine: "Istud est pro opinione lacobi de Viterbio, i Quodlibet, q. 4". Sed nihil invenimus ib i de quantitate. " Cf. n o ma s Aquin tnas, Summa theol., I, g. 54, a. 3; g. 77, a. 1; q. 79, a. 1. ] s u n
128
PARS I CA P . 4 3
nem, obicit contra se ipsurn per orationem et opinionem, quae non sunt substandae e t tamen videntur suscipere contraria; eadem enim oratio est primo vera et postea falsa. Et solvens dicit17: «Sed si quis hoc suscipiat sed tamen in modo suscipiendi differt; nam ea quae in substan-150 tus sunt ipsa mutata susceptibilia sunt contrariorum. Frigidum enim de calido factum mutatum est, alteratum enim factum est; et nigrum ex albo et studiosum ex pravo; sitniliter autem in aliis unumquodque mutationem suscipiens susceptibile est contrariorum. Orado autem et opinio ipsa quidem immobilia omnino perseverant, cum yero res movetur iss contrarium fi t circa eam, ut quod sedeat aliquis, orado yero permanet eadem, cum yero res mota, aliquando quidem vera aliquando quidem falsa. Similiter autem et in opinione. Quapropter solummodo substantiae proprium est eo quod secundum sui mutationem captabais sit contrariomm ». 1 6 0 Ex ista solutione patet quod intentio sua est quod nihil aliud a substantia potest moveri ab uno contrariorum ad reliquum, quod tamen falsum esset si quantitas esset immediatum subiecturn qu2litatum et tamen differret realiter a substantia. Et ideo quod orario aliquando est vera aliquando falsa, hoc non est quia ipsa °ratio mutatur et aliquando re-165 cipit realiter veritatem et aliquando falsitatem, sed hoc est propter mutationem alicuius substantiae, saltem localem. Unde ad evidentiam istius solutionis est sciendurn quod tam hoc nomen 'contraria' quam hoc verbum 'suscipere' accipitur aequivoce. Hoc enim nomen 'contraria', sicut tactum est p r i u s 18, dupliciter, ad170 praesens, accipitur. Nam uno modo verificatur de aliquibus pro ipsis rebus extra, sicut dicimus quod albedo et nigredo sunt contraria. Aliter verificatur de terminis, sicut dicimus quod isti termini 'album' et 'nigrum' sunt contraria. Unde dicimus quod de eodem particulariter sumpto possunt verifican contraria, sicut sic dicendo 'homo est albus', 'homo est175 niger', quod non potest verifican nisi de terminis solis. Et contraria isto 149 hoc] haec BC 1 5 0 sed om. AA' BE 1 5 0 - 6 0 min... contrariorum] etc. D 1 5 1 suscept.] susceptiva A K 1 5 3 autem] est C, et I, et add. A ' K V BE, 4 om. 1 5A 41 5 6 ecirca s caro t om. Ao' I K Vm . 4 est ! I1 Au1' , t fi, t add. o Cm 1. 5 9 captabilis] susceptiblis C 1 6 1 ista solutione] isto B, cuius sol. D, C add. A ista 7 oratione 4K V I apat etu] manifeste t ein textil m add. ] D 1 6 2 ad] redpiendum add. C I 1 6 5 aliquando] 4 est v add. AeD V I t o 170-71 s e addpraeserls 4 e acm. tC I ]1 7 1 aliquibus] terminis add. Al D , adj. s i i . A 1 7 2 rebus] mistentibus s 6 adj. 1 6 CiI A l i t e r ] aliquandoACEK 1 7 4 'rodean] termino add. C I 1 7 5 sicut] simul A , om. d ClI i 1 7 6c solis]asolumt AA' E e A o m B 17 Aristnt., Praedicamenta, cap. 5 (4a 28 - 4b 4). 1 8 Supra, lin. 68-74. .1 5 7 m l A o t a ] C D V
DE PRAEDICAMENTIS
1
2
9
modo dicta dupliciter accipi possunt, scilicet stricte, et tunc dicuntur contraria quia significant res contrarias. Aliter potest hoc vocabulum 'contraria' accipi large, et tunc dicuntur illa contraria quae non possunt 180de eodem pro eodem simul verifican i sed successive. 'Suscipere autem dupliciter accipitur, scilicet per realem inexsistentiam ve! per praedicationem. Accipiendo 'contraria' primo modo, oratio nullo modo suscipit contraria. Sed accipiendo 'contraria' secundo modo, scilicet pro terminis, et hoc large, et 'suscipere' secundo modo, 185sic orado suscipit contraria, hoc est dictu °ratio non recipit in se tamquam accidens in subiecto aliqua contraria, sed de oratione praedicantur contraria successive, non quidem contraria quae sunt res contrariae mutuo se expellentes, sed termini qui non possunt de eodem pro eodem simul verifican i sed successive. Substantia autem recipit realiter per 190inhaerentiam contraria in se tamquam accidentia in subiecto. Et hoc est quod subdit A r i s t o t e l e s 19: « Si quis autem et hoc recipiat, opinionem scilicet et orationem dicens susceptibilia esse contrariorum », scilicet per realem inhaerentiam, « non est verum », quia orado non recipit realiter contraria. Et subdit: « Oratio namque et opi195nio susceptibilia contrariorum esse dicuntur », hoc est °ratio et opimo sunt susceptibilia contrariorum per praedicationem, « non in eo quod ipsamet aliquid contrariorum suscipiant », supple per realem inhaerentiam, «sed in eo quod circa alterum aliqua passio facta sit. Nam in eo quod res est vel non est dicimr °ratio vera vel falsa, non in eo quod 200captabilis sit contrariorum. Simpliciter autem a nullo neque oratio movetur neque opimo ». Vult dicere quod quamvis ista contraria 'verum' et 'falsum' successive verificentur de eadem oratione, sicut ista °ratio manens eadem numero 'tu sedes' est primo vera et postea falsa, tamen ista orario non recipit realiter contraria, quia per hoc quod ista °ratio est falsa quae prius fuit vera, nihil est realiter in oratione ista magis nunc quam prius. Sed ideo prae180 p ro eodem om. A ' C D 1 8 1 autem] etiam D, c ontraria add. V ' 1 8 1 - 8 2 inexsist.] exsistentiarn C1, inhaerentiam K 1 8 2 - 8 3 orati o] sic C 1 8 3 modo] substantia add. C 1 8 5 orari o'] non add. mg. A ' ,, c ontrari a] successive add. K d i c t u ] di c tum C D E K , rec i pi t] suscipit A ' , suscipit ve! recipit K , c ontrari a add. A ' quam] accidens v el add. K
1 8 8
eodeml ] et add. A ' D
1 8 9 recipit] suscipit A 'B
1 9 0 tam-
1 9 2 rec i pi at] suscipiat A I D , scilicet om B 1 1 9 7 al i qui d] al i quod
A IDIV 4 B f a l s a ] di c i tur add. A B V " 1 9 9 - 2 0 1 non... opi ni o] etc. D . 2 0 2 et] v e! A A ' , om. D V ' onz. 1 206 9ista] i l l a A E , om. C n u n c om. A B D E K V ' p r i m i f u i t add. A V ' , v el miaus add. A ' . 8 i d e o ] 1 non B , orn. C i n 19 Aristot., Praedicamenta, cap. 5 (41D 4-11). ' o m . B O C KH AM , S U M M A L O G ,C AE 9 I
130
PARS I CA P . 4 3
cise nunc dicitur falsa et non prius, quia nunc significat aliter esse a parte rei quam est et prius significavit ita esse a parte rei sicut fuit. Unde nunc significat te sedere, et tamen non sedes, ideo est falsa; et prius fuit vera, quia prius sedisti, sicut ista oratio significavit. Et tamen ista orado 210 nihil recipit in se nec mutatur in aliquo. Propter quod subclit A r i s t ot eles ": « Quapropter non erunt susceptibilia contrariorurn, cum nulla in eis passio facta sit ». Ex isto processu A r i s t o t e l i s evidenter apparet quod de intentione sua non est quod ventas et falsitas propositionum sunt quaedam215 qualitates propositionum inhaerentes eis. Si enim ita esset, sequeretur quod propositio quae est aliquando vera, aliquando falsa, realiter susciperet contraria. Sequeretur etiam quod quandocumque aliquid movetur extra me et postea quiescit quod una qualitas nova esset in anima cuiuslibet formantis talem proposidonem m o v e m r ' et alia deperderetur.220 Immo sequeretur quod propositio scripta vere alteraretur per hoc quod musca volat. Quae omnia sunt absurda et simpliciter falsa. Immo videtur quod in theologia sequeretur haeresis manifesta. Nam si ventas et falsitas propositionum sunt tales qualitates propositionum sicut albedo et nigredo sunt qualitates corporum, timc quandocumque225 ventas aliqua erit, haec erit vera laec ventas est', sicut quandocumque aliqua albedo erit, haec erit vera laec albedo est'. Et eodem modo de qualibet falsitate. Tunc accipio falsitatem istius propositionis 'Deus aliquid creat de novo': haec per illam opinionem est una qualitas propositionis, inhaerens sibi, et per consequens est alia res a Deo. Tunc quaero:230 aut ista res potest crean i a Deo aut non potest. Si non potest, igitur est aliquid aliud a Deo quod a Deo crean i non potest; quod est contra E v a n g e l i s t a m, dicentem Om n i a per ipsum facta sunt et sine ipso factum est nihil. Si potest crean i a Deo de novo, ponatur in esse. Tunc 208 est] fu i t A , pri us A l e t ] qui a A l f u i t ] pri us C
2 0 9
nunc Qm. C I
2 1 0
sedisti]
sedebas K s i c u t ] t i m e n ( s i i . ) C s i gni fi c av i t... orari o om. C I 2 1 3 passio] variatio K 2 1 4 apparet] patet A E K V 4 2 add. 1 K5 2 2 1 I m m o l p ri m o m o d o C I 2 2 1 - 2 2 Immo... falsa] Sequitur 3 ' quod guando musca homo s u n t ] volat quod(!) aliquid exsistens i n mente mea vere alteraretur et per consequens ad m o t u m tmius parvae s i n muscae possent causad res infmitae, quia omnes angeli et omnes homines possent formare istam propos i t tiOneM guando musca non v olat 'musca volae. Planum est quod o = e s essent falsae ; sed guando musca A C 2 volat essent 1 veme. 7 E t per consequtms si veritas esset aliqua talis res adveniem orationi, causarenmr tot res -ad motum 1 8 muscae quot sunt angeli et homines, c um per p o s i t = , quilibet haberet unissi micra propos i s u s tionem. Sed omrda ista v i dentur absurda, ergo etc. Camp. 2 2 4 sunt] sine CDI 2 2 7 hac e'] aliqua K c i p om, C 2 2 8 qual i bet] quac umque C I 2 2 9 c reat] causat (i ta re infra) A e r e 1 evangelicam veritatem D 2 3 4 de] ex A l B es s e] quod c reetur asid. D t ] l3D 2 3 3 E v a n g . ] r e 2i0 Aristot., loco cit. (41) 11-13). 2 1 loan. 1, 3. c p e r e t A
DE PRAEDICAMENTIS
1
3
1
235erit haec vera 'hace falsitas de novo a Deo creatur' e t sequitur 'haec falsitas de novo a Deo creatur, igimr aliquid de novo creamr'; et ultra eigitur haec est vera: aliquid de novo creatur a Deo', et per consequens non est falsa; e t ultra 'igitur haec falsitas istius propositionis non ese-, et ultra 'igitur non creatur a Deo de novo'. Patet igitur quod otas non est taus qualitas propositionis. Quid igitur est ventas et falsitas? Dico quod A r i s t ° te l e s d i ceret quod ventas et falsitas non sunt res distinctae realiter a propositione vera vel falsa. Et ideo nisi ista abstracta 'ventas' et 'falsitas' includant aliqua syncategoremata vel aliquas dictiones aequivalentes, haec 245est concedenda 'ventas est propositio vera et falsitas est propositio falsa'. Sed numquid argumentum praecedens procedit contra istum modurn ponendi veritatem et falsitatem ? Dicendurn est quod non, quia pasito quod haec esset vera 'ventas est propositio vera et falsitas est propositio falsa', tunc esset haec propositio falsa 'quandocumque haec 250falsitas erit, haec erit vera: haec falsitas ese. Et ideo concedendum esset quod haec falsitas istius propositionis 'Deus aliquid creat de novo' potest crean i a Deo de novo. Haec tamen est impossibilis 'haec falsitas creatur a Deo', sicut haec est vera 'album potest esse nigrum', haec tamen est impossibilis 'album est nigrum'. 255 E t ratio quare ista opinio potest sic dicere 22 , eista: t quia n o scilicet n pista r opinio a e chabet e ddicere e n quod s , ista nomina 'ventas' et e 'falsitas' s non t sunt nomina simpliciter absoluta sed connotativa; prior autem opinio habet dicere quod sunt nomina mere absoluta, sicut ista 'albedo', 'nigredo', 'calor e t 'frigus'. 260 I s t a autem secunda opinio est de mente A r i s t o t e l i s, sicut opinio sua est quod nulla res realiter per inhaerenfiam suscipit quaecumque accidentia contraria nisi sola substantia. Unde in fine capituli de substantia concludit": « Quare propriurn erit substanfiae quod, cum sit 235 a Deo om. BD1,1 235-236 es... creatisi om. A B C D K 2 3 6 i gi tur... c reatur om. A ' 4 239 nov ol e t p e r consequens aliquid causatur d e n o v o a D e o e t n o n causatur d e nov o a Deo, q u o d contradictionem manifestarla i nc l udi t add. Comp. q u o d ] v entas e t add. C 2 4 1 faldeas] propos i tionis add. B I 2 4 2 sunt] aliae add. D r e s om. A B E V 4 244 aliquas] alias A ' D 2 4 5 e s t'] esset C I 2 4 8 esset] sic C I 2 5 0 es t] est propos i ti o falsa , a b s o l u t a e a d d . add. mg. A C 2 5 2 est] simpliciter add. A ' B D 2 5 7 absoluta] s ic ut albedo es ni gredo add. I D 2 4 3 258 nomi na om. C I 2 5 9 fri gus ] e t huius modi add. D 2 6 0 autem om. C I v e l ] e d A B V de hoc problemate ex professo agit Quodlibet V, g. 24, ubi quaerit: 22 Ockham 4
Utrum ventas complexa et falsitas distinguantur ab ipso complexo (ed. cit.). 28 Aristot., Praedicamenta, cap. 5 (4b 17-19).
132
P
A
R
S
I CAP. 44
unum et idem numero, secundurn sui mutationem contrariorum esse 265 susceptibilis dicitur. Et de substantia quidem haec dicta sunt ».
[CAP. 44. DE PRAEDICAMENTO QUANTITATIS]
Sequitur nunc disserere de praedicamento quantitatis. Circa quod est primo sciendum quod hoc commune 'quantitas' est quaedam intentio animae, habens sub se multa contenta ordinata secundum superius et inferius. Et quia communiter ponimr a m o d e r- 5 n i s l quod quaelibet quantitas est quaedam res distincta realiter et totaliter a substantia et qualitate, ita quod quantitas continua est unum accidens medium inter substantiam e t qualitatem, quae ponitur esse subiective in substantia et esse subiectum qualitatum. Similiter ponitur quod quantitas discreta est quaedam res distincta realiter a substantiis, et idem ponitur de loco e t tempore. Ideo de ista opinione perscrutandum est. Primo autem volo ostendere quod ista opinio est contra mentem A r i s t o t e l i s. Secundo ponam aliquas rationes contra eam. Tertio recitabo opinionem contrariam, quae mihi videtur esse de mente A r s t o t e l i s, sive sit vera sive falsa, sive catholica sive haeretica. Quod autem ista opinio sit contra mentem A r i s t o t e l i s, ostensum est in praecedenti capitulo 2 , qnullum u i a accidens distinctum realiter a substantia est susceptivum ibi, s e c u nper d sui u mutationern. m contrariorum Si autem quantitas esset accidens et 20 e u m , subiectum qualitatum, manifestum est quod mutaretur i n recipiendo s i cet itauper mutationem t qualitatem, sui in se reciperet contraria, quod est contra mentem A r i s t o t e l i s. d i c t u m Item, de mente A r i s t o t e l i s est, sicut patet IV Physicorum 8 e s condensan t quod, a r potest i sine mutatione omnium qualitatum vel ali- 25 quarum. Unde guando a r condensatur, non oportet quod deperdat 265 dicimr orn. BI s u n t ] sint D, suffici2nt AAJEK CAP. 44. - 6-7 totaliter] formaliter K 1 0 - 1 1 et idem] similiter I 1 1 Ideo] imprimis D 13 auteml igitur I, otn. AV' 1 5 mihil vere add. C, om. A' 1 6 catholica... haeretica] categorica... hypothetica B 1 8 sicutl u t C I, secundum A ' 2 2 i ta] sic A D 2 4 Iteml Similiter O • sicut p a t a Qm. C D I 2 5 - 2 6 v el al i quarum om. C I
2 6
non] ami tti t nec add. K
CAP. 44. - 1 Cf. cap. 43, nota 1; Aegidius Romanus, Theoremata de corpore Christi, propos. 39 (ed. Venetiis 1502, f. 107rb); E. A. Moody, "Ockham and Aegidius o f Rome", Franciscan Studies, I X (1949), 417-42. 2 Supra, cap. 43. 8Aristot., Physica, IV, c. 9, t. 84 (217a 21 - 217b 12).
DE PRAEDICAMENT1S
133
aliquam qualitatem, vel saltem non oportet quod arnittat omnem qualitatem quam habuit prius. Ex quo arguo: guando aér condensatur, aut manet tata quantitas praecedens, et praecise illa quae prius, aut non. Si 30sic, igitur eadem quantitas est nunc minor quam prius per hoc solurn quod partes quantitatis propinquius iacent nunc quam prius igimr cum partes substandae sint eodem modo propinquius iacentes nunc quam prius, et propter aliud non poni= quantitas, videtur quantitas esse superflua. Si autem non manet tota quantitas quae prius, igitur aliqua pars 3 5 accidens eius, sequitur quod non onmis qualitas manet, quod est contra d Ari sto te l e m. e Itern, de mente A r i s t o t e l i s 4 est quod omne accidens est in p aliquo subiecto primo, ita quod si sit accidens partibile, una pars illius e0accidentis est in una parte subiecti et alia pars accidentis in alia parte 4 r subiecd, sicut tota albedo est in toto corpore et pars albedinis est in parte d corporis. Si autem sit accidens indivisibile, est in aliquo subiecto indivii sibili primo. Ex quo arguo quod punctus non sit ala res a linea, nec t linea alla res a superficie, nec superficies alia res a corpore; et eadem u5ratione corpus non est alia res a substantia et qualitate secundum e u m. 4 r Quod autem ex praedicto principio sequatur quod punctus non sit ; alia res a linea, probo sic. Si punctus sit accidens absoluturn, distinctum a e substantia, igitur est in aliquo subiecto primo. Turic quaero: aut in subt stantia aut in linea. Non in substantia, quia aut in substantia divisibili, c50quod est impossibile, quia tunc pars esset in parte, et ita punctus esset u accidens divisibile, quod negmt. Aut est in substantia indivisibili, quod m est impossibile, quia secundum A r i s t o t e l e m 5 i n genere substana tiae non est nisi materia et forma et compositum, quorum quodlibet, d secundum e u m, est divisibile. Sic igimr punctus non estaccidens indic 27 a m i tta t] c o m m u t e t C 2 8 q u o ] hoc C I V " 3 1 - 3 3 i g i t u r. . . p ri u s om. (hom.) A C o 32 c odera] eadem DI , sicut add. I 3 3 quantitasEJ non A , om. B 3 6 q u o d i ] qualitas quae erat r in illa parte quantitatis c orrurnpetur et per consequens add. Camp. qual i tas ] quantitas I 3 8 Item] r Amplias C I 4 0 accidentisz] es t add. A ' I , essentialiter e ri t add. K 4 1 e s t ' om. A A ' B E V " u 42 inclivisl.1 i gi tur add. C I 4 3 alla res] aliqua res alla A , aliqua a l a res K 4 3 - 4 4 nec... s uperficie om. C Camp. 4 4 re s ' Qm. I V ' a l a re s ' om. A B C E c o r p o r e ] c onti nente add. C 1 p 44-45 eadem rati one] per consequens C I 4 6 autem] praedicto modo add. D, cm. C 4 7 sic] quia t add. A l D , om. A 4 8 quaero om. A l D a u t ] est add. C V ', i gi tur add. D 5 0 quod est i mpon.] i n substantia indivisibili. N o n pri mum D 5 1 q u o d i ] isti add. A ' , ipsi add. D 5 1 - 5 2 A ut... i aut imposs.] nec c onti ngi t dare secundum D 5 1 q u o d '] negatur et add. C 5 4 accidens om. B I o 4Aristot., Metaph., VII, c. 1, tt. 2-3 (1028-a 18-29). A r i s t o t . , Metaph., n e VIII, c. 1, t. 3 (1042a 27-31). m s
134
PARS I CAP . 4 4
visibile exsistens subiective in aliqua substantia immediate tamquam in subiecto primo. Nec est primo in linea, nec in parte lineae, tamquam in subiecto primo, quia linea, et quaelibet pars lineae, est divisibilis, e t per consequens non est subiectum primum accidentis indivisibills. Sic igitur patet quod de mente A r i s t o t e l i s est quod punctus non est accidens e t eadem ratione linea non est accidens indivisibile secundum latitudinem distinctum realiter a superficie; et eadem ratione nec superficies est accidens indivisibile secundum profunditatem distinctum realiter et totaliter a corpore. Et A r i s t o t e l e s non plus ponit corpus, quod est quantitas, esse distincturn realiter a substantia quam ponit lineam et superficiem distingui a corpore. Propter quod mihi videtur quod de intentione A r i s t o t e l i s est quod quantitas continua non est res absoluta realiter e t totaliter distincta a corpore. Ideo contra istam opinionem communem m o d e r n o r u m i n tendo aliquas rationes, etiam theologicas, recitare, sive concludant sive non, saltem valeant quantum valere possunt. Unde arguo sic primo: orrmem rem absolutam, priorem alia, potest Deus conservare sine mutatione locali eiusdem et rem posteriorem destruere. Cum igitur, secundum opinionem communem, hoc lignum sit quaedam substantia habens partes, quarum una est sub parte quantitatis inhaerentis toti et alla pars substantiae ligni sub ala parte quantitatis, et ista res substantialis est prior natura illa quantitate inhaerente sibi, poterit Deus sine mutatione locali istius substantiae conservare eam et destruere illam quantitatern. Quod si sit possibile, ponatur in esse. Quo facto quaero: aut ista substantia habet partem distantem a parte aut non. Si sic, igitur est quanta sine quantitate addita, igitur illa superfluit. Si non habet partem distantem a parte et prius distabant illae partes, igitur sunt mutatae localiter, quod est contra hypothesim. Item 8, omne quod per se ipsum et per partes suas intrinsecas est 56 nec l ] v el A ' D I V ' , a u t C 6 0 accidensi i ndi v .] accidens absoluturn real i ter distinctum a l i nea C, dis tinc tum a linea add. s .l i tt. A 6 1 l a t i t . ] l ongi tudi nem A 1 }3 63, total e ti ter]l fortnal o n gi ter i tK ,u cdomi poni n etur m V ', c orporaliter a d (sedd del.) .Comp., om C 6 4 esse Qm. A A l E K 67 absoluta om. C I 6 8 c orpore] substantia V ' Comp. 6 9 i s tam] conclusionem e t add. K comnitmem modernorum] modernam CI 7 0 etiam] e t V ' , om. C D I t h e o l o g i c a s ] catholicas K 71 quantum] q u o d A A 1 orem D. 7 5 sub] una add. s im. Comp. 7 5 - 7 6 inhaerentis... quantitatis mg. A , om. I 8 0 quanta] pri V quantum C, quantitas I V ' 8 1 - 8 2 habet... parte om. A ' D 8 2 partes] subiecti add. A K m u 4 tatael motae C 8 2 - 8 3 quod... hypothesim om, A K , q u o d q u Quidam o d lector codicis V ' notavit in margine: "1sta ratio et plures sequentes D videntur sumptae ab Aegidio". Sed Aegidius, ut notavimus supra, nota 1, tenet opi7 2 7 3 m u t a t i o n e ]
55
60
65
70
75
80
DE PRAEDICAMENTIS
1
3
5
85praesens alicui quanto, ita quod totum est praesens toti et partes partibus, per se ipsum et per partes suas intrinsecas habet partem distantem a parte; omne autem tale per se et per partes suas est quantum. Sed substantia materialis per se ipsam et per partes suas est praesens alicui toti quanto, puta saltem illi quantitati informanti eam, si sit taus quantitas 5 0 tualiter distantem a parte; igitur per se ipsam et per partes suas est quanta. i Item, quod quantitas non sit tale accidens medium inter substann tiam et qualitatem et subiectum qn2litatum, potest probari per sacraf mentum Altaris. Quia si sic, qiinlitates remanentes in sacramento Altaris o5essent in quantitate subiective. Consequens videtur falsum multis 9 ,r iantecedens. g i m r Falsitatem consequentis probo. Primo, quia tunc illae qualitam tes non essent per se subsistentes, quod est contra M a g i s tr u m , libro a IV Sententiarum 7 n ,qualitatibus, u b i dicit quod talia accidentia sunt ibi per se subsistentia. s tco lS o i mqi l i u te re, si n quantitas esset subiecturn illarutn qualitatum, illa quane Mas s vere esset ponderosa et alba et sapida. Consequens est contra Giosa sam, d De e consecratione, distinctione secunda, super illud capitulum 'Si m per c negligentiam', o l o ubi dicit Glossa 8 quod « ponderositas remanet ibi . cum r ealiis, accidentibus, tamen nihil est ibi ponderosurn ». 1I05sI s t aae rationes p probant quod quantitas longa, lata et profunda non g est o resr distincta e a substantia et qualitate. i , Quod autem linea non sit distincta a superficie, probo. Quia si linea t esset p talis o res alia, continuans superficies ad invicem, dividatur illa suu perficies. n d Qua divisa, quaero: aut est aliqua linea nova aut solum linea r prior no e manet. r Si est aliqua linea nova, erunt infinitae novae, quia diviso p e 87 se] i ps um add. A C V " s u a s ] intrinsecas add. A ' 8 8 suas] intrinsecas add. mg. I, om. C I V e etoti]4t o t o E 8 9 i l l i ] t o t i add. A ' s i t ] aliqua adj . C 9 0 - 9 1 haber.. suas om. (hom.) C I r t92 Item] Ampl i os C I a c c i d e m ] al i qui d adj . C 9 3 et... qual i tatum Qm. C I 9 5 fal s urn] i n add. C I 9 6 P ri mo om. A I D 9 7 Magi s trum] Sententiarurn adj . I 9 8 u b i ] q u i A GI , sed s add. h D 1u0 1 Consequens] q u o d C I 1 0 3 ubi ] i b i A V ' 1 0 9 est] i bi adj. C a l i q u a ] e alla i A l C Iu1 0 9 - 1 0 solum... p ri o r] sola pri ma C I 1 1 0 i nfi ni tael lineae add. C I K n o v a e ] lineae A i s m quam Ockham impugnat. Forsitan lector cogitaverit de ratione qua Aegip nionem o d dius, Theoremata de corpore Christi, propos. 36, probat quantitatem per se ipsam s individuari: i " S i ergo omnia per quantitatem ad locum determinantur, quantitas a formaliter loquendo non determinabitur per aliquid aliud: se ipsa est ergo hic et m nunc" (ed. cit., f. 105vb). 7 Petrus Lombardus, Liber Sententiarum, IV, d. 12, e c. 1 (ed. Quaracchi 1916, 808). 8 Decretum Gratiani cum Glossis, III, De conset crationibus, dist. 2, c. 27: Si per negligentiam, ad verba 'In terram' (ed. Lugduni 1609, p 1884). e r
136
PARS I CA P . 4 4
corpore infinitae superficies erunt, habentes infinitas lineas, sicut divisa superficie ertmt infinita puncta terminantia infinitas lineas. Si nulla linea sit nova, igitur remanet illa quae praefuit, et non magis cum una parte superficiei quam cum alia. Igitur vel remanebit per se vel remanebit in distinctis locis cum utraque superficie; quorum utrumque est us absurdum, igitur et illud ex quo sequitur. Item, si linea sit alia res a superficie et punctus a linea, igitur poterit Deus conservare lineam et destruere punctum. Quo facto, quaero: aut linea est finita aut infinita. Non infinita, manifestum est, igitur finita, et tamen sine puncto. Igitur frustra ponitur punctus terminans lineam.120 Similiter, posset Deus conservare lineam destruendo onmia puncta. Quo facto adhuc linea esset linea, et per consequens quantitas; et non quantitas discreta, igitur continua; igimr vere esset continua, quamvis non esset ibi aliqua alia res a partibus lineae copulans partes ad invicem. Frustra igitur ponuntur talia puncta distincta a linea. Et eadem ratione125 frustra ponuntur lineae distinctae a superficiebus, et eadem ratione frustra ponuntur superficies distinctae a corporibus. Ideo est a l i a o p i n i o de quantitate 9 mente , qAur ias et o t eml i s, i sive h i sit haeretica sive catholica, quam volo nuncv recitare, i d quamvis e t u nolim r eam asserere. Et ideo guando istam opi- 130 nionem e posui s et s scripsi e super p h i l o s o p h i a m lo, non scripsi eam tamquam d meam e sed tamquam A r i s t o t e l i s, quam exposui u t mihi videbatur, et eodem modo nunc sine assertione recitabo eam. Est autem ista opinio, quam etiam mu lt i t h e o l o g i 11 te n e n t et 113 i gi turl s o l = add. A ' D fi l a ] ista C , linea D , pri or y ' q u a e praefuit om. V ' 1 1 5 10Ci3 con. in lineis B V ' 1 1 5 - 1 6 quorum... sequitur om. A K 1 1 6 ex q u o ] quod E 1 1 7 Item] S i rniEter C I
1 1 9
i g i tu rl e ri t add. B , es t add. I V '
1 2 1
S i mi l i terl Sic C , sed I
1 2 2
l i nea'
om. C I 1 2 4 aliqua Qm. A l l 1 2 6 - 2 7 lineae... p o n u n tu r om. (hom.) B V " Camp. 1 2 6 eadem rationel Si mi l i ter C I 1 2 9 s iv ell s i t add. A V ' 1 3 0 guando] q u o d B DV ", qui a C I 1 3 1 etl guando D
1 3 2 meam] v eram A , quam ] quem A ' , quamv is B V " 1 3 4 mul ti ] catholici add. D
9 Cf. Avicerma, Metapb., III, c. 1 : "...de praedicamento quantitatis multis visum fuit lineam, superficiem et mensuram corporalem ponere in praedicamento substantiae. Nec sufficit eis hoc, sed etiam posuerunt hoc esse principium substantiae" (ed. cit., E 78ra). " Guillelmus de Ockham, Expositio libri Praedicamentorum Arista., cap. 10 (ed. cit.). 1 Cf. Petrus Ioannis Olivi, Quaestiones in I I Sera., g. 58: "Quidam autem alii eiusdem opinionis dicunt ad hoc quod quantitas seu extensio nihil penitus addit realiter differens ad materiam quantam vel ad formas extensas et quantas, nisi forte unionem et situm et positionem suarum partium" (ed. cit., V, 440); Tractatus de quantitate (ed. cum Quolibet, Venetiis 1509, ff. 49vb53ra); opinionibus Petri Ioannis fidelissime adhaeret Petrus de Trabibus, de quo
DE PRAEDICAMENTIS
1
3
7
135tenuerunt, scilicet quod nulla quantitas est realiter distincta a substantia et qualitate, sive tales propositiones 'substantia est quantitas', 'qualitas est quantitas' sint concedendae sive non. Et de quantitate quidem continua permanente tenetur per istum modum, scilicet quod quantitas continua permanens nihil aliud est nisi res una habens partem situaliter 140distantem a parte, ita quod ista duo 'quantitas continua permanens' et 'res una habens partem distantem a parte' sint aequivalentia in significando, i n tanturn quod erunt termini convertibiles, nisi aliquis modus syncategorematicus vel aliqua determinano inclusa aequivalenter i n uno impediat convertibilitatem e t praedicationem unius de alio. E t 145ideo, curn substantia habeat partem situaliter distantem a parte, et similiter qualitas, aliqua quantitas non erit alia res a substantia, et aliqua quantitas non erit alia res a qualitate. Nec videtur mulmm consonum theologiae dicere quod Deus non possit facere istas partes substantiae distare situaliter nisi rem aliam abso150lutam coniungat eisdem. Quod si potest acere, vere ista substantia habebit partem distantem a parte sine re absoluta addita eis, et per consequens erit quanta sine alia re absoluta. Et idem argumentum fieri potest de qualitate. Et ideo, curn substantia possit esse quanta sine quantitate quae sit ala res, et similiter qualitas, quantitas taus media inter substan155tiam et qualitatem videtur omnino superfluere. Propter quod dicunt quod nulla quantitas est alia a substantia et qualitate, sicut nulla est res habens partem situaliter distantem a parte nisi substantia et qualitas. Unde et de sacramento Altaris dicunt quod post consecrationem corporis Christi una quantitas, quae praecessit, 160erat eadem realiter curn substantia panis, et illa non manet; sed praeter 136 qualitate] et hoc add. C I
1 3 8 tenetur] poni tur D q u o d ] quia A 'B D , om. A
1 4 1 di -
stantem] s itualiter add. A ' s i n t ] s unt A GI , sic V ' 1 4 3 aliqua] alia A 1 A A ' C V ' 1 4 6 qualitas... quanti tas ] quantitas a quantitate K a l i q u a l ] s u r A , i deo C , al i a V ' 131/ 147 non.., res om. B V ' 1 4 9 possit] posset A A 4 1 4 4 a l i o ] a l t e r o 1 151 partem] situaliter add. A ' 1 5 2 alia om. A l B D V E V r addi 4 e ]ta Da 1d 5d 4 i alt a]a aliquaa C V d' 1 d5 6 . clicant quod om. C I a l i a ] res add. CE 1 6 0 realuta] 4 r e, m i t e B d r t ei a m liter orn. B V ' fi l a ] substanda add. K v eo lv n o a dd d d . . cf. B G. Gil, "Commentarius Petri de Trabibus in IV librum Sententiarum", ArchiD l b i m ] a sa o vum Franciscanum Historicum, X L Vm(1952), 1-38; de quantitate ibi, pp. 26s. Ambo a l i q u a hi auctores saepe fingunt se non proprias sed aliorum opiniones recitare. Vide praeC
sertim A. Maier, "Das Problem der Quantitát oder der ráumliche Ausdehnung", Metaphysische Hintergründe der Spiitscholastischen Naturphilosophie, Ro ma 1955, 139-223.
138
P
A
R
S
I CA P . 4 4
illam manet una quantitas quae est eadem cum qualitate 12 ,quantitate i n q non u aest aliqua t a qunlitas m e subiective, n sed omnia accidentia remanentia post consecrationem remanent simul cum corpore Christi sine omni subiecto, quia per se subsistentia. Sic igitur dicunt de quantitate continua. 1 6 5 De quantitate autem discreta dicunt quod numerus nihil aliud est quam ipsae res numeratae 18. Unde dicunt quod sicut unitas rei non est aliquod accidens additum illi rei quae est una, ita numerus non est aliquod accidens additutn illis rebus quae sunt numeratae. Quod autem unitas non sit aliquod accidens additum rei quae est170 una, potest ostendi, quia si sit accidens, secundutn0111.11CSoportet quod sit respectivum vel absolutum. Non respectivum, quia nullum terminum realem habere potest. Unde ad hoc quod aliquid sit unum, non oportet quod sit alicuius unum, nec quod sit alicui11/111111,et sic de aliis casibus sub quibus aliquid dicitur ad aliud. Nec est accidens absolutum,175 quia tunc vel esset qualitas, quod evidenter patet esse falsum, vel est quantitas, et tunc vel continua vel discreta, quorum utriunque patet esse falsum. Reliquitur igitur quod mitas non est aliquod accidens realiter distinctum ab illo quod est unum et additum sibi in re extra. Et eadem ratione nec numerus erit accidens additum rebus numeratis.180
161 una] v era A B V ', quod can. D
1 6 4 quia] sunt add. A l ] ) 1 6 8 i l l i om. B C 1 7 0 a d -
clittun] a l i add, A ' C I 1 7 1 s i t] al i quod add. K 1 7 2 s i t] accidens add. C D r e s p . 1 K V ' N o n ] est accidens add. D re s p . I ] relativurn B V ] r 1 e l a t i v u hm a b e r e 4 potest E 7 1 37 4 nec ] oportet add. K 1 7 6 est] esset A , om. A l D 1 7 7 patet] apparet A ' , p o t e s t ] potest C 1 7 9 rearner om. A V ' 1 8 0 e ri t ] es t A ' B C E h a b e r e t h a b e r i
12 Cf. Petrus de Trabibus, In I V Sent., d. 10, a. 1, q. 3: "Dicunt ergo isti quod substantia panis cum sua propria quantitate transit in corpus Christi, et tamen facta translatione quantitas remanet... sed illa quantitas non est quantitas panis per se sed accidentium eius" (G. Gil, art. cit., p. 27). 1 2 Olivi, Quodlibet III, q. 4: "...una de praecipuis radicibus errorum qui sunt et fuerunt circa hanc materiam est quod cogitaverunt quod unitas addat aliquid realiter diversum ad illud quod per ipsam vel secundum ipsam est unum; et consimiliter quod multitud° addat aliquid realiter ad ipsa multa, quod quam sit impossibile, satis alibi est ostensum" (ed. cit., f. 21ra); Tractatus de quantitate, ad XVII (ed. cit., f. 52va); Quaestiones in I I Sent., g. 14 (ed. cit., IV, 256-72), ubi tamen discussionem (p. 271), his verbis concludit: "Quid autem hic sit veritatis, meliorum iudicio derelinquo; si tamen aliquam haberem tenere, illa m quae ponit quod aliquid addat tenerem, quia solemnior et cornmunior est, licet neutram ob materiae profunditatem scirem sustinere ad plenum".
DE PEAKDICAMENTIS
1
3
9
De loco etiam et tempore dicunt quod non sunt res aliae distinctae. Sed de hoc in libro Physicorum perscrutatum est14. De oratione autem dicunt quod non est nisi ipsae voces prolatae. Istis visis consequenter habent positores praedictae opinionis ponere 155quod punctus, linea, superficies et corpus et numerus non sunt res totaliter distinctae et realiter nec inter se nec a substantia et qualitate. Vemmtamen, secundurn e o s, n o n obstante identitate illorum quae importantur per onmia ista, tamen ista praedicabilia sunt distincta et sunt distinctae species quantitatis. Aliquando enim praedicabilia habent eadem significata et tatnen in tantum distinguuntur quod praedicatio unius de alio est impossibilis. Isti enim termini 'homo' et 'homines' idem significant, et tamen haec est impossibilis 'homo est homines'. Ita est in proposito quod omnia ista easdem res signiflcant et tamen sunt distinctae species et distincta praedicabilia.
[ C A P . 4 5 . D E OB I E C TI ON D 3 U S C O N T R A P R A E D I C T A M O P I N I O N E M ]
Ut autem magis pateat intentio sic opinantium, ponendae sunt aliquae obiectiones propter quas videtur quod praedicta opinio sit contra mentem A r i st o t elis e t suorum sequacium. Et primo videtur dicere oppositum in libro Praelcamentorum 1, ubi dicit quod multum album non est quantum nisi per accidens. Si tamen quantitas esset qualitas, album esset per se quantum, iimno esset per se quantitas. Item, dicit idem V Metaphysicae2 : « Secundum accidens yero dicto181 eti am] autem C , om. B V ' ' distinctae c m. A A 1 Praedicamentorum C I 1! pers c .] pertrac tandum C , pertrac tatum V ' 1 8 7 i denti tatel o m n i u m add. ADl E 1V 8 8 ista otro. B I 1 9 1 al i ol al tero A C i mpos s i bi hs 1 incompossibilis A 4 1 8 2 P h y s i c . CAP. 45. - 5 E l . . v i deturl E t hoc probatur pri mo, qui a vicietur A I D , et hoc patet. V i detur ettiM 1 pri mo pK h 5 - 6i Elt... odi c istl E ot pripm o hargui i tura sic.e I n Praedicamentis v i detur dicere Arist. (Philos. I) C I , C I , qualitasl substantia A i m m o l ideo et add. qualitas I 9 Itern... Metaph.1 7 esset1Asubstantia et add. II Metaph. di c i t Philos. CI, V Metaph. dicere v idetur idem per htmc modum dicens B , dicens add. A B V 4
14Guillelmus de Ockham, Expositio in libros Physicorum Aristot., IV, c. 4, t. 33 (211a 23ss.), post textum: Quoniam autem dicimus (cod. Oxon., Merton 293, ff. 85ss.). Eadem habentur fere verbotenus i n Tractatu de successivis G. de Ockham adscripto (cc!. Ph. Boelmer, Franciscan Institute Publications, Philosophy Series 1, St. Bonaventure, N.Y. 1944, 69-122). CAP. 45. - 1 Aristot., Praedicamenta, cap. 6 (5b 1-2). 2 Aristot., Metaph., V, c. 13, t. 18 (1020a 26-28).
140
P
A
R
S
I CA P . 4 5
rum quantorurn hoc quidem sic dicitur sicut dictum est, quod musicum quantum et album, per esse quantum quidem cui insunt ». Ex quo sequitur quod album inest alicui quod est quantum per se, et album est tantum quantum per illud; et ita albedo non est quantitas. Itern, ibidem 8 accidens: : « ut linea quantum aliquid secundum se, musicum yero secundumAaccidens l i a ». d i cA ur isn t o te l e s i n Praedicamentis4 ponit quod aliquae sunt Item, quantitates t u r habentes positionem quarum partes copulantur ad aliquem terminum s e communem, c sicut partes lineae ad punctum, partes superfin d et partes corporis ad superficiem. Sed partes alicuius non ficieiuad lineam u m ad aliquam partem eiusdem totius; igitur punctus distinguicopulantur tur aslinea et linea a superficie et superficies a corpore. e Item, in libro Posteriorum5 dicit quod punctus est indivisibilis; quod u lineae neque superficiei. non qcompetit a n quod imitas est indivisibilis 8 Itern, vult corpus ;t enec ta linea p enec r superficies, nec est punctus; igitur est aliquid praeter ista c, oet praeter n s e numerum, q u e nquia s imitas non est numerus; cuius oppoa asseritopraedicta situm n n opinio. lItern, e I Physicorum s t 7 contra P a r m e n i d e m e t M e l i s s u m i plura esse si substantia et quantum sunt; quod non valeret si subprobat a esset quantitas. stantia sSed istise non obstantibus rnihi videtur quod p r a e d i c t a o p iu ex principiis A r i s t o t e l i s, sive sit vera sive falsa. n i ocsequitur n d intelligendum primo quod P h i l o s o p h u s i n diversis Est autem locisuaequivoce utitur istis vocabulis 'per se' et 'per accidens'. Quantum m ad praesens sufficit: A r i s to te l e s i n locis allegatis non autem accipit 'per se' et 'per accidens' ita generaliter sicut in I Posteriorum 8 . 10 mus i c um] m u l t u m C , es t add. V ' 12 al i c ui ] p e r se add. K e s t ' ] ac tu asid. B V '
1
1 1 3
qui dem ] c onti ngi t C i n s t m t ] haec add. V ' i l l ud] al i ud K n o n om. K
1 4
i bi dem]
dicitur asid. D A l i a ] al i qua CI , i g i t u r A ' s e c u n d u m 2 musicum A , mul turn C 1 7 Item] Sintiliter C I 2 0 alicuius] tonus add. A 'B 2 3 Itern] Ul t e 1 ' perBconsequem1 C 2 55 Item] Si mi l i ter CI, i bi dem add. D 2 9 Item] Ampl i us rius pC Ie r e At m a s i c u m ] CI P h y s i c . ] p e r h o c add. A 3 0 probat] Philos. add. C1 s u b s t . ] es t add. C I s u n t ] es t C I m u t a t u m 33 e x ] praedictis add. K 3 5 3 6 Qu a n t u m autem] s ed quantum C I 3 6 sufEcit] scire quod v e l add. A , quod add. K
8Aristot., ibidem (1020a 14-17). 4 Aristot., Praeclicamenta, cap. 6 (4b 20 5a 6). 5 Aristot., Anal. Poster., II, c. 12 (95b 5-6). 8 Aristot., Metaph., III, c. 12, t. 11 (999a 2). 7 Aristot., Physica, I, c. 2, tt. 13-15 (185a 20 - 185b 5). 8Aristot., Anal. Poster., I, c. 4 (73a 34 - 73b 24).
10
15
20
25
30
35
DE P R A E D I C A M E N T I S
1
4
1
Sed illam propositionem dicit esse 'per se' quae vera est, et simul cum hoc praedicatum nihil cormotat quin aliquid tale consimili modo signi40ficandi connotemr per subiectum, ita quod evidentem contradictionem includit illam propositionem esse falsam simul cum ventate propositionis enuntiantis esse de subiecto. Vel propositionem 'per se' praecise vocat illam in qua praedicatur pars definitionis de definito, vel definitio de d e fi synonymum de synonymo; aliam autem propositionem vocat pro45vel n i t o , v per e accidens. l i d e m positionem d Et per e istud patets ad primas e , instantias 9. Quando enim dicitur quod 'multurn album non est quantum nisi per accidens', intendit P h i l os o p h u s dicere quod haec est per accidens 'album est quantum', SOpropter hoc quod hoc praedicaturn 'quantum' connotat vel significat partem distare a parte, hoc autem subiectum 'album' nihil tale connotat; propter quod hoc praedicatum 'quantum' non debet poni in definitione albi nec e converso. Cum hoc tamen stat quod album vere et realiter sit quantum et similiter quod sit vere quantitas. Unde P h i l o55 s o p h u s n o n plus concedit quod album est quantum quam quod album est quantitas: sicut igitur vere et realiter album est quantum, quamvis per accidens, ita vere et realiter, sectmdum intentionem P h losoph i , Quod autem haec sit intentio P h i l o s o p h i patet per eundem, 60ubi a l prius. b u Unde postquam enumeravit species quantitatis et differentias m earum dicit sic lo: « Proprie autem quantitates hae solae sunt quas dixie salia yero orrmia secundum accidens; ad hoc autem aspicientes e t mus, t alias dicimus quantitates esse, ut multum album dicitur eo quod superfiq umulta cies a sit ». Ex quo colligi potest quod intendit quod de aliis ab illis 65ibi n enumeratis t i vere dicitur hoc praedicabile 'quantitas', ut album vere t a squantitas, quamvis non proprie sed per accidens. Unde dicit: dicamr , Ad hoc autem aspicientes et alias dicimus quantitates esse », [i d est] « q de ualiis dicitur hoc nomen 'quantitas', quamvis non per se sed per et a m 42 subiecto) vel praedicare add. B 4 4 v el .. defi ni to' om. (h m . ) B I d e ' ] inest V ' 4 7 E t... v Per i ista CI, eni m add. A 4 9 haec] hoc B CI 5 2 quod om. C I V istud] 4 hV io c5 ]9 Philos.] u t.d A ' B DaV d d . add. s4C e uI n d , e im s] t Aris t a l e om. C I ' hoc ] haec D Aris t. (tux ta versionem Boethii) 6 3 d i c i tu r om. C I 6 5 - 6 6 ut... quanp A r i s t o t . titas mg. B , om. A ' D 6 6 propri e] p e r se K 6 7 hoc ] haec B A rs i . , autem om. B C I i d es t a d d . A ', h o c es t K , om. al i t e D 6 0 rU n 9Supra,c un. i5-8. r 1 0 Aristot., Praedicamenta, cap. 6 (5a 38 - 5b 2). ]a u b i c C I 6 c i
142
PAILS I CA P . 4 5
accidens, de illis autem dicitur per se et proprie, et hoc quia hoc praedicabile 'quantitas' ponitur in defmitione eorurn. Non sic autem ponimr 70 in definitione albi, nec musici nec hominis nec lapidis. Unde sciendurn est quod numquam P h i l o s o p h u s facit distinctionem quantum ad significationem inter ista duo nomina, quorum unum est abstractum et altertun concretum, 'quantum' et 'quantitas', sed quidquid concedit de uno concedit et de reliquo et indifferenter 75 ponit unum vel aliud. Unde apud eum synonyrna sunt, nisi forte abstraen = includat aliquod syncategorema vel aliam dictionem aequivalentem quantum ad significationem. Per idem ad secundam auctoritatem 11, quod album e t musicum dicuntur quanta per accidens, quia istae propositiones 'album est 80 quantum', 'musicurn est quantum' et consimiles non sunt per se ita quod in eis praedicetur pars defmitionis de d e fi quanta per illud cui insunt, non accipit 'messe' per realem inexsisunt n i t o . sed stentiam E per t praedicationem. Unde haec non est vera 'album est g u a nisi n quia d osuperficies, quae praedicatur de albo, est quanta. 85 quantum' d i enim c est i primo t u vera r 'superficies est quanta'. E t propterea quia Haec q album praedicatur u o de superficie d et e converso, ideo haec est vera 'albura est quantum'. Per idem ad aliam auctoritatem12: quod ideo dicit dia esse quanta per se, puta lineam, corpus et huiusmodi, quia tales propositiones sunt 90 per se 'linea est quantitas', 'corpus est quantitas' et huiusmodi. Alla autem sunt per accidens, quia tales propositiones sunt per accidens 'albura est quanntas , musicum est quantitas'. Ad aliud de Prczedicamentis13 dicendum est quod non est intendo P h i l o s o p h i dicere quod quantitates habentes positionem habeant 95 partes copulatas ad aliquam rem distinctam totaliter ab illis partibus, quia tali rei, secundurn eum, nullurn posset subiectum assignari. Oporteret etiam quod esset per se in genere, cum non possit poni pars alicuius •
,
69-70 praetlicabilej praedicamm 1311 4 7stmt1add. C In 7e 6 c vel i aliudj et reliquum A ' C I 7 7 al i ara] aliquam A l C D 7 9 ideml tunal sicut e t patet add. D 8 0 quanta] quantum C I 8 1 mus i c uml m u l t u m A , musicus I 8 3 real eml A A I E inhaerentiam v e l adj . A 8 . 3 - 8 4 inexsistentiaml i nhaerenti am C I 8 4 al bum] n o n adj . K 7 4 85 de._a quanta] es A 8 6 e s t'] p ri m o add. C I p r o p t e r e a qui a om. A B CE E K l t t aleba d re quanto a 87 e t] mv e l A] ' C D E K 8 9 a l l a ] al i qua A C I 9 2 s u n t l ] q u a n ta a d j . A ' D 9 3 mus i c um] a A 9 l 4 es t' cm. i mul tum C I Va 4 1realiter !d i n Ct e9 n 8t i possit] o l ter] posset A E I Ce E S T d 4 m e n t e I"Supra, A ' , un. 9-13. S u p r a , lin. 14-16. 1 8 Supra, lin. 17-22. : e m n s c o n c D r e6 9 a l i q
DE PRAEDICAMENTIS
143
exsistentis in genere; et ita esset quantitas vel substantia vel qtinlitas etc., tooquorum quodlibet est falsum. Sed intendit P h i l o so p h u s quod una pars extendimr ad aliam partem, ita quod nihil est penitus medium inter illas partes; et quod hoc est de ratione continui permanentis quod partes sint ad se protensae mutuo, ita quod si una non sit protensa usque ad aliam non erit ex eis unurn continuurn. 105 E t ista est differentia inter quantitatem continuam et discretarn, secundum A r i s t o te l e m, quia ad quantitatem discretarn nihil refert an illa quae constituunt quantitatem discretam sint distincta loco et situ vel non, an etiam inter ea sit medimn vel non sit medium. Unde ad hoc quod duo homines sint duo nihil refert an inter illos duos hornines sit medium vel non sit medium. Ita enim sunt duo guando nihil est mediurn inter eos sicut guando distant ab invicem per centutn leucas, nec in aliquo propter propinquitatem vel distantiam variatur ista praedicatio istius praedicati 'duo' de istis hominibus, immo si simul essent in eodem loco ita essent duo sicut si non essent in eodem loco. Non sic autem est de partibus continui, quia ad hoc quod sint continuae oportet quod nihil sit medium inter eas, sed oportet quod una sit protensa usque ad aliam, et tamen quod distent situ, et quod faciant unam rem numero, quia aliter non sunt continuae. Si enim non constituant unam rem numero, vol non sint usque ad se protensae mutuo, vel non sint distantes 120loco vel situ non sunt continuae. Nullum autem praedictorum requirimr ad quantitatem discretam. Et propter hoc dicit A r i s t o t e l e s quod partes copulantur ad terminum comrnunem, hoc est sunt ad se protensae, simul cum hoc quod non sunt in eodem loco, i n tantum quod si esset aliquod indivisibile , i l l est u dde quantitate discreta, quia partes non sunt necessario ad se 125autem t e r m immo i n aitar possunt e t protensae, constituere quantitatem si aliquid sit medium u t sicut r si u nihil m sitq median'. u e . Et propter idem dicit quod partes quantitatis continuae habent N o quia ad n positionem, hoc quod sint partes quantitatis continuae oportet s i no quod situaliter distetcuna ab alia, ita quod contingat dicere quod una 100 est] potest esse A ' D 1 0 2 quodi ] quia C I 1 0 3 una] pars add. A l K 1 0 5 e t titatem1add. A ' 1 0 6 A ri s t.] Ans el mum I q u i a ] q u o d D 1 0 8 s i t medi um* Qm. B C E K V q d ui u m a n 4 s i t1 m e 110 4 o m add. . D i s t a om. C V ' 1 1 3 istius] hui us A l D 1 1 4 i ta ] i s ti B C V propter B ES K 4 S partes C J Iadd. t D s, continuae] i n t a d invicem A add. B D 1C 1 7 tamen quod] c ura hoc non A , lamen 115 equod] 1 1 non B 1 1 8 c ontinuad] continua E 1 1 9 sint distantes] indistantes A 1 2 0 v el ] e t A / V E , 1 om. a V 4 b tem] discretam add. A l 1 3 0 c ontingat] v ete add. A l V 1 i 1 n 4 v i oa cd d e ,o . s i m . B n mt io n
144
P
A
R
S
I CA P . 4 5
pars est ibi et alia hic et alia alibi. Ad quantitatem autem discretam non requiritur taus distantia simalis, sicut dicturn est. Unde materia et forma vere sunt duae res, et tamen situaliter non distant. Ad aliud 14 dicendum est quod guando P h i l o s o p h u s d i ci t punctum esse indivisibilem, vel loquitur secundurn opinionem famosam,135 vel loquitur condicionaliter: quod punctus esset indivisibilis si esset alia res a quantitate. Vel per illam propositionem ‘punctus est indivisibilis' intelligit istam 'una pars continui extenditur ad aliam sine aliquo divisibili medio inter illas partes', sicut per istam 'partes lineae copulantur ad terminumC01111111.111CM ' isine n t ealiquo l l i gmedio it se intercepto'. i sAdtaliud a 15 mdicendum est quod P h i l o s o p h u s n o n intendit ' p mitas a rsit quaedam t e quod res orrmi parte carens, quia talis res nulla potest s in istis inferioribus secundum e u m, sed per istam propositionem esse l'mitas i estnindivisibilis' e intelligit istam 'illud quod est unum non est145 a e plura'. Et quod haec sit intentio sua declaravi per eundem II Physicop 18, rum r ideo o hic t causa e brevitatis °mino. n Ad d a1timum u n t u r 17 multa esse si substantia et quantum sint, per hoc quod substanprobare a d i est c e n tia non quantitas, sed per hoc quod impossibile est quod aliquid sit 15° d d u m quantum nisi contineat partium pluralitatem. Et ita necessario si sub1 e et squantum sunt, multa sunt, quia scilicet partes illius quantitatis stantia 4 sunt.t Et hoc sufficit P h i l o s o p h o contra illos antiguos. 0 q u dico quod intentio A r i s t o t e l i s fu i t negare omne Sic igitur o d in istis inferioribus, nisi forte ponat animam intellectivam155 indivisibile P h iVoluit etiam ponere quod omnis res vel est substantia vel indivisibilem. l oEt sisMveniatur aliquando dicere substantiam non esse quariqualitas. o vel p qualitatem non esse quantitatem, intelligit quod haec propotitatem, h u 131 hi c et alta* om. a u t e m om. B C I V s e aq A u Ci r1 i 3 t 7u qr u a ] n t i t l distincta add. I • i l l a rn ] i s tam A ' B C , al i am V ' scilicet4add.1 K3 a2 l i qr u q o t Bdc r v 4 1 3 8 - 1 3 9 divis.1 i ndi v i s i bi l i A B C 1 4 0 a d j al i quem add. B 138 i ntel n l i gi uti i ntendi s i t 142 dic . om. A l B D E e s t om. A l B D E V o a d d . 4 add. 1 A4 l 41 4 9i hs o ctl scilicet á s add. i ibi D 1 5 2 quantitatisl quanti A ' D 1 5 3 s unt] multae add. C h i s K, om.n 1A C I a n ti g3u o s ] auctores 6 V C 4 1c 5I 5o v el add. velll accidens i n n C I d 1 5 8i v el lc nec C. n o n . . . quanti t. Qm. B V ' 1 i n t ] e 4l l e c 6 t i v a m I ] ]I t14Supra, e un. 23-24. 1 6 Supra, lin. 25-28. 1 6 Guillelmus de Ockham, 3 e s s e C Id nd in libros a Expositio Physicorum . Arista., III, c. 7, t. 68 (207b 5 1 4 C -18 homo dest unus i homo et non multi homines; ergo sub uno non contingit accipere 5 i6 ) : n" . .minorem, t . s ie c ucum nt 7 numerum onmis u numerus n u sit s plura uno. Ergo ibi contingit stare ti d t i ead indivisibile" t i r n ] au e m 31. A
a (cod. cit., f. 74ra). 1 7 Supra, un. 2 9 t
DEERAEDICAMENTIS
145
sitio non est per se 'substantia est quantitas' nec etiam ista 'qualitas est 160quantitas 1 titate continua permanente connotat unam partem ab alla distare situa. E liter, t non sic autem hoc nomen 'substantia' vel 'qualitas'. h o Dico c igitur quod intentio A r i s t o t e l i s e t multorum a l i oq r u m i fu i t quod ornnis quantitas non est aliqua res totaliter distincta a a165substantia et qualitate, nec punctus, linea, superficies et corpus sunt res h inter o se secundum se tatas distinctae. c Tenentes autem communem opinionem m o d e r n o r u m dicen rento18 quod punctus est alia res a linea, copulans et continuans partes m lineae e ad invicem; linea autem est alia res a superficie, continuans et con170pulans partes superficiei; superficies autem est alia res a corpore, contic nuans q et copulans partes corporis ad invicem; numerus quoque est alla u resa a rebus numeratis, et accidens exsistens in eis; et similiter orado est n alla t res i a voce prolata et quantitas eius. Idem etiam dicerent de loco et t tempore a s quod sunt distinctae res inter se et ab omnibus supra dictis. ' s i a c [CAP. 46. DE = S QUAE PONUNTUR IN GENERE QUANTITATISI c i p i Visa varietate opinionum circa distinctionem et identitatem quana titatis t cum substantia et qualitate secundum utramque opinionem, vi dendum est de illis quae ponuntur in genere quantitatis. Et primo secunu r p dum opinionem primam, quae mihi videtur esse P h i l o s o p h Unde secundum illam opinionem dico quod °irme illud per quod r o q 159 i ota] es t p e r s e add. D 1 6 1 permanente] permanenti B C I 1 6 4 al i qual V u A4168C Ipunctus] non add. A ' res ] total i ter distincta add. D e t continuano om. B C a , CAP. 46. - 5 pri mam] propri am C o r n n. - Kd i 18 Omnia haec tenet et contra Ockham iterum affirmat Gualterus Burlaeus, sIn tPraedicamenta Aristot., cap. De quantitate (In Artem Veterem, ed. cit., If. 3 0 v b iredactio - n prima huius operis (Londinii, Mus. Britann., cod. Ro ya l 12 F XIX, Ir. c t 3 1 v a ) ;Summam Logicae Venerabilis Inceptoris certe praecessit. E t ia m Ps.5rb-8vb) a ] aRichardus de Campsall, Logica contra Ockham, cap. 41-42 (If. 50v-60r) defendit l 'opinionem modemorum' contra ea quae Ockham in hoc capitulo d icit; id e m i aPs.-Campsall, ut ipsemet fatetur (cod. cit., f. 54r), prolixe tractavit de quantitate aexponendo capitulum de vacuo quarti libri Physicorum Aristotelis. Cum ista Expositio d dignoretur, nescimus utrum Ockham hic contra eam arguat neme. . K 1 10 6OCKHAM, SUMMA LOGICAK 5 e
146
PARS I CA P . 4 6
respondeni potest ad quaestionem factam per 'quantum' reponendum est in genere quantitatis. Et accipio hic hoc interrogativum 'quantum' secundara quod est commune et quasi generale ad 'quantum' stricte sumptum et ad 'quot'. Potest autem per tale interrogativum quaeri de pluribus, ita quod interrogativum est expressivum pluriurn, sicut si quaerarn 'quot sunt hic intus', 'quot homines sunt hic'. Et tunc illud per quod respondetur ad talem quaestionem est inter quantitates discretas connumerandum, guando scilicet exprimit pluralitatem. Et isto modo nurnerus est quantitas discreta, quia si quaeratur 'quot sunt isti hornines' et respondeam 'tres', illud per quod responde° exprimit plura. Isto etiam modo °ratio est quantitas discreta, quia quaerendo de oratione 'quanta est', intelligitur quaestio de pluralitate syllabarurn et quantitate earum. Aliter enim contingeret uniformiter quaerere de una littera et de una syllaba, curn possit esse longa et brevis, et ideo illud per quod respondetur debet esse expressivum plurium, e t propter hoc inter quantitates discretas connumeratur. Si autem interrogativurn quantitatis non sit expressivum plurium, oportet quod sit expressivum unius, habentis plures partes distantes situaliter ab invicem. Et tunc vel exprimit distantiam secandum longitudinem et sic est linea; vel secundum latitudinem, et sic est superficies; vel secundum profunditatem, et sic est corpus. Vel quaerit de loco vel de tempore, et sic ista duo locus' et 'tempus' reponuntur in genere quantitatis. Ad cuius evidentiam sciendum est quod ista duo locus' et 'tempus' non ita per se pertinent ad genus quantitatis sicut alia, sed de loco et tempore diversa ratio quaerenda est. Unde tempus ideo non ponitur ita per se de genere quantitatis sicut alia, quia tempus non significat praecise rem exsistentem i n rerurn natura sicut alia. Unde linea, superficies, corpus et numerus significant res praecise exsistentes, non significando nec connotando aliquid nisi rem exsistentem. Tempus autem, sicut motas, connotat vel significat rem non exsistentem vel in actu vel in potentia. Unde secundum istam o p i n i o n e m tempus non est aliqua 7 respowl ponendum BY' , Qm. D 9 quasi lac. C I 1 1 interrogativw:n] quantum add. A l 1 5 - 1 6 Et... discreta rep. C V' 1 6 discreta] et numerus est quantitas supponente (sumpto C, supponendo K) simpliciter cwid. AC K 1 7 plural pluralitatem A ' 1 8 est'] si add. I 1 8 - 1 9 intelligitur] intelligatur c r v 28 , vela] 1 9et DC 3 3 tempus] non add. Al i t a om. C I 3 4 de] i n BI, ons. Al 3 6 et orts. AC I1/ Al BD K 3 7 sicut] et add. Al D V 4significando] q u a e sconsignificando t i o 4 a l i q u a . . . 11 ] 3 9 - 4 0 rq eu aa l n i tt e r o n . u mr
10
15
20
25
30
35
DE PRAEDICAMENTIS
1
4
7
40res distincta realiter a motu l, nec motus est aliqua res distincta realiter arebus permanentibus. limno motus non importat nisi quod una res habet aliam partem post aliam, vel quod una coniungitur uni post vel quod coniungeretur sibi si aliqua res quiescens esset sibi approximata. E t ita motas non est aliqua res distincta realiter a rebus 45permanentibus, et eodem modo nec tempus. Et propter hoc non ponitur tempus nisi quasi per accidens vel quasi passio rerum permanentium exsistentium in genere quantitatis. E t consimiliter motus potest poni in genere quantitatis, sicut ponit A r i s t o t e l e s V Metaphysicae 2 De loco autem alia ratio ¿anda est. Linde locus non dicitur esse per . in genere quantitatis, quia locus non est aliquid distinctum a superficie. sose Et simul cum hoc, curn ventate propositionis enuntiantis locum de subiecto aliquo non potest locus variis modis et curn variis determinationibus connotantibus quantitatem successive verifican i d e eodem absque consimili variatione consirnilis praedicationis superficiei vel lineae 55vel corporis de eodem. Verbi gratia sit haec modo vera 'a est locus' stante ista propositione 'a est locus' non possunt tales verifican i successive 'a est maior locus', 'a est minor locus', 'a est longior', 'a est brevior' et sic de consimilibus, nisi tales etiam successive verificentur 'a est maior superficies', 'a est minor superficies'; vel tales 'a est maior linea', 'a est 60minor v e l tales 'a est longius corpus vel brevius corpus'. E t universaliter nullae tales determinaciones repugnantes additae huic praedicabili 'loco' possunt successive verifican i de loco nisi simul verificentur si addantur alicui istorum trium 'linea', 'superficies', 'corpus'. Et ex isto patet ratio girare non obstante quod ista o p i n i o ponat 65quod linea, corpus et superficies non sunt distinctae res, sicut nec locus distinguitur ab eis, tamen magis per se pertinent ad genus quantitatis quam locus, quia scilicet non obstante quod significent eandem rem, tamen possunt tales successive verifican i 'a est longior', 'a est brevior', 40 aliqua] alia A V 4 I 4 4 26 accidens] quantitatis add. A 5 0 aliquid] al i quod E 5 4 variatione] v eri fi c apara add. a I l , praedi i a m tione C c atiioni s ] v e l add. A V l 4 57 brev i or] locus add. C 5 8 d e ] aliis add. A ' 1 u l n v aa r i a d o = ,7 4 v t e add. B m I a 6l e0 s v] el i ] a es t add. K 6 1 - 6 2 praedic abili] t e rm i n o B 6 3 addantur] addatur a r od p od s i. t i o n e s p AC11 , C a d d . 11 D 5 6 K 6 Ia t5 l9 e Tractatus s ] de quantitate: " A d 16. dicendum... ostendendo quod 1Cf. Olivi, 4 r pi o a np r o e s ia t ] lp i tempus e e m modo possit realiter differre a motu, e t quod ad hoc nullum ino t nnullo s vis e l ] a d sequitur..." d (ed. cit., f. 52rb). 2 Aristot., Metaph., V, c. 13, t. 18 conveniens t r . a(1020a e 29-32). K o m r D n , . o
148
P
A
R
S
I CA P . 4 6
quamvis nullae tales verificentur 'a est latius', 'a est minus laturn', 'a est profunchus9, 'a est minus profundum'. 7 0 Ex praedictis patet quod locus non est ita distinctum praedicabile a linea, superficie et corpore sicut ipsa sunt distincta inter se. Ex praedictis etiam colligi potest quod prima et essentialior divisio et distinctio illorum quae sunt in genere quantitatis sumitur per hoc quod illud per quod respondetur ad interrogativum factum per 'quan- 75 tum', large accipiendo 'quantum', vel est expressivum plurium, et sic est numerus, vel est expressivum unius compositi ex pluribus, et sic sumimr magnitud°, quae dividitur aliquo modo in lineam, superficiem et corpus. Et ita nec °ratio nec locus nec tempus continentur ibi in ista divisione, sed tnagis sunt passiones vel accidentia eorum. s o Et isto modo dividendi utitur P h i l o s o p h u s, y Metaphysicae 8, ubi enumerando illa quae sunt quanta per se et primo, non ponit nisi numerum, lineam, superficiem et corpus. Unde primo describens 'quantum' dicit sic: « Quantum yero dicitur quod est divisibile in ea quae insunt, quorum utrumque aut singulum, unum aliquid et hoc aliquid 55 natum est esse ». Per primam particulam scilicet 'divisibile in ea quae insunt' excluduntur tempus et °ratio et moms, quia quodlibet istorum importat aliquid quod non est vel importat aliquid quod est negative, et hoc saltem vel respectu alicuius vel simpliciter. Iste est modus loquendi A n s e l m i, D e casu diaboli4 , q u i difficultatibus. e Ets propter t hoc ista non ponuntur primo quanta. Per sem u particulam cundam l t u mpossunt excludi omnia accidentia et omnes formae n materiae, et e c equia s talia s non a r sunt nata esse 'hoc aliquid'. Sed tunc accii u 'quantum' pitur s stricte, pro filo scilicet quod est per se exsistens, non i innitens alteri n nec tamquam pars nec tamquam accidens alterius. 9 5 d Eti sic, secundum v e istam r o p i n i o n e m, sumendo 'quantum' stricte, s substantia sola i s composita ex materia et forma v e l , secundum opinionem 9 r i s t o t e l i s, corpus caeleste - est quantum. Et ideo P h i l o s oA 0 h u s postea enumerando illa quae sic dicuntur quanta, dicit sic 5 : p MUltitUdO igimr quantum aliquid si numerabilis fuerit; magnitud° Ice 71 praedictis] grabas C , eti am add. D
7 4
per] e x D
7 5
i nterrog. fac tum ] i nterroga-
tionem factam C I K 7 8 aliquo modo om. C I 7 9 i u ] i deo C I i s t a ] i l h A ' D I V 4 8 significat 5 sC, signum i n -I e t ] per A , ad A ', aut D, om. V ' 9 0 necessarius] eti am add. C I d i gulum] versisl mul os A i I , casibus et add. A
9 1
di ffi c .] facultatibus C I
9 4
scilicet Qm. C I
1 0 0
ma-
Fpaitudo om. C I
3Aristot., ibidem (1020a 7-8). 4 Anselmus, De easu diaboli, cap. 11 (ed. F. S. Schmitt, p. 249ss.). A r i s t o t . , loco cit. (1020a 8-14).
DE PRAEDICAMENT15
1
4
9
autem si mensurabilis fuerit. Dicitur autem multitud° quoddam divisibile potestate in non continua; magnimdo autem quod in continua. Magnitudinis autem, quae quidem ad unum continua, longitudo; quae autem ad duo, latitudo; quae autem ad tria, profunditas. Horum autem plura105litas fmita, numerus; sed longimdo, linea; latitud°, superficies; profunditas, corpus ». Ex quo patet quod ista quatuor, lineam, superficiem, corpus et numerum praecise enumerat, et ita nec tempus nec orationem nec locum, propter rationes p r i u s positas. lio P o s t praedicta sciendum est quod aliqua quae ponuntur in genere quantitatis sunt illa per quae respondetur ad quaestionem factam per 'quantum', et sic 'bicubitum', tricubitum', 'duo', 'tria', et sic de consimilibus, sunt in genere quantitatis. Alia dicuntur in genere quantitatis quia sunt communia per se primo modo ad talia, et sic linea, superficies, uscorpus, numerus sunt in genere quantitatis.
[CAP. 47. DE PROPRIETATIBUSQUANTITATIS1
Tux titatis. ta autem A r i s t o te l e s ' tria esse propria quantitati. Quorum Ponit 5primum p est quod quantitati nihil est contrarium, sicut linea non est contrariar superficiei nec bicubitum contrariamr tricubito. a Sed ex ista proprietate evidenter videtur haberi quod quantitas non e est substantia neque qualitas, quia si quantitas esset qualitas, cum quqlid i tati aliquid sit contrarium, quantitati etiam aliquid esset contrarium: c t hoc d i c e n d u m est q u o d dictum est p r i u s 2 - istum Ad a terminurn 'contraria' multipliciter accipi posse. Verumtamen P h i l oso pm h u s i n negando quantitati aliquid esse contrarium accipit 'cono 101 p outeml ] aut A V ', q u o d C q u o d d a m ] qui d A ' , qui dem D , quod V ' 1 0 3 quae'l q u i A V ', q u o C a u t e m ' l qui dem D . em. A C 1 0 7 - 0 8 linearn... numeruml linea, superficies, corpus i et numerus A I V 3 c 1orpus 115 n 1 ] e0t add. A l E e s t CAP. i 47. - 4 Ponit autem] Ci rc a quod sciendum quod D a u t e m om. A A ' C p r o p r i a ] c om m uo m nia idetur habed] potest haberi C, habetur I 8 nequel nec A 'B D E qual i tas ] ttmc add. D . K oI i7tati ] vextensae C qual 8-9 add. D 1 2 accipiel i s tum termi num add. A ' V n" 1 CAP. e 47. - 1 Aristot., Praedicamenta, cap. 6 (5b 11 - 6a 35). 2 Supra, cap. 43, 1 68-74, 1 mu 168-180. q a ve ] c oi n
150
PARS I CAP . 4 7
trarium' pro termino aliquo importante res contrarias aliis praecise, quae scilicet ideo dicuntur contrariae quia non possunt simul in eodem exsistere sed successive, et simul cum hoc partibiliter adquiri possunt. 15 Sic autem accipiendo 'contraria' manifestum est quod nulla per se contenta in genere quantitatis tamquam de aliis praedicabilia contrarimtur, nam nullurn est per se contentum in illo genere cuius quodlibet significaturn vel consignificaturn contrariatur et repugnat s i g n i fi consignificato alterius. Patet inductive. Et ita concederent sic opinantes 20 cquod a t ohaec v est e lvera 'alicui quantitati aliquid contrariatur', accipiendo 'contrariar' pro 'repugnare realiter messe eidem simul, quamvis non successive'. Haec tamen est vera 'nulla contenta in genere quantitatis per se contrariantur', accipiendo 'contrariar' filo modo quo dictum est. Linde quamvis albedo et nigredo contrarientur, tamen isti termini 'bicubitum', as ‘tricubittun' non contrariantur, nec isti 'duo', 'tria', nec isti 'linea' et 'superficies', et sic de aliis E t ita albedo tricubita contrariatur nigredini bicubitae, et ita quantitas una realiter contrariatur quantitati alteri. Et tamen isti termini bicubitum', 'tricubitum' non contrarimtur, quia 'bicubitum' significat albedinem eodem modo quo significat nigredi- 30 nem, quae tamen albedo contrariatur nigredini. Breviter igitur dicendum est quod intentio Aristotelis est quod haec est vera 'quantitas contrariatur quantitati' si termini supponant personaliter pro re extra. Haec tamen vera est 'nulli termini per se contenti in genere quantitatis contrariantur sic quod semper importara res con- 35 trarias'. E t istam propositionem intelligit A r i s t o te l e s8 guando dicit quod quantitati nihil est contrarium. Secunda proprietas est quod quantitas non suscipit magis et minus, hoc est nullum contentum sub genere quantitatis praedicatur de aliquo aliquando cum hoc adverbio 'magis', aliquando curn hoc adverbio 'mi- 40 nus'. Sicut non dicitur quod ista res est aliquando magis bicubita, aliquando minus bicubita, ad modum quo dicimus quod hoc corpus aliquando est rnagis album, aliquando minus album; nec etiam dicimus 13 aliis praecise om. A I D a l i i s ] aliquas B 1 4 4 1 I, om. 5 A p 1a 9r t et] i bv eli DI, l i om. t eA r' ] 2 3 particulariter add. y '
di c unmr] dicantur A l C I V tamen] eni m / V D 2 4
c ontrari ati ] p e r se
2 5 quamvis] accipiendo c ontrari ari i s to m o d o add. I 2 5 - 2 6 bi c ub., tri c ub.] bicubitalis,
tricubitalis C I 2 6 i s ti l l termi ni add. A C I V 4 i ddd. ! dA A u IB o D]I V e t non a d d . D I V 4 particulariter add. I 3 9 hoc est] hace est vera C 4 t n i add. g r CeDdV i en i est m . ]o 4 A E a b meB d e tli a 1 loco cit. (5b 1). i3 i Aristot, Q n m8 a e d o B l D b .A I] ' , A AV n 1 e C V
4 2
aliquando] est add. D ' Y '
4 3
aliquando]
DE PRAED I CAMENTIS
1
5
1
quod ista tria sunt magis tria quarn illa, sicut dicimus quod hoc est magis 45album quam illud. Tertia proprietas est quod quantitas dicitur aequalis vel inaequalis alteri quantitati, sicut unum corpus dicitur aequale vel inaequale alteri. Similiter est de aliis Ex ista proprietate patet quod non est intentio P h i l o s o p h i SOnegare qualitatem esse quantitatem, nec substantiam esse quantitatem, nam seamdum P h i l o s o p h u m 4 haec proprietas est maxime propria quantitati, et per consequens est convertibilis cum quantitate. Igitur de quocumque dicimr haec proprietas, de eodem dicitur quantitas. Sed haec est vera simpliciter, quamvis non sit per se vera 'unum lignum est 55aequale alteri' et 'Imum album est aequale alteri' et 'una nigredo est aequalis alteri nigredini vel albedini'. Igitur haec est simpliciter vera 'substantia est quantitas' et similiter ista 'qualitas est quantitas', quamvis sit per accidens. Nec valet dicere quod non omne aequale vel inaequale est quantitas, 60quia non est proprie proprium quantitati esse aequale vel inaequale, sed est sibi proprie proprium quod secundum eam aliquid dicitur aequale vel inaequale. Quia non dicit P h i l o s o p h u s quod secundum (luantitatem aliquid dicitur aequale vel inaequale, sed dicit quod hoc est proprie propriurn quandtati quod quantitas est aequalis vel inaequalis. Unde dicit sic 5 : « Proprium autem quantitatis maxime est quod aequale vel inaequale dicitur. Singulum enim earum quae dictae sunt quantitatum aequnle dicitur et inaequale, ut corpus aequale vel inaequale dicitur, et numerus aequalis vel inaequalis dicitur, dicitur tempus aequale vel inaequale; similiter et in aliis singulis quae dicta sunt aequale vel inaequale dicitur ». Ex istis verbis apparet quod dicit ipsas quantitates esse aequales vel inaequales, e t non aliud secundum eas esse aequale vel inaequale. Et ideo dicendum est quod sicut albedo et substantia est aequalis vel inaequalis alteri, quamvis per accidens, ita substantia, secundum opinio44 i l l a] alia I , t u a add. D 4 9 Philos.] A ri s tot. C 5 4 s i t cm. A B C V u m ni. gredi . . ni ] magni e tudo...t magni tudi ni K (hom.) 4C I 55 55- 5 6 u ningredo... 56 v el ] inaequalis add. K , o m . om. A A ' a l b e d i n i om. A A ' 5 7 quamvis] s i n o n C , n o n add. K 59 omne] esse C, est I • quantitas] proprietas C, quia proprietas add. I 6 0 propri e om. A C V 4 D 6 8 - 6 9 et... inaequale om. C 6 8 - 7 0 et... di c i tur] etc . D B Qm. A C I V 4
4 Aristot., ibidem (6a 26-27). A r i s t o t . , ibidem (6a
66-67 quantitatum] et add. 68 di c i ttn 3 o ra . B 6 26-30). 9 e t
152
P
A
R
S
I CAP. 48
nem A r i s t o t e l i s e t similiter qualitas est quantitas, quamvis per 75 accidens. Nec isás obstat illud quod postea dicit P h i l o s o p h u s quod in aliis praedicamentis non dicitur aliquid aequale vel inaequale, quia non intendit negare quin de contentis i n aliis praedicamentis praedicetur 'aequale' ve! 'inaequale', sed intendit dicere quod in aliis non dicitur per 80 seaequale vel inaequale sed per accidens tantum. Et hoc insinuat cum dicit : • In ceteris yero quae quantitates non sunt », supple, per se, « non multum videtur aequale vel inaequale dici », quia de illis non per se, sed solurn per accidens aequale vel inaequale dicitur. Cum hoc tamen stat quod vere de aliis dicitur aequale vel inaequale, et eodem modo quan- ss titas praedicatur de eisdem.
[CAP. 48. QUALITER RESPONDENDUMEST SUSTINENDO QUANT1TATEMESSE ALIAM RE/v1 ABSOLUTAM, DISTINCTA/v1 A SUBSTANT1A ET QUALITATE ET QUOMODOEXPONENDUSEST ARISTOTELES]
Secundum opinionem autem quae ponit quantitatem esse aliam rem absolutam a substantia et qualitate, et quod punctus, linea et superficies et corpus inter se realiter distinguuntur 1, aliter debet dici. Linde secundum opinionem illam dimensiones sunt quaedam res informantes substantiam et sustentantes qualitates corporales, ita quod substantia non est dimensio sed est subiectum dimensionis; nec qualitas est dimensio sed est subiective exsistens in dimensione. Et tunc quantitas vel habet partes copulatas ad terminum communem vel non habet tales partes copulatas ad terminurn communem. Si detur primum, vel illae partes omnes sunt permanentes: et tunc vel sunt extensae secundum longitudinem tantum, et sic est linea; vel secundum longitudinem et latitudinem, et sic est superficies; vel secundum longitudinem, latitudinem et profunditatem, et sic est corpus. 77 isds] illi B, om. AC 1V 85 m odo] 4 quod 8 0 add. A ' 8 5 - 8 6 quantitas] vere add. D sCAP.e 48.d - 4-39 ] seu tosum cap. alia manu i n summo f Gem. 5 re m ] aliquam add. C , punc tus ] es add.eC IV t i dom. Al e D o1 1 - 1 2 habet'... communem om. C I 1 4 - 1 6 sic-. sic.., sic] tunc... tunc... 410 ersistens 8 tunc c e n s u D sd t i e n t da u m s ibidem (6a 31-32). n t ee8sAristot., - . tCAP. 48. - 1 Cf. auctores citad supra, cap. 43, nota 14 et cap. 44, nota 1. u c oqr d p oor a n a l te
5
10
15
DE PRAEDICAMENTIS
1
5
3
Locus autem a m u l t i s 2Si autem p o nnon i t omnes u r partes sunt permanentes, sic est tempus. Si autem e partes s snon e copulmtur ad terminum communem, vel igitur illae 2 i d e m 0 tes, et r tunc e est a orado. l i Ett ita ista ponunmr in genere quantitatis: linea, p superficies, e r corpus, locus, tempus, numerus et orado. a cPunctus autem, u instans et mita s non ponuntur in genere quantitatis r per se m sed per reductionem 8. t25 A l ist e ru autem p dividitur e r quantitas, quia quaedam est habens positioe nem,fi et sic sunt c istae i species: e linea, superficies, corpus et locus; quaedam s autem . non habens positionem, et sic stmt istae species: tempus, numerus et orado. s u Prima autem proprietas quantitatis est non habere contrarium, quia n0quamvis qunlitas exsistens subiective in quantitate habeat contrarium, 3 t ipsa tamen quantitas non habet contrarium, sicut inductive patet. p Secunda proprietas est quod quantitas non suscipit magis et minus, e quia una quantitas non est magis quantitas quam alia. r Tertia proprietas est quod secundum quantitatem aliquid dicitur m 35aequale vel inaequale, ita quod ipsa quantitas per se et primo est aequalis a vel inaequAlis, et secundario et per accidens substantia sustentans quann titatem e t qualitas exsistens i n quantitate subiective est aequalis vel e inaequalis. n Et de quantitate ista suificiant. t e s [CAP. 49. DE PRAEDICAMENTO ' , AD A L I Q U I D 1 Tertium praedicamentum quod ponit A r i s t o t e l e s 1 vocatur e t 'ad aliquid sive relatio. t 17 i d e m real i ter] eadem re s A C I V u 20 tunc4 ] sic 1A I ,9 s unt n o n ] o . m n e s Q m n 1AC11 d . 4' C 3a 6 e d t c 122 C3 t m a !i t ad gr. n oi ma sq ]Aquinas, Scriptum in I I Sent., d. 12, q. 1, a. 5 ad 2: " L o e ]Cs7a v ]I e2a Ex. l u cus est id e m per essentiam quod superficies corporis locantis". 3 Ita etiam c uec i m m e s andruMbertus d d t e u an ssMagnus, De praedicamentis, traer. III, e. 1 (ed. A . Borgnet, I , 195a); . t Bibidem, ]e pp. 194-221, plurima leguntur de divisione et de proprietatibus quantitatis. A 2 n ei5m] atCAP. ' 49. - ' Aristot., Praedicamenta, cap. 7 (6a 36 - 8b 20). Cf. G. Mohan, " n e u mataeQuaesti oeude relatione, attributed to William Ockham", Franciscan Studies, X I (1951), s 273-303. r dmt o n d.mad e Ad
154
PARS I CA P . 4 9
Et est primo sciendurn quod sicut sunt opiniones contrariae de quantitate ita sunt contrariae opiniones de 'ad aliquid' sive de relatione. Qu i d a m 2 enim ponunt quod relatio non est aliqua res extra anirnarn distincta realiter et totaliter a re absoluta et a rebus absolutis. Et de ista opinione reputo fuisse A r i s t o t e l e m et alios philosophos sequentes emir. A l i i 8 autem ponunt quod relatio est quaedam res quae non plus est res absoluta quam homo est asinus, sed est distincta realiter et totaliter a re absoluta et a rebus absolutis. Et de ista opinione sunt multi th e o l o g i s, t o t e l i s, sed nunc mihi videtur quod opinio contraria sequitur ex q u a suis. linde istam materiam de relativis primo volo prosequi principiis m secundum opinionem primam, secundo secundurn opinionem secundan'. e tTractando i autem istam materiam i u x t a p r i m a m o p a i one n m m, primo ponam modum ponendi et ostendam quod opinio a est fila l iA r i s t o t e l i s; secundo conftrmabo eam per aliquas rationes q u obiciam tertio a contra eam et respondebo illo modo quo responderet n r ids t oo te l e s, u t mihi videtur quarto prosequar de illis quae in A c praedicamento r isto ponuntur. e Est d autem ista opinio quod praeter res absolutas, scilicet substantias i qualitates d et milla res est imaginabilis, nec in actu nec in potentia Vemmi tamen lilas easdem res diversa nomina diversimode significant. Quia f add. 1 u 57 4d e '] esse et C , e l add.a I d 1 2 m u l t i ] adhuc add. D 1 3 eti am] e g o D , et V ", om. B o p i n i o n e m om. iA C 1s 5. l suis] i n . Ari s t. A C D 1 7 primaria] secundam C 1 9 aliquas] falsas add. I 2 3 scil. y ' , ons. C I 2 4 et om. AC11,7 s o m 4 s .B 2Haec erat opinio Stoicomm, iuxta Simplicium, In Aristot. Categorias, cap. 7 e(ed. C. I 1 Kalbfieisch, Commentaria in Aristot. Graeca, VIII, Berolini 1907, 169-72). o 1 Eandem opinionem diffuse 'recitat' Olivi, Quaestiones in I I Sent., g. 54 (ed. cit., V, l p pu i similiter 260-63); Quodlibet III, g. 2 (ed. cit., f . 20v); tempore Guillelmo de nOckham s i viciniori similem sententiam professi sunt inter alios Henricus de Ha rclay, o etQuaestiones disputatae, q. 2 (cod. Vat. Burgh. 171, ff. 3vb-7vb); Richardus q u sicut refert Gualtems de Chatton, In I Sera. (Reportatio), d. 30, g. 1, nde Campsall, r a. 2: a"Seamdus articulus est ponere quatuor opiniones negantium relationes esse e n . res distinctas ab absolutis. Una est de Villa, quae negat oranem respectum d i. . m a stinctum ab absolutis" (cod. Paris. Nat. lat., 15,887, f . 62va). I n margine: "5a s A opinio Camsal". 'V illa ' absque dubio est 'V illa Oxoniae'. 3 Cf . n o ma s i rAquinas, n Summa theol., I, q. 28, art. 1-2; Scotus, Quaestiones in Metaph. Aristot., V, u g. 11 (ed. Wadding, IV , 633-43); n o ma s de Wylton, Quodlibet, q . 15 (cod. i s Vat. 36, If. 90vb-94rb). o - Burgh. m . D e
5
10
15
20
25
DE PRAEDICAMENTIS
1
5
5
aliqua nomina sic sua significata significant quod absolute possunt de aliquo praedicari absque hoc quod addatur eis aliquis casus obliquus, sicut aliquis est homo, quamvis non sit alicuius homo vel alicui homo, et sic de aliis casibus °Miquis. Aliqua autem nomina sic sua significata 30significat quod de nullo verifican i possunt nisi vere et convenienter possit eis addi casus obliquus alterius dictionis, sicut impossibile est quod aliquis sit pater nisi sit alicuius pater, et impossibile est quod aliquis sit similis nisi alicui sit similis , i t a'similis' et huiusmodi de nullo possunt vere afirman i si significatum', 35tive q usumantur o d nisi vere et convenienter possit eis addi respectu eiusdem ialiquis s casus t a obliquus. Et omnia talla nomina vocantar nomina relativa. n secundurn Et o m unam i o p i n i o n e m omnis res pro qua potest tale nonmenain propositione vera supponere est vera relatio, ut sic 'relatio' non ' nomen sit p a secundae t intentionis, nec secundae impositionis, sed sit no40men e rprimae ' , intentionis, quia guando significative sumitur pro re, 'quaefinon estlsignum, potest supponere, u t sic haec sit vera 'homo est irelatio', u 'Sortes s ' est relatio', ex hoc ipso quod Sortes est similis vel pater alterius. , ' Etc quamvis a secundum usum t h e o l o g o r u m 4 oporteat conucederesquod a aliqua res extra animam, quae non est signum incomplexum 'alterius , ex quo nata est componi propositio, sit relatio, tamen puto quod 'A r i s tco t e l e s nihil posuit relativum nec 'ad aliquid' nec relationem anisi solum u nomen ex quo nata est propositio mentalis, vocalis vel scripta scomponi. a Et ideo secundum opinionem A r i s t o t e l i s, u t aestimo, -' impositionis T vel nomen secundae intentionis e t non nomen primae C l 26 nomi na] sunt nomi na quae A ' 2 7 aliquis om. A 1 28 hom o add. C I v el.., h o m o ' orn. A l C 3 2 et] s i mi l i ter add. I e s t om. A A a aliquis] 1 3i alicuius o b l fii l i as q ue tuadd. s ]B 1filias nis 3 3 pacer] e t add. A A ' D E 3 4 v ere a fi rm a n ] verifican i D t Deis]Eaeisdem l , t es i r t i ' ]u s B 35 B CDI 3 6 nomi na' orn. CI 3 7 orruns] eadem K 3 8 sic] una B 4 4 us um] d i c t i o n i s i Ka 4 7 d posuit]dponi t / V. D , posuisset viam I 5 0 etiam] nomen add. A , ort. B C 5 1 pri mae] secundae K I O ' Secundum usum theologorum' relationes i n divinis (patemitas, filiatio, sprocessio) constituunt personas divinas, itucta dictum Boethii, Quomodo Trinius iunus Deus, cap. 6: "...substantia continet unitatem, relatio multiplicat trinitatem" v(PL 64, 1255 A); Guillelmus de Ockham, Seta., 1, d. 26, g. 3; d. 30, g. 1 et d. 30, g. 4 (ed. Lugduni 1495) problema relationis tam sub aspectu philosophico quam e sub ' aspectu theologico per longum e t latum pertractat; similiter in Quolibet VI, qq. a 8-25 (ed. Argentinae 1491). d a
156
P
A
R
S
I CA P . 4 9
intentionis. Et ideo secundum suam opinionem non debet concedi quod homo est relatio vel albedo est relatio, sed debet concedi quod hoc nomen 'pater' est relativum, et non debet concedi quod iste homo qui est pater est relativurn. Et quod ista sit opinio A r i s t o t e l i s potest persuaden. Primo, quia P h i l o s o p h u s i n Praedicamentis5 definiens 'ad aliquid' dicit quod *ad aliquid tala dicuntur quaecumque hoc ipsum quod sunt aliorum dicuntur, vel quomodolibet aliter ad aliud ». E t exemplificat 6 quomodo aliquid dicitur ad aliud diversimode, quia aliquid sub habitudine casus genitivi, aliquid sub habitudine casus ablativi vel dativi. Ex hoc arguo sic: nihil dicitur alterius sub habitudine casus genitivi vel ad aliud sub alio casu nisi nomen; sed omne ad aliquid dicitur ad aliud sub aliqua habitudine tali casuali; igitur omne ad aliquid est nomen. linde et omnes e x p o s i t o r e s ' dicunt quod ad aliquid sub aliqua habitudine casuali ad aliud dicitur; tale autem quid nomfisi nominibus competere potest. Relinquitur igitur, secundum P h i l o s o p h u m, quod 'ad aliquid' est nomen importans suum significatum, sic quod non potest pro eo convenienter supponere nisi possit sibi addi aliquis casus obliquus. Nec valet dicere 8 quod P h i l o s o p h u s istam definitionem relativorum reprehendit versus finem capitali 9 , q u inon ibidem a intendit quod ista defmitio ab aliquibus relativis removeatur, P h sed dicit i ibidem l o s quod o pista h defmitio u s convenit orrmibus relativis, non tamen est convertibilis, sed est in plus, sicut patebit i n f e r i u s. E t ita onme relativum est tale nomen secundum e u m, sicut patet per ipsum ibidem. Per quem etiam ibidem patet quod substantias primas et 52 intentionis ] impositionis A s u a m ] u n a m C I ' n o n c m. A
5 2 - 5 3 quod... concedi om.
(hom.) A A 1 non om. B i s t e ] ille D V 54 D i s t e 4 dictmtur add. A 6 1 al i qui d] al i ud add. I 6 2 casas] abl ati v i v el dati v i vel add. C 6 3 sulall 5 2 m h o o ] aliquo add. A ' j al i o] aliquo B o m n e ] nomen add. A , add. sed del. A ' 6 6 aliud] al i qui d A B E , tal e] r5 e4 l a t i o quod add. A ,, autem] i gi tur CI, otn. B q u i d ] qui dem AE, quod B , quaedarn(?) V ', cm. A l C 6 9 nisi] q u C convenienter o d 5 7add. C I 7 6 i ta] i deo C I o r m a e ] nomen add. C I K V " 7 7 i bi dem] l oc um I , e t ] substantias .d . i. add. c A' i o] tc n c i d c d n e s iA r i s t o t '. , Praedicamenta, cap. 7 (6a 36-37). A 6 Aristot., ibidem (6a 37 ,Q 7b 217). D p c A í a C n I , s u i h t e o B r g x E 7 . ) 4 1 a l v i t s i P ( L 8 64, Ut dicit ex. gr. Gualtems Chatton, loco cit., q. 2: "Itern, ipse corrigit sm i c.definitionem relativorum quam assignaverant Stoici 'aliorum dicuntur' etc., dicens (a quod i p sd u m quod sunt ad aliud surd, non tantum 'dicuntur' (cod. cit., E h d . 65ra). 9 Aristot., loco cit. (8a 31-33). Io m 5 .9 ) a l iA u
55
65
70
75
157
DE ERAEDICAMEITrIS
secundas vocat nomina substantiarum, quia aliquas substantias ponit quae dicuntur aliorum, sed illae res non dicuntur aliorum sed nomina so tantum, quamvis sint aliorarn. Item, P h i l o s o p h us i n Praedicamentis " ponit quod omnia relativa dicuntur ad convertentiam si convenienter assignentur. Ubi etiam ponit quod ubi deficiunt nobis nomina, licitum est fingere nomina ad quae alia relativa dicuntur. Ex istis arguo sic: nos non assignamus nisi asnomina, sicut nec utimur nisi nominibus; cum igitur nos assignemus relativa, ipsa nomina erunt relativa. Praeterea, secundum intentionem P h i l o s o p hi 11, nos fingimus relativa ad quae dicuntur alla; sed non ftngimus nisi nomina; igitur ipsa nomina sunt relativa. Et s i d i c a s quod secundum P h i l o s o p h u m non fingimus 90relativa sed fingimus nomina relativorurn; unde dicit P h i l o s op h u s 12: « Aliquotiens et forte nomina fi n gnomen rit e r e impositum n e c e ad s quod s e convenienter assignetur ». Igitur videtur e spossumus quod t , fingeresnomeni relativum et non ipsum relativum: n Sedoistud nn o n v ale t a d intentionem P h i l o s o p h i, quia 95ipse f intendit u quod e fingimus ipsum relativum. Quando enim non est nomen relativum impositum ad significmdum correspondens alteri correlativo, tunc licimm est fingere nomen relativum. Unde dicit quod «necesse est fingere si non fuerit nomen impositum ad quod convenienter assignetur », et per consequens ad nomen fictum assignatur relaloa tivum; sed non assignatur nisi ad relativum; igitur ipsum nomen est relativum. Hoc idem patet per c u n d e m, ibidem, nam postquam exemplificavit quomodo relativa aliqua dicuntur ad convertentiam, subdit 18: «Similiter autem et in aliis; sed casu aliquotiens differunt secundum loloscutionem ». Ex quo patet quod dicit relativa differre casu; sed sola nomina differunt casu; igitur secundum eum sola nomina sunt relativa. Item, quod non ponat relationes esse alias res, potest persuaden i sic: si relatio esset alla res, quandocumque adveniret alicui, i l h res vere haberet rem novam in se, et per consequens vere mutaretur; quod est 79 i l l ael ipsae D , istae V ', ons. A ' , i l l ae res ] i s ti respectus C 84 alia relativa] talia relative C
9 0
relativa] nomina add. C
9 1
8 2
c onv enienter] rec te D
est] eri t B D
9 4
i s tud] sic A ,
sicut V ' , i l l ud B D 9 5 i ps um] nomen B 9 6 s i gni f.] al terum add. C 9 8 est] e ri t D 100 nomen] n o n B , non add. I 1 0 7 res] a rebus absolutis add. D s i c ] qui a B , quia add. D , cm. I 108 alia] aliqua C I , res '] c ui adveniret add. D
" Aristot., ibidem (6b 28). n Vide notam sequentem. loco cit. (7a 5-7). 1 8 Aristot., ibidem (6b 32-33).
12 Aristot.,
158
P
A
R
S
I CA P . 4 9
contra e u m, V Physicorttm14, ubi ponit relationem adverare ipso nihil no mutato. Item, secundum P h i l o s op hu m, y Metaphysicae 15 tivum , «est cadacalefactibile l e f a c -»; igitur si relatio esset alia res in calefactivo, esset talis res ad illud calefactibile quod nihil est. Item, tunc essent in eodem res infmitae actualiter. Probatio: nam ista res est calefactiva illius ligni et etiam infinitorum, scilicet sol, secundum P h i l o s o p h u m, quia sol calefacit infinita corpora; igitur cuiuslibet illorum est modo calefactivus. Si igitur relatio sit alía res, tot ertmt res actualiter exsistentes in sole quot erunt celefacta a sole. Sed sol calefacit infinita, igitur infmitae res, quarum quaelibet secundum se tota est12o distracta ab alia, modo sunt i n sole. Quod est contra P h i l o s op h u m, V I Physicorum le, negantem talia infinita esse in rerum natura. Nec valet dicere quod ad omnia illa calefactibilia est una relatio, et non variantur relationes secundum variationem terrninoram, quia eadem facilitate dicetur quod respectu orrmium non oportet ponere nec unam125 talem relationem, sed sufficit quod sit una res quae potest appellari diversis nominibus, vel eodem nomine, adiectis sibi diversis casibus obliquis. Similiter, qua ratione dicis quod respecm ormium eiusdem rationis sufficit unica relatio, eadem ratione et aeque faciliter dicam ego quod 130 respectu quorumcumque, etiam specie et genere distinctorum, safficit una relatio, ita quod non oportet ponere tales relationes extra animam distinctas specie. Sic igitur mihi videtur quod opinio A r i s t o t e l i s fu i t quod sola nomina sunt ad aliquid vel relativa. E t isti opinioni concordant 13 multi g r a mma ti c i, ponentes ad aliquid vel relativum esse speciem 5 nominis. Unde P r i s c i a n u s, i n Maiori Volumine, libro III, cap. De nomine17,enumerans multas species nominis, inter alias enumerat 'ad 110 advenire] alicui add. O C 1 1 0 - 1 1 ipso... mutato] sine illius mutatione cui adv eni t D, ipso non mutato Gem. 1 1 1 mutato C, mutante A A IB E I, (piad corr. V ' 1 1 2 sec. Philos.] Philosophus A CV ', ont. I 1 1 5 narn] qui a D 1 1 8 res ' Qm. A V 4 1 CIK 1 9. -1 22 13 una] S unica e dAC . K .V ' , 1 2 6 tal em orn. A I D V totam s r o 4 eC D l al 1t 2i e7 o nadiectis] e m adiectivo o r additis n A ., additis C 1 2 9 dicis] di c i t B C I 1 3 1 eti am ] possit o . . C I p1 3 o2 ponere] B t e pl ures s add. t sive A n' ,C e t sy ' I, o m A] I D I 1 3 6 rel ati v um] rel ati onem B (138 alias] h o c rym4 . ) illas A ' D 1 2 0 1 4 Aristot., Physica, V, c. 2, t . 10: "Neque est in ad aliquid: contingit enim t o t a ]
altero mutato veram esse alterum non mutans" (225b 11-13). 1 5 Aristot., Metaph., V, c. 15, t. 20 (1020b 28-29). 1 8 Aristot., Physica, sed potius III, c. 5, tt. 35-36 (204a 8 - 206 a 8). 1 7 Priscianus, Insta. gramma., II, c. 5, n. 28 (ed. A. Krehl, 1, 75).
DE PRAEDICAMENTIS
159
aliquid', dicens: « Ad aliquid dictan' est quod sine mtellectu illius ad 140quod dicturn est proferri non potest, ut c s e r v u s ' . Nam dicendo filium etiarn patrem, et dicendo servurn dominum quoque intelligo; quod si intereat, una interirnit Alud quod ab eo intelligitur ». Eandem sententiam dicunt alii g r a m m a t i c i, sequentes praedictum auctorem.
[CAP. 50. QUODRELATIONONSIT ALIARESA REABSOLUTA] Pro ista opinione posstmt normulhe rationes adduci, sive concludant sive non, ad praesens non curo. Unde arguitur sic: si relatio esset res extra animarn, distincta realiter 5a re absoluta, sequeretur quod potentia materiae primae, qua potest recipere formam, esset alia res a materia; consequens est falsum, quia tunc essent in materia infmitae res, ex quo potest successive infinitas formas recipere. Item, si esset taus alla res, quandocumque asinus moveretur localiter io hic inferius, quodlibet corpus caeleste mutaretur et reciperet aliquam rem de novo in se, quia aliter distaret ab isto asino nunc quam prius, et si distantia esset alla res, vere perderet unam rem et aliam de novo reciperet. Itern, ttmc in isto corpore essent infmitae res. Probatio: quia a qualibet parte alterius corporis distat realiter; sed partes alterius corporis sunt infmitae; igitur in isto corpore sunt distantiae infmitae ad infinitas partes alterius corporis. Praeterea, istud lignum est duplum ad suam medietatem. Si igitur illa dupleitas sit taus res alla ab isto duplo, eadem ratione relatio qua istud lignum excedit medietatem suae medietatis erit res alla existens in 20isto ligno, et eadem ratione ad quarnlibet medietatem cuiuscurnque dietatis erit alla res in isto ligno. Cum igitur in isto ligno sint tales partes eiusdem proportionis inftnitae, et non est eadem proportio istius totius 141 etiam] et A C V 4 add. C 1 4 2 i ri teri mi t] i nteri murtt A , i nteri mi tur B , i nteri mi E 1 4 3 praedicturn anetointclligo i a m reml c,andeal auctoritatem I 1 K , CAP. 50. - 2 P ro] Visa opinione, alias p ro A i s t a ] amera add. A l D :1 n o n n u l l i e j m ul tae A , i a m immensae a C, d etiam d mille V 4 .4 .] quodc umque A l D 1 1 et] p e r consequens add. B E I 1 2 alta] aliqua A l C I t m a m ] 10 quodl e s add. Cs e C It l 1 6 alterius orn. B C I 1 8 dupl ei tas ] dupl i c i tas C [ I C d u p l o ] e t add. C1 1 1 aliara a l p i qa u t a 4 etiam add. Ca m p . 1 9 e ri t ] es t A A ' C 2 0 et om. I V ' 2 1 a l l a re s ] al i qua re s a l t a a rd ed m. ,exsistens V4 A ] l 5 p a p t r ei m r a r
160
PARS I CA P . 5 0
ligni ad quascumque duas illarum partium, sequitur quod in isto ligno enmt relationes infinitae, distinctae specie. Si d i c a t u r 1: illae partes illius ligni non sunt i n actu sed i n 25 potentia, et ideo relationes illae non sunt infinitae actu, c o n tr a: illae partes sunt in rerum natura, quia aliter ens componeretur ex non-ente; igitur relationes correspondentes istis partibus sunt in rerum natura, et per consequens res infinitae, distinctae specie, sunt in isto ligno. Praeterea, hoc lignum realiter est duplum ad suam medietatem, 3o igimr in hoc ligno est realiter et actualiter relatio dupleitatis ad suam medietatern. Sed non plus est una pars in actu quam alia, quia omnes partes sunt similes; igimr quaelibet alia pars est in actu, ita quod ad eam potestesse relatio realis. Ergo ad quamlibet erit relatio realis et actualis; et illae partes sunt infmitae; igitur in isto ligno sunt infinitae relationes. 35 Praeterea, si aliqua relatio sit taus res, dupleitas erit taus res. Tunc quaero: aut illa dupleitas a ad b est accidens divisibile aut indivisibile. Non potest dici quod sit accidens indivisibile: tum quia in isto ligno nullurn est accidens indivisibile quod denominet tomm illud lignum; tum quia quaero de primo subiecto illius accidentis: aut est divisibile aut 40 indivisibile. Non indivisibile, manifestum est. Igitur oportet quod sit subiectum divisibile; sed subiectum divisibile non potest esse primurn subiecturn accidentis indivisibilis; igitur illud accidens non est indivisibile. Nec potest dici quod est accidens divisibile et extensum, quia quaero de partibus illius accidentis: aut sunt similes aut dissimiles. Si sirniles, 45 igitur conveniunt i n nomine et definitione totius, et per consequens quaelibet pars dupleitatis erit dupleitas; et per consequens quaelibet pars erit dupla ad illud ad quod totum est duplum, quod est absurdum. Si sint partes dissimiles, igitur distinguuntur specie, et per consequens si componant unam rem, oportet quod una illarum rerum sit actus et alia 50 potentia, et per consequens dupleitas componeretur ex actu et potentia. Similiter, si una pars esset actus et alia potentia, et actus et potentia 23 duas] medietates add. A J D 2 5 di c atur] quod add. D K 2 6 actu om. A C V 7 q CuI qiu i aa] guando A ' D , tamen A , c ura V ' M eri t] est AJ C, potest esse B Qm. I V4' 3 22 plus] pri us 35 i nfi ni tael ] i n ligno / V D , et add. isto A ' re l a t i o n e s ] partes A , rabones y ' , reales add. D 3 6 dopleitas... res Qm. D e r i t ] est A 'C I 3 7 anta] accidens add. A C I K V ' 4 0 de] i l l o add. C I , p ri m o om. A l D 4 3 i g i t u r. . . i ndi v i s i bi l e o m . A ' D 50 re ru m om. A C I V 4
4 5
S i ] s unt add. A l D
4 7
e ri t] est A ' B E
1 Cf. similis responsio Gualteri d e Chatton a d simile argumentum In Sera. (Reportatio), d . 30, q. 1, a. 4: "Respondeo: aut procedit de relatione modo potentiae, et tunc nego consequentiam - (co d . c i t . , f . 6 3 v a ) .
DE PRAEDICAMENTIS
1
6
1
guando faciunt unum non distant situaliter, oporteret quod illae partes non distarent situaliter, et per consequens non constituerent unum exten55St1111 nisi ponantur aliae partes praeter filas. Item, pro ista opinione potest argui t h e o l o g i c e sic 2: omnem rem quam potest Deus acere mediante causa secunda efficiente potest per se facere sine omni causa secunda efficiente. Curn igitur in isto efficiente ponatur quidam taus respecms efficientiae causatus a Deo mediante 60causa secunda, poterit Deus illum respectum facere sine hoc quod aliqua causa secunda efficiat simul cum Deo. Ponatur igitur in esse, si sit possibile. Quo posito probo quod posimm sit impossibile: quia si Deus efficit istum respectum in isto, igitur illud est efficiens, quia tunc sicut in quocumque est albedo illud est album, ita in quo erit ille respectus effi65cientiae illud erit efficiens. Sed si illud est efficiens, et non est efficiens nisi respecms, igitur non solus Deus efficit istum respecmm. Et ita ex posito sequitur suum oppositurn, et per consequens non est possibile. Praeterea, omnem rem quam Deus conservat sine alía re, potuit vel potest producere de novo etsi ilh alla res non sit nec unquarn fuerit. Si ergo paternitas qua pater refertur ad filium sit alla res a patre et filio, et Deus eam conservat sine generatione, quia illa praeterita est, igitur potest vel potuit Deus istam paternitatem de novo producere etsi numquam fuisset illa generatio, et per consequens poteHt aliquis pater esse illius quem non genuit. 75 I t e m , ponatur quod Deus creet de nihil° unum hominem, post quem creet alios homines, et postea alii generentur. Quo posito arguo sic: qualis res et in aliquo istorum hominum potest Deus de sua potentia absoluta acere talem rem in isto homine; sed fdiatio est in uno illorum hominum; igitur potest Deus acere talem filiationem in isto. Et 80per consequens, isto posito, iste erit filius, et nonnisi hominis. Et non 53 oporteret] mnc add. D 5 4 unum ] compositurn add. I 5 8 secunda] faciente ve! add. A 59 quidam] quidem CIV' , om. D 6 2 Quo posito pr obo] sec. regulam Philos. I Priorum, quo(!) posito possibili in esse nullum sequitur impossibile ve] I q u o d ] i l l ud add. A pos i tum ] totum A l K 63 tunc om. D I V 4materia 6 adj. 5 A I al a] aliqua C I , i n A 7 2 vel] poterat ve! add. I 7 3 aliquis] aliquid C, eom.sI t 7 ' 4] quem ] quod C 7 5 - 7 6 post quem ] pr i us quam A E , pasteo C, post htmc I e r post... 75-76 i generentur] t es omnes alios adrdhilet et postes al l i generentur ab isto, per positum, de novo 7 7 istorum] illorum D 7 8 remi esse C, cm. I hom i ne] qui numquam fui t prius C Comp. E add. C I 7 8 - 7 9 illor um ] istomm Al C Va 7 9 tolera] reno scilicet adj . K 8 0 iste] l i l e I n] cum non erit filius ossi D hom i ni s] Edius add. I eACE nonni s t ' ] e 2rCf. Olivi, Quaestiones in I I Sera., q. 28 (e i t d. c i t . , I V , A 4 9 4 . ) . ' 11 O C KM AM , 5 1 . 1 1 ~ L O G IC A E E ,
162
P
A
R
S
i CAP . 5 1
est aliquis alias homo ab isto nisi iunior eo, per caus=; igitur iste homo erit filias hominis iunioris se, quod contradictionem videtur includere. Aliae rationes innumerae possent adduci pro ista opinione, quas causa brevitatis omitto s.
[CAP. 5 1 . D E OBEECTIONIBUS Q U A E POSSENT FIER I C ON T R A PRAEDICTA]
Et quod haec non sit opinio A r i s t o t e l i s, fortasse quis obiciet 1. Primo quidem ex dictis in Categoriis 2 dicit:, «uEorum b i quae e n secundum u m e rnullam a n complexionem s dicuntur singulum s aut significat p r a substantiam e d i c aut a quantitatem m e aut qiinlitatem », e t sic de allis.nExt quo a videtur intendere distinctas res distinctis generibus importan, et ita cum relatio sit unum decem generum, importabit rem aliam ab his quae per alia genera importantur. Praeterea, in eodem dicit : « Ad aliquid sunt quaecumque hoc i p s = quod sunt aliorum dicuntur P e r quod excluduntur substantiae, quae licet sint aliorurn, non tamen sunt ad aliquid. Hoc autem non videtur verum de terminis nec de rebus extra quas absolutas dicunt. Relinquitur igitur esse aliquid aliud ab his cui competat esse ad aliquid. 81 alius om. A A 1 immere et C I p r o . . . opinone] mul tae alise rationes C I q u a s i a d praesens add. 1 videntur C 8 2 Cm. cap. ex codd. constanter collatis om. A B DI V ", sed y ' notat i n mg. : H i c est defectus h o 51.m - Hoc i unius capitali n i s quod sic im:ipit 'E t quod haec' ; i n K hoc cap. legitur i n tabula capitulorum cum nota: Is tud cap. praecedit o mi n ordi ne cap. qualitatis [quod est cap. 55]; cod. 26 S. Gem. notat i n mg. : Discipulus Oc arn . [probabiliter Adam Wodeham1, el scribit solum usque ad induc itur (l i . 119). Pro hoc cap. contulimus elican codd. A A F ( = Flor., L a l D tniam o i n supradictis A ' 6 - 7 et... allis] aut ad al i qui d etc. A ' 8 dec em generum] de decena E . X I I primis 8generibus F 1 0 c odera] l oc o add. C , l i b ro add. FO 1 1 al i orum di c untur] ad aliud s . (aliquid 3 F) s unt A ' F O K 1 3 v ez um... di c untl d e rebus absolutas A ' 1 4 al i qui dt] al i ud A l 4 ) A l e t l a O 8 Rationes innumeras adduxit Ockham pro ista opinione in suo commentario e ] ( In I eSent., d . 30 e t 31 (ed. Lugduni 1495); in Expositione lib ri Praedicamento= t V rum Arista., a cap. 12 (ed. cit.); e t adducet in Quolibet V I et V I I (ed. Argeni l . tinae a1491). O t m t oCAP. 51. - 1 Capitulum istud, quod in pluribus codicibus manuscriptis desia b . deratur, d in quibusdam yero alio loco legitur, probabiliter ab Ad a m Wodeham l d a (Woodham) redactum est, auctore Summae utique volente vel saliera consentiente. . t Cod. DBibl. commun. S. Geminiani, 26, qui solum partem huius capituli habet, et . i n cap. 54, notat i n margine: "Discipulus Occam". quidem post z Aristot., 2 n u 0 Praedimcamenta, e cap. 4 (lb 25-27). A r i s t o t . , ibidem, cap. 7 (6a 36-37). 7 r a 1 e ] ) i 3 d
DE P RA E DICA ME /MS
1
6
3
15 A d h u c , quomodo vera erunt quae A r i s to te l e s i b i d e m docet de relativis, ut quod contrarietas inest in relatione, et quod relatio suscipit magis et minus, et quod relativa sunt simul natura? De terrninis enim et rebus absolutis, ut videtur, verifican i non possunt. Hoc etiam persuaden i videtur rationibus ex principiis A r i s t o20 t e l i s 5 deductis: « Impossibile enim est idem simul esse et non esse sed absoluta sunt relatione transeunte; necesse est igimr ea esse distincta. Ulterius, passio realiter differt a subiecto, cum realiter demonstretur de eo; et idem non demonstratur realiter de se ipso. Aequale autem et inaequale, et nonnulla relativa, sunt passiones, cum sit proprium quan25titati aequnle vel inaequale dici, et qiislitati simile vel dissimile, ut docet A r i s t o t e l e s i n Praedicamentis 6 . I gItem, i t uquod r est e tprincipium c . operationis realis necesse est esse reale. Relatio autem videtur esse huiusmodi: aliqua namque aliter et aliter proportionata e t ordinata faciunt delectationem, quam non facerent 30indeterminata proportione, vel ordine circumscripto. Amplius, quomodo salvabitur distinctio decem praedicamentorum7, quorum septem ponuntur relativa; et distinctio entis creati in absoluturn et respectivum; aut entis extra animan in decem categorias ? Quomodo etiam consueta et COMMUIleS locutiones stare poterunt, u t quod pater 35patemitate est pater; et fdius filiatione est fdius; et similis similitudine est similis, non enim nihil° est similis; aut quod relatio est accidens, et his simula ? Impossibile quoque videtur sine respectu unionis astruere quem ad modum uniatur forma materiae, pars parti in continuo, accidens suo 4 , 3 16 inest] est C F 0 ',i n relatione] relationi A ' 1 7 enim] vero O, ont, Al C 1 8 absolutis] s quia add. Al , milla add. C 1 9 etiam] autem CEXO e x ] aliis add. A' 2 1 rwat] babetit esse A' u 24 nonnulla] alia add. FIC passiones] alioruna add. F 2 5 vell] et A l 0 dissimile] dici add. Al K esse] tos add. O 2 8 buiusna.1 principium, guate etc. C i b 27 autem A'C, i n determinata EF, destructa O ir pr opon] ordinata A' v e ] ] t a l iCq u3 a 0] indeterrn.] a l t indebite a F i etI AlF I 3 2 septem... et septem relativa sive respectiva A' I distinctio] n arelativa] m tria q ponuntur u e absoluta ] t r p . p. fatetur (lin. 42) A ' 3 6 non__ quod] et e : O, orti. 1 A' - 3 3 -n3 7 Quomodo... m e divisio huiusmocli cl e .imtliter A , non-cm non est similis F ni hi l ° O, relatio Al C EK c t 4 Aristot., ibidem (6b 15 - 8a 12). A r i s t o t . , Metaph., M , c. 2 , t . 4 o (996b 3). 8 Aristot., Praedicamenta, cap. 6 et 8 (6a 26-27; h a 15-16). 7 Guale terus de Chatton, In I Sent. (Reportatio), d. 30, q. 1, a. 1 quaerit an negmtes relat tiones reales possint salvare decem praedicamenta (cod. cit., fr. 62v-63ra). ° Haec s sententia cuiusdam antiquioris auctoris esse videtur. p i
164
P
A
R
S
I CA P . 5 1
naturas corporeas non solum Lex Christima sed et onmis natio, ritus et secta fatetur; et hoc ipsum apud magos, pythones et ceteros superstitionum huiusmodi sectatores familiarissimum est. Si praedicta etiam opinio esset vera tunc idem esset in diversis praedicamentis, quod A r i s t o t e l e s 9 non recipit, ut videtur, cum apud 45 eum propositio negativa in qua unum praedicamentum negatur ab alio sit immediata. Ex his forsm putabit aliquis P h i l o s o p h u m aliter esse opinatum quam superius ostenstun est. Sed diligenter consideranti non debet propter has rationes videri ambiguum A r i s t o t e l e m ta l a entia 50 extra animam nullatenus posuisse. Quod enim primo inducitur n o n arguit distinctionem rerum correspondentem ihis distinctis incomplexis, sicut nec arguitur distinctio rerutn in Deo ex hoc quod dicimus nominum divinomm alia significare iustitiam, alia sapientiam, alia bonitatem, alia potentiam, et sic de aliis; 55 vel in equo ex hoc quod dicimus nominum de equo dictorum aliqua significare equi substantiam, aliqua mobilitatem, aliqua corruptibilitatem, et sic de ahis. Sed est sensus talium locutionum quod terminorum de Deo dictorum quidam important quod Deus iustus est, quidam quod sapiens, nuidam quod bonus, et sic de aliis; et quod terminorum de 60 equo dictorum quidam significmt quid equus sit, quidam quod mobilis, quidam quod corruptibilis, et sic de aliis. Eodem modo in proposito: 'singulum incomplexorum aut significat substantiam, aut quantitatem etc.', sensus est quod quidam terminorum significant quid res est, quidam qualis est, quidam quanta est, q u i a m ad quid est, puta cui 65 similis vel aequAlis, quidam quid agit, quidam quid patitur etc. Manifestius igitur A r i s t o te l e s expressit naturam praedicamentorum V Metaphysicae11, dicens: « Quoniam igimr praedicamentorum alia quid est significant, alia quale, alia quantum, alla ad aliquid » 41 nati o] ac ti o C , ra ti o F, om. A ' 46 al i o] al tero p r a e d i c a m e n t o add. F O
4 2 5
pythones cm. A ' C E K 0
propter] p e r A l 0
4 3 5
1
huiusm. om. A l C E K posuisse] fi nxisse F
54-55 a l i a l -4u a ' ' ] al l a E F 5 7 equi ... al i qua' om. E , n o b i l i t a t e m C E K 5 7 - 5 8 c o rru p t i p o l e n q 1 tiam, al i qua diligibilitatem, al i qua intelligibilitatem, al i qua sanitatem, al i qua c reationem, al i qua pas a l i q u sionem C, possibilitatem, alla creationem passivam F, al i qua potentialitatem, al i qua diligibilitatem, a l i a A qua 1 intelligibilitatem, al i qua creationem passivam O , om. K 6 1 q u i d ] q u o d F O 6 1 - 6 2 m o bilis] mortal i s C , nobi l i , s i t K 6 2 - 6 3 propos i to] c u m di c i tur add. F 6 5 q u i d ] al i qui d A l C E 0 5 67 i gi tur] autem F II naturam] numerum C 6 v 9Aristot., Anal. Poster., I , c. 2 et 32 (72a 8; 88b 17-21). 1 e l4-9. c1 )1 S Aristot., u p rMetaph., a , Vl , c. i 7,n t. .14 (1017a 24-27). ] e t i a r n
DE PRAED I CAMENTIS
1
6
5
70etc. Est ergo mens A r i s t o t e l i s non qui termini quas res significent, sed intendit ostendere quomodo aliqui termini sunt absoluti, aliqui connotativi, aliqui relativi, sicut a l i b i 12 sufficienter declaran= est. Eodem modo ad aliud 13 dicendum est quod secundum mentem A r i s t o te l i s ipsi termini proprie dicuntur ad aliquid seu relativi 75'qui hoc ipsum quod sunt aliorum dicuntur', hoc est ex hoc quod sunt tales termini sic significantes aliquid, aliud dant intelligere, ita quod nulla propositio in qua praedicatur taus terminus de aliquo potest sciri nisi sciatur determinate illud quod dat intelligere. E t propterea tales termini 'caput', 'ala', 'manus e t huiusmodi non sunt ad aliquid: quo— 80cumque enim horum viso potest sciri quid tale sit, puta 'caput', 'manus', quamvis ignoretur cuius sit. Quo modo autem sit in relatione contrarietas: considerandum est quod contraria quandoque dicuntur quorum unum non compatitur secum aliud realiter, ita quod ad utrumque potest esse motus proprie, 85sicut albedo et nigredo sunt contraria. Quandoque yero dicuntur contraria termini qui non possunt simul de eodem respectu eiusdem verificari. Et hoc modo contrarietas est in terminis relativis, u t 'simile' et 'dissimile', 'aequale' et 'inaequale' contraria sunt, cum de eodem respectu eiusdem verifican i non possint. Suscipere quoque magis et minus' 90sumitur aliquotiens pro vera additione rei ad rem, sicut albedo vel lux suscipit magis et minus; quandoque in praedicatione, puta cum aliquod nomen recipit comparationem, et sic relatio suscipit magis et minus, quod tamen non semper contingit propter additionem rei ad rem sed plerumque propter solam ablationem, sicut inaequale fi t magis aequale 95propter ablationem partis suae. Unde sicut contingit aliquando aliquid denominan i nomine relativo propter mutationem in altero solum, ita contingit 'magis et minus' sic denominan i propter solam mutationem in altero vel ablationem in se ipso seu augmentationem alicuius absoluti in se ipso. Similiter etiam relativa dicuntur simul natura, non quia sint aliquae 70-72 Es t.. e s tet alias A ', quod termini tamquam K 7 5 es t] quod add. CF 7 6 al i ud] al i qui d A ' F termini, alias t r n . add. FO 7 9 caput... manas] angelus, apostolus A ' 8 0 qui d] quod C F0 !: tale] 77 de]csubiecto C talis A ' F O , tal e sit trp. A ' 8 0 - 8 1 c apur.. manusl angelm ve! apostolus A ' 8 9 eiusclem] simul 7 add. O0 9 0 %TI] e t A l C l u x ] ni x C 9 2 c ompar.] praedicationem F 9 8 sexi] i n al tero v el add. F m 11 alicuius] subiecti add. A ' e r t s ] la Cf. Guillelmus de Ockham, Expositio libri Praedicamentorum Aristot., cap. 7 i n et 12t (ed. e cit.). 1 3 Supra, un. 10-14. n t i o F q
166
PARS 1 CA P . 5 1
res q u a = una necessario exigat aliarn et e converso, sed ex hoc quod siesseexsistere praedicatur de uno significative accepto, necessario verificabitur de alio, eodem modo sumpto. Sequita ditnidium est' etc edconverso. r e n i m u p l u m Ad aliud" dicendum faciliter, concedendo conclusionem quod abso-tos e s t , iuta distinguuntur a relationibus, quia relationes dicuntur termini e realiter r g o relativi, qui realiter distinguuntur a rebus extra. Saepe tamen hic modus arguendi decipit imperitos, ut cogat ad pluralitatem rerum, quas in rei ventate ponere non oportet; ut 'creatio est, conservatio non est, igitur creado distinguitur a conservatione'. Sed guando tnlis modus arguendi ito teneat, in s e q u e n t i b u s apparebit. Si di c as quod album realiter de non-simili fi t simile, circumscripto omni termino, ergo aliquid habet quod non habuit, d i c o quod album de non-simili fit realiter sir/lile per hoc solum quod fi t unum aliud album et non per adventum cuiuscutnque novae rei in ipso. Quem- 1 admodurn enim Deus de non creante fit creans et columna de non15 dextera fit dextera sine quacumque re nova recepta in eis, sic in proposito existimandum est. Quod yero inducitur de passione et suo subiecto 15 praecognito , f a c quid i l i t est e rpassio s demonstrabilis: o l v i t u quae r non est aliquid realiter120 exsistens extra in subiecto, sed est quoddam praedicabile per se secundo modo de subiecto, natum supponere pro eodem pro quo subiecmm supponit. Et hoc modo 'simile' vel 'dissimile', 'aequale' vel 'inaequale' dicuntur passiones qualitatis vel quantitatis. Ex hoc 16 etiam quod experimur diversos effectus causani per hoc 125 quod aliqua aliter et aliter disponuntur et ordinanmr non est putandum rehtionem, quam significant, esse causam illorum, sed absoluta potius quae sic et aliter proportionantur. Sicut enim causa nunc potest aliquid causare quod non pHus fuit ex hoc solo quod est approximata passo, et 105 conclus.] scilicet add. F 1 0 7 qui O, quia (ski m o d u s ] loquendi vel add. O
1 0 8 eogat
ad] cogantur concedere A, ponendam add. O pl ur al . ] plurificationem C '1 rerum] extra add. A l 111 sequentibus] di c etur v el v i d. A l
1 1 2 al bum..
, s i m i A' l eII 'album] ] a albedo l i q Ku 1a 1n 3 d quodl o consimile prius add. AlCF 1 1 4 simile] hoc est vid. A' »per] d propter Ael 11 unum ] sicutn add. C,onigrumnaut vid. K 1 1 5 adventum cutusc.] additionem alicuius K c o n s i m i l i 116 enirn Deus]t dieimus quods A 1 !1 8 exist.] dicendum A' , intelligendum C 1 2 0 pauto] nam p o e passio add. F O dem vid. C ' t quae] qui a A ' , om F O 1 2 1 extra om. F O fi e ons trr .] de natura i 125 experimur] exprirnitur CF diver sos] diversortun C 1 2 7 causam] terminum F 1 2 8 sic] ordinantur add. F !i et] v el A l I aliter] dis pontmtur %el add. A ' , et aliter add. F 1 2 8 nunc ] n o n CF,
Al OK
Ibidem, liti. 15-21. 1 5 Ibidem, lin. 22-26. 1 6 Ibidem, liti. 27-30.
DE PRAEDICAMENT1S
1
6
7
130non propter additionem cuiuscumque novae rei, sic et in musicis et picturis aliqua cliversimode proportionata causant delectationem quam aliter non causarent. Quod yero consequenter additur de distinctione praedicamentorum 17 135illam , esse famosam tantum, et ideo nemo cogitur eam sine efficaci proq u tenere. P e r i p a t e t i c i yero, dictis A r i s t o t e l i s inhaebatione i b habent aliter dicere, videlicet quod distinctio praedicamentorum rentes, u s sumitur ex distinctione rerum quas important sed potius ex distincnon d a interrogatorum de individuo substantiae, ut docet A v e r r o e s tione 140m VII Metaphysicae 19 f o n aut significare decem res quarum nulla significatur nisi per . N animam, an i illorum, e unum m sed doctrina P e r i p a t e t i c o r u m astruit decem cu t fore p genera a ndecem terminos easdem res aliter et aliter importantes. i d Quemadmodum u m enim octo partes orationis" possunt esse distinctae et t e45tamen 1 s significare idem, u t ' a l b e s c e n s ' , 'albescere', 'a l e ', sic d i distinctione praedicamentorum potest stare identitas rerum quas t cum f fi e d important. c c e m Sitniliter distinctio entis per absolutum et respectivum21 non est entis u quantum le g in nens sed terminorum, sicut distinctio per abstractum et cont a r peraproprium et appellativum, per adiectivum et substantivum, 1e50cretum, t e nulla e cum s res proprie dicatur absoluta vel respectiva. Quare enim dicem . s retur absoluta? e Aut quia distinguitur a quolibet e t tunc relatio, E r quam m o d e r n i ponunt extra, esset absoluta, cura ponant eam e t s i 130 ett] i n add. F O 1 3 3 addi tur] adnectimr EK, adi ungi tur O 1 3 3 - 3 4 praeclic.... A v i c .] e ina tri a absoluta x et septem respectiva. Di c endum est divisionem A l 1 3 4 i am] i deo O, tamen add. FI! A v i c l clistinctionem add. F 1 3 5 eam om. A ' C s i n e ] radone add. F effi c ac i ] sufficienti C, efficienti t E,mevidentir K , rati one v el add. A ' 1 4 0 genera] praedic amenta K e s s e ] dec em add. K ,, res ] d a quasdam add. C F 1 4 1 nul l a] u n a non F 1 4 3 f o re ] esse A l 1 4 5 i dem] hec t secundum diversos modos signiñcandi add. A l a l b e ] albescit O , Qm. A ' C ,, s ic ] i t a A l 0 1 4 9 sed] est i add. C , est distinctio add. A l 1 5 1 cuna] unde F, u t O 1 5 1 - 5 2 Quare... di c eretur] quamvis x di fferant F 1 5 2 tunc ] i deo C F etiam i t 17 Ibidem, lin. 31. 1 8 Avicenna, Sufficientia, II, c. 2: "Nos enim non cogimur observare hanc regularn famosam qua dicitur quod decem sunt genera A quorum uniuscuiusque est certissima generalitas et quod nihil est extra ipsa" (ed. v Venetiis, f. 25va); cf. Olivi, Quaestiones in I I Sent., q. 58: "Ad tertiam dicunt quod i Aristoteles nulla sufficienti ratione, immo fere nulla ratione, probat suum clictum, c absque ratione creditur sibi tanquam deo huius saeculi" (ed. cit., V , 482). sed 1e 9Averroes, In Aristot, Metaph., VII, t. 2 (ed. Iuntina, VIH, f. 72v). P r i s c i a nus, 21Supra, un. 32-33. n Instit. grammat., II, c. 4, n. 15-17 (ed. A. Krehl, I, 66s.). n a
168
P
A
R
S
I CA P . 5 1
distingui realiter a quolibet alio. Aut quia non coexigit aliquid aliud seu non dependet ad aliquid aliud: et sic nullurn accidens esset absolutum,155 nec forma substantialis, nec aliqua creatura; horum enim quodlibet alio indiget et ab alio dependet u t sit. Aut ditimr absoluta quia potest per se intelligi, non requirens terminum suae cognitionis: et tunc materia et orrmia actidentia et divinitas non essent absoluta, si secundum opinionem m u l t o r u m nec materia sine forma net accidens sine su-160 biecto net deitas sine personis potest intelligi. Vel si haec dixeris posse per se intelligi, nulla ormino remanet ratio quin etiam illa forma respectiva possit per se intelligi. Et quod additur " de divisione entis extra animam, patet evidenter litteram VI Metaphysicae23 intuenti quod illa non est divisio rerum extra165 sed terminorum, sicut et illa quae ponuntur in Praedicamentis et V Metaphysicae ". Tu m quia dicit compositionem et divisionem aliud esse ab his quae mens copulat et dividit; tu m quia postremo subiungit quod e n s dititur multipliciter, sicut dictum est in his quae de quotiens. Hoc enim significat quid est, hoc autem quale aut quantum »170 etc. Constat autem quod haec non possunt competere rebus sed terminis, quorum proprie est compositio, divisio et s i g n i fi Quae c a dyoe. r falsa nonnulla o et fabulosa esse constat, sicut latissime patet perstrutanti volumina c o de his edita a m o d e r n i s 27, licet eorum aliqua verum175 habeant n sintellectum, ut quod pater paternitate est pater et filius filiatione est filius u e ett similis similitudine est sirnilis, et his similia. In quibus locua 154 al i o om. F O II A u t ] hoc e s t add. F 1 5 4 - 5 5 n o n . . , n o n del. F 1 5 6 substant.] i mmo s add. A l C F 1 5 9 e t 1 m . a nec A add. l sineomateri A ' n e c l ] subiectum sine accidente nec add. A ' 1 6 1 nec ... personis ora. A ' u d i v i n i t a s ] 161-63 V el ... i ntel l i gi ora. A J E 1 6 2 - 6 3 nul l a... e t h o c di fferenter, u t c redo C . om. K d en i t a s 162 qui n etiam] etiam c ura F 1 6 4 quod] postea add. A ' ev i c i enter] per add. A ' C O, ad add. sed del. F E K , o165 V It] 5"mA ' , V I I F i n t u e n t i ora. A l C ' e x t ra ] animal:ti add. O 1 6 6 et ora. A l 0 1 6 7 qui a] .non add. q u o d add. A d O 1 7 r 0 n significat] A 1 e Fs 1t 7 1'o rebus F F 1 7 4 nonnul l a] n o n v era F, y e ro add. A ' 1 7 5 v erum ] aliud ] .relationibus ,nullum q u i Fa l e ] sh cdo i dc ]a . 22 Supra, un. qA u l C 33. 2 8 Aristot., Metaph., V I , c. 4, t . 8 (1027b 29-34). i i" a Metaph., V, cc. 7-30, tt. 13-35 (1017a 7 - 1025 a 34). 2 8 Aristot., Aristot., Fa d u t ] Metaph.,u V II, c.t 1 , t . e1 (1028a 10-12). 2 8 Supra, un. 33-37. 2 7 Praeter 1a e 6expositores m lib ri Praedicamentorum Aristotelis, de relatione multa scripserunt etiam 0A l C r theologi, praesertim cum distinctiones 30-31 L ib ri I Sententiarum exponerent. Cf. n, e cGualtems e lBurlaeus, De relativis (ed. H. Shapiro et M. J. Kiteley, Franciscan Studies, lXXII (1962), 159-71); Haervaei Natalis, De relatione contra Durandum et Durandi de l f o rS. Porciano, m O. P. Quodi. París., q. 2 (ed. T. Tallada, Kyoto 1966). a a t i o
DE PRAEDICAMENTIS
1
6
9
tionibus non oportet fingere rem aliquam per quam pater sit pater et filius sit filius et similis sit similis. Nec oportet multiplicare res in talibus iso lucutionibus 'columna est dextera dexteritate', 'Deus est creans creadone, bonus bonitate, iustus iustitia, potens potentia', 'accidens inhaeret inhaerentia', 'subiectum subicitur subiectione', 'aptum est apturn aptitudine', 'chimaera est nihil nihilitate', 'caecus est caecus caecitate', 'corpus est mobile mobilitate', et sic de aliis innumeris. 185 E x p l i c i t e igitur et absque ambiguitate loquendo quaelibet harurn propositionum resolvenda est in duas, utendo descriptione loco nominis, ut: Pater est pater paternitate, id est pater est pater quia genuit filium; filius est filius filiatione, id est fdius est fdius quia genitus est; similis est similis similitudine, id est sirnilis est simidis quia habet quAlitatem eius190dem speciei cum alio. Et sic de aliis. Si yero hic modus ponendi displiceat, possunt aliter salvan i huiusmodi locutiones absque rerum multiplicatione, ponendo quod abstraen = et concreturn, puta pater et paternitas, fdius et filiado, similis et similitud° idem significant. Et tunc erit sensus: pater est pater paterni 195tate, id est se ipso, sicut Deus est creator creatione activa, id est se ipso, quia creatio activa non dicit rem additarn Deo; et Deus est bonus bonitate, id est se ipso, cum eius bonitas non sit aliud quam ipse. Qualiter etiam concedendum est relationem esse accidens, docet A n s e l m u s, Monoiogion, cap. 25 28 203sit . N forma o nrealiter e informans n i m substantiam de qua dicitur, sicut albedo, sed quia d i estc quoddam i t u praedicabile r de aliquo contingenter, quod potest successive a c caffirmari i d etenegari n propter s transmutationem illius de quo dicitar q velualterius,i ut aequAlitas a et similitud°, dorninus, creator etc. Nec illud quod subiungitur de materia et forma 29 dente, , stoto u beti partibus, e c t o et spiritibus e t unitis corporibus concludit rem relativam a mediam c c inter i - illa unita. Eadem enim quaestio remaneret de re media: quomodo facit u n = e = eo in quo poneretur? Aut enim se 179 s i mi l i s '] s i c ut a d j . A ' F O
1 8 1
potenti a] n e c i n tal i bus add. A ' , s i mi l i ter add. F
182 est aptuml om. C O 1 8 5 Explicite] exemplificancio A ', absque exceptione C 1 8 9 habet] s i mi litudinem vel quia habet (i d est A ') add. A l C off:. O
1 9 6
et] similiter A '
1 9 1 ponendi] exponendi A ' F O ' salvati] declaran i A ',
1 9 7 quam ipse] a se ipso et add. similiter Deus est viven, vita, i d est
se ipso i p s e eni m est sua vita, u t expressissime 2 ' De c ado et mundo A ' 1 9 9 25] c l i c = adj . A ' 200 substantiam de qua] subiectum de quo CF 2 0 3 dominus] Deus C, et de Deo O e t c . ] et huiusmodi F
2 0 4
e t 'i abstractis F s u b i e c t o ] substancia A ' , c m. F 2 0 5 - 0 6 relativ arn] esse add. F
207 poneretur] subiective add. FO
" Anselmus, Mona., cap. 25 (ed. F. S. Schmitt, p. 43). 38-43.
"
Supra, un.
170
P
A
R
S
I CA P . 5 1
ipsa, et eadem ratione standtml fuit in primis unibilibus; aut alia unione, et tunc procedetur in infmitum. Ponatur enim illa res media per quamcumque potentiam separata ab unibilibus, deinde uniatur illis sicut acci-210 dens suo subiecto: quomodo de non unita fiet unita? An per aliam rem mediam ? Et redit pristina difficultas. Ideo dicendum est breviter sicut docet A r i s t o te l e s, V I I I Metaphysicae 80 , u b causam reddit i dicens quod illud est actus et illud potentia, quia horurn215 q u a esuo quodlibet r modo est alteri unibile, quia unum est actus et aliud poe n saut utrumque actus et potentia. Non quidem semper actus infortentia q usedoquandoque informans, quandoque movens, qu2ndoque regens mans m gubernans. et o d Et plus modis. o Ex dictis quoque manifestum est quod nullurn est inconveniens220 m apud A a r i s t o t e l e m eandem rem per diversa praedicamenta imt portan, e cum ponat scibile et scientiam, sensibile et sensum in praedicar mento i relationis et in aliis praedicamentis al. a Nec obstat quod d i ci t e 82 praedicamentum removetur ab alio, quia hoc non est propter diversita-225 t irerum tem m mquas e dimportant, i a t a sed quia unum non praedicatur de alio praef m directa et primo modo dicendi per se sed per accidens. Exemdicatione o plum: p eadem r o res p importamr o s i per creationem et conservationem, et tar tunum men i o vere n negatur e m ab alio. Sic et bic. m Sic i igitur A r i s t o te l e s opinatus est de relativis quaemadmo-230 durn a ndictum est. f Opinio q a yerou contraria duplicem videtur habere radicem. Una quidem cradixaesti quia nonnnlli nimis innituntur proprietati sermonis vulgatae phiu u losophiae, quaen multis praebuit occasionem erroris. Tum quia defectuose n u t turn m translata; quia propter 28 obscuritatem Graeci sermonis in Latinurn235 u 208 ratione] ttmc add. O 2 0 9 tunc proced.] eri t processus A l , proc ederetur C E 2 1 0 illis n orla. A l E 2 1 1 de... uni ta] climmtur n o n unita. A u t se ipsis e t est i ntentum A l A n ] a u t A l F 0 u aliarn] diana et adj . a u t per aliam F 2 1 2 E t ] s i c a d j . F r e d i t ] eadem quaes tio e t a d j . K 214 m quaerens] quaeri t A l 0 2 1 5 quod] hac e es t qui a adj . F i l l u d i hac e autern F, est a d j . A l 217 et] aut C 2 1 9 E t] sic de adj. F 2 2 4 dic it] esse adj. F 2 3 0 - 3 1 q u e m a d = e s t ] sicut d. e. ,C, orn. A l F 2 3 3 vulgatael vulgaris A ' 2 3 4 praebuit] praebet A l 0 2 3 5 m rn orn. A l C 30 Aristot., Metaph., VIII, c. 6, t. 15 (1045a 23-45). 8 1 Aristot., Praedicamenta, cap. 8 (8b 29-31); Metaph., V, c. 15, t. 20 (1021a 29). Cf. Olivi, Quaestiones i n I I Sent., q . 54 (ed. cit., V , 262). 3 3 Aristot., supra, nota 9. 33Verba "propter obscuritatem Graeci sermonis in Latinum translati" leguntur etiam in Prologo, liti. 41-42, qui saltern in uno codice (0 ) Adamo de Wodeham adscribitur.
DE PRAEDICAME/sZTIS
1
7
1
translati male intelligitur et perversus inde quandoque intellectus elicitur; tum quia dicta auctorum falso saepissime allegantur, curn tamen etiam veraciter allegatis fidem non expediat adhibere multorum errorum labe respersis. 240 S e c u n d a radix est multiplicare entia secundum multitudinem terminomm ", et quod quilibet terminus habet quid rei; quod tamen abusivum est et a ventate maxime abducens. Non enim quaerendum est in omnibus terminis quid rei sed tantum quid notninis in multis, quales sunt omnes termini relativi et nonnulli nlii, quorum quilibet aequivalet 245in significando longae orationi. Et ideo propositiones in quibus pornmtur resolvendae sunt et exponendae, utendo aliquotiens descriptione loco notninis, quia voces et conceptus decipiunt.
[CAP. 52. DE = S QUAE SECUNDUM ISTAM OPINIONEM PONUNTUR ESSE IN GENERERELATIONIS VEL AD ALIQUID]
Ista opinione sic declarata, quae mThi videtur fuisse A r i s t o t el i s, videndum est secundum istam opinionem de illis quae ista opinio 5ponit esse in genere relationis. Et est primo sciendurn quod secundum istam opinionem, sicut dicturn est 1, nihil est in genere relationis nisi nomen, et hoc vel mentale vel vocale vel scripturn; et hoc normisi nomen illud cui potest convenienter addi in propositione casus obliquus. io S e d sciendum est quod talla nomina quibus convenienter potest addi casus obliquus sunt in duplici differentia. Quaedam enim sunt quibus semper, quandocumque vere praedicantur de aliquo, convenienter addi potest sibi solum SLIUM abstractum, quod est abstractum primo 236 elic itur] generatur 2 3 7 - 3 9
n 'I n . _ respersis Qm. A '
2 3 7 etiam] etiamsi F, om. O
238 allegatis] al l egantur CF, allegantibus E, allegabilibus K 2 4 0 erni a] res A ' F m u l d t . ] s i mi l i tudinem C 2 4 1 e t ] secundurn A ' 2 4 2 abducens] al i enum A l 2 4 3 quales] cuiusmodi F 245 l ongae] u n i C K , u n i longae A l donis A l K
246 descr.] orati one F 2 4 5 - 4 6 l oc o nomi ni s ] l oc u-
2 4 7 qui a] quandoque add. A '
CAP. 52. - 4 est] nunc add. D
7
vel om. A' D
8 nonnisi mg. C , ni s i D 1 1 4 , o m . A l i
" Cf. Olivi, Quaestiones in I I Seta., q. 28: "Primo, quia ut dicunt diversitas modomm praedicandi n o n necessario in fe rt diversitatem modorum essendi, quoniam modus praedicandi potius sequitur modum intelligendi quam modum essendi" (ed. cit., W, 485s.). CAP. 52. - Supra, cap. 49.
172
P
A
R
S
I CA P . 5 2
modo abstractorurn, de quo modo dictum est p r i u s 2. Sicut est de talibus norninibus concretis 'album', 'calidum', 'dulce', 'animatum', nam nihil est album nisi sit album albedine, nec aliquid est calidurn nisi calore sit calidurn, et sic de aliis. Sed taba, quamvis ponantur connotativa, non tamen dicuntur relativa. Alia nomina sunt quae non possunt de aliquo verifican i nisi convenienter et vere possint addi eis nomina, non abstracta eorum, sed alii casus obliqui qui non sunt eorum abstracta, cuiusmodi sunt talia nomina 'dominus', 'servus', 'pater' et 'filius', et sic de aliis. Nullus enim est pater nisi sit alicuius pater, nec aliquis est similis nisi sit alicui similis. Et ista vocantur 3 relativa 'secundum esse', quia scilicet impossibile est quod verificentur de aliquo nisi tunc eis convenienter possit addi casas obhquus. Et de istis relativis, guando sunt talia quod contingenter praedicantur de aliquo et contingenter verificantur de illis de quibus praedicantur posita constantia subiecti, impossibile est scire ipsum verifican de aliquo nisi sciatur determinate ad quid dicitur, sicut impossibile est scire aliquem esse servum nisi sciamr cuius est servus, et impossibile est scire aliquem esse sirnilem nisi sciatur cui est similis. E t de istis intelligit P h i l o s o p h u s guando dicit in Praedicamentis q u o d qui scit determinate unum relativorum, scit determinate reliquum. Si autem tale relativum sic verificetur de aliquo quod non potest non verifican i de ipso posita constantia subiecti, tunc non oportet quod q u i determinate scit unum relativorum quod determinate sciat reliquum. Alia autem nomina sunt quibus quandoque addi potest casus obliquus, hoc tamen non semper requiritur. Unde quandoque quidem vere contingit dicere quod iste asinus est asinus Sortis, et quod est asinus alicuius. Quandoque autem quamvis haec sit vera 'iste asinus est asinus', haec tamen est falsa 'iste asinus est asinus alicuius'. Et ista possunt vocari 'relativa secundum dici', hoc est aliquando possunt dici aliorum vel sub aliqua Iis habitudine casual Hoc tamen non requiritur, ideo non sunt 14 prius ] cap. 5 ' add. A ' C 1 5 c alidum] fri gi dum add. D 1 6 misil si non D 1 7 mili] al i quo add. C I 1 8 non sdin. o m . D 1 9 A l a ] y ero add. , nomi na mg. V ' , eni m A C 2 0 n o mina ons. A ' C D V 4 , Editas n o nec n add. ] alieni A ' s i m i l i s l ] et sic de aliis add. A ' 2 4 v oc antur] vocat Philos. A ' D s c i l • om. s H o 2 l6 = A sunt rep. C , a 1 et] c do n td i add. n gC l I V ' 2 9 d e t e rm ] al i qui d add. A ' qui d] quod A A 'B E , quem I 3 1 similis] 27 .c o nquod v e r n e vel impossibile est aliquem scire esse fihiuni misi sciamr cuius sit s i t alicuius I) filius add. CI 3 4 n o n ' V ' n t e r , om. A C 4 1 annua' ores. A l l 3 DE 4 3 n o n '] semper add. A H requi ri tur] per se add. C C o n6 2 z2 2.7Supra, cap. 5, lin. 24-34. C f . 'nomas Aquinas, Summa theol., 1, q. 13, Ip a Ae r i s t o t . , Praedicamenta, cap. 7 (8a 35-37). a. 7, rad 1. 2 d i c a 2 n m r _ fic o b u m a
15
20
25
30
35
40
DE PRAEDICAMENT1S
1
7
3
per se in genere relationis. Talia nomina sunt manus', 'caput' et huius45modi. Unde ista manus aliquando est manus hominis aliquando non est manus hominis, guando scilicet est abscisa; quod si tunc non vocemr manus, hoc nomen 'manus' vere erit in genere relationis, et sic de consimilibus. Sic igimr ornne nomen quod de nullo significative sumptum potest soverifican i nisi vere et convenienter possit sibi addi aliquis casus obliquus alicuius alterius dictionis quam sui abstracti, est in genere relationis. Et ista possunt vocari 'relativa secundum esse', alia autem possunt vocari 'relativa secundum dici', quia aliquando convenienter additur eis casus obliquus aliquando non. 55 V e r u m ta m e n istis vocabulis 'relativa secundum esse' et 'relativa secundum dici' philosophi non utuntur, sicut nec utuntur aliis verbis quibus m a g i s t r i 5 communiter nunc umntur, scilicet 'relatione et 'relatione rationis'. Unde taus distinctio a P h i l o s o p h o nurnquam invenitur, et ideo secundum eum ita vere et realiter sunt ista relaso tiva 'causa', 'dominus' et huiusmodi sicut quaecumque alia. Unde semper vel frequenter exemplificat de domino 6 Et ideo apud A ri s to te l e m ,dominus e t hnisi o sit c alicuius q servi u i dominus. a nulla erat talis distinctio inter relationem realem et relationem rationis; n o n pdistinguit o ttamen e diversos s t modos relativorum V Metaphysicae 7 65bus e, dmodo e s qnon usest i tractandum. - e Sed sufficat nunc scire quod [secundum] A r i s t o t el em onme nomen vel habens vi m nominis, cuiusmodi est participium, quod de nullo significative sumptum potest verifican ni isi vere et convenienter contingat sibi addere et adiungere casum obliquurn alterius dictionis quam sui abstracti, est vere ad aliquid et in praeodicamento relationis, sive sigráficet substantiam praecise sive qnalitatem sive utrumque sive etiam connotet aliquid aliud in acm sive in potentia, sive affirmative sive negative sive qualitercumque. Et ideo orrmia ta -l aeffectus', 'activum-passivurn', 'producens-productum', 'agens-patients', ' 44 relationis] e t sic d e consimilibus add. C 4 7 hoc ] tamen add. C I 5 0 addi ] adi tmgi dCD11/ 4 add. A C V oderni cuti 4 amr5D 75 8 et om. A l E 5 8 - 5 9 num quam ] nus quarn C 6 0 d o m i n w ] pac er add. C I uquiaa] gdomirtus r61 rs n i add. C p o t e s t esse] est A C V scipiatur i 8] C I i dee o cm. 4 t 6r add. nsoa d c i uh n g e tr Ae A ' o m n i a ] nomi na A 7 2 - 7 3 ta l a ] nomi na : pacer add. C I a . imooD. l mCf. 'nomas Aquinas, Summa theol., 1, g. 28, a. 1 Resp. 6 Aristot., PraeA I D n,D7 2 V 14). Aristot., Metaph., V, c. 15, t. 20 (1020b 26 q camenta, u o a cap. l 7 i(6b t28 -7b e r c 7 umdi 4 .d ]e 1 1021b . ) c sar5i3 n -Kc
174
PARS I CA P . 5 2
'calefaciens-calefactum' et omnia talia in praedicamento relationis sunt 75 collocanda. Ex quo sequitur ulterius quod quandoque verba sunt in genere actionis vel passionis vel in aliquo alio praedicamento et tamen partidpia et nomina verbalia correspondentia eis sunt in praedicarnento relationis, secundum principia A r i s t o t e l i s. s o Et quod haec sit intentio sua satis insinuat y Metaphysicae, cap. De ad aliquid 8 licet relativa, « ut calefactivum ad calefactibile et sectivum ad , u dicuntur b i e n u em secabile t omne activmn ad passivum ». Et postea sequitur: « Activa e r et yero a passiva n s secundum potentiam activam et passivam sunt, et actio- 85 m o nes potentiarum: ut calefactivum ad calefactibile, quia potest; et iterum d calefaciens o ad id quod calefit, et secans ad id quod secatur, tamquarn s agenda ». Ecce quod calefaciens potest esse de secundo modo relativorum. r e l a linde t i puto quod apud A ri s t o t ele m omnia nomina et parti- 90 v oquae r non possunt de aliquo verifican i nisi convenienter possit eis cipa, u m addi casus obliquus, correspondentia secundum significationem verbis d activis eti passivis, quae non tantum secundum vocem et formam verbocrum sunt i activa et passiva sed vere significant quod aliquid realiter agit t aliquid : realiter patitur, vel quod oliquid vere facit et aliquid vere fit, 95 et « relativa de secundo modo, cuiusmodi sunt 'agens' et 'patiens', 'casunt A lefaciens-calefactum', 'creans-creatum', 'activum-passivum' et huiusmodi. l Quod etiam A r i s t o te l e s ponat nomina vel participia in gel nere relationis et verba correspondentia eis in allis praedicamentis, patet 100 a eundem in Praedicamentis, cap. De ad aliquid 9 per ,» u autem liter b i daccubitus i c i et t statio s eti sessio c :positiones quaedarn, posino yero ,ad « aliquid; iacere S vero i m i vel - sedere ipsa quidem positiones non vel stare s sed denominative ab bis quae dictae sunt positionibus nominantur». sunt, c Ex quo patet quod stare non est in genere relationis, sed tamen stai est in genere relationis, quia si sit statio, alicuius est statio. Tarnen 105 tio - 77 quo] quibus B , iSti3 CI, hoc 1 1 genere] praedicamento A l D 7 8 tamen] eorum add. A l D 82 M i a ] al i qua I 8 7 i t i l ] i l l ud B D V 4 c a l est calefacere e £det genere ] actionis add. C 9 1 c onv . orn. C I 9 5 etl ] quod add. A ' I 9 7 creansc a l ecausans f a ce t icausatum t creatum] A E , quod add. C I 9 8 eti aml autem A C V A I9 adI9aliquid K r add. V l a 4 genere e C I t 1i 0o 0n i n ]s l i]b ro add. vC l i Praedic e .]l praedicamentorum CI, i n add. A I B D 4 101 quaedam] s unt add. A E , quod exp. A ' 1 0 4 s tare] sedere, i ac ere add. C I e s t ] sunt C I ,1 re 8 8 aliquid 9 add. C I 1 0 4 - 0 5 s tati o] e t sessio add. CI, bene add. A 1 0 5 es t] lationis]8nec i n genere ad r e l a t i v o sunt C I s t a t i o l e t si sit sessio alicuius est sessio add. CI r u m ] e t 8 Aristot., ibidem (1020b 28-30; 1021a 14-19). 9 Aristot., Praedicamenta, t a m cap. 7 (6b 15 7b 14). e n
DE PRAEDICAMENTIS
1
7
5
ultimate oportet resolvere talem propositionem in talem 'partes talis corporis sunt sic distantes', et in tali resolutione habebitur expresse aliquod nomen vel participium quod de nullo verifican potest nisi sibi convenienter possit adiungi casus obliquus.
[CAP. 53. DE PROPRIETATIBUSRELATIVORUM]
Viso quid A r i s to te l e s sensit de relativis videnduln est de proprietatibus quas attributi eis 1. Et est prima proprietas quod aliquibus relativis inest contrarietas, 5non tamen omnibus. Quod aliquibus insit contrarietas patet, nam virtus et vitium sunt relativa et tamen sunt contraria. Sciendutn quod 'contraria relativa' vocantur hic illa quae non possunt simul eidem competere per praedicationem, sed cuicumque competit unum, eidem potest successive competere alud. E t isto modo 'pater e t 'filius' non surit contraria, quia idem potest simul esse pater et filius, quamvis non respectu eiusdem. Sic etiam nihil contrariatur triplo, quia cuicumque competit triplum, eidem vel potest simul aha relatio competere vel numquam. Secunda proprietas relativorum est quod suscipiunt magis et minus, 15quamvis non omnia, nam aliqua sumpta cum istis adverbiis 'magis' et 'minus' possunt de aliquo praedicari successive, sicut aliquid est primo magis simile alicui et postea minus simile vel e converso. Sed hoc non est possibile de triplo nec de duplo nec de aequali, et sic de multis aliis Tertia proprietas est quod omnia relativa dicuntur ad converten20tiam, hoc est cuicumque relativo potest addi casus obliquus sui corre107 expressel et determinate add. CI 1 0 9 adiungi] addi A, addi vel adiungi A' , coniungi I, expresse adj. CAP. 53. - 2 Viso] nunc add. C I e s t ] consequenter add. C 5 omnibus] relativis adj. I, ut patebit add. C I Q u o d ] autem add. BD 1 patet] manifeste add. C I 7 Sciendum] timen add. CI, est add. D 8 praedic.] directam add. CI 9 unum] correlativorum adj. C, relativorum add. I al i ud] alteram C, reliquum AA' D E 1 0 filiusl quae sunt expresse relativa add. C I 1 1 filius] et eodem tempore adj. C 1 2 eidem] successive add. C I , vel om. AA' E , simul] aliqua add. A 1 3 numquam] potest sibi aliqua rehtio competere. Et hace est prima proprietas relativorum uno modo dicto(!) add. C I 1 5 omnia] relativa add. C I 1 6 praedicari] verifican i K 1 7 simile'] vel dissimile add. C I et postea minas om. C si m i l e' om. CI 1 8 nec'l vel A' D ,, de' om. Al l 3V inaequali 4 , aadj. e qCI, u nec a l de i ] similinval dissimili e c add. (ultra)I ( v al i ias] tel (non I) potest patere expresse EtI hace est relativorwn add. C I 1 9 proprietas] relativorum adj. I ) secunda proprietas d e
CAP. 53. - A rist a . , Praedicamenta, cap. 7 (6b 15 - 7b 14).
176
P
A
R
S
I CA P . 5 3
lativi, nisi contingat quod nomina nobis deficiant, et tunc licitum est fi nalterius; et obliquus illius potest convenienter addi recto alterius. Sicut gsi iste sit domin etet . quod sit simili similis. Similiter si 'ala' sit relativum, ita quod non sit 25 ro p o rquod t e aliquid sit ala nisi sit alicuius ala, tunc licitum est fingere possibile tnomen sibi correspondens ad quod dicatur secundum convertentiam, e nut q dicatur u oquod est ala alati, et e converso quod alamm est ala alatum Et sic de omnibus aliis od m s Sciendum i est tamen quod aliquando idem nomen ponitur in recto 30 etet in obliquo. Et ista vocantur relativa sirnilium nominum sive relationes naequiparantiae s e 8, sicut 'orrme simile est simili simile' et 'omne aequale ,est r aequali v iaequale' et sic de multis, ubi idem nomen ponitur in recto et ed obliquo. o in Quandoque autem aliud nomen ponitur in recto et in oblitm i quo, sicut si sit pater, est filii pater, et non oportet quod sit patris pata-, 3 tn a servus, est domini servus, et non oportet quod sit servi servus. et si est 5 uEt s ista ; vocantur relativa dissimilium nominum sive relativa disquipanrantiae. e Hoc tamen generale est quod semper licittmi est addere obliquum ctrecto illius relativi, secundum D a m a s c e n u m in Logica sua, cap. 298. rs Quarta proprietas relativorum est quod relativa sunt simul natura. 40 eQuae i est sic intelligenda quod esse exsistere non potest verifican i de uno cnisi s verificetur de reliquo, si propositio formetur. Sicut si haec sit vera ti'duplum est', haec erit vera 'dimidium ese; et si haec sit vera 'pater est', erit vera 'filius est' et e converso. ohaec t is Et ieodem modo intelligendum est guando dicitur quod 'relativa 45 lperempta m i se perimune, hoc est si negativa sit vera in qua esse negatur l i o ra ra I, omni a nomina C t u n c ] nobis add. A ' 2 2 nomen] nomina C, qui a n o ismina s21untnomi , a d na] pl ac i tum u t prius est expresswn adj . C I a d d i ] casus a d j . A ' t i obl i quus ] rec tos C uo 23 et... alterius om. (hom.) C V ' 2 4 ¡ate om. A C I s i t a l i patri c u si u s add. a Cd1 d I fi l ms 2 4 .- 2 5 o pC o rte t quod orn. B D 2 5 s i tt] es t B D , al i c ui add. B C s,alicuitu p s k i ] 27 q u o d ] al a add. K 2 8 dic atur] dicam A C I V h i u s , pfio 4 Hergoq(ala u add. o d I )l al ] ati ala, a eol add.a C I 3 2 est] alicui add. I 3 3 multis] allis add. A C I p o n i t u r ] ala, o p o r t e t a d d . add. oad rC signifiIcandum q u o C I , e t dadd. D 3 4 al i ud] et aliud add. D V , , 4 e talicuius ] E CuI ittdnon._ pater a d j . s est] i a add. co E n v e r as od ] d t35 A . , o mproprietas . I , rel ati , v orum tertia CI , orn. A K 4 2 ni s i ] expresse add. C I 4 3 eri t] est C11/ q u i a B s r igadd. t t ]. e¡m4smanifeste v e manifeste add. CI c onv ers o] et sic de multis aliis add. CI e a ' q]C 4u 4 eri i t] est t A ' BuC i v era] r a l i c u i u s rel ati v a] se ponunt add. C , posita se p o n u n t e t add. I 4 6 es t] i ntel l i gendum sic adj. C I s:45 a d d . e s t tC3 2De differentia inter 'relativum aequiparantiae' et 'relativum disquiparantiae' 9 e agit c Gualterus u n d u csfusius Burlaeus, De relativis (ed. cit., pp. 159-71). 3 Nihil tale m , . . legitur ibi; implicite soltun habetur cap. 50 (PG 94, 630); versio Roberti Grossao2 9 ]testa, cap. 34 (ed. cit., p. 33s.). nE vt h a ec e
DE PRAEDICAMENTIS
1
7
7
ab uno illorum, alia negativa erit vera in qua negatur esse a reliquo. Sicut si haec sit vera 'pater non est', haec erit vera 'ftlius non est', et e converso. 50 E t est sciendum quod istae regulae non sunt generales, secundutn P h i l o s o p h u m i n Praedicamentis 4 , n quod tione a m istapproprietas r o b non a t convenit orrmibus relativis, sicut probat i scientia de b i etd scibili e etmsensu et sensibili. Et quamvis non probet de aliis, e de aliis nec x exemplificet, tamen in multis aliis capit instantiam sicut in 55illis. Nam sunt correlativa, et tamen non i n 'calefactivum' t e n et 'calefactibile' sequitur 'calefactivum est, igitur calefactibile est', nec e converso. Similiter non sequimr 'dealbabile non est, ergo dealbativum non ese. E t ita in multis capit instantiam.
[CAP. 54. DE RELATIVIS: QUOMODO DICENDUM EST SECUNDUMTENENTES CONTRAPJAMOPINIONEM, SCELICET QUOD EST QUAEDAMRESDISTINCTA A REABSOLUTA]
Hactenus dictum est de relativis secundum opinionem quae mihi 5videtur A r i s t o te l i s esse nunc dicendum est de relativis secundum opinionem contrariam praecedenti 1. Unde ponit illa opinio quod quaelibet relatio est res distincta realiter asuo fundamento, ita quod ponit quod similitud° qua Sortes albus est similis Platoni albo est quaedam res realiter et totaliter distincta a Sorte io et ab albedine quae fundat istam similitudinem. Et consimiliter est de paternitate et flatione et omnibus aliis quae ponuntur in genere relationis. Unde quamvis istud vocabulum 'fundamentum relationis' non sit verbum philosophicum, secundum philosophiam A r i s t o t e l i s, ta47-49 uno.., converso] rel i ga° i l l oram , s i c ut patet expresse, u t s i haec l i t v era 'pacer non est', haec cric similiter vera 'fi lias non est' et e converso; et si hace sit vera ‘servas non est', hace cric similiter vera 'dominas non est' e t si haer sic vera 'causa non est' (similiter C) hace erit (est C) vera 'causaturn non est', et sic de aliis CI
4 8
51-52 intentione] sua add. CI etiam sequitur add. CI 5 8
cric] est B E
5 1
narn] q u i A C I i b i d e m ] i bi B, manifeste C I , om. V '
5 4 c apit] expressam add. C I 5 5 Mi s ] apparet add. CI 5 6 nec ] multis] v el (cc 1) quasi i n infi nitis aliis add. C I i ns tawz i am] u t patet di l i -
genter irtspicienti add. CI CAP. 54. - 5 esse om. B C add. C I
1 0
7
i l l a] alla D ,1 est] quaedam add. A l D E
c omi m.] s i mi l i ter E
4Aristot., Praedicamenta, cap. 7 (7b 22 - 8a 12). CAP. 54. - ' Cf . auctores citati supra, cap. 49, nota 3.
OCKHAM,SUMMALOGICAE
1
2
8
poni t] expresse
178
PAP.5 1 CA P . 5 4
men dicunt quod quaelibet relatio habet fundamentum et terminum, a quorum utroque realiter distinguitur. 1 5 Et quod relatio sit alia res, probatur multipliciter. Primo, quia distincturn praedicamenmm res distinctas si c a t ; relatio autem est distinctum praedicamentum; ergo etc. Item, albedo potest manere sine similitudine; igitur albedo non est similitud°. 2 0 Item, si relatio esset eadem cum suo fundamento, sicut fundamenta sunt in diversis praedicamentis, scilicet substantia, qiulitas e t quantitas, ita relationes aliquae essent in praedicamento substantiae, aliquae in praedicamento qiiilitatis relatio 2 5 , a l inon q uesset a edistinctum praedicamentum. per idem fundamenturn Sortes albus est similis Platoni albo i Item, n et p dissimilis r a e Ciceroni d i c nigro; si igitur relatio esset eadem cum suo fundaa m similitud° mento, e n t o et dissimilitudo essent eadem res, et per consequens non essent q u a distinctae n t relationes. i tItem, a si relata° t i esset s eadem cum suo fundamento, et ad fundamentum 30 ; monis, sicut ad albedinem est motas, igitur ad relationem esset moest e quod est contra P h i l o s o p h u m, y Physicorum 2 tus; .t Item, unitas universi consistit in ordine partium; si ergo relatio non est i alia res, ille t ordo non erit alla res; et ita universum non esset unum. a Itern, divisis partibus componentibus aliquod totum, manent partes 35 et non manet unjo, igitur unio est aliud a partibus. Item, in natura assumpta a Verbo non est aliquod absolutum quin consimile sit in natura mea; cum igitur illa sit unita et non mea, aliquid habet illa natura quod non habet mea; sed illud non potest esse absolutum, igitur est aliquid respectivurn, quod est intentum. 4 0 Propter istas rationes et alias multas, quas propter brevitatem °mino, 14-15 a... di s ti ngui tur] q u o ru m utrumque (a quorum utroque I) di ffert ab alio C I
1 8
etc .]
relatio significar res distinctas C 1 9 manere] perfecte add. C I 2 1 Itera] M i a rati o est ista C I eadem] res add. A ' D 2 2 - 2 3 qualitas et quantitas] qualitate, quantitate A C I V 4 23 essent] eti am add. I a l i q u a e l l essent etiam autem(!) I 2 5 praedic.] per se add. CI 2 6 Itero] , e t s i c d e a l i i s a d d . alla rati o CI , est ista add, I :i fundara.] praedicamentum D 2 7 Ci c eroni ] Socrati A l l 3DE c a d e ra ] C I res add. D 2 8 eadem] eaedem C 2 9 relationes] p e r se add. C 3 0 Itero] alia rati o est ista et di ffi c i l i or C I f u n d a m e n t u m l relationis, p u t a ad albedinem add. D 3 1 m o t t o '] u t patet p e r Philos. add. C I e s t m o t u s , est o maliall . esset A 34 aliqua C a l i a 9 aliqua B C 3 5 Ite ro ] s ua rati o s equi tur add. C I d i v i s i s ] diverso 1 AA B 3 3 1 om. A ' 4 0 aliquid] aliquod A A IB E , qui d I 4 1 brev i t.] a d praesens add. C I u n i t a s 13 ] CE t o2Aristot., t i Physica, u V, c. 2, t. 10 (225b 11). , s d a d d e . I C I ! 3
DE PPAEDICAMENTIS
1
7
9
tenetur a m u l t i s quod relatio est res extra animam, distincta realiter ab onmi re absoluta. Distinguunt tamen de relationibus quia quaedam sunt rehtiones 45reales et quaedam sunt relationes rationis, cuiusmodi sunt relationes Dei ad creaturam, et aliae quae sine omni operatione intellectus esse non possmt. Istis autem relationibus attribuuntur praedictae proprietates. Nam aliquae relationes sunt contrariae, sicut virtus et vitium, aliquae autem sonon sunt contrariae, sicut triplo nihil contrariatur. Item, relativa suscipiunt magis et minus, non Lamen omnia d i c,t usmi cesta. u t Item, ornnia relativa dicuntur ad convertentiam. Verumtamen aliguando uni relationi reali correspondet relatio realis in alio, sicut simi5 5 autem relationi reali in uno non correspondet relatio realis in dio sed l relatio rationis tantum, sicut relationi reali qua creatura dependet a Deo i non correspondet relatio realis in Deo sed rationis tantum. t relationes ponunmr simul natura, ita quod si una relatio u0sit, oportet quod alia relatio sit. Et haec proprietas intelligitur guando 6 d utraque relatio est realis; si autem una sit realis et ali rationis, non i oponer, sicut ponitur de scientia et scibili et de sensu et sensibili. n i S [ C A P . 5 5 . D E P RA E DI CA M E NTO QU A L I TA TI S ] o r Quartum praedicamentum ponimr praedicamentum qualitatis 1. Et t sicut de prioribus ita de isto primo procedendum est secundum opinioi s 44-62 Distinguunt... sensibili C et I non ton exscribunt quam potius exponunt hunc textum, admmendo c ei dicta in cap. praecedenti. 4 4 quia] quod A D E rel ac i ones om. A ' D E 4 5 rel ati ones ' Qm. B E o 46 operatione] opere A scil otmaes quatuor proprietates quae i n praecedenti capitulo nomi nantur add. C I (lecciones C et I pro r 1tes] D lin.V49-62 non notabimus) 5 0 t ri p l o n i h i l ] t ri p l u m n u fl i A V ' 5 4 i n alio mg. B , oin. A A ' E 4 8 r 458 i n De o ] ad creaturam add. D , om. B s e d ] relatio add. D 5 9 relaciones pon.] relativ a di c untur r e l a t i o n e K, i esse b u asid. s ]A 6 1 una] relatio odi. D 6 2 sensibili] Hic debet poni i l l ud cap. [sra. cap. 51] quod v positurn i est i netabula l add. mg. K s i c C .de 55. t - 3 de pri or.] praedicamentis, videl. de substancia, quantitate (et I) relacione et (s imiliter I) e l a t p rde ista dicendura est. E t u t superius de aliis praedicamentis C I i t a ] similiter A V i o n i b 4 o u s aSupra, t cap. 53, lin. 14-18. n ri o n d io Cs . 55. - 1 Aristot., Praedicamenta, cap. 8 (8b 25 - h a 38). e c t aC
180
P
A
R
S
1 CA P . 5 5
nem quae mihi videtur consona principiis A r i s t o t e l i s, sive sit vera sive falsa. Secundo de eodem dicendum est secundum opinionem 5 contrariam. Videtur autem mihi quod secundum principia A r i s t o t e l i s debet poni quod praedicamentum qualitatis est quidam conceptus vel signum continens sub se omnia illa per quae respondetur convenienter ad quaestionem factam per 'quale' de substantia, quod non exprimit partem substantialem substantiae. Utrum autem magis proprie concreta vel abstracta debeant poni in praedicamento qualitatis, non est ad praesens discutiendum. Sunt autem quaedam in genere qunlitatis quae important res distinctas a substantia, ita quod lila res non est substantia, sicut sunt 'albedo e t 15 'nigredo', 'color', 'scientia', 'lux' et huiusmodi. Quaedam autem sunt quae alias res a praedictis qunlitatibus et substantia non important 2 ,cuiusmodi sunt 'figura', 'curvitas', 'rectitudo', 'densitas', 'raritas' e t huiusmodi. Ad sciendum autem guando qunlitas debet poni ala res a substantia 20 et guando non, hac arte convenit uti: quia guando aliqua praedicabilia possunt successive verifican i de eodem — quae non possunt simul de eodem verifican i—propter solum motum localem, non oportet quod illa praedicabilia res distinctas significent. Sed talia praedicabilia 'curvurn', 'recturn' propter solum motum localem possunt de eodem verificari 25 successive: nam guando aliquid est rectum, si postea sine alia re adveniente partes ipsius per motum localem approximentur, ita quod minas distent quam prius, dicitur curvunr, et propter hoc curvitas et rectitud° non importara alias res a rebus rectis et curvis. Et consirniliter est de figura: quia per solum motum localem aliquarum partium potest aliquid 30 fieri diversae figurae. Et ita est de raro et denso e t consimilibus. Sed non sic est de albedine et nigredine, de calore et frigore et huiusmodi; non enim per hoc s o l = quod aliquid vel partes alicuius moventur 4-5 quae... opi ni onem] Aris totelis , pos tea s ec tmdum opi ni onem A ' , oni. D
6
c ontrari am]
praecedenti add. C I 1 0 quaestionem] i nterrogati onem K 1 1 subst.] essentialem A ' 1 5 et A IDV A A4 1 1 28 pri us ] i l l ud add. A B E K 3 0 qui a] q u o d A A 0E 7 1 r V E 3 3 m o v . ] e 2 Cf. Olivi, Quaestiones in I I Sera., q . 28: "Volunt etiam isti quod figura 4 m o v e t u r s 2 E nihil addat ad talem positionem o mn iu m partium i n quibus figura consistit" ] 2 d i -(ed. cit., I V , 488). 2 s t 3 i n q c t u a
DE PRAEDICAMENT1S
1
8
1
localiter fi t aliquid calidurn vel frigidum, et ideo omnia talia important 33res distinctas a substantia. Hoc viso sciendurn est quod A r i s t o t e l e s ponit quatuor modos vel quatuor species qualitatis 8. Primus modus est habims et dispositio. E t vocatur habims omnis qualitas de difficili mobilis, sive sit spiritualis sive corporalis. Dispositio autem vocatur onmis qualitas de fa 0cili - mobilis, sive sit corporalis sive spiritualis. Et secundum hoc qualitas eiusdem speciei in uno est habims et in alio est dispositio. Et est sciendum quod sub isto modo non tantum comprehenditur illud quod importat aliam rem a substantia sed etiam illud quod guandoque non importat aliam rem. Unde omne illud sub hoc modo continetur 45quod, faciliter vel difficiliter, propter mutationem rei removetur a subiecto. Et ut breviter dicam, onmis qualitas sub hoc modo continetur, et ideo dicitur 'species qualitatis': non quia aliqua sit qualitas quae nec sit habitus nec dispositio, sed quia aliqua qualitas non est habitus et aliqua qualitas non est dispositio; vel dicitur 'species', quia aliquid specialius soconnotat quam hoc nomen 'qualitas'. Aliud genus qualitatis ponitur potentia naturalis vel impotentia. Unde omnis res qua potest angula faciliter agere vel resistere actioni in hoc genere ponitur. Tertia species ponitur passio et passibilis qualitas. Onmis enim qua55litas sensibilis ponitur in tertia specie qualitatis. Quartum autem genus qualitatis ponitur forma et circa aliquid constans figura, et similiter rectum et curvum et huiusmodi. Et sciendum quod 'forma' potest vocari illa qualitas propter quam aliquid dicitur pulcmm vel turpe; et ista nomina non important alias sores a praedictis qualitatibus et substantia. Unde notandum est quod cundum intentionem P h i l o s o p h i idem est in diversis speciebus qualitatis, sicut patet, quia ponit quod calor et frigiditas sunt in prima specie qualitatis, et similiter sunt in tertia 4 E x quo patet quod non est intentionis suae ponere quod istae a se mutuo universaliter removentur, 36 v is o] v i dendum est de modis qualitatis. Ci rc a quod add. D om. B C I
4 4
re m i a substantia add. A ' m o d o ] v ol nomine add. C
3 7 4 7
quatuor orn. C I
4 0
sit
qui a] quod B C n e c ]
non A l C I 4 8 nec ] v e ! C di s pos i ti o] v ol dispositione add. K 5 1 v e!] et A V 4 5 A2E , orn.a I l 5i 4q species] u i d qualitatis ] aliquod add. C 54-55 qual i tas ] species I , spiritualis add. A 56 qualitatis orn. A W 4 C5I i 8s t a e ] qualitates add. B om. s c i e n d . ] e s Aristot., t Praedicamenta, cap. a 9a d 30-31). d 36; . A A ' B E
63 terti a] specie qualitatás add. K 6 4 p o n e =
8 (8b 25 - 10a 24).
4Aristot., loco cit. (8b
182
P
A
R
S
I CA P . 5 6
sed quod de se mutuo, saltem particulariter, praedicantur. Et sicut ponit de speciebus ita ponit etiam de praedicamentis quod de se mutuo particulariter praedicantur. Qualitati autem P h i l o s o p h u s multas attribuit proprietates 6 Et ponitur prima proprietas quod qualitas suscipit contraria. Una enim . qilalitas alteri contrariatur, et similiter nomina concreta, importantia Alas 70 qualitates in obliquo, contrariantur. Non tamen omni qualitati contra-
riatur qiinlitas, nam aliqua est qualitas quae non habet contrarium, sicut lux non habet contrarium. Secunda. proprietas est quod qualitas suscipit magis et minus, quia concretum de aliquo praedicatur quandoque cura hoc adverbio 'magis' 75 et quandoque cum hoc adverbio 'minus'. Quandoque enim haec est vera 'a est magis album quam b' et quandoque ista 'a est minus album quam Y. Sed ista proprietas non inest orrmibus qualitatibus: non enim aliquid dicitur magis triangulus quam aliud, nec unum magis quadratum quam aliud. 8 0 Tertia proprietas qualitatis est quod secundum qualitatem aliquid dicimr simile vel dissimile. Duo enim alba sunt similia et similiter duo nigra, sed album et nigrum sunt dissimilia. Et de qualitate secundan). opinionem A r i s t o t e l i s ista sufficiant, quia in Praedicamentis8 diffuse tractavi de qualitate seamdum opi- 55 nionem A r i s t o t e l i s . Quidquid enim super philosophiam scribo non tamquam meum sed tamquam Aristotelis, ut mihi videtur, dico.
[CAP. 56. DE PRAEDICAMENTO QUALITATIS SECUNDUM ALIAM OPINIONEM]
A l i i l autem ponunt quod quaelibet qualitas est res distincta realiter a substantia et quantitate et rebus respectivis. Et assignant qua65 quod om. Al ! sal ter n cm. AIBI 6 5 - 6 7 Et... praedicantur om. (hom.) ABV' , de re add. K 75 hoc om. B C 7 6 et om. A l E titatibus A 8 1 qualitatis 0m. C I
7 7 ista] haec A , est vera add. V ', om. B 7 8 qualit.] guau8 5 quia] quod B, om. A V ' 8 6 - 8 7 d i c o om. K
Cu'. 56. - 3 autem om. C I
Aristot., ibidem (10b 12 - l l a 19). 6 Guillelmus de Ockham, Expositio libri Praedicamentorum Aristot., cap. 14 (ed. cit.). CAP. 56. - 1 Cf. Gualterus Burlaeus, In Praedicamenta Aristot., cap. De qualitate (In Artem Veterem, ed. cit., ff. 39ra-43vb); Ps. - Richardus de Campsall, Logica contra Ockham, cap. 44 (cod. cit., tE 66v-71r).
DEPRAEDICAMENTIS
1
8
3
s tuor species qualitatis, quarurn contenta realiter inter se distinguuntur. Unde ponunt quod habitus et dispositio constituunt primam speciem cp2litatis, quae distinguuntur, quia habitus est de difficili mobilis sitio mobilis est. , d yero i s pde o facili Secundam speciem ponunt esse potentiam naturalem vel impotenro tiam, quae distinguuntur ab habitu et dispositione. Tertiam speciem porrunt passionem et passibilem qualitatem, omnem scilicet qnnlitatem sensibilem. Quartam speciem ponunt forrnatn et figuram, quam ponunt distingui realiter a substantia et qualitatibus aliarum specierum. Unde etiam di15cunt quod guando aliquod corpus recmm curvatur vere unam rem absolutam amittit et aliam rem absolutam novam adquirit. Proprietates autem easdem quas ponit A r i s t o te l e s ipsi attribuunt qunlitati.
[CAP. 57. DE PRAEDICAMENTO ACTIONIS]
De sex praedicamentis A ri s t o te l e s se breviter expedit 1, de quibus tamen ad iuniomm utilitatem est latius disserendum. Unde quintan' praedicamentum ponitur actio, quod tamen P h 5 l o s op hu s, guando praedicamenta enumerat vel etiam tractat de illo praedicamento, non per nomen sed per hoc verbum 'facere' nominavit. Et consimiliter per verbum, non per nomen, D a mas cenus i n Logica2 sua nominat hoc praedicamentum. Unde mihi videtur quod opinio A ri s t o te l i s erat quod prae io A - l u d non est nisi quaedam ordinatio verborum importantium quod aliquid facit vel agit aliquid, ita quod unum verburn de alio verbo, sumpto cum hoc pronomine 'qui', praedicatur, sic dicendo 'qui calefacit, agit vel facit'; 'qui movet facit vel agit', et sic de consimilibus. 5 c ontenta] quael i bet A , c onc reta add. m g . I I real i ter om. C I 14 qual i t.] a qualibet D
1 5
corpus om. A ' D
1 6
1 0
d i s t I d i ffe ru n t B
re m om. C I
C . 57. - 3 i uni orum] m i n o ru m A I , quod con. V 4 enumeravit A ' D t ra c t a t ] tractavit A V m o l r lV e "um 1d 2] s umpto] K 4 0 a i iadd. buoi ]1s, umptum s umptum A J I 1 3 v el fac i t om. C I a c l t ai ot ni i u s s a lo i mu d. CAP. 57. I- A risto t., Praedicamenta, cap. 9 (11b 1-7); Liber sex principiorum, C B o i n . cap. 25r (ed.d L. Minio-Palue11°, Aristoteles Latinus I, 6-7, Bruges-Paris 1966, 38-41). e n u m . ] ] 2 Damascenus, Dialectica, cap. 52 (PG 94, 639); versio Roberti Grossatesta, cap. 36 c o o r d i n a n o (ed. cit., pp. 38s.). A ' 1 1 v e r
184
PARS I CA P . 5 7
Et isto modo potest salvan i ibi esse genus generalissimum. Et si praecise essent in usu tala verba et participia eis correspondentia et nomina supponentia pro illis eisdem pro quibus supponunt verborum participia, de isto praedicamento, sicut de multis aliis, paucae forent difficultates. Tunc enim oporteret, si 'actio' esset nomen, quod supponeret pro eodem pro quo supponit 'agens', et esset planum quod actio esset res absoluta sicut agens, et quod sicut agens est substantia ita actio esset substantia. Tamen illa substantia contingenter esset actio sicut contingenter est agens, et ita verbum esset in uno praedicamento et nomen in alio, sicut agens est in praedicamento relationis, seamclum opinionem A r i s t o t e l i s, sicut probatum est p r i u s 3, quia 'agens' potest semper convenienter redpere obliquum adiunctum sibi, et tamen 'agere' non est in illo praedicamento. Et tunc praedicamentum non importaret aliquam rem quae non esset de praedicamento qualitatis vel substantiae, sed importaret tam rem de praedicamento substantiae quam rem de praedicamento qualitads. Unde sic dicendo 'ignis calefacit lignum', hoc verbum importat calorem, quamvis non nominaliter sed verbaliter; propter quod non oportet quod praedicetur de calore, sicut 'album' importat albedinem, non tamen praedicatur de albedine. Pro ista opinione, sive sit vera sive falsa, possunt adduci aliquae persuasiones. Quod enim guando sic dicitur 'ignis agit vel calefacit' non importemr aliqua res quae non sit substantia vel qualitas potest persuaden. Primo, quia si aliqua ala res importetur, quaero: ubi est illa res ? Aut est per se subsistens aut est alteri inhaerens. Si sit per se subsistens, igitur est substantia, et tunc habetur intentum. Si sit alteri inhaerens, aut inhaeret igni calefacienti aut ligno calefacto. Si detur primum, igitur orrme agens et omne movens vere reciperet novam rem i n se quandocumque ageret vel moveret. Et ita corpus caeleste et intelligentia continue reciperent novas res i n agendo. Similiter, tunc Deus i n agendo et producendo reciperet novam rem in se. Et s i d i c a s quod non est simile de Deo et aliis creaturis, c o n15 v erba] sicut add. C I agens Qm. ( I I " ) A ' B C
2 0
1 8
oporteretl q u o d adj . C I
1 9
substantiall n o n add. A , es add. C
q u o d i si esset add. K 2 6
2 0
et...
p ra e d i c l istud add. A '
28 re m i ] aliquam add. C I K ' r e m l om. A ' C I V 4 3 Philosophi 0 vK e 3 r 7 b al iua om. m Al A ' C I r e s ] quae n o n sic substantia v e l qualitas add. I 34 istal f a c i t 38 subsistensi exsistens A l B C D I K V a d d . 4orn. 3 9 cm. C I 4 2 i tal t'Irl e A V ' 4 2 - 4 3 i ntel l i gl intelligentiae A ' C C I 8 4 - 03 igni C , s u b s i s t e n s l c a l e f a c i C X 5 i S t e t t t S 3Supra, cap. 52, liti. 77-97. a d d . A l D I K I K , q u o
15
20
25
30
35
40
45
DE PRAEDICAMENTIS
1
8
5
t r a: si Deus nihil recipiendo vere et realiter agit, igitur simpliciter est ibi actio sine tali re alia, igitur frustra ponitur in alio agente, curn possit vere et realiter esse agens sine tali alia re. Si autem illa res recipiatur i n calefacto, igimr non denominaret soagens, nec illa re diceretur ignis agens. Similiter, tunc semper calefacturn reciperet in se plures res, scilicet calorem et illam rem quae ponitur esse actio et aliara quae ponitur passio; quod videtur absurdum, quia ponitur pluralitas sine necessitate et sine ratione. 55 I t e m , potest argui sic: illa res aut est causata aut non est causata. Si non est causata, igitur est Deus. Si est causata, quaero: a quo ? Normisi ab agente, igitur agens producit illam rem. Quo dato quaero de illa productione illius rei sicut prius. Et erit processus in infmitum, vel stabitur quod una res producitur sine productione alia. Et eadem ratione 60 fuit standum in primo, quod calor producitur in ligno sine alia re nova in calefaciente. Item, theologice potest argui sic: omnem rem quam producit Deus mediante causa secunda potest per se immediate producere; igitur illam rem quae ponitur esse actio guando ignis agit potest Deus producere 65immediate, sine hoc quod ignis agat. Quo facto quaero: aut ignis agit aut non. Si sic, igitur agit, et tamen solus Deus agit. Si non agit, contra: ibi est actio formaliter exsistens in igne, igitur ignis vere denominatur ab illa actione. Igitur vere agit; et ita agit et non agit, quod est impossibile. 70 P r o p t e r istas rationes et alias multas posset aliquis tenere quod actio non est aliqua res distincta ab agente et passo et producto'. Et haec opinio, sive sit vera sive falsa, est opinio A r i s t o t e l i s, u t mihi videtur. Et ideo ponit quod hoc nomen 'actio' supponit pro ipso agente, ut haec sit vera 'actio est agens' et consimiliter gagere est agens'. 75ponit quod taus propositio resolvenda est in aliam propositionem in 47 al i o] al i quo K , om. A V a g Ae , res n t CeK ,] om• A ' 5 1 c al efac tum] c alefac tiv um E , calefaciem K 5 3 necess.] 50 re] 4racione t I, autilitate l i sive o necessitate C 5 5 - 5 6 causata (ter)] creata (ter) A l C I 5 5 est" om. A A utilitate 1 i l l arm ] alei am ys' ' i l l a om. 5 8 - 5 9 s tabi tur] i n hoc add. A , i n p ri m o scil. add. Comp. 57 l i a 0E a 60 novaa om. A dV d 4 contra6.pos4i tum D a g i t i . . e , s soest Al sac ontra se ] hypothesim ' quod add. B a g i t o om . n 4 n 1 oA JmB .c c ' C om. om. D B C D E 7 5 parti t] pos uit A D 1 V ' 1 tC 6 a 9 n8 t u m e t 6 ct a a l e iC 5 e fg Cf.t ai Olivi, 4 a tc Quaesti 't l ones in I I Sent., g. 25 (ed. cit., IV, 439-46). tii ag o t m ] ea n n c]i u a lo e q d se f] c r t v ea a g t i v o
186
P
A
R
S
I CAP . 5 7
qua ponitur verbi= sine nomine tali, ut ista 'actio agentis est' aequivaleat isti 'agens agit', et ista 'calefactio est actio' aequivaleat isti 'quod calefacit, agit', et sic de consimilibus. Hoc ostenso sciendum est quod secundmn opinionem A r i s t ot elis s 'agere' sicut et 'facere' multipliciter accipitur. Quandoque enim 80 idem est quod aliquid producere vel causare vel destruere; quandoque idem est quod aliquid in aliquo facere vel destruere; quando que accipitur communiter et large, secundum quod est commune ad praedicta duo et ad movere, et sic potest poni praedicamentum. Convenit autem isti praedicamento contrarietas, nam fHgefacere Ct 85 calefacere contraria sunt. Quae verba ideo dicuntur contraria quia importa= contrarias qualitates et non possunt eidem simul competere, saltem respectu eiusdem. Suscipit etiarn hoc praedicamentum magis et minus, hoc est istis verbis convenienter adduntur ista adverbia 'magis' et 'minus', quarnvis 90 forte non omnibus. linde convenienter dicitur 'hoc calefacit magis quam illud', et 'illud minus calefacit quam istud', et 'unus gaudet plus et alius minus'. Haec dicta sunt secundum opinionem quae mihi videtur consona doctrinae A r i s t o t e l i s. A l i i autem ponunt quod actio est quaedam res distincta ab agente, 95 producto et passo et a ceteris rebus absolutis 6 in agente, ab a l i q u i,quieab t ael i qs uti b u sq ponitur u i desse a subiective m rb ues autem s p subiective e c t in upasso s 7 . Dicunt tamen quod aliquando actio est respectus realis agentis ad passum, aliquando autem est respectus rationis, sicut actio Dei non est100 nisi quidam respectus rationis. Et proprietates praedictas, scilicet habere contrarimn et suscipere magis et minus dicunt tali respectui convenire. 76 est orn. C I 8 0 enim] agere add. C I 8 1 quandoque] autem add. A V I 8 2 quandoque] tamen add. AC V ett BC 9 3 - 9 4 Hace— Arist. orn. AV' 9 4 doctrinae] clictis Al 9 6 producto] 4 ons. 8 (hom.) 3 producente realis add. C 9 9 tamen] aliqui B, etiam C I 1 0 0 autem om. C I c o m mI ruespectus] n i t e r ] p r 5 Cf. o Aristot., p r De gener. et cornipt., I , c. 7, tt. 46-55 (323b 1 - 324b 24). i Cf. e Petrus Aureoli, Scriptum in I Sent., d. 27, a. 1: "Secunda quoque propositio 8 a quod d actio d e t passio secundum suas rationes [ed.: relationes1 formales sunt est . vere res exua intellectum exsistentes, diferentes quidem inter se et ab agente et C passo" (ed. Romae 1596, p. 600b). 7 Cf. Scotus, De anima, q. 7, n. 3: "Respon8 de°. Duo dico: primo, quod actio, secundum quod est praedicamentum, est in 9 e t agente subiective; secundo, quod aliquo modo actio et passio sunt in patiente" i(ed. Wadding, a II, 501). m ] a u t e
DE PRAEDICAMENTIS
1
8
7
[CAP. 58. DE PRAEDICAMENTO PASSIONIS]
Sextum praedicamentum ponitur praedicamentum passionis, quod A r i s t o t e l e s nominat ubique per verburn, sicut patet in Praedicamentís, cap. 1, et cap. De j'acere et pati 1. Et secum concordare videtur 5 D a m a s c e n u s i n Logica sua 2 , mentum u b i per s i verbum. m i l i t e r n o Et m t sicuti estndeapraecedenti praedicamento quod in eo, secundum h opinionem o A rci s t o t e l i s reponuntur verba, ita i n hoc praedicap mento r verba a esignificantia d i aliquid c pati reponuntur. Unde omnia quae a ro dicta sunt de facere proportionaliter dicenda sunt de pati. E t ideo sectmdum viam suam pati et passio est illa substantia quae patitur, sicut videtur dicere D a m a s c e n u s. Unde dicit 8: « Facere autem et pati substantia quaedam est taliter operans ve! patiens ». Vel semper propositio in qua ponitur hoc verbum infmitivi modi 15loco norninis vel hoc nomen 'passio' resolvenda est in propositionem qua ponitur verbum sine nomine tali et tali infinitivo modo, u t ista 'calefieri est pan' aequivaleat isti 'quod calefit patitur' et ista 'calefactio est passio' aequivaleat illi eidem. Sed sciendum est quod 'pati' multipliciter accipitur: scilicet pro reci20pere aliquid ab aliquo, e t sic subiectum patitur et materia recipiens formam patitur. Aliter accipitur magis generaliter, secundum quod est commune ad pati primo modo et moveri, quamvis nihil in se subiective recipiat, sicut guando aliquid movetur localiter. Tertio accipitur secundum quod est commune ad pari praedictis modis et ad causani vel pro25duci, et sic est praedicamentum. Breviter igitur, secundum viam A r i s t o t e l i s, m i h i videtur quod ipse posuit omnia verba activa mentalia in praedicamento cfacere' et onmia verba passiva mentalia in praedicamento 'pari', sive illa verba CAP. 58. - 3 nominatl nominavit AI ubi que om. C I 5 nominati determinat B, nominavit C 6 verbum] hoc verbum 'pati' K 8 verbal significantia aliquid acere add. A' , ista add. B 1 1 quati est passibilis vel quae add. A 1 2 Darnasc.1 in Logica sua add. A' C I a u t e m om. ADE 1 3 - 1 4 pateas. Vel om. C I 1 4 verburn] patena add. I 1 6 poniturl hoc add. IK 1 7 etl or CI 1 8 passic)] ac tio A ' C
2 1
ac c ipitur] pari add. K
2 2
et] ad add. C s ubi ec ti v el successive A ' , om. C I
23 Te rn o ] m o d o add. C E I K 2 4 v el l e t B C I V 4 , a d a d d . I V ' CAP. 58. - ' Aristot., Praedicamenta, cap. 4 et 9 (l b 25 2 a 10; l l b 1-7). 2 7 p Damascenus, o s u Dialectica, i t i cap. 36 et 52 (PG 94, 602 et 639); versio Roberti Grossap o n t testa, cap. 20 et i36 (ed. cit.,, pp. 19 et 38s.). 8 Damascenus, loco cit., cap. 52 A ' B D I 36 (ed. cit., p. 38). p(PG 94,o639 A); n versio a cit., cap. t C
188
P
A
R
S
I CA P . 5 9
significent substantias sive qunlitates, sive tam substantias quam qualitates. A l i i 4 autem dicunt quod passio est quidarn respectus exsistens subiective in passo, correspondan respectui actionis.
30
[CAP. 59. DE PRAEDICAMENTO ' QUANDO Septimum praedicamentum ponitur 'guando', quod est ordinario ' adverbiomm vel ] aliorum eis aequivalentium, quibus convenienter re-
spondetur ad quaestionem factam per hoc interrogativurn 'guando', secundum viam A r i s t o t e l i s 1. U n d e semper nominat illud praedicamentum per hoc interrogativum 'guando' et non aliter, nec habemus aliquod generale commune ad illa per quae respondetur ad talem quaestionem. Et ideo secundurn. viam A r i s t o t e l i s, u t miM videtur, hoc praedicamentum non importat aliquam rem distinctam a substantia et qunlitate, sed importat illas easdem res, quamvis non nominaliter sed adverbialiter tanturn 2 . Et pro ista opinione, sive sit vera sive falsa, potest argui. Nam si 'guando' sit taus res inhaerens rei temporali, CUM non plus debeat poni taus res respectu unius temporis quam respectu alterius, igitur respectu temporis futuri est taus res. Consequens falsum, quia si sit talis res in isto quod erit cras, sine qua non potest dici quod erit cras, sicut non potest aliquid esse album sine albedine, igitur respectu cuiuslibet instantis illius temporis in quo erit, erit aliqua taus res in isto. Et curn ifia instantia ponantur infinita, sequitur quod in isto erunt res infmitae. Similiter, istud fuit in infuntis temporibus et in infmitis instantibus igitur in eo sunt derelictae tales res infinitae. CAP. 59. - 5 l i nde] ipse atid. D 1] nominar] Arist. add. A l i l l u d i hoc BD 5 - 6 praedic.] guando add. A '
7
a d '] orrmi a add. C I
1 5
l i t ] aliqua add. D
1 8
eri tl ] cras add. C I K I e ri t l
em. B V 4 1 4 Cf. Gualterus de Chatton, I n I Sent. (Reportado), d . 30, g . 3 (cod. cit., 9 £ p 66v). o n a n t CAP. 59. - Aristo t., Praedicamenta, cap. 4 et 9 (2a 2; 111) 10); Liber sex prinu r dpiorum, cap. 4 (ed. cit., pp. 42-45). 2 Cf. Olivi, Quaestiones in I I Sent., g. 58: ] "Praedicamentum enim quod dicitur 'guando' nihil penitus videtur differre a temp r a e et aevo, cum 'guando' non sit aliud quam esse in tempore seu in quacumque pore d i propria duratione" (ed. cit., V, 446). c a n t u r B
5
10
15
20
DE P RM DICA M E NTIS
1
8
9
Et s i d i c a t u r quod illa instantia non fuerunt in actu, c o nt r a: aut aliquod instans unquam fuit in actu aut nullum. Si nullum, igitur nihil est instans; si aliquod, et non plus unum quam reliquurn, 25igitur infinita fuerunt in actu. Praeterea, de omni re contingit determinate dicere quod est vel non est; igitur in isto homine vel est determinate taus res - et accipio illam rem quae debet relinqui ex adiacentia crastinae diei - vel non est in isto homine. Si est in ipso, igitur haec est determinate vera 'iste homo erit 30cras'. Si non est in eo, igitur sua opposita est determinate vera; quae videntur esse contra A r i s t o t e l e m, q u i in futuris contingentibus negat veritatem determinatam 3. Et potest argui theologice sic. Quaero: aut in isto homine est taus res aut non est in eo. Si est in eo, et sequitur forrnaliter 'taus res respectu 35crastinae diei est in isto homine, igitur iste homo erit cras', sicut sequitur formaliter 'in isto subiecto primo est albedo, igitur hoc est album', et antecedens istud 'ista res est in isto homine' est sic verum quod non potest contingere etiam per divinam potentiam quin postea sit verum dicere 'haec res fuit', igitur semper necessario erit verum dicere 'iste 40homo fuit futurus in illa die', et per consequens Deus non potest facere quin erit in illa die. Si autem ista res non sit in isto homine, igitur haec erit necessaria postea 'ista res non fuit in isto homine', et sequitur formaliter 'ista res non fuit in isto homine, igitur iste non fuit futurus in illa die'. Et antecedens est necessarium, igitur consequens est neces45sarium. Et per consequens Deus non potest continuare vitam istius hominis usque ad diem crastinam. 22 instando] i nfi ni ta add. K 2 2 - 2 3 c ontra] quaero add. D quod con. A '
2 4
s i ] e t si A I , autem add. C
enuat et i nfi ni ta erunt, u t prius C
2 6
2 5
2 3
unquanal numquam A K ,
i gi tur] Uta add. V ' f u e r u n t ] ertmt instantia
v e]] quod add. A ' K 2 7 - 2 9 i gi tur... honfi ne] et accipio
diana re n i quae deber derel i nqui e x adiacentia crastinae di rá : v e l es t i n i s to honai ne v el n o n A ' 27 homine orn. C I ! determinate orn. D t a u s res ] res talis et add. v el non D 2 8 debet rel i nqui l cierelinquitur C, rel i nqui tur I, debet derelinqui A l V a • d i c i ] e t Lurte quaero a u t est i n isto honaine add. C I 2 8 - 2 9 v el... honaine cm. D 2 8 i s to] ipso M , i l l o y a 3 3 E t] Itera AVa , Quaero] ut pri us add. A l D 3 7 istud] i l l ud B D, i d est add. A l es ta] necessarium et add. Canip. 3 8 potest] non add. A
3 9
dicere] quod add. C I 11 fu i t] s i i C, i n fi l o add. Comp.
4
0
horno] n o n add. I ,
om. V a f u i t ] s i i C , es t I 4 0 - 4 1 et... di e orti. (hom.) C K , quod v i detur haereticum add. C a n , . 42-43 et... homi ne om. (hom.) A B V 4 C o4 m 4 — di3e] futura i n isto homi ne Comp. 4 4 - 4 5 esta necessarium orn. A C E V est C 3 -p4 .4 futurus i4 s t e ] 46 crastinam] crastinum CI , quod abs urdum est add. Comp. h o m o a d d . I 3Aristot., . Pmlerm., cap. 9 (18a 28 - 19b 4); cf. The Tractatus de praedestinatione o m et de praesci entiamDei. et de futuris contingentibus of William of Ockham (ed. Ph. Boehner, C a Franciscan Institute Publications, Philosophy Series 2, SI Bonaventure, N.Y. 1945). p . i n o n ] u
190
P
A
R
S
I CAP. 59
herir, si 'guando' esset taus res sicut isti o p i n a n t e s contrarium imaginantur, tunc sicut calidum est calidum calore ita illud temporale esset tale per illam rem, et per consequens sicut est impossibile aliquid esse calidum sine calore ita impossibile esset aliquid esse tale sine tali re so inhaerente sibi. Sed consequens est falsum, nam haec est vera 'Antichristus erit ante diem iudicii', et tamen in Antichristo, cum sit rail, non est taus res. Si d i c a t u r ad onmia quod ex tempore futuro non derelinquitur taus res antequam fuerit in illo tempore, et ideo nec iste homo nec Anti- ss christus habet talem rem in se derelictum ex tempore futuro, c o n t r a: si sine tali re vere ista res erit cras et in tempore futuro, eadem ratione sine tali re vere fuit in tempore praeterito et vere est nunc igitur frustra ponuntur tales res. Praeterea, si in isto homine qui fuit heri est taus res derelicta per 60 quam dicitur fuisse heri, sicut lignum est calidurn per calorem, igitur impossibile est quod haec sit vera 'iste homo fuit heri' sine tali re, sicut impossibile est quod lignum sit calidurn sine calore. Sed hoc videtur falsum, nam nullam contradictionem includit quod Deus conservet istum hominem sine illa re, quia potest per suam potentiam absolutam 65 istum hominem conservare et illam rem destruere. Ponatur igitur esse. Et tunc quaero: aut iste homo fuit heri aut non fuit. Si fuit, igitur vere fuit heri sine tali re, igitur per illarn rem non dicitur fuisse heri; quod est intenmm. Si non fuit heri, contra: propositio taus de praeterito estnecessaria, ita quod Deus non potest facere quin hoc fuerit, ex quo fuit. 70 Propter ista et multa alla, quae causa brevitatis omitto, posset aliquis catholicus vel haereticus tenere quod 'guando' non est tnlis res. Et haec fuit opinio A r i s t o t e l i s, u t mi l i videtur, et ideo numquam hoc praedicamentum per nomen sed per adverbium nominavit. A l i i 4 autem dicunt quod 'guando' vel 'quandalitas' est quaedarn res respectiva, derelicta in re temporali ex adiacentia temporis, propter quam rem dicitur quod res fuit vel erit vel est. 49 esset tale] cric temporale I K 5 0 tale] temporale A l K 5 4 onm i a] i sta add D I 56 habet] aliquam add. A ' 5 7 et om. C D I 5 8 vete' ons. A ' D 6 1 est] dicitur BC I 65 Ala] tali C , alla V hace AA 6 4 6 76 vel equandali adj. C IK 7 7 res] aliqua add. CI, illa add. K 1 h temporali] o m i n C m, ] 4 Cf.nGualterus de Chatton, In I Sera. (Reportatio), d. 30, q. 3 (cod. cit., f. h s o i 65rb); Ps. - Richardus de Campsall, Logica contra Ockham, cap. 46: "Ex tali autem m e o mensuratione V i s t oritur quidam respectus in re mensurata, quam quidem respectum 4 aego voco 'guando' vel 'quandoleitatem' (c od. cit., f. 75v). 7 r 1 e a l d
DEPRAEDICAMENTIS
1
9
1
[CAP. 60. DE PRAEDICAMENTO Octavum praedicamenturn ponitur 'ubi'. Et de isto dico, sicut de praecedenti, quod, sicut mibi videtur, consonurn est doctrinae A r s t o t e l i s quod rubi' non est aliqua res distincta a loco et ceteris rebus 5absolutis, sed semper P h i l o s o p h u s hoc praedicamentum per adverbium interrogativurn loci norninavit 1. In quo praedicamento ponit orrmia illa per quae convenienter respondetur ad quaestionem factam per hoc adverbium 'ubi'; ut si quaeratur 'ubi est Sortes', convenienter respondetur quod est in civitate vel in domo. Ideo istas praepositiones io cum suis casualibus ponit in praedicamento 'ubi'. Pro ista autem opinione potest argui quod non videtur contradictionem includere quod Deus destruat illarn talem rem, si ponatur, non destruendo locum, nec illud quod locatur, nec transferendo locum vel locatum de loco ad locum. Quo facto quaero: aut illud corpus est in 15hoc loco aut non. Si est in hoc loco, et non habet talem rem, igitur catum est in loco sine tali re; igitur frustra ponitur. Si non est in hoc loco, et prius fuit in hoc loco, et nihil est corruptum, igitur aliquid est motum localiter; quod est contra positum. A l i i a autem ponunt quod 'ubi' sive gubitas' est quidam respectus 20fundatus in locato, procedens ex circurnscriptione loci, ita quod locatum fundat talem respectum et locus terminat eurn.
[CAP. 61. DE PRAEDICAMENTOPOSM0NIS] Nonum praedicamentum ponitur positio 1, quod secundum nem A r i s t o t e l i s non significat rem distinctam a rebus absolutis, CAP. 60. - 3 consonum... doctrinad] sec. intentionem D 4 aliqual talis D , taus add. A ' 7 conv. respondetur] contingit respondere C 9 i n' ] tali add. A V infra 2 ' et consimiles i n ' add. o m Comp. . 1 B0 1porti 1 t] 1 posuit A V ', Philos. add. A l D 1 1 potest] sic add. A 11 2Il4 quod]pquia r A'a D Ie 1p 9 oponunti s , dictmt 1 C I, ,i u bCAP. i tn a61. s 1- 3, significat] u b i ealiquam t a sadd. A ' C D I K 2 0 CAP. 60. - 1 Aristot., Praeclicamenta, cap. 4 et 9 (2a 1; l l b 11-14). Cf. Liber sex l o c a principiorum, cap. 5 t(ed. ocit., ]pp. 45-48). 2 Cf. Gualterus de Chatton, In I Sera. l o c o (Reportatio), d. 30, q. 3 (cod. cit., f. 65rb); Ps.-Richardus de Campsall, Logica contra L
Ockham, cap. 47 (cod. cit., f. 78v). CAP. 61. - 1 Aristot., Praeclicamenta, cap. 7 et 9 (6b 11-14; l l b 10). Cf. Liber sex principiorum, cap. 6 (ed. cit., pp. 48-51).
192
P
A
R
S
i CAP . 6 2
sed significat quod partes rei sic vel sic ordinantur et situantur et approximantur 2 . Lvel tes i ntibiae d e non incurvantur nec partes earum approximanmr, dicitur stare, e xet e converso est de sedere. h Ino isto autem praedicamento sunt 'sedere', 'stare', 'reclinare', 'acere' c consimilia. Et nihil in hoc praedicamento potest alicui competere nisi et iquanto, p cuius partes possunt diversimode approximari, propter quam s o approximationem diversa e t contraria sive incompossibilia diversam q u praedicabilia possunt eidem successive competere. o Istidautem praedicamento non habemus aliquod interrogativum cora l respondens, sed hoc est propter vocabulorum penuriam. i Aq l i i 8 autem tenent quod positio est quidam respectus inhaerens 15 u vel i partibus, ita quod ex hoc quod surgit qui sedit, habet unam rem toti s se quam prius non habuit, et unam aliam quam prius habuit perdit. in e s t [CAP. 62. DE PRAEDICAMENTO HABITUS] e r e Decimum c praedicamenturn ponitur habitus 1• E t de isto, sicut de tprioribus, u di co quod A r i s t o te l e s n o n posuit quod significet s , rem distinctam a rebus permanentibus, sed significat quod una aliquam i est circa aliam mobilis ad motum ipsius nisi contingat aliquod impe- s res tdimentum, quae non est pars rei nec simul c = re sed loco et situ disa tincta a re. In quo praedicamento ponit talia 'armatum esse', 'calceatum esse' q et sic de aliis u Tamen 'habere' secundum P h i l o s o p h u m multis modis dicio tur, sicut in Praedicamentis exposui 2 d . p 4 et situantur] situaEter CEK 5 - 6 partes] eius add. C I 6 nec... approximanmr om. BD aest de om. AD 8 autem om. CID 1 5 autem om. BCEI !; tenenti dicunt A A aliquis 1 C K, aliquis add. I s ur gi t . . . sedit] sedet... stabat K l i qui ] prius adj . C I 1 7 per di t] rperdidit B E C1I 6 q u o d ] - C . 62. - 5 res] para I II ipsius] ilEus et add. rei D 6 quae] quod C I 9 habere] habitus K, s i n Praedicamentis add. C 1 0 sicut... Praed.] quod ibi C aCf. Olivi, Quaestiones in I I Sent., g. 58 (ed. cit., V, 448). 8 Cf. Gualterus de Chatton, loco cit. (E 66v); Ps. Richardus de Campsall, Logica contra Ockham, cap. 48 (cod. cit., ff. 80r-81r). CAP. 62. - ' Aristot., Praedicamenta, cap. 9 et 15 (11b 11-14; 15b 17-33). Cf. Liber sex principionon, cap. 7 (ed. cit., pp. 51ss.). 2 Guillelmus de Ockham, Expositio libri Praedicamentorum Aristot., cap. 21 (ed. cit.).
DE SUPPOSMONIBUS TE RM INORUM
1
9
3
A l i i 3 autem d i = t quod habitus est quidam respectus in ipso corpore circa aliud corpus vel in ipso corpore contento. Et de istis praedicamentis ista sufficiant.
[CAP. 63. DE SUPPOSMONETERMINORUM IN PROPOSMONIBUS]
Dicto de significatione terminorum restat dicere de suppositione 1, quae est proprietas conveniens termino sed numquam nisi in propositione. Est autem primo sciendum quod suppositio accipitur dupliciter, 5scilicet large et stricte. Large accepta non distinguitur contra appellationem, sed appellatio est unum contenturn sub suppositione. Aliter accipitur stricte, secundrun quod distinguitur contra appellationem. Sed sic non intendo loqui de suppositione sed primo modo tantmn. Et sic tam subiectum quam praedicamm supponit e t universaliter quidquid io potest esse subiectum propositionis vel praedicatmn supponit. Dicitur autem suppositio quasi pro alio positio 2 tertninus , i t ain propositione q u o d stat pro aliquo, ita quod utimur illo termino pro aliquo q u de a quo, n sive d de o pronomine demonstrante ipsum, ille terminus vel rectus illius termini si sit obliquus verificatur, supponit pro illo. E t 15hoc salten). verurn est guando terminus supponens significative accipitur. 11-13 s u f fi c i a n t om. D 1 1 dicunt] ponunt C I 1 2 aliud] aliquod BC c ont ent o corr. in coniuncto A' 1 3 Et] haec add. CI, sic add. V' i sti s om. CI i s ta] ad praesem add. I, om. C CAP. 63. - 2 signit] significationibas All3DE r estai dicere] dicendum est A' s uppos l sola add. I 3 conv.] commtmis add. BD ter m i no] et conveniens ei add. BD 5 sed. om. CI 6 - 7 Aliter accip.] accipitur autem A' , suppositio add. BD 9 et univ. om. I 9 - 1 0 et... supportit om. (horn.) BC 11 aliol aliquo Al D I 1 2 aliquo] alio A, quo I, scilicet add. AV' 1 3 del] pro A II sive] sumitur idem termitaus I d e ' Qm. Al
8 Cf. Gualterus de Chatton, I n I Sent. (Reportatio), d. 30, q. 3 (cod. cit., f. 66ra); Ps. - Richardus de Campsall, Logica contra Ockham, cap. 49 (cod. cit., f. 81v). CAP. 63. - 1 Quantum ad historiam suppositionis spectat, videsis auctores citatos apud S. F. Brown, "Walter Burleigh's Treatise De Suppositionibus and its Influence on Willia m o f Ockham", Franciscan Studies, XXIII (1972), 15-64.— Ockham alibi etiam frequenter exponit suam opinionem de suppositione terminorum. Cf. praesertim Expositio super librum Elenchorum Aristotelis, cap. 4, ad texturn: Sunt autem tres modi (166a 14-23), ubi de tertio modo aequivocationis tractat (cod. Londini, Bibl. Lambeth. 70, ff.270va-271rb); In Sent. I, d. 4, q. 1 etc. 2 Robertus Anglicus, In Summulas Petri Hispani, cap. De suppositionibus contra quemdam Rogerum Daco ve] Dato, q u i negavit suppositionem naturalem, asserit quod "suppositio non est tantum sub aliquo positio sed p r o a l i o p o s i t i o" (cod. Vat. lat. 3049, f. 45va).
OCXHAM,SOMMALOGICAE
1
3
194
P
A
P
S
I CA P . 6 3
Et sic universaliter terminus supponit pro illo de quo — vel de pronomine demonstrante ipsum — per propositionem denotatur praedicatum praedicari, si terminus supponens sit subiectum ; si autem terminas supponens sit praedicaturn, denotatur quod subiecturn subicitur respectu illius, vel respectu pronominis demonstrmtis ipsum, si propositio formetur. Sicut per istam 'homo est animal' denotatur quod Sortes vere est animal, ita quod haec sit vera si formetur l o c est animal', demonstrando Sortem. Per istam autem 'homo est nomen' denotatur quod haec vox 'homo' sit nomen, ideo in ista supporát 'homo' pro illa voce. Similiter per istam 'album est animal' denotatur quod illa res quae est alba sit animal, ita quod haec sit vera 'hoc est animal' demonstrando illam rem quae est alba; et propter hoc pro illa re subiectum supponit. Et sic, proportionaliter, dicendum est de praedicato: nam per istam 'Sortes est albus' denotatur quod Sortes est illa res quae habet albedinem, et ideo praedicatum supponit pro illa re quae habet albedinem; et si nulla res haberet albedinem nisi Sortes, tunc praedicatum praecise supponeret pro Sorte. Est igitur una regula generalis quod numquam terminus in aliqua propositione, saltem guando s i g n i fi de quo vere praedicatur. nisi c a tEx i v equoasequitur c c i pquod i t ufalsum r , est, quod a l i q u i 8 ignorantes discunt,u quod p concretum p o n ai parte t praedicati supponit pro forma; videlicet pquod in rista 'Sortes o est albas' li albas supponit pro albedine, nam haec aest simpliciter l i falsaq 'albedo u est alba', qmlitercumque termini supponant. o numquam concretum tale supponit pro forma tali significata per Ideo suum abstractum, secundurn viam A r i s t o t e l i s 4. I n aliis autem concretis, de quibus dictum est, hoc est bene possibile. 16 s ic om. A l B DE u n i v . . . supponit] v i detur supponere A d e ' ] c uius add. I respectu i l l i us add. I p e r propos .] v e l propos i ti one A
1
9
1
7
i ps um]
praedi c .] propos itionis add. A
subiciturl v eri fi c atur A 2 0 illius ] norni ni s add. C K p ro n o m i n i s ] propositionis A A ', nomi ni s E 20-21 fo rm e tu r] form aretur CI , form atur B 2 2 hoc est ani mal ] haec est v era I 2 6 a n i m a r] album add. B dem ons tr.] denotando B C
2 9
quat] est alba et quae add. CI 2 9 - 3 0 et... albedinem
cm. (hom.) A I DI 3 0 - 3 2 et... Sorte om. CK 3 0 - 3 1 si... Sortes om. A
3 3
Est i gi mr] sic autem B
35 quo] illo D " praedic.] ex quo vere praedicatur add. I 3 6 Ex quo] et ex hoc B D subiecti K 4 0 Ideo] E t praern. C I 4 1 sec. A r i s t . orn. B D a u t e m orn. C I
3 7
praedicati]
aCf. nomas Aquinas, Summa theol., III margine: , g ."Improbat 1 6 , dictum a .istius Burley", seu Gualterus Burlaeus improbat dictum 7 Guillelmi , deaOckham; d cf. De puntate artis logicae tractatus longior pars I, c. 3, (ed. Ph. 4 Boelmer, . Franciscan Institute Publications, Text Series 9, St• Bonaventure, CN.Y.o1955,d 9). e 4 xCf. supra, cap. 6-7. C h i c
20
25
30
35
40
DE SUPPOSITION1BUS TE RM INORUM
1
9
5
Eodem modo in ista 'homo est Deus' 'homo' vere supponit pro Filio Dei, quia ille vere est homo.
[CAP. 64. DE DIVISIONE SUPPOSMONIS]
Sciendum est autem quod suppositio primo dividitur in suppositionem personalem, simplicem et materialem. Suppositio personalis, universaliter, est illa guando terminus supponit pro suo significato, sive illud significatum sit res extra animam, sive sit vox, sive intendo animae, sive sit scriptum, sive quodcumque aliud imaginabile; ita quod quandocumque subiectum vel praedicatmn propositionis supponit pro suo significato, ita quod significative tenetur, semper est suppositio personalis Exemplum primi : sic dicendo 'omnis lo homo est animal', l i homo supponit pro suis significatis, quia 'homo' non imponitur nisi ad significandum istos homines; non enim significat proprie aliquid commune eis sed ipsosmet homines, secundum D am a s c e n u m 1. Exemplum secundi: sic dicendo 'omne nomen vocale est pars orationis', li nomen non supponit nisi pro vocibus; quia tamen 15imponitur ad significandum illas voces, ideo supponit personaliter. Exemplum tertii: sic dicendo 'orrinis species est universale' vel 'orrmis intendo animae est in anima' utrumque subiecmm supponit personaliter, quia supponit pro illis quibus imponitur ad significandum. Exemplum quarti: sic dicendo 'onmis dictio scripta est dictio' subiectum non 20supponit nisi pro significatis suis, puta pro scriptis, ideo supponit personaliter. Ex quo patet quod non sufficienter describunt suppositionem personalem dicentes quod suppositio personalis est guando terminus supponit pro re 2. Sed ista est definido quod 'suppositio personalis est 25guando terminus supponit pro suo significato et significative'. 44 quia] puer atid. K :I i l l el Filius De i add. A B E D CAP. 64. - Sciendum est autem] Secundo sciendum CK
5
7 imaginabile] v el i m a g i n a n = add. K i r a ] ponatur ista regula A
animam] sive non add. K , om. A 'C D 1 1
homines] particulares add. C I
13 vocale] verbale c m . A 1 4 orationis] propositionis 11,1 4 l Ii ] 1 8h quia] o c significat I illud X uve add. 1 C K 1 2 0 suis] el non pro aliis B D, om. A p r o ] dictionibus om. tadd.aB 2 m 2 -e2 3n persond ] t a Cn 2 t3 dicentes] u m guando dic unt D 2 4 defi nitio] descriptio aliqui add. B , et add. eius K q u o d ] eius C, suppositionis personalis DE 2 5 et] tenetur add. C K c u m C ,
CAP. 64. I o a n n e s Damascenus, Dialectica, c. 10 (PG 94, 571 A); versio Ro berti Grossatesta, cap. 2, n. 8 (ed. cit., p. 4). 2 Cf. Guillelmus de Shyreswode,
196
P
A
R
S
I CA P . 6 4
Suppositio simplex est guando terminus supponit pro intentione animae, sed non tenetur significative. Verbi gratia sic dicendo 'homo est species' iste terminus 'homo' supponit pro intentione animae, quia Ala intentio est species; et tamen iste terminus 'homo' non significat proprie loquendo illam intentionem, sed ilLì vox et ulla intentio animae 30 sunt tanmm signa subordinata in significando idem, secundum modum a l i b i expositum 8 . Ex hoc patet falsitas o p i n i o n i s cornmuniter dicentium quod suppositio shnplex est guando terminus supponit pro suo significato quia suppositio simplex est guando terminus supponit pro intentione 35 animae, quae proprie non est significamm termini, quia terminus taus significat veras res et non intentiones anuna•e. Suppositio materialis est guando terminus non supponit s i g n i tive,fised supponit vel pro voce vel pro scripto. Sicut patet hic 'homo est nomen', cal i homo supponit pro se ipso, et tamen non significat se 4c, ipsum. Similiter in ista propositione 'homo scribitur' potest esse suppositio materialis, quia terrninus supponit pro illo quod scribitur. Et est sciendum quod sicut ista triplex suppositio competit voci prolatae ita potest competere voci scriptae. Unde si scribantur istae quatuor propositiones 'homo est animal', 'homo est species', 'homo est 45 vox disyllaba', 'homo est dictio scripta', quaelibet istartun poterit verifican, et tamen nonnisi pro diversis, quia illud quod est animal nullo 26 intentione] intentionibus C K
2 8
species] i n ista add. D
2 9
i ntenti o]
a d d
A 11
est] propri e add. C K 3 0 intentionern] animae add. A 3 1 s ubord.] ordi nata A D1 V 4 o c ] quo A3 ' l 33 4 - 3 h9 suppositio... significative i n imo f . A ' 3 8 non supponit t ry K 3 9 supponit] simpliciter I II hic oin. A 1 propos l h i t A V ', ont• C1 4 3 tri pl ex ] dupl ex K 4 4 v oc i ] propos i ti oni A C I K 4 6 dis y ll.] 13 4 bisyllaba (ita0et in n o m e n ] fhr i c a) a Introducti d ones d in logicam, cap. De suppositione: "Personalis autem, guando supponit . significatum, sed pro re, quae subest, ut homo currit" (ed. M. Grabmann, SitzungsB berichte l i der Bayerischen Akademie der Wissenschaften, Philosophisch-historische ]Klasse 10, München 1937, 75). 8 Guillelmus de Ockham, Expositio lib ri Peh i rihertn. Aristot., Prooemium (ed. Ph. Boehner, Traditio, IV [1946], 307-35); et suc A pra, cap. M1. 4 Cf. Guillelmus de Shyreswode, ubi supra, nota 2; Gualterus BurI la eus, De( suppositionibus, (ed. S. F. Brown cit., p. 35); De puntate artis logicae tractatus : longior, pars I, c. 3: "Aliqui tamen (non modicurn de sua logica gloriantes add. 1 h cod. Vat.oo lat. 2146) reprehendunt illud dictum, scilicet quod suppositio simplex m ]est guando terminus supponit pro suo significato; dicunt enim, reprehendendo anh tiquiores, quod illud est falsum et impossibile... Sed sine dubio, illud est valde iri rationabiliter dictum" (ed. cit., p. 7). c a d d .
DE SUPPOSMONIBUS TE RM I NORUM
197
modo est species, nec vox disyllaba, nec dictio scripta. Similiter illud quod est species non est animal, nec vox disyllaba, et sic de aliis. Et sotamen in duabus ultimis propositionibus habet terminus suppositionem materialem. Sed illa potest subdistingui, eo quod potest supponere pro voce vel pro scripto; et si essent nomina imposita, ita posset distingui suppositio pro voce vel pro scripto sicut suppositio pro significato et pro intentione animae, q u a = unam vocamus personalem et aliam 55simplicem. Sed tnlia nomina non habemus. Sicut autem taus diversitas suppositionis potest competere termino vocali et scripto, ita etiam potest competere termino mentali, quia intentio potest supponere pro illo quod significat et pro se ipsa et pro voce et pro scripto. 60 E s t autem sciendum quod non dicimr suppositio 'personalis' quia supponit pro persona, nec simplex quia supponit pro simplici, nec materialis quia supponit pro materia, sed propter causas dictas. Et ideo isti termini 'materiale', 'personale', 'sirnplex' aequivoce usitantur in logica et in aliis scientiis; tamen in logica non usitantur frequenter nisi cum 65isto addito ‘suppositio'.
[CAP. 65. QUANDOTERMINUS IN PROPOSMONEHABEREPOTEST SUPPOSMONEMPERSONALEM,SIMPLICEMVEL MATERIALEM] Notandum est etiam quod semper terminus, i n quacumque propositione ponatur, potest habere suppositionem personalem, nisi ex 5voluntate utentium arctetur ad aliam, sicut terminus aequivocus in quacumque propositione potest supponere pro quolibet suo significato nisi ex voluntate utentium arctetur ad certum significatum. Sed terminus non in onmi propositione potest habere suppositionem simplicem vel 48 nec de] multis 1 add. A 5 0 - 5 1 suppos. maten] supponere materialiter K 5 1 subd.] subdividi I e a ] ita A 1:. .quod] terminus add. A, subiectum add. BV' 5 2 scripto] s i gni . fi dist.] subdistingui DV", vel dici add. I 5 3 suppositio" om. CDI v e l l et A A s c r c at o quarum... 1 54-55 habemus , , ptrp. o p.s scripto s e (un. t ] 59) AIKV' 5 6 suppos.1 propositionis A 5 7 - 5 8 inteni pAt p Eanimae B do] o aps] r add. so eC ' n5 o8t fiml o] re. quam AA, isto A BC 5 9 et pro scripto] scripta C i: pro om. ABDE 60 1 autem] e etiam DIV' quod] suppositio personalis add. K non. . . person.] suppos. person. dicitur personalis B Enon t C suppos. om. K 6 2 dictas] praedictm AC 6 4 frequenterl simpliciter I c um om. E 65 isto]s hoc DI, termino add. ACE i CAP. 65. - 3 Hic non est capitulum nota! in mg. I, non indica! cap. K e s t cm. BV 5 aliam] c significationem 4 e t i a m add. o mg. m I . 6 propos.] A ponatur C add. C d e a
198
PARS I CA P . 6 5
materialem, sed tunc tantum guando terminus taus comparatur alteri extremo quod respicit intentionem animae vel vocem vel scripturn. Verbi gratia in ista propositione 'homo currit' li homo non potest habere suppositionem simplicem vel materialem, quia 'currere' non respicit intentionem animae nec vocem nec scripturam. Sed in ista propositione 'homo est species', quia 'species' significat intentionem animae ideo potest habere suppositionem simplicem. Et est propositio distinguenda penes tertiutn modum aequivocationis, eo quod subiectum potest habere suppositionem simplicem vel personalem. Primo modo est propositio vera, quia tunc denotatur quod una intentio animae sive concepms sit species, et hoc est verum. Secundo modo est propositio simpliciter falsa, quia tunc denotatur quod aliqua res significata per hominem sit species, quod est manifeste falsum. Eodem modo sunt tales distinguendae 'homo praedicatur de pluribus', 'risibile est passio hominis', 'risibile praedicatur primo de homine'. Et sunt istae distinguendae tam a parte subiecti quam a parte praedicati. Sirniliter ista propositio est distinguenda 'animal rationale est defmitio horninis', quia si habeat suppositionem simplicem est vera, si personalem est falsa. Et sic de multis talibus, sicut de istis 'sapientia est attributum Dei', 'creativum est passio Dei', 'bonitas et sapientia sunt attributa divina', 'bonitas praedicatur de Deo', 'imiascibilitas est proprietas Patris' et huiusmodi. Similiter guando terminus comparatur ad aliquod extremum, respiciens vocem vel scripturam, est propositio distinguenda, eo quod talis terndnus potest habere suppositionem personalem vel materialem. E t isto modo sunt istae disdnguendae 'Sortes est nomen', 'homo est vox disyllaba', 'patemitas significat proprietatem Patris'. Nam si patemitas supponat materialiter, sic haec est vera 'paternitas significat proprietatem Patris', quia hoc nomen 'paternitas' significat proprietatem Patris; si autem supponat personaliter, sic est falsa, quia patemitas est proprietas Patris vel est ipse Pater. Et isto modo sunt istae distinguendae 'animal 11-12 habere... m a t e n ] s upponere s i mpl i c i ter v e l materi al i ter C 1 2 v e ! ] nec A A ' I V 4 13 s c ripturam] s c riptum A B E K 1 6 terti um] secundum C 1 7 simpl. ve! pers.] pers. ve! simpl. B C , P ri m o ] secundo B CI 1 8 propos i ti o om. B C D I V 1 CI 1p m p 9 o s . om. c oA D n Ec 2e 0p tcienotatur] u a l significar C 2 1 quod] et hoc D 2 3 pri mo om. B u o A , sicut s 24 E t] nsic add. add. V ' 2 5 Sirni1.1 sic V a dm u. l t i s ] 4 2 ddivina 7 pientia] add. A V C a l i i a d d . 4 2 8 A-K 2 3 9s3 suppos.] scripmm realem S e c u n d oadd. K] pers onal em] simplicem A D, quod corro V ' 3 4 istae dist.] A d i v i n a p tafia distinguenda i 3t 5 m]disyllaba] o bisyllaba C I V i r c uC ]s 4 6mA E 3ip 7 r- l 3 o8 isi... p opatemitas] s ei Patrist3i om. sD t rqui a hoc nomen patemitas sic accepta non B e i i p s i u s V A ' C I a d d . 4 V C s a 4 3 7
10
15
20
25
30
35
DE SUPPOSMONIBUS TE RM I NORUM
1
9
9
40rationale significat quidditatem hominis', 'rationale significat partem hominis', 'homo albus significat aggregatum per accidens', 'homo albus est terminus compositus', et sic de mulás talibus. Potest igitur dan i ista regula quod guando terminus potens habere praedictarn triplicem suppositionem comparatur extremo, communi 45incomplexis vel complexis, sive prolatis sive scriptis, semper terminus potest habere suppositionem materialem vel personalenr, e t est talis propositio distinguenda. Quando yero comparatur extremo significanti intentionem animae, est distinguenda, eo quod potest habere suppositionem simplicem vel personalem. Quando autem comparatur extremo 50communi omnibus praedictis, tunc est distinguenda, eo quod potest habere suppositionem personalem, simplicem ve! materialem. E t sic est haec distinguenda 'homo praedicatur de pluribus', quia si 'homo' habeat suppositionem personalem, est falsa, quia tunc denotatur quod aliqua res significata per hunc terminum 'homo' praedicatur de pluri55bus. Si habeat suppositionem simplicem vel materialem, sive pro voce sive pro scripto, est vera, quia tam intentio communis quam vox quam illud quod scribitur praedicatur de pluribus.
[CAP. 66. DE OBIECTIONIBUS QUAE FIERI POSSUNT CONTRA PRAEDICTA]
Sed contra praedicta potest obici multipliciter. Primo sic. Haec est vera 'homo est dignissima creatura creaturarum' 1. Quaero,C11.12111sup5positionem habet li horno? Non personalem, quia quaelibet singularis 42 multis] aliis add. A GI ' tal i bto om. E
4 3
istal taus B IK
4 5
i nc ompl . v el c ompi .] i n
incomplexis et i n complexis C s i v e l ] solum D s i v el ] vel A 'D s e m p e r] talis add. K
4 6
vel pers o-
nalem mg. y ' , om. A A 1modis add. B 5 2 - 5 5 quia... pl uri bus mg. B 5 3 - 5 5 personalem... suppositionem trp. p . p l u ri D t a l i s bus (fi n. 5 7 ) I 5 3 personalem] s i c add. A , t u n c add. B V " 5 3 - 5 7 quia... i i i ud] si simplicem Q m . vel materialem, est vera, qui a pri mo m odo cienotatur quod al i qua res s i g n i C I fi de pluribus, es hoc est faisurn. Sed secundo modo denotatur quod intentio commtmis 4'homo' praedicatur 7 c ata p e r h u n c t e r m i n u m yvel v ox e vel ird quod D 5 4 hunc... homo] hominem C 5 5 v oc e] nomi ne I 5 6 c ommtmis ] oin ani ma ] C I 5 6 - 5 7 quanti ._ s c ri bi turl scripta C I 5 7 pl uri bus ] e t hoc est v erum add. D a u t CAP. 66. - 3-4 Hace._ vera cm. A A e r n li om. 1D V I" q u i a ] tunc add. C I C C 4 K , c r e a t u r a t e r CAP. 66. - 1. Sic incipit Ps.-Aristotelis Liber de Pomo (ed. M. Plezia, Auctorum o m m i n Graec. A et Lat. l Opuscula C E Selecta, II. Varsoviae 1960); iuxta Gualterum Burlaeum, u s 5 aDe suppositionibus (ed. cit., p. 36) 'homo' in hac sententia habet suppositionem simh a b e d plicem t absoluta= ] d h a b e . a s C A K ,
200
P
A
R
S
I CA P . 6 6
est falsa, igitur habet suppositionem simplicem. Sed si suppositio simplex esset pro intentione animae, illa esset falsa, quia intentio animae non est dignissima creaturarum. Igitur suppositio simplex non est pro intendone animae. Pmeterea, haec est vera 'color est primum obiectum visus'; sed si ro 'obiectum' habet suppositionem personalem, quaelibet singularis est falsa; igitur habet suppositionem simplicem. Sed si supponeret pro intentione animae, ulla esset falsa, quia nulla intentio animae est primum obiecturn visus, quia nula intentio videtur; igitur suppositio simplex non est pro intentione animae. 1 5 Similiter, ista est vera 'homo est primo risibilis' ; et non pro re singulari nec pro intentione animae; igitur pro aliquo alio 2• Idem potest argui de istis 'ens est primo unum', 'Deus est primo persona', quia quaelibet talis est vera, et non pro re singulari nec pro intentione animae, igitur pro aliquo alio. E t tamen subiectum habet 2o suppositionem simplicem, igitur suppositio simplex non est pro intentione animae. Praeterea, vox non praedicatur de voce nec intentio de intentione, quia tunc quaelibet propositio taus 'homo est animal' esset simpliciter falsa. 2 5 Ad primum8 istorum est dicendum quod opinio dicentiurn quod in ista 'homo est dignissima creaturarum' subiectum habet suppositionem simplicem, est simpliciter falsa; immo 'homo' habet tantmn suppositionem personalem in ista. Nec ratio e o r u m valet, sed est contra e o s, nam probant quod 30 6-9 i g i tu r... ani mad ] n e c s implic em, q u i a tunc , p e r di c ta, s upponi t p r o i ntenti one animae. Sed i ntenti o animae n o n est dignissima c reamrarum, i g i t u r etc . D 7 ani mae 1 Q m &u/d. . C I1 0 Praeterea] 8 semper B Postese A , sI t e mt D I ] 1 0 - 1 1 s ed... pers onalem C I K , q u i a A , es A l B D E , res pec tu add. B
1
1
obi ec turn] s ubiec tum K h a b a . _ e s t ] haberet... esser K
12 i gi mr] si CI, c ol or i bi non habet suppositionem personalem, i gi tur add. B 1 2 - 1 5 habet... animad] i gi tur c ol or i bi n o n habet suppositionem personalem nec simplicem, qui a illa i ntenti o a n i m e non est pri nuun obiec tum visus, i gi tur etc. D
1 2
haber suppos.] c ol or i bi non haber suppositionem pers o-
nalern, i gi mr B S e d si] et tunc CI, suppo (!) alia littera sic: c olor haber suppositionem personalem, i gi tur Maná non habet; nec simplicem, qui a intentio animae non est pri m um obiec tum visus, i gi tur suppositio etc. E rgo c ol or habet suppositionem simplicem. Sed si add. A ' infra) C I
1 6
re] aliquo A
ista CI, multis A l Similiter D 2 4 creatura ad.d. A B K
1 8
1 5
i ntenti one] intentionibus (etion
Idem] Item B , E t C, Eodem modo I, eodem modo add. C i s tás ]
1 9 re otn. A A l B CE I 2 0 - 2 2 pro... animae] etc . D 2 2 Praeterea] Item B , animal] Sorteo est homo add. V ' 2 6 est dicendum] dico C I 2 7 dignissima] 2 8
homo °ni. CI
3 0
sed est] i n aliquo, i mmo est magis CI K II nam] c um add.
CI I pm bantl per hoc add. A '
' A d haec tria argumenta respondet Burlaeus in libro De puntate artis logicae tractatus longior, pars 1, c. 3 (ed. cit., pp. 12-19). 3 Hic supra, un. 4.
DE S UP P OS MONIB US TE RM I NORUM
2
0
1
si 'homo' haberet suppositionem personalem quod tunc esset falsa, quia quaelibet singularis est falsa S e d ista ratio est contra ipsos, quia si 'homo' stet simpliciter in ista et non pro aliquo singulari, igitur pro aliquo alio 35est quia tunc esset nobilius omni hornine. Quod est manifeste , efalsum, t contra p e re o s, quia numquam commune vel species est nobilius suo sinc o ncum seamdum modum eorum loquendi inferius semper includat gulari, s e superius suum q et plus. Igitur illa forma communis, cum sit pars istius hominis, u e n non est nobilior isto homine. Et ita si subiectum in ista 'homo 4 s 0 gulari, i l ipsa esset simpliciter falsa. e l Ideo u dicendum est quod 'homo' supponit personaliter, et est de vi s tute d -sermonis falsa, quia quaelibet singularis est falsa. Tamen secundurn t intentionem e ponentiurn eam vera est, quia non intendunt quod homo d45sit s nobilior omni creatura universaliter, sed quod sit nobilior omni i screatura quae non est homo. Et hoc est vertim inter creaturas corporales, g non e autem est verum de substantiis intellecmalibus. Et ita est frequenter n tquod propositiones authenticae et magistrales sunt falsae de virtute seri dmonis, i et verae in sensu in quo fiunt, hoc est, illi intendebmt per eas s50veras g npropositiones. Et ita est de ista. s i Ad s secundum dicendum quod omnes tales 'color est primum obi siecturn i visus', 'homo est primo risibilis', 'ens est primo unum'-, similiter t m 'homoaest primo animal rationale', 'triangulus habet primo tres angulos', n c'sonusr est primum et adaequatum obiectum auditus', et ceterae tales a e c a 31t h o m o om. C I II q u o d om. C I " esset] propos i ti o add. CIK 3 2 est'] esset CI • ista rati o] r uistud C Ir i p s o s ] eos B E s i ] l i add. B 3 3 i n ista cm. C I 3 3 - 3 4 s ingulari... al i quo om. A B 3 4 digniss.] creatura add. B 3 6 cos] ipsos A C ,¡ veli universale vel add. B , species] e a(hom.) r aliqua adj. CI 3 8 istius] ilUso A I C I V a u4creatura 3 atid. 9 i n Item i s I.] om. A : quod] li add. CI K s upponi t] i n ista adj. A ' 4 5 om ni A h 4o 2m Ideo] s i n g u l a r i s om. C11,7 t m .I C K 4 auctorum C I e s om. C I V i t a ] u S 74 8 - 5 0 4 sonsa quodfi unt, hoce est i n sensu queso (quo C) ipsi i ntendunt per eas. E t ita est hi c C I 4 8 s i mt] i o e st = . . . r esimpliciter C add. DI 5 2 ens... s i mi l i ter cm. C 5 3 angulos ] etc . add. C I V ti ' s] t a ] 4 A5l, mil. 4 C I V e0 t a d a c q u . r q u a a dmg. d i g n i 4 e . ] r hssv 4sHaec u n ratio apud Burlaeum expressis verbis non legitur, sed habetur apud e u otPs.-Richardum fr a l de Campsall, Logica contra Ockham, cap. 53: " Si enim [subiecta] a m csasupponant pro individuis, falsae sunt, cu m quaelibet singularis sit falsa, quia a d iste homo nec iste, e t sic de singulis, est dignissima creatura creaturarum" ' nec d e vd i ff. 84v); fere omnia quae Inceptor in hoc capitulo dicit, impugnantur a (cod. cit., s r. t ibidem, If. 84v-85v. 5 Supra, un. 10-16. .D u Ps.-Campsall, ,s e p ra m , p .dd
202
P
A
R
S
I CA P . 6 6
multae, sunt simpliciter falsae de virtute sermonis, tamen illae quas 55 P h i l o s o p h u s intendebat per istas sunt verae. Unde sciendum quod sicut frequenter P h i l o s o p h u s e t a l i i accipiunt concretum pro abstracto et e converso 6 , s i m iplurale accipiunt l i t e rpro asingulari l i qetue converso, a n d o ita frequenter accipiunt acturn exercitum pro actu signato et e converso. Est autem actus exer- 60 citus qui importatur per hoc verbum 'est', vel aliquod huiusmodi, quod non tantum significat aliquid praedicari de aliquo sed exercet, praedicando unum de alio, sic dicendo 'homo est animal', 'homo currit', 'homo disputat', et sic de aìiis. Actus autem signatus est ille qui importatur per hoc verbum 'praedicari' vel 'subici' vel 'verifican' vel 'compe- 65 tere' vel huiusmodi, quae idem significant. Verbi gratia sic dicendo 'animal praedicatur de homine', hic non praedicatur animal de homine, quia in ista propositione animal subicitur et non praedicatur, et ideo est actus signatus. Et non est idem dicere 'animal praedicatur de homine' et 'homo est animal', quia una est multiplex et alia non. Sicut non est 70 idem dicere quod genus praedicatur de hoc communi 'homo' et quod hoc commune 'homo' est genus. Nec est idem dicere 'genus praedicatur de specie' ve l l a e c vo x "animal" praedicatur de hac voce "homo" e t 'species est genus' vel 'haec vox "homo" est haec vox "animal" n a m primae duae sunt verae et secundae dune sunt falsae. 75 Et tamen hoc non obstante P h i l o s o p h u s accipit aliquando actum exercitum pro actu signato et aliquando e converso, et ita faciunt multi alii. Et hoc facit multos incidere in errores. Et ita est in proposito. Nam ista propositio 'homo est primo risibilis', accipiendo 'primo' sicut accipit P h i l o s o p h u s I Posterio -rum 8 7, 0 est ita falsa sicut ista 'species est genus', sed tamen actus signatus, in cuius loco ponitur, est simpliciter verus. Sicut haec est vera 'de homine praedicatur primo hoc praedicattml "risibile" e t i n isto actu 55 illae] propositiottes add. B E 5 6 Philos. v e m e ] Philosophi (et a l i accipiunt add. I ) i ntendunt (v e! intendebant add. C) per istas, sunt verae simpliciter CI, simpliciter add. K 5 7 et] multi add. 1/ 4 58 aliquando] alii A l CE , autem A 6 0 signato] s ig-to s i g n i fi c a t o D I (etiam infra, alii aliter, sed non sibi constant) 6 1 al i quod] aliquid C
6 2 aliquo] al i o D I V '
6 4 Actas._ i l l e] est autem actus s i -
gnatus A 6 6 ve!] et I V 4 6 8 - 7 CI, 0 cm. V hoc commune hcie]qi etuspecies c o r. l .est 4 l .genus add. D 7 4 et... ve! om. D 7 5 naral quia i n ornnibus istis DB 11 secundad a n .i m a ol m aliar D I 7 6 aliquando om. A l l í ' 8 0 Philos.] A ri s tot. I 8 1 i t a ] is ta C I I; tamen om. C I l C I 82 o poni tur] m . CHC, est A ', actus exercitus oíd. A A 7 2 accipitur ,e i m o v el add. C Iom. 8 es 3t ] t i np istar significatione t7 r p . p . ] p 0 r ao e d i c a t u r n h Cf.Cl supra, cap. 5-7. A r i s t o t . , Anal. Poster., I, c. 4 (73b 32-74a 3). A u t iI cm ' lo e m x ] cp on m c sh m ui p e
l
e
DE SUPPOSMONIBUS TE RM I NORUM
2
0
3
signato tam 'homo' quam 'risibile' supponit shnpliciter pro intentione 88animae, nam de hac intentione animae praedicatur primo 'risibile', non Limen pro se sed pro singularibus. Et debet iste actus sic exerceri 'orrmis homo est risibilis, et nihil aliud ab homine est risibile'; et ita in isto actu signato 'homo' supponit simpliciter et pro intentione 8 . S correspondente cito e d i n 'homo' a c supponit t u personaliter et pro rebus singula90ribus, e x quia e nulla r -res potest ridere nisi res singularis. Et ideo in actu gnato bene ponitur hoc incomplexum 'primo', sed in actu exercito correspondente non debet poni 'primo'. Et quia 'primo' dicit idem quod praedicari de aliquo universaliter et de nullo nisi de quo illud praedicatar, ideo tali actui signato debent correspondere duo actus exerdti. Sic 95est de ista 'sonus est primurn obiectum et adequatum auditus'. Nam falsa est de virtute sermonis, quia aut 'sonus' supponit pro re singulari aut pro re communi; si pro re singulari, tunc est falsa, quia quaelibet singularis est falsa; si pro re communi, ttmc adhuc est falsa, quia secundum i s t o s nulla res communis apprehenditur a sensu, et ideo est 100sitnpliciter falsa de virtute sermonis. Tamen forte secundum communiter loquentes et bene intelligentes per istam intelligitur unus actus signatus, et est iste 'de sono praedicatur primo esse apprehensibile ab auditu', 84 h o m o ] homi ne y ' s i mpl i c i ter] qui a add. D V " 8 5 de] pro C a n i m a e l homo A 'D, homo add. B K , homo add. mg. y ' praedi c aturl hac e i ntenti o add. K p r i m o ] esse add. B C K 8 6 p ro '] suis actd. B E t ] sed A ' , tamen B d e b e t is te] potes t i dem B
8
8
h o m o ] t a m h o m o quam
risibile A , e t . „ intentione] animae add. A A 1 92 E t ] h o c add. A ' , om. A E ' i d e m ] i l l ud A D I V ', Qm. C 9 3 praeciicari] praedi c atur A A 'C D I , ,vere o add. m . d e C' ] Irel i quo v el9 d e add. 0 C a l i q u o ] al i o A d e l i l l o d e add. B E " i l l ud] i dem A ' i n ] 94 S i c ] s i c ut A A 'C E I 9 5 N a m ] hac e propos i ti o add. B D 9 6 qui a] c u m A , n a m C V ' , i s t o non I adu t ] autem a d A l . 9 6 - 9 7 singulari... c ommuni trp. B D 9 7 s i... singulari mg. B , si secundo A modo D t u n' c ] sic V ' , hac e add. A , om. D 1 qui a] t u n c add. D 9 8 s i... c ommi mi ] s i p ri m o 9modo D c o m m 1 u n i ] universali K t u n c ] sic B, om. D I 9 9 istos] istam opinionem A, istum V ', etiam hadd. B V " ' apprel o c ] L] apprehendi potest I s ens u] c ommuni ex teri ori add. A ' e t om• C I i d e o ] illa I, illa i l l u add. C D V ', propos itio add. (ultra) D e s t ] i l l a add. A ', ista add. B , haec add. E 1 0 0 falsa] quantum d est add. D 1 0 1 et] ve! CI b e n e om. A C 1 potenti a audi ti v a K a 13 p e r i s t a m ] p e r d i Gualterus a n ade Chatton, Lectura Sent., 1, d. 4, a. 1 allegat hunc locum, dicens: ( p . "Hic dicit Hok. in prima parte tractatus de logica, cap. 65 [non enim habuit cap. a c t u s ) 51 nostrae editionis] quod Philosophus intendit quod 'risibile' praedicatur converC I , o tibiliter de m homine. et 'animal rationale' praedicamr convertibiliter de ista intenA tione 'homo'. E t ad istam intentionem subiectum supponit pro ipsa intentione 1 0 animae. Et idem dicit in Primo, distinctione 2, quaestione 4" (cod. Paris. Nat. lat. 2 a15886, uf . 175rb). d Peri verba " in Primo" intelligitur Guillelmi Scriptum in I Sent., t u ]
d. 2, g. 4 (ed. St. Bonaventure, N.Y., II, 99-152), ubi, praesertim inde a p. 127, multa habentur de suppositionibus terminorum.
204
P
A
R
S
I CA P . 6 6
quia de hoc communi praedicatur primo tale praedicatum. Non tomen pro se sed pro singularibus, quia in tali propositione ubi subicitur hoc cotmnune 'sonus' et praedicatur hoc proedicattun 'apprehensibile a po- 1 ° tenda auditivo', 'sonus' non supponit pro se et simpliciter, sed supponit 6 singularibus. Sicut in ista 'ornnis sonus est apprehensibilis a potentia pro auditivo' subicitur hoc commune 'sonus', et tomen non pro se sed pro singularibus. Et ita in actu signato 'sonus' supponit simpliciter et pro intentione animae, sed in acta exercito utroque supponit personaliter et110 pro singularibus, hoc est pro suis signiftcatis. Exemplum de praedictis est manifestum in theologia. Nam haec est vera ‘substantio intellectualis completa, non dependens ad aliud suppositum, est primo persona' eadem ratione qua ista est vera 'homo est primo risibilis', quia eadem ratio est de una et de olio. Tunc quaero:115 aut subiectmn istius propositionis supponit personaliter et pro singularibus, et tunc est falsa, quia quaelibet singularis est falsa; patet inductive. Aut supponit simpliciter et pro forma communi, et tunc est falsa, quia nulla forma communis, nec primo nec non primo, est persona, quia omni cornmuni - etiam secundum e o s - repugnat ratio personae. Idem est 12 °de istis ‘singithre est primo u n = numero', 'individu= primo distinguitur a communi', et sic de multis talibus, quae falsae sunt de virtute sermonis, et tomen actas signad conespondentes sunt veri. Ideo dicendum est, sicut prius, quod suppositio simplex est guando terminus supponit pro intentione animae, quae est communis per prae-125 dicationem pluribus, aliquando autem est propria uni. Et huius ratio est quia nihil est a parte rei quin sit simpliciter singulare. Unde error i s t o r u m orrmium qui credebmt aliquid esse in re praeter singillAre et quod humanitas, quae est distincta a singularibus, est aliquid in individuis et de essentia eorum, indtudt eos in istos errores130 et multos alios logicales. Hoc tomen ad logicum non pertinet considerare, sicut dicit P o r p h y r i u s i n prologo 9 , s e d l o g i c u s 103 qui a] h o c est C I c o m m t m i l sonus add. mg. A !i tal e] h o c D , v e l hoc add. B p r a e d i tcatum]aapprehensibile n t a upotentima audi ti v a add. B D 1 0 4 p ro ] suis add_ C I 1 0 6 e t cm. A C I supponit om. A A 1 que] utrumque B , uterque CK 1 1 2 de] ex A, pro C I V E 1 10 C38 4 l e c tadd. ] B q u i a . . . fals a' om. (hom.) B 1 1 9 nec l... non com. B tisis] 1unius I 1 i1 n7 t esetl] l manifeste In o n V . . ' 120 rati o] esse CI !! personar] personam C, persona I I d e m l iudic ium add. B 1 2 2 multis] aliis add. B ,1 1 6 123 is eteom. Ads 1 actus significatos correspondentes B s i g n a t i l e o ru m add. C I c o rre s p . ] eis add. C 1 2 5 ani mar ] B n CoV ' m om. 1 2 8 qui] est quod CI, quo D V Ja 4 u im es n ,i , . i _n9Porphyrius, r e ] a Isagoge (versio Boethái, ed. cit., p. 5). vp C ae r r t e r e i ip l rI C vo e '3 1 0 re a o ] r u m l
DE SUPPOSMONIELIS TE RM1NORUM
2
0
5
habet dicere quod suppositio simplex non est pro suo significato; sed guando terminus est commtmis habet dicere quod suppositio simplex usest pro aliquo communi suis significatis. Utrum autem illud commune sit in re vel non, ad eum non pertinet. Ad tertiutn dicendum est quod vox praedicatur de voce et similiter intentio de intentione, non tamen pro se sed pro re. Et ideo per ta l t propositionem 'homo est animal', quamvis vox praedicetur de voce vel 140rintentio n de intentione, non denotatur quod una vox sit alia vel quod una intentio sit alia, sed denotatur quod illud pro quo stat vel supponit subiecmm sit Alud pro quo stat vel supponit praedicatum. Si autem adhuc o b i c i a t u r contra praedicta quod haec est vera 'piper venditur hic et Romae', et tamen mi% singularis est vera. Et 145non est vera nisi secundurn quod 'piper' supponit simpliciter; et non pro intentione; igitur suppositio simplex non est pro intentione: D i c e n d u m quod ista propositio si sit de copulato extremo est simpliciter falsa, quia quaelibet singularis est falsa. Etiam secundum quod habet suppositionem simplicem est falsa, quia nullus vult emere illud isacommune 'piper', sive sit in re extra sive in anima, sed quilibet intendit emere aliquam rem singularem quam non habet. Sed illa propositio vera est si sit copulativa, scilicet ista 'piper venditur hic et piper venditur Romae', quia ambae partes sunt verae pro diversis singularibus. Unde non plus est ista vera 'piper venditur hic et Romae' quam ista 'piper 155singulare venditur hic et Romae' 1().
[CAP. 67. DE SUPPOSITIONE MATERIALI IN SPECIALI]
Praemissa divisione suppositionis dicendum est de membris in speciali, et primo de suppositione materiali. Circa quod sciendum quod suppositio materialis cuilibet quod quo135 suis signif.] sive singulari I 1 3 7 A d ] pr opter idem praem. A' , per idem praern. D 140 intentione] hoc tamen non est pr o se sed pr o r e, unde d e n o t a t u r ] per eum add. 140-41 ve... alia cm. A' 1 4 3 Si... ()hiel sed adhuc obicitur CI 1 4 4 - 4 6 Et... intentione'] igitur etc. B, nec pro intentione, igitur etc. D 1 4 4 - 4 5 Et... vera orn. A 1 4 5 piper Qm. CI 1 4 6 intentione'l animar add. A" 1 4 7 extremo] sic add. A 1 4 8 quaelibet] sua add. I i est] simpliciter add. I falsa] et falsa est add. BD q u o d ] piper add. BD 1 4 9 est falsa cm. Al l 3D V 4 B orn. 1 D 5 i quilibet] 0 s iemens v e add. . . BD . 1 a 5 1 naliquam i m om. AC a E 1 5 1 - 5 2 vera... istal copulativa est vera B 1 5 2 piper venditur' orn. B 1 5 4 non om. D 1 5 4 Romae] ut est de toro prae&cato add, BD
10 Cf Gualterus Burlaeus, De suppositionibus (ed. cit., p. 54).
206
PARS I CA P . 6 7
cumque modo potest esse pars propositionis competere potest. Orrme 5 enim tale potest esse extremurn propositionis et pro voce vel scripto supponere. Et de nominibus quidem est manifesturn, sicut patet in istis 'homo: est nomen', 'homo: est numeri singularis'. Hoc etiam idem patet de adverblis, verbis, pronominibus, coniunctionibus, praepositionibus, interiectionibus, sicut patet in istis 'bene: est adverbium', 'legit: est indicativi modi', 'legens: est participium', 'iste: est pronomen', 'si: est coniunctio', 'ex: est praepositio', l e u : est interiectio'. Sitniliter etiam propositiones et orationes talem suppositionem habere possunt, sicut patet in istis 'homo est animal: est propositio vera', 'hominem currere: est °ratio', et sic de consimilibus. Et potest ista suppositio non tantum competere voci sed etiam scripto et parti propositionis mentllis, sive sit propositio sive pars propositionis et non propositio. Unde breviter, omni complexo et incomplexo competere potest. Potest autem dividi suppositio materialis, quia quaedam est guando 20 vox vel scriptum supponit pro se, sicut i n istis 'homo: est nomen', 'hominis: est genitivi casus', 'homo est animal: est propositio vera', 'bene: est adverbium', 'legit: est verbum' et huiusmodi. Quandoque autem vox vel scriptum vel conceptus mentis non supponit pro se sed pro voce vel scripto, quod tamen scriptum vel quam vocem non si- 25 gnificat. Sicut in ista propositione vocali 'animal: praedicatur de homine', haec vox 'homine non supponit pro hac voce 'homine', quia 'animal' non praedicatur de hac voce 'hornine'; sed ibi illud incomplexum 'homine' supponit pro hac voce 'homo', quia de hac voce 'homo' praedicatur 'animal', sic dicendo 'homo est animal'. Similiter in ista 30 'hominem currere est verum', illud subiectum 'hominem currere' non supponit pro se, sed supponit pro ista propositione 'homo currit', quam tamen non significat. Similiter in talibus 'homo: praedicatur de asino in obliquo', li homo supponit pro obliquo tali 'hominis' ve! 'hominem' vel huiusmodi, quia 35 5 propos .] oratimais C 9 pronom . om. C I
1 0
6
v e]] p ro adj . A A ' I
7
qui dem] quibus dam I I i n ) d e A E I
praepos.] propos itionibus C V ', et adj . C I !I i n ] d e A E i n i3tiS OM. D
11 l ega._ indic .] lego est v erburn l e g i t est v erbum D, om. B 1 1 - 1 3 modi ... interiectio] et sic de oláis B D 1 5 orari o] v era add. A111 4 !potest] , d eista ] suppositio a l i adj. i s A ' 2 0 di v i di ] ista adj. A 2 2 homi ni l „. casas otti• B D 2 3 hu19 a d j . iusm.] sic de aliis B D IQuandoquel quaedam C 2 4 autem] guando add. C m e n t o om. I V ' 2 5 v el l B C D pro 1 add. A ' D6 q u a m om. C I 2 6 Sicut] cuan dico adj . B D 2 6 - 2 7 i n... homi ne] animal i n p ro positione vocali praedicatur de homine B D 2 7 s upponit] hi c add. D 2 7 - 2 8 quia... horni ne om. E t ] s(hom.) CD e2 8 illud]d hoc D 3 0 ista] propositione add. B D 3 1 al ud] istud A l CI V C 4 hoc3 B D, 5 calla V It ' ,1av el l-] et A A ' li] 1 8 e t l ] v e
DE s u p p o s m o m z u s TE RM I NORUM
2
0
7
in ista propositione 'asinus est hominis' non praedicatur haec vox 'homo' sed haec vox 'hominis'. Similiter hic p r a e d i c a t u r de subiecto in concreto', li (palitas supporát pro concretis pmedicabilibus de subiecto.
[CAP. 68. DE SUPPOSMONE SIMPLICI]
Sicut autem cuilibet complexo e t incomplexo potest competere suppositio materialis, ita cuilibet complexo et incomplexo significativo vel consignificativo potest competere suppositio simplex, nam quodlibet tale, sive sit mentale sive vocale sive scriptum, potest supponere pro conceptu mentis, sicut patet inductive. Et sicut quandoque suppositio materialis est pro illo quod supponit, et quandoque non pro illo quod supponit sed pro alio, quod tamen non significat, ita terminus mentnlis supponens simpliciter quandoque io supponit pro se 1, sicut in istis 'homo est species', 'animal est genus', 37 bi c i sic C , i n ista D, om. A teta add. y '
3 8
subiecto] concreto I, et sic de consimilibus add. D , et c e-
CAP. 68. - 2 etl v el A ' D ' i nc om pl l significativo v e! consignificativo add. C 3 5 potest] competere et add. I Y supponerel competere C 6 mentisl et supponere add. C
et] v el A I C 7 - 8 est...
supponitl quandoque supponit p ro se, quandoque non supponit p ro se B, est guando complesmm vel i ncomplexum supponit pro se quandoque guando non supponit pro se D pro q u o A
9
supponensi potes t supponere A
1 0
8
non trp. p. quocil C q u o d ]
s upponit om. A
CAP. 68. C f . Guillelmus de Ockham, Scriptum in I Sent., d. 2, g. 4 (ed. St. Bonaventure, I I , 135, un. 13-17), ubi codices, duobus exceptis, legunt: "...ista, inquam, pars taus propositionis [mentalis] potest habere suppositionem personalem, et tunc stat et supponit pro ipsis rebus signiftcatis, si significent res, vel potest habere suppositionem simplicem, et tunc stat et supponit pro se ipsa". Sic legit Inceptorem etiam Gualtems de Chatton, Reportatio, I, d. 3, q. 2: "Et hic negant aliqui distinctionem inter suppositionem simplicem et materialem i n propositione ex conceptibus in mente quamvis non in propositione in voce, quia subiectum in propositione concepta, secundum e o s, vel supponit pro re extra, et tunc personaliter, vel pro conceptu ipso, et turtc simpliciter. Sed ego [dico] quod est adhuc tertia, ita quod conceptus in mente potest supponere materialiter, sicut cum dico: iste concepms est q u a l i t a s" (ed. G . Gíl, "Gualteri de Chatton" cit., pp. 209s.). Nihilominus lectio duorum codicum, quam etiam in nostram editionem recepimus, probabiliter est correctio ab ipsomet Ockham introducta. Opinione enim de universali u t ficto, velut minus probabili, relicta, dicit: " Cu i non placet ista opinio de talibus fictis in esse obiectivo potest tenere quod conceptus et quodlibet universale est aliqua q u a l i t a s exsistens subiective in mente" (loco cit., p. 289).
208
P
A
R
S
I CAP. 69
et sic de aliis; quandoque autem supponit pro ala intentione animae, quam tamen non significat, sicut in tali propositione mentali 'hominem esse animal est propositio vera'. Et sic potest dici de multis aliis
[CAP. 69. DE SUPPOSMONE PERSONALI]
Nunc accedendum est ad suppositionem personalem. Circa quam est sciendum quod solum categorema, quod est extremum propositionis, significative acceptum, supponit personaliter. Per primum excluduntur omnia syncategoremata, sive sint nomina sive s coniunctiones sive adverbia sive praepositiones sive quaecumque ala, si alia sint. Per secundum1 excluditur omne verbum, quia numquam verbum potest esse extremum propositionis quando accipitur significative. Et s i d i c a t u r quod sic dicendo 'legere est bonum', l i legere accipitur significative et t2unen supponit, d i c e n d u m quod ibi 'legere' non est verbum sed est nomen, et ita est ex usu quod infinitivus modus non tantum est verbum sed nomen. Unde si 'legere' remaneret ibi verbum, et non plus esset nomen quam legit', non magis esset haec vera 'legere est bonum' quam ista legit est bonum'. Sed unde est hoc ? Dico quod hoc est ex usu loquentium. Per illam particulam 'extremum propositionis' excluditur pars extremi, quantumcumque sit nomen et categorema 2 . Sanimal' est i c u tnec h 'homo' i csupponit nec 'albus' supponit sed totum extre'mum h supponit. o m Et o ideo quanttuncumque aliquando partes extremorum a habeant se l bsecundum a ssuperius et inferius, non oportet consequentiamesse20 bonam inter illas propositiones, quia illa regula debet intelligi guando ipsa extrema quae suppommt in propositionibus ordinantur secundum su11 auteml etiam I, sic adj. A 1 3 esse] hominem vel add. A :1 vera] quia in ista 'hominem esse anim.1' non supponit pro se sed pro ista 'homo est animal', quam tamen non sigriificat add. B CAP. 69. - 2 personaleml in speciali add. A' 3 est 6 coniunctionesl , a r t . verba C D BD V adv a er bi al interiectiones 4 BD 6 - 7 si alia] si syncategoremata al a A, om. BCD a c 7 csintl e sicut p A, t sumere u m Cl secwadurtal extremum A 8 guando._ s i g n i fi c a t i v e sumptum s B u 9 mest] bonum p tadd. (!) u K m1 0 signiEl = tuna adj. A = e n ] personaliter non add. mg. B As upponi t] et est C extremurn propositionis add. A 111 us u] l oquenti um add. A A ', loquendi add I 1 5 hoel om. A l B CE I 1 6 l l ana] secwadatn A C , tertiam prop.1 A , onz. C I 1 6 - 1 7 ex tremi l qui e add. mg. C D , p 1K e r , sp aortinc la pri l imti add. e r A e ax t r . d j egaremi . 20 sicut (etiam infra) B c secuncluml r y sicut4 BC 2 2 secwadurnl i i b i l CAP. i69. - 1 Scilicet per verba 'extremum propositionis, significative acceptum'. l V Cf. Burlaeus, 2 a De , suppositionibus (ed. cit., pp. 31-34). l i a d j . C
DE SUPPOSITIONIBUS TE RM I NORUM
2
0
9
perius et inferius. Unde non sequitur 'tu es vadens ad forum, ergo tu esexsistens ad forum' e t tamen 'vadens' et 'exsistens' ordinantur secunz5dum superius et inferius; sed ista extrema 'vadens ad forum' et 'exsistens ad forum' non sic ordinantur, ideo consequentia non valet. Tamen aliguando consequentia valet, quia aliquando non possunt tales partes ordinari secundurn superius et inferius nisi etiam tota extrema sic ordinentur vel possint sic ordinari, sicut patet hic 'homo albus - animal oalbum', 'videns horninem - videns animal' et sic de multis aliis E t ideo frequenter est taus consequentia bona sed non semper, et ita pars extremi non supponit in tali propositione, tamen in alin propositione supponere potest. Per tertiam particulam 'significative accepturn' excluduntur catego-
35remata tnlia guando supponunt simpliciter vel materialiter. Tunc enim, quia non accipiuntur significative, ideo personaliter non suppontmt, sicut hic 'homo est nomen', 'homo est species', et in consimilibus.
[CAP. 70. DE DIVISIONIBUS SUPPOSMONIS PERSONALIS]
Suppositio personalis potest dividi primo in suppositionem discretam et communem. Suppositio d i s c r e ta est in qua supponit nomen proprium alicuius vel pronomen demonstrativum significative sumpturn; set talis suppositio reddit propositionem singularem, sicut hic 'Sortes est homo', 'iste homo est homo', et sic de aliis. Et s i d i c a t u r quod haec est vera 'haec herba crescit in horto meo', e t tamen subiecturn non habet suppositionem discretam, d ic en d um est quod ista propositio est falsa de virtute sermonis; sed per io eam intelligitur taus proposito h e r b a crescit in harto meo', ubi subiectum supponit determinate. Unde advertendum est quod guando 24 exsistensl] in foro vel add. A' CIK or di nantur ] hic add. CK 2 6 ad forum] in foro CI or di n.] et add. BI :I v-alet] est bona C 2 7 valet] est bona BD ': non s. un. A' , cm. A 2 8 ossi] licet I fi etiam ons. BIV 4 A 11 animal] est asid. 1 3 0 hominem] ergo add. A , multis aliis] aliis B, muhis C similibus D add. 31 2 ital ista A, licet BD, ideo C 3 2 supponit] s i g n i fipos.] 9 bene add. B M cenara] istarn B iBam DE, yero add. A' BD E 3 4 - 3 5 categ.] syncategocv a t i v eA' s 3 u 6 m non' remata p t] semper u m add. B ae dCAP.d70. .- 2 Suppos• A tBI l 11 in a1qua]l ubi iB ]5 et] tunc asid. A s uppos i propositio BI 7 quod Qm. AAIBE H harto] orto iBC o D r IV 1s a u tt e m a B d i atal idsl ],disu. CI, haec C taus ' orn. BD her ba] eiusdem speciei add. All3D , crescit] hic et asid. B 4 BDEI iubi] n aibiCAl 1D 1 l linde] aubi ALCBD , guando com in quandoque C 9 I D r si s u p p o s e 1 1 to ' . r o cpr 2 SUMMALOGICAE 14 OCKHAM, n m ] .. p e r s
210
PARS I CA P . 7 0
aliqua propositio falsa est de virtute sermonis, sed tamen aliquem sensurn verum habet, ipsa accepta in illo sensu, debent subiecturn et praedicatum habere eandem suppositionem quam habent in illa quae de virtute sermonis est vera 1. Suppositio personalis c o m m u n i s e st guando terminus commtmis supponit, sicut hic 'homo currit', 'onmis homo est animal'. Suppositio personalis communis dividitur in suppositionem c o n f usa m e t d e te rn i i n a ta rn . Suppositio determinata est guando contingit descendere per aliquam disiunctivam ad singularia; sicut bene sequitur 'homo currit, igitur iste homo currit, vel e t sic de singulis. Et ideo dicitur suppositio determinata quia per talem suppositionem denotamr quod taus propositio sit vera pro aliqua singninri determinata; quae singularis determinata sola, sine ventate alterius singularis, sufficit ad verificmdam talem propositionem. Sicut ad veritatem istius 'homo currit' requiritur quod aliqua certa singularis sit vera. Et quaelibet sufficit, etiam posito quod quaelibet alia esset falsa; tamen frequenter multae vel omnes sunt verae. Est igitur regula certa, quod guando sub termino communi contingit descendere ad singularia per propositionem disiunctivam, et ex qnnlibet singulari infermr taus propositio, mnc ille terminus habet suppositionem personalem determinatam. Et ideo in ista propositione 'homo est animal' utrumque extremum habet suppositionem determinatam, quia sequitur 'homo est animal, igitur iste homo est animal vel e t sic de singulis. Similiter sequitur 'iste homo est animal', quocumque demonstrato, 'igitur homo est animal'. Similiter sequimr 'homo est animal, igitur homo est hoc animal vel illud animal vel illud', et sic de singulis. Et bene sequitur 'homo est hoc animal', quocumque animali demonstrato, 'igitur homo est animal'. Ideo tam 'homo' quam 'animal' habet suppositionem determinatam. 12 tarnen] secundum q u o d add. C 17 animal Qm. A
2
1
1
3
et] v el C
1 5
v era] falsa A I K , quod corr. V °
i l l e] homo c urri t add. A i D , horno est add. I, v el iste homo c urri t v el illa add.
(ultra) A ' n singuEs] aliis add. B i d e o ] eti am adj . C 2 2 suppositionem] propos i ti onem D K V 4 23 q u o d ] aliqua singularis add. B a l i q u a ... determ.1 aliquo... determinato K 2 5 v eri f. p r o p o s . ] veritatem taus propositionis I , v e r i fi c a n d u r n B D V 4 6 om.r De q2 u8 i vretar] i t falsar u r ] C 3 2 suppos.] personalem add. D 3 3 i gi tur] sequitur men...2 verae s u f fi c i t adj. V ' 11 horno'] v el iste homo add. C 3 4 v e l M e ] i g i t u r hoc est hoc animal ve] illud I, homo est A animal adj. A ' V 2 7 2 8 4 parte D 3 5a - 3 6 Si mi t - l i ter... ani mal ' om. (hom.) B i; e s t ' cm. A ' 3 5 - 3 8 Si mi l i ter... , v e l animal om. (kom.) I 3 6 v el l ] hom o est add. A C V ' v e ] ' ] hom o est add. V ° 3 6 - 3 7 v ell i l l ud i l e om. B C 3 7 i l l ud] ani mal add. V ° 3 7 - 3 8 E t... ani mal om. (hom.) B 3 7 bene] eti arn D a d j . 38 B animali D om. D 11 animal] et adj. A B E 11 Ideo] i gi tur M I 3 9 suppos.] personalem adj. B e t h o c a
s ]' Cf.
d
Burlaeus, De suppositionibus (ed. cit., p. 54).
15
20
25
30
35
DE SUPPOSITIONIBUS TE RM I NORUM
211
40 S u p p o s i ti o personáis confusa est omnis suppositio personáis termini communts, quae non est determinata. Et illa dividitur, quia quaedarn est suppositio c o n fu s a ta n tum e t quaedam est suppositio co n fu sa et d i s t r i b u t i v a . Suppositio personáis confusa tantum est guando terminus commtmis 45supponit personaliter e t non contingit descendere ad singularia per disiunctivam, nulla variatione facta a parte alterius extremi, sed per propositionem de disitmcto praedicato, et contingit cara inferri ex quocumque singulari. Verbi gratia in ista 'ornnis homo est animal', li animal supponit confuse tantum, quia non contingit descendere sub animali ad sosua contenta per disiunctivam; quia non sequitur 'omnis homo est animal, igitur omnis homo est hoc animal, vel ornnis homo est illud animal, vel omnis homo est aliud animal' et sic de singulis. Sed bene contingit descendere ad propositionem de disiuncto praedicato ex singularibus, quia bene sequitur 'ornnis homo est animal, igitur omnis homo 55est hoc animal vel e t sic de singulis; quia consequens est una categorica, composita ex hoc subiecto 'homo' e t hoc praedicato 'hoc animal vel illud vel illud', et sic de singulis. Et manifestum est quod hoc praedicatum vere praedicamr de orrmi horráne, ideo illa universalis est simpliciter vera. E t similiter ista infertur ex quolibet contento ani somalis, nam bene sequitur 'omnis homo est hoc animal', quocumque animali demonstrato, 'igitur °milis homo est animal'. Suppositio confusa et distributiva est guando contingit aliquo modo descendere copulative, si habeat multa contenta et ex nullo uno formaliter infertur. Sicut est in ista 'omnis homo est animal', cuius subiectum 65supponit confuse et distributive: sequitur enim 'orrmis homo est animal, igitur iste homo est animal et ille homo est animal', et sic de singulis; et non sequitur formaliter 'iste homo est animal', quocumque demonstrato, 'igitur orarás homo est animal'. Quod dbá 'aliquo modo contingit descendere', hoc dixi quia non 70semper eodem modo contingit descendere. Nam aliquando contingit 42 es om. A A 1 47 disiuncto] ex tremo add. (I) A ' 4 7 - 4 8 quoc umque] quacumque A E V ", qualibet B 4 8 l i om. CIV B E 4 6 4 singularia A 5 1 - 5 2 ani mal '. a n i m a l om. A l B C D 5 3 e x ] d e A , e t E , omnibus add. A d i s i 4 1 53-54 usingularibus] n c l ad singularia add. A 5 5 animal Qm. A B i l l u d ] v el illud add. A A 'D , add. mg. V ' 9 D 56 et]nex add. V ' 5 7 vel i l l ud' om. B I h o c ] cuius D 5 9 v era] sicut alla ctdd. D II E t om. A 'B D s eanirnalis] sub animali B CD 6 0 nam] quia B D 6 3 ex ] ista videtur et ex add. I n u l l o uno] 59-60 u cA 6 6 hom o'.. p nulla pi m a l ,p a n autem add. A o me . 1 r n o m B . E ,A c iC 6 7o td i pua l uo l c q
212
P
A
R
S
I CA P . 7 1
descendere nulla variatione facta circa propositiones nisi quod in prima subicitur vel praedicatur terminus communis, e t postea accipiuntur singularia, sicut patet in exemplo praedicto. Aliquando autem contingit descendere aliqua variatione facta, immo aliquo dempto in una propositione quod accipitur in alia, quod nec est terminus commtmis nec 75 contentmn sub termino c o = u n i . Verbi gratia sic dicendo 'ornnis homo praeter Sortem currit' bene contingit aliquo modo descendere ad aliqua singularia copulative; nam bene sequitur 'omnis homo praeter Sortem cunit, igitur Plato currit et Cicero currit', et sic de pliis, a Sorte. Sed i n istis singularibus aliquid dimittitur quod accipiebatur in so universali, quod non fuit terminus communis nec sigmum distribuems ipsum, scilicet dictio exceptiva cum parte extra capta. Et ita non eodem modo contingit descendere sub ista h o m o praeter Sortem currit' et sub ista 'ornnis homo currit', nec etiam ad omnia eadem contingit descendere. s s Prima suppositio confusa et distributiva vocatur suppositio confusa et distributiva m o b i l i s, secunda vocatur confusa e t distributiva immobilis 2 . [C AP. 7 1 . A D VI D EN D U M Q U A N D O TER M IN U S C OM M U N IS H ABET U N AM SU PPOSM ON EM E T Q U A N D O A L I A M ]
Istis visis videndum est guando terminus communis habet unam suppositionem personalem et guando aliam. E t primo videndum est de norninibus, secundo de pronominibus relativis, quia diverae regulae 5 dantur de istis et de Est ergo primo sciendum quod guando in categorica nullum signurn universale distribuens totum extremum propositionis additur termino, 73 praedic to] pri us di c to A
7 4 a c ta ] c irc a propositiones add. A l 7 7 al i quo modo om. A B E
79 et... c urri t om. A ,J Ci c ero] A rn o l o a n n e s T e r e n t i u s K a l i i s 'l singulis I ,; al i i s 1 D ,a Sorte o m 79-80 om.. C11/a l i i 4 8 1 8 2 dere trp. p. descendere (fin. 83) CI, om. AV q u o Bd . . suppositio 4 8 7 - 8 8 . m opCb . is71.l - iu3 guando] s . . est . quod add. AV i im in]n aBqua m o nb oadd. i ml a il i qnus al add. CI, propositione add. KV' 7 4 a propositione 5 8 propos. om. BD II additur] o t . adclitum e rm DI l p .B t a d d . D tv8 e r 2 m AoHaec, i I c sicut N a Tet taliaeu divisiones, legitur etiam apud Burlaeum, De suppo— r2 o ] 4] n sitionibw (ed. cit., pp. 41s.). cyi o sr t ee c ur n d a o n mou ] ] i d e i v n i dt e n e o
DE S UP P OS MONIB US TE RM I NORUM
2
1
3
nec mediate nee immediate, hoc est nec a parte eiusdem extremi nec a io parte extremi praecedentis, nec negatio praecedit nec aliqua dictio includens aequivalenter negationem vel signum universale, semper talis terminus communis supponit determinate. Verbi gratia in ista 'homo est animal' nullum signum universale additur, nec negatio nec talis dictio aequivalenter includens negationem vel si g n = universale, ideo uterque terminus supponit determinate. Idem est dicendum de ista 'aliquis homo currit', quia signum particulare additurn vel non additum non variat suppositionem personalem, quamvis faciat frequenter terrninum stare personaliter. Similiter in ista 'animal est orimis homo', quamvis ponatur signum universale, non tamen praecedit hunc terminum 'animal', ideo 20 l i animal supponit determinate. Similiter hic 'animal non est homo', quamvis ponatur negatio, quia tamen non praecedit istum terminum 'animal', ideo 'animal' stat determínate. Sed in ista 'ornnis homo est animal', 'homo' non habet suppositionem determinatarn, quia distribuitur signo universali, nec 'animal' habet 25suppositionem determinatam, quia sequitur mediate signum universale. Sed hic 'videns omnem hominem est animal', quia hoc signum 'omnem' non distribuit toturn subiectum, ideo non facit praedicatum stare nisi determinate. Unde bene sequitur 'videns o = e m hominem est animal, igitur videns omnem hominem est hoc animal, vel videns omnem hominem est illud animal vel illud', et sic de singulis. Sed in ista 'omnem horninem videns est animal', quia signum distribuit hoc totum 'hominem videns', ideo praedicatum non stat determinate. Et consimiliter est de ista 'cuiuslibet hominis asinus currit', nam hic praedicatum supponit confuse tantum; in ista autem 'asinus cuiuslibet hominis currit' praedi35catum stat determinate 1. Similiter in ista 'homo non est animal', quam10 al i qua] determinatio importans multatudinem nec aliqua add. y ' d i c t i o ] determi nati o A K , aequivalens ve! add. A 1 1 aequiv.1 al i quam add. A 'B v e ! . . . uni v . del. I , om. A ' B D V 4 1 al4i quam iadd.n A ' D cludensl 1 7 stare] mi ni s trare K , t a n t = add. C I 1 9 univers.1 a parte praedicati add. A l B D 2 0 - 2 2 Si mi l i ter... determinare cm. (hom.) C 2 1 i s tum termi num 22 determinate] similiter hic 'aliquis homo bis L i t v i deru', lic et 'bi s ' i m p o rt a mul ti mdi nem (vide l ea. liti. 10) qui a tamen non praecedit hunc termi num 'h o m o ' i deo stat determinate add. V ', add. i n imo f. B 25 s equitur... universale] h o m o praecedit l y ani mal n o n i mmedi ate sed mediante signo universali B 30 v el i l l ud] ani mal add. I , om. C V ' o m n e m i ta (pro mune) codel., edd. add. A '
3 3
istal quod add. y ' h i c l hoc CDI, orn. B
3 4
3
1
t o m rn i (i mpera
i n... autem] sed i n ista I
1 Cf. H. Denifie - Ae. Chatelain, Ch a rtid a n . P a r i s i i s 1889, 558), ubi leguntur errores a Roberto Kilwardby die 18 n. 474 um U condemnati: n i v e r s i "tIna tL iosg i c a l i b u s, n . 3: Item, quod non est supMartii 1277 P a r i l i e magis n s pro i supposito s , positio in propositione quarn pro significato, et ideo idem est I ,
214
P
A
R
S
I CA P . 7 2
vis 'homo' stet ve1 supponat determinate, tamen 'animal', quia negatio deterrninms verburn praecedit, ideo non stat determinate. Similiter in ista 'Sortes differt ab hornine', praedicamm supponit non determinate, quia hoc verbum 'cliffere includit negationem aequivalenter.
[CAP. 72. DE DUBLESQUAEMOVERIPOSSUNTCONTRA PRAEDICTA] Circa praedicta potest dubitari. Primo, qunliter supponit 'homo' in ista 'Sortes fuit homo' ponatur quod Sortes non sit. Similiter, qualiter supponunt termini in illis de praeterito et in illis de futuro et de possi- 5 bili et in aliis propositionibus de modo. Et est ratio dubitationis, quia dictum est p r i u s l quod terminus numquam supponit pro aliquo nisi de quo verificatur; sed 'homo', si Sortes non sit, non verificatur de Sorte, quia tunc est haec falsa Sortes est homo'; igitur non supponit pro Sorte, et per consequens non supponit determinate. Secundo est dubium de istis 'homo albus est homo', 'cantans missam est homo', 'creans est Deus', supposito quod nullus sit albus et quod nullus cantet missam et quod Deus non creet. Pro quibus subiecta supponunt ? Quia videtur quod pro nulla re significata, quia de nulla tali 15 verificantur; nec pro se ipsis, quia tunc non haberent suppositionem personalem; igitur non supponunt determinate pro aliquo, et per consequens non habent suppositionem deterrninatam. Tertium dubium est, quAliter subiecmm supponit in talibus 'equus tibi promittitur', ‘viginti librae tibi debenmr'. Et est ratio dubitationis, 38 supponit non trp. E 1K
3 9
negationem] i n se adj . K
CAP. 72. - 3 supponit] iste terminus add. B D
4
s it] fuera D, sed fui t asid. CI S i m i l i te r] d u b i =
potest rase adj. A 'B D 5 etl] in illis add. A A 'I V 4 e t s A ] e m o hoc d add. o B, , propter hoc quod asid. D aliquibus 7d quia] propter 8 homo] posito A ' 9 v ep fi l huo m ot add.a e s t ] esset B 11 ri a d . 413 nullus] 1d 0 hom o add., B 1 3 - 1 4 quodl nullusl nec quod nullus y ' , sit qui adj. I 1 4 Deus non] A i g i l t u Dr ] nullus C c re e t ] qui ero. asid. V ' q u i b u s ] ista adj. K 1 5 nulla tal i ] re tali nulla B 1 7 person.1 a h o d m j o smaterialem a d eI d d e t e rm. d. ] nec personalem adj. I 1 9 Te rti u m est] Terti o A I ' dubi um est om. V ' q u a d e . literl quomodo Cl K B 1 , 6 dicere hominis asinus currit' et 'asinus cuiuslibet hominis currit' ". Res n o'cuiuslibet n ' l i i s ]a haec conderrmatio acta est sub pontificatu Ioannis X X I seu Petri Hispani, ]curiosa: e s tauctoris Summu/arium Logicalium. h o m CAP. o , 72. - 1 Supra, cap. 63, e r g o n o
un. 33-35.
DE SUPPOSITIONIBUS TE RM I NORUM
2
1
5
quia si terminus supponat pro contentis, videntur esse fnisae, cum quaelibet singularis sit falsa; et ita si terrainus subiecms supponat determinate, propositio est falsa. Quartum dubiurn est de tnlibus 'iste privatur visu', 'iste est aptas 25natus habere visum', et sic de mulás talibus. Quintara: qualem suppositionem habet praedicatum i n ista 'genera et species sunt secundae substantiae' ? Sextum de istis 'actio est res extra animara', 'relatio est vera res', 'creatio est idem realiter cum Deo', et de huiusmodi multis. 30 S e p t i m u m est de ista 'iste bis fuit albus'; quia videtur quod 'albus' non supponat determinate. Octavum dubium: quomodo i n ista 'tanturn animal est homo' subiectum et praedicatura supponant ? Item, de talibus 'Apostolus dicit hoc', 'Anglia pugnat', 'bibe cyphum', 'prora 3 5 et huiusmodi e Ad primum 8 istomm dicendum est quod in onmibus talibus ters mini supponunt personaliter - Pro quo est intelligendum quod tunc t terminus supponit personaliter guando supponit pro suis significatis, i 4 n() vel pro bis quae fuerunt sua significata vel erunt vel possunt esse. Et sic est prius dictum; quia dictum est prius quod uno modo m intelligendum ,• • a significare' sic accipimr. Hoc tamen intelligendum est quod non resr pectu cuiuscumque verbi supponit pro s e d pro illis quae significat i stricte accipiendo 'significare' supponere potest respectu cuiuscumque ' , 23 es t] eri t C D 2 4 Qu a rt u m d u b i u m ] S i mi l i ter quarta dubi tati o e s t ' ] tatuen C ' 25 mul ti s ] s i ngul i s C , al i i s add. I 2 6 Qu i n t t u n ] Qui nta A , dubi um add. A l E p ra e d i c a t u m ] b terrninum B , om. C 2 6 - 2 7 genera] substantia I 2 8 S e x tu m ] S i mi l i ter I , d u b i u m es t add. o A 'B D E re l a t i o . . . res om. B re l a t i o ] creatio v e r a om. A l C D r e s ] ex tra ani mam add. A ' C D n 30 Septimum] Septima A, Similiter A l I V 4 al bum A ' C V i BD, ,(qualiter d 3u bB2i) trp. u mp. hom eo A s BIV t 4 a4 cd3 t d4a .v t O A l B CDK 3 4 hoc ] Philosophus add. V ' 3 5 bonitas] v oluntas I V ' 3 9 guando] termi nas l tm eD m E ] a uBadd. I B CD, ipse add. (ultra) A l C D 4 0 vel] et C ' fuertm t] fuerant C1' sua Qm. A l l í ' 4 1 pri us ] idS Au es pb t t ie m ] a s pri I 4r 3 t cuiusc.] t e cuiuslibet s A l '! v erbi ] s i aliqua tal i a signifi cet add. A D iS u o sm e murn m , g . ) t ](BI S i ts n infra,t cap.u77, ubi agitar de suppositione impropria. Etiam Burlaeus, De u aiey l 2 Cf. il t ' b ]4 onibus (ed. cit., pp. 53s.), agens de suppositione impropria, affert huiusmodi r a essupposíti 3 s3 u 6 b i e A exempla: pro suppositione antonomastica 'Apostolus dicit hoe'; pro synedochica m VcI tt eu rm 'prora est in mari'; pro metonymica 'bibe cyphum' et 'Anglia pugnat'. 8 Supra, i 4n . . . d uu lin. 3-6. 4 Codex B hic notat in margine: " No ta regulan.' contra Burley". h i u s b im sSed Burlaeus onon negat terminum in talibus supponere personaliter; cf. De suppoe ud m i ]sitionibus (ed. cit., pp. 60ss.). o r i c
em s. t a
216
PARS I CA P . 7 2
verbi, si aliqua talia significet. Sed pro illis quae fuertmt sua significata 4S non potest supponere nisi respectu verbi de praeterito. Et ideo quaelibet taus propositio est distinguenda, eo quod taus terminus potest supponere pro his quae sunt vel pro his quae fuerunt. Sirniliter pro bis quae enmt non potest supponere nisi respecm verbi de futuro, et ideo illa propositio est distinguenda, eo quod terminus potest supponere pro his so quae sunt vel pro his quae erunt. Sirniliter pro his quae possunt esse significata et non sunt non potest supponere nisi respectu verbi de possibili vel de contingenti, et ideo ornnes tales sunt distinguendae, eo quod subiectum potest supponere pro bis quae sunt vel pro his quae possunt esse vel contingunt esse. Et ideo omnes tales sunt distinguendae 'omnis ss homo fuit ' o m n e albura erit homo', 'omne album potest esse homo', 'onmem hominem contingit currere'. Intelligendum est tamen quod ista distinctio non cadit a parte praedicati sed tantum a parte subiecti. Unde ista non est distinguenda Sortes fuit albus', Sortes potest esse albus'; et hoc quia praedicamm appellat 60 saam formam 5 . Qpro u conceptu, o d vel sed quod per talem propositionem denotatur quod e s t i n qua ipsummet praedicatum sub propria forma, hoc est propositio s i c et non aliud, praedicatur de illo pro quo subiectum supponit, ipsummet ivelndet pronomine e l demonstrante illud praecise pro quo subiectum sup- 65 l i g fuit e vera, n ponit, si taus propositio sit de praeterito; vel quod erit vera, d tnlis u proposito r n : sit de futuro; vel quod sit possibilis, si prima propositio si n de possibili; vel necessaria, si prima propositio sit de necessario; vel sit o impossibilis, si prima propositio sit de impossibili; vel per se, si prima n propositio sit de per se; vel per accidens, si prima propositio sit de per 70 q accidens. Et sic de aliis propositionibus modalibus. Verbi gratia ad veriutatem istius 'album fu i t nigrum' non requiritur quod haec unquam o 45 sigraficet] significent B i l i fuerunt] fuerant C 4 7 - 4 8 s uppl stare K 4 8 v e!] e t C 1! f u e d runt] vel erunt aeld. B S i m i l i te r] v e! A . sed C 4 9 i l l a] ista A 'B CE , talis A 5 0 termi nus ] taus sadd. 1, n oun add. K 5 1 v e !] e t C 5 3 - 5 5 ea... di s t. om. (hom.) D 5 4 h i s o A m!I quael BV p2(hom.) p . l fuertm t v e! p ro bi s quae add. B 5 5 v e!] sive 4 a l b u m '] f u i t h o m o , o m n e al bura add. B D ' ° ri m e l om. A I 56 5 7 omnem... c urrere om. A I r on q clistinguendum u a e o,59 Lip nde] d e hadd.i Cs11 di s t.] el add. a p a rt e praechcati C 6 2 quod" om. A I a d d . / V E a63 praedi ct .] praedi c atur add. I 6 4 i ps ummet] i ps um A A ' D E V 1 praes , p enti r a add. e d iK c a e rt o m . C 6 m 5 -r 6] 6 v ep. . . s upponi 6 5 praec is e t rp . p . s upponi t A pde v e r b u m 65-66 pro... supponit om. I 6 5 subiectum om. A ' 6 6 praeteri to] f u t u ro B 6 6 - 6 8 quod... rsitl om. B 6 7 possibilis] de possibili A 6 8 v el l ] quod s ir add. A ' d e neceas.] necessaria V ' o69 de i mpos s i impossibilis I V ' 7 1 de] mulcis add. B 11 V erbi grana] uncie A 1V " 7 2 unquam] nutnquam A s Cf. infra, Pars II, c. 7. e
DE S DP E DS MONIB US TE RM INORDM
2
1
7
fuerit vera 'albura est nigrum', sed requiritur quod haec fuerit vera 'hoc est nigrum', demonstrmdo aliquid pro quo subiectum supponit in ista 75'albura fuit nigrara'. Similiter, ad veritatem istius 'veram erit impossibile' non requiHtur quod haec =guara sit vera 'verum est impossibile', sed requiritur quod haec erit vera, si formabitur, l o c est impossibile', demonstrando aliquid pro quo subiectum supponit in ista 'verum erit impossibile'. Sitailiter est de sliis. Sed de istis amplius dicetur in tractatu 80 d e p r o p o s i t i o n i b u s e t d e c o n s e q u e n t i i s 6 . A d propositum dico quod in ista Sortes fuit homo' praedicatum supponit pro Sorte. Et similiter est de onmibus illis de praeterito et de futuro et de modo, quod termini supponentes personaliter supponunt pro illis quae sunt vel fuerunt vel erunt vel possuntesse supposita e t si non sit aliquod 85signam, nec negatio nec aliquid tale impediens, supponunt determinate. Sed tunc ad rationem in contrarium dicendum est quod bene dictum est quod terminus numquam supponit pro aliquo nisi de quo verificatur. Non tamen fuit dictum quod numquam supponit pro aliquo nisi de quo verificatur per verbum de praesenti, sed sufficit quod ali9 0 respectu verbi de praeterito vel per verbum de futuro, guando supponit g respectu verbi de futuro, et sic de aliis. Sicut patet in ista 'albura fuit u homo', posito quod nullus homo modo sit albus, sed quod Sortes fuerit a albus, tunc 'albura' supponit pro Sorte, si accipiatur pro his quae fuenmt. n5 Et ideo 'albura' verificatur de Sorte non per verbum de praesenti sed 9 d per verbum de praeterito, nam haec est vera Sortes fuit albus'. o Sed adhuc restat d u b i t a t i o : p ro quo praedicatum supponit v hic Sortes fuit albus'? Si pro his quae sunt, falsa est: e D i c e n d u m est quod praedicatum supponit pro his quae fuerunt, r00sive eadem fuertmt quae sunt sive non. Et ideo in isto casu capri instan1 i 73 hoc ] al bum add. A 1 7 4 al i qui dl i l l ud B D , al i quod V ' 7 5 a d v eri t.] i n ista B D fi istius om. B D ,¡ e ri t ] est A 7 6 unquam] numquam A , al i quando B s i t ] fueri t A ', eri t B C D c e t u r p e r v e
77 hace] aliquando adj. D e r i t ] sit I:, si formabi tur] sed sic add. B , orn. K 7 8 aliquid] i l l ud B ': pro quo om. B s u b i l quod add. B e r i t ] est A 8 0 et] i n tractatu add. C K d e ' °in. B I 8 1 praedic. supportit] poteri supponere 1
8 2
Sorte] forma B
s
i
c
B , Mi s ] istis B V ", aliis I
8 3
quod]
quia A C 8 4 v ell] pro illis quae add. I V ' v e 1 1 aliis Qm. A ' 8 6 tunc ] nunc A b e n e ] ideo (i n ras.) I 8 7 est] modo adj. V ]4 e, t n i sB i l 8 r 5o H quo] l ° non oportet ( i quod s t semper o adj. B D d e ] pro Bp 8 8 - 8 9 Non... sed B D 8 9 v eri f.] verifi cetur n e c) . . . B B D 9 0 - 9 1 guando' p ra e t e ri t o om. (halls.) B I V n e c ] 4 9 de 1 adj. Bd s upponi e l t]] pro fi lo add. B 9 2 de] praeterito vel per v erbum de adj. B f u t u ro ] vel verbum v e ! . . p r a e s e n t i . praeterito guando supponit respectu verbi de futuro (!) add. V ' 9 3 fueri t] fui t B C 9 4 si accip.] de e t v e l accipiendo a l i I q9 5u dela] p ro n A d 9 6o praet.] futuro D A ' v e r i fi c e t u 8 6 - II, c.97 et Pan 2 111-3, cc. 10-12. 7 Supra, Iin. 7-11. 6Infra, Pan r S e d . . p e r .
218
P
A
R
S
I CA P . 7 2
tiam illa regula quam dixi a l i a s 8, scilicet quod terminus semper supponit pro his quae sunt, ubicumque ponatur, vel potest pro eis supponere. Nam illam regulam intellexi de termino posito a parte subiecti; sed guando ponitur a parte praedicati non est universaliter vera. Unde posito quod nullus homo modo sit albus, sed quod fuerint multi homines 105 albi antea, in ista ttmc 'homo fuit albus' praedicatum non potest supponere pro his quae sunt sed tantum pro bis quae fuerunt. Unde generaliter praedicatum in illa de praeterito non supponit pro aliquo alio quam pro illo quod fuit, et in illa de futuro pro eo quod erit, et in illa de possibili pro eo quod potest esse. Cum hoc tamen requiritur quod ipsummet 110 praedicaturn praedicetur de illo pro quo subiectum supponit, modo praedicto. Ad seamdum dubium 9 dicendurn est quod de virtute sermonis est concedendum, si nullus homo est albus et si nullus homo cantat missam et si Deus non creat, quod in praedictis propositionibus subiecta pro 115 nullo supponunt. Et tamen sumuntur significative, quia 'sumi significative' vel 'supponere personaliter' potest dupliciter contingere: vel quia pro aliquo significato terminus supponit, vel quia denotamr supponere pro aliquo vel quia denotatur non supponere pro aliquo. Nam semper in propositionibus talibus affirmativis denotatur terminus supponere pro 120 aliquo, et ideo si pro nullo supponit est propositio falsa. In propositionibus autem negativis denotamr terminus non supponere pro aliquo, vel supponere pro aliquo a quo vere negatur praedicatum, et ideo talis 101 alias] secundurn add. K
1 0 2 eisl eisdem B 1 0 4
v era] v erurn D
1 0 5
m o d o om.
CD g u a n d o B f u e r i n t ] fuerunt All3E11 4 m upotest l t is upplc s upponit m . V ' 1 0 8 aliquo om. AINT 106-07 A 4 ALCI 1 I1 • sermonisl 0 i p1 s u 0madd.mD 6e1 t1 4l conced.] quod add. C I K e s t ] sit A E c a n t a t ] cantet ACE1 om. loquendo ii pn s. u. m. B r v 115 creatl 7 suini signifi l significare I 1 1 7 contingere] accipi K q u i a om. A l u creetn A1E 1c1 6 - 1 ,t 1l 3 118-19 denotatur... te us nqui t a om. c(k' om.) A ' 1 1 9 v el... al i quo'l v el non supponere F, v el denotatur non supponere i pro aliquo n K , om. (hom.) A B C I H qui a om. K , n o n del. A ' 1 2 3 v al ... aliquo mg. C , i t om. A i al si quo] subiecto add. Ba n e g a t u r l hoc add. C I A '
Cf. Guillelmus de Ockham, Expositio super librum Elenchorum Aristotelis, cap. 4, ad textum: Sunt autem tres modi (166a 14-23), ubi legitur: "Propter quod sciendum quod quandocumque terminus communis positus a parte subiecti comparatur verbo de praeterito, illa propositio est distinguenda eo quod subiectum potest supponere pro his quae sunt, hoc est [pro] his de quibus actualiter per verbum de praesenti verificatur, vel pro his de quibus aliquando sic verificabatur. Et hoc quia terminus, ubicumque ponatur, semper habet supponere pro his de quibus actualiter verificatur; sed ratione adiuncti solum potest supponere pro illis de quibus aliquando verificabatur" (cod. cit., f. 271ra). 9 Supra, un. 12-18.
DE SUPPOSITIONIBUS TE RM INORUM
219
negativa habet duas causas veritatis. Sicut ista 'homo albus non est' 125habet duas causas veritatis: vel quia homo non est, et ideo non est albus; vel quia homo est, et tamen non est albus. In ista autem propositione 'homo albus est homo', si nullus homo sit albus subiectum sumitur significative et personaliter, non quia supponit pro aliquo, sed quia denotamr supponere pro aliquo e t ideo quia pro nullo supponit, cum tamen 130denotemr supponere pro aliquo, est propositio simpliciter falsa. Et ideo si aliquid p r i u s d i c tu m videatur isti repugnare, intelligendurn est in propositione afirmativa et vera, quia semper in propositione afirmativa et vera, si terminus stet personaliter, supponit pro ahquo s i g n i 135fi E t s i d i c a t u r : ista non stant simul 'supponit' e t 'pro nullo c a t o , quia sequitur 'supponit, igitur pro aliquo supponit', d i c e nsupponit', s uemcest d u quod non sequitur, sed sequitur 'supponit, igitur denotatur n daliquo pro u supponere, vel denotatur pro nullo supponere'. m Ad tertiumbo dicendum quod tales propositiones 'equus tibi promit140m titur', o'viginti librae tibi debentur' de virtute sermonis sunt falsae, quia dquaelibet u singularis est falsa, ut patet inductive. Tamen si termini tales m ponantur a parte praedicati, possunt aliquo modo concedi. E t tutic poportet r adicere quod termini sequentes talia verba virtute illomm vereborum e habent suppositionem confusam tantum, et ideo non contingit x p 145descendere disiunctive ad singularia sed tantum per disiunctum praediocatutn, s connumerando i non tantum praesentia sed etiam futura. Unde tnonusequitur 'promitto tibi equum, ergo prornitto tibi hunc equum vel m . promitto tibi illurn equum', et sic de singulis praesentibus; sed bene sequitur 'promitto tibi equum, igitur promitto tibi hunc equum vel ifium vel illum', et sic de singulis, connumerando omnes, tam praesen124-25 Si c ut... veritatis om. (hom.) A 1 C K e t . . . albas om. B D 1 2 5 - 2 6 et... albus] albos, vel quia homo est albus et tamen non est (!) istas add. B 1 2 4 A 1 2 6 est'] albos add. D ;; albus' om. DI a u t e m om. A B I 1 2 7 homo' exp. V ', om. C 1 2 8 pro a l b u s afiquolnpersonaliter pro o n significato C 1 2 9 quia] patet quod I 1 3 1 aliquid] aliquod E '' isti] dic to B eD 1 3s 2 ett om. B] C K 1 3 3 et om. B C D K 1 3 4 s igrtif. p r a e e x p . ] signifi cative modo n n pri mo expositum C 1 3 5 simul] terminus add. B D, ista add. I p r o nul l o] pratexposito B oI pratex p.) non Ae' 1 3 6 s sequitur]t termi no, add. B D 1 3 7 est om. A l C D 1 3 8 v el... supponerel om. C I a l b u 139 terti um] dubi um add. A di c endtun] est add. AAJE 1 4 0 v iginti] decem I l i b ra d ] marchae A J CK V s 4 1debentur] et huiusmodi add. B D 1 4 1 u t om. A C I i nduc ti v e] sed add. C 1 4 2 tunc] non add. B, K om. I 11 4 3 i l l orum] 2 eorum A I V 4 5 albo relicto, om. Gem. 1 4 8 promi tto ti bi om. A B D I e q u u m ] v el i l l um add. A lunuurrum ,add.i C sh o r AuBm a I praesBenti b bus om. A B C E V 1 , t om. D 1 ,om.v D s t ti ug designando m 4 1eeI4 l4d e9i 7singulis] i ] t u r . v.el . V ' o m n e s ] hos I , equos add. e gu o ] e qr u m i dm e . o o 10 supra, un. 19-23. C B V ' e q u 1 5u 0 n iv l e l e l l ir l i uq m u a ,
220
PAPIS I CA P . n
tes quam futuros, et hoc quia ornnia tala verba aequivalenter includunt verba de futuro. Unde ista 'prornitto tibi equum' valet istam 'tu habebis ex dono meo unum equum', et ideo in ista 'promitto tibi equum' potest li equum supponere pro futuris, sicut in ista 'tu habebis equum'. Sed n u m q u i d i n ista 'promitto tibi equum' li equum supponit confuse tanmm, loquendo de virtute sermonis ? D i c e n d u m quod stricte loquendo li equum non supponit confuse tantum, quia non supponit, can' sit pars extrerni. Et praedicta regula de suppositione determinata data est de illis quae stricte loquendo suppornmt, quia sunt extrema propositionum e t non tanttun partes extremortun. Tamen 160 extendendo nomen potest dici quod li equum supponit confuse tantum, et hoc quia sequitur tale verbum. Et ita est universaliter quod terminus communis sequens verbum tale, ita tamen quod sit pars extremi tantum, semper supponit confuse tantum et non determinate, personaliter timen. Unde sciendum est quod quandocumque in aliqua propositione tali165 de praesenti vel de praeterito vel de futuro ponitur verbum virtute cuius denotatur quod aliqua propositio erit vera, vel deberet esse vera, in qua ponitur a parte praedicati terrninus communis, e t non denotatur de quacumque propositione i n qua ponitur a parte praedicati singulare contentum sub illo communi quod erit vera, tunc ille terminus com- ro munis, isto modo accipiendo 'supponere' quo pars extremi potest supponere, non supponit determinate, hoc est non contingit descendere ad singularia per disiunctivam sed tantum per propositionem de disiuncto extremo vel de parte extremi disiuncta. Nunc autem per istam 'ego promitto tibi equum', virtute istius verbi 'promitto' denotatur quod haec rs erit vera, vel quod debet esse vera aliquando, 'ego do tibi equum' vel consimilis, et non denotatur quod aliqua tnlis 'ego do tibi istum equum' - quocumque equo demonstrato - erit vel debetesse vera. Et ideo non sequitur 'ego promitto tibi equum, igitur promitto tibi istum equum vel promitto tibi illum equurn'. Et consimiliter est de talibus 'ego de-180 beo tibi viginti libras', 'iste tenetur Sorti in viginti marchis'. Sic igitur patet quod ista potest concedi 'ego promitto tibi equum', et tamen ista de virtute sermonis nullo modo debet condedi 'equus tibi 151 verba orrs. BC 1 5 3 ex] de CD " dono meol domo mea I 1 5 9 illis] hi s A I 163 tale] de futuro add. K par s extremi] extremum B 1 6 4 person.] particulariter K L i m e n ] tanturn B O X 1 6 6 vel] cali add. V 4 isto] 171 1 6illo8AI BI V d e ] i 4 debet] 1 deberet n 7 3 D ver a] A ad minus , add. D d o ] debo C 1 7 7 talis] oratio add. C K 1 8 0 equum] et sa sic i ndegaliis u add. l a D 1 8 0 - 8 1 debeo] promitto A, debo B, do I 1 8 1 viginti] decem BCDI 1 !rA vi i m,archis] ginti a- ] ' decem libris B, centum marchis D, et similibus add. D 1 8 3 debet] potest A 1 a r 6t i p 9 cs u i l na r g u l a ir a e ]
DE SUPPOSITIONIBUS TE RM INORUM
2
2
1
prornittitur'. Cuius ratio est quia in ista 'equus tibi promittitur' li equus lasest subiectum et non est pars subiecti, et ideo oportet quod supponat determinate, cum neque signum neque negatio neque aliquid includens aliquid tale praecedat, et ideo oportet quod contingat descendere ad singulnria In ista autem 'promitto tibi equum' li equum non est extremum sed pars extremi, quia istud totum est praedicatum 'promittens 190tibi equum', quia istae aequivalent 'ego promitto tibi equum' et 'ego sum promittens tibi equum'; et ita 'equum' est pars extrerni. Et ideo sicut non oportet quod supponat, proprie loquendo, ita non oportet quod supponat determinate, et per consequens non oportet quod contingat descendere ad disiunctivam. 195 S e d n u m q ui d contingit descendere sub parte extremi ? D ic e n d u m est quod quandoque contingit descendere. Sicut bene sequitur 'iste dat Sorti equum, igitur dat sibi istum equum vel dat sibi illurn', et sic de singulis. Quandoque autem non contingit descendere propter aliquam rationem specialem, qnnlis dicta est in proposito. E t 200ita quamvis ista concedatur 'ego promitto tibi equum', ista tamen de virtute sermonis non est concedenda 'equus tibi promittitur'. Tamen ipsa conceditur, quia co =u n i te r accipitur pro ista 'aliquis tibi promittit equum'. Sed quare ista consequentia non valet 'aliquis tibi promittit equum, igitur equus tibi promittitur', dicetur in t r a c t a tu d e p r o20spositionen. Ad quartum 12 dicendum est quod in talibus 'iste privatur visu' visu, quod est pars extremi, non proprie supponit. Verumtamen isto modo quo potest supponere, supponit confuse et distributive, quia aequivalet isti 'iste nullum visum habet', ubi 'visus' negative confunditur con= fuse et distributive. Tamen non in qnnlibet propositione exponente illam unam supponit confuse et distributive, quia non in afirmativa, scilicet in ista Iste est aptus natus habere visum', sed in ista supponit aliquo 185 oportet] concedi adj. I 1 8 6 ságnum] subiectum I n e q u e ] nec BINT 4 a praedicatum l i q u i d ]A 1a8 9l sed] i qestuadd.o Ad E V 187 praec.] 4 1 aequivalentes s unt A e g o ' om. D 1 9 4 ad] p e r A ', singularia per adj . A C K 1 9 5 numqui d] 131V numquam K 1 9 7 dat sibi orn. A B DI 1 9 8 i l l um] equum add. A l CV a 1 9 9 aliquam] aliara A l V 4 , , q u i a ] i b i 4 201 serm.] vocis i p s a ] ista A, frequenter adj. D 2 0 2 concecil c ommuniter add. A I C 2 0 3 quare] a d d . C L qualiter i s V ' t II v alet] u valeat d ]A l C D i 2 0 3 -l 0 4 promi tti t... equum] equus ti bi prornati tur A ' 2 0 6 quartum] l dubi u um add. d A 'B D 2 0 7 quod] quia A l a , orn. D e x t re m i ] el ideo add. D 2 0 8 supportit] B V supponit enira a d . A111 44 v i s2um0 add. 9 I I affi rmati v a] e l dis tributiv a adj . I 1, sci!.] sed A li 0 n1 e g a t9 i v e q u i v ea 1 1 Cf. infra, Pars II ] o. m . currit. K , c1 .2 Supra, 7 , lin. 24-25. 2 1 u b i 1 t na m e u a m ]
222
P
A
R
S
1 CA P . 7 2
modo determinate, scilicet pro illis quae aliquando fuerunt possibilia, non tamen pro ortmibus illis, sed pro a s quae potuerunt sibi infuisse. Ad quintum" dicendum est quod de virtute sermonis haec est falsa215 'genera et species sunt substantiae'. Sed haec potest concedi 'genera et species stmt secundae substantiae', et mnc li secundae substantiae supponit personaliter et determinate, quia hoc nomen 'secunda substantia' imponitur ad significandum intentiones secundas, importantes veras substantias. 2 2 0 Et ideo falsa est o p i n i o " quae ponit quod 'substantia' potest habere suppositionera simplicem et tamen supponere pro speciebus et generibus. Sed si aliquando invenitur in aliquo auctore quod genera et species simt substantiae, debet auctoritas exponi-. vel quod per actum exercitum intelligit actum signatum, ut per istam 'genera et species sunt225 substantiae' intelligatur ista 'de generibus et speciebus praedicatur substantia', et debet sic exerceri 'homo est substantia', 'animal est substantia', et sic de ahis V e l debet auctoritas exponi, quod 'substantia' est aequivocurn. Aliquando enim significat veras res, quae sunt substantiae distinctae realiter ab onmi accidente reali et ab omni intentione secunda,230 et tunc accipitur 'substantia' proprie. Aliquando significat ipsas intenEones importantes substantias primo modo dictas. Et tunc sub tali intellecm concederetur ista 'genera et species sunt substantiae', accipiendo praedicatum personaliter, sed tunc non acciperetur proprie sed improprie et transumptive. 2 3 5 Ad sexturn 15dicendum est quod diversi diversimode umntur talibus abstractis, nam aliquando utuntur eis pro rebus, aliquando utuntur eis pro nominibus. Si primo modo, tunc debet dici quod supponunt pro a s pro quibus supponunt sua concreta, secundum opinionem A r i st o te l i s E t tunc istae aequipollent 'ignis est calefaciens' et 'ignis est240 calefactio', similiter 'homo est pater' et 'homo est paternitas'. I n = 214 potuerunt] poterunt V 4 2 K 1 28 2 2 e t l ] p e ro add. V das substantias .S 4 2 s I2I!ealiquo 3 c auct.] e d auctoritate ] niantur aliqua CI, J'orlan add. D 2 2 4 s unt] secundae add. I II s ubs t.] e t q us ua b e s t . 1 ttmc asid. D 2 2 5 u t ] videlicet add. D g e n e ra ] gemus C D 2 2 7 e t ] sed A V s e c us n I i 4 signatus A ' eD 2 2 7 - 2 8 subst.1 corpus est substantia add. B 2 2 8 auc t.] sic add. A ' D ,1 (=poni ] d add. o ma . ,scilicet i l lsadd. e uD ( i b2s 2 t s9e subst. Aaom. ' A B)E V a c t u s t D 4 2 n 3 c 1 i i a p e s a s ] H I 2 3 3 conced.1 conceditur B I, concedi posset D, concederent et add. i s tam V adj. q I n3a 4s v d p a .r m idic.] u2 4 ]e c i-pi tur B CI , accipiettu- V ' 2 3 6 s ex tum] d u b i u m add. A l B D subiectum A ' 11 ac c iap.] ac C 2 ,v i240 c n e nB C I i 2 4 a1 e t ] etc . E , om. A alef.] calefactivus o . t u1 m r B 9 B , 1i 3Supra, un. 1 4 Est opinio quam tenet Gualterus Burlaeus, De suppo2 n 26-27 i n3 v 2 isitionibus tm (ed. , op. 37). r t " Supra, liti. 28-29. 1 6 Cf. supra, cap. 5-7. e - p cit., . s] e s c e c. u n d ] a s s e
DE SUPPOSITIONIBUS TE RM I NORUM
2
2
3
proprie loquendo talia concreta et abstracta, si abstracta imponantur ad significandum praecise res, sunt nomina synonyma, secundum intentionem A r i s t o t e l i s e t multorum philosophorum. 245 E t quod hoc non sit ita mirabile, potest persuaden. Nam accipio istam propositionem 'creatio est vera res', et quaero: aut 'creatio' supponit pro aliquo aut pro nullo. Si pro nullo, vel non erit propositio vel erit propositio falsa. Si supponit pro aliquo, aut pro re extra, aut pro re in anima, aut pro uno aggregato. Si pro re extra, quaero: pro qua ? 250Et non potest dan i nisi Deus; igitur 'creatio' ita supponit pro Deo sicut 'creans'. Et eadem facilitate poterti hoc dici de omni alio. Si supponit pro aliquo in anima, si cu t sectmdum a l i q u o s 17 supponit pro relatione rationis h o c est impossibile, quia tunc haec esset falsa 'creatio est vera res'; et similiter, mnc numquam esset creatio nisi in anima, nec 2 5 tionis. Similiter, eadem facilitate posset dici quod 'calefactio supponit 5 pro tnli ente sive relatione rationis; nec potest esse aliqua ratio ad proD bandum talem esse relationem i n agente creato magis quam increato. e Et ideo secundurn intentionem P h i l o s o p h i nulla est res quae u60poterit significan i per tale concremm vel connotan i quin eodem modo 2 s significetur vel connotetur per abstractum. E t ideo apud e u m, s i e utrumque imponatur ad significmdum rem, erunt nomina synonyma. s Nec valet dicere quod modus significandi impedit synonymitatem, s quia diversitas modi significandi non impedit synonymitatem nisi quane65do propter diversum modum significmdi aliquid significatur vel con2 t notatur per Imum quod non connotatur vel non significatur per relic quurn eodem modo. Sicut patet in istis 'homo', 'hornMis', 'homines'; r similiter 'homo', 'risibilis'; similiter 'intellectus', 'voluntas' et 'anima'; e similiter hic 'creans', 'gubemans', 'damnans', 'beatificans', e t sic de a 242 abstracta'] absolute A ' 2 4 6 47 supp.] ibi add. D 2 4 7 aut] v el D n u l l o ] tunc adj. BD11 n a u tl i g i t u r adj . D 2 4 8 ex tra] animarla add. (s. fi n.) B 2 4 9 qua] re add. A ' 2 5 0 clari] alla s add. B i t a ] ista adj. B CI V " 2 5 1 supp.] supponat B CD, supponeret I 2 5 4 numquam] non B n esset,] eri t C 2 5 5 formanti s ] formantem A B r e l a t . ] respectum A 2 5 6 posset] potest A M E 1 scilicet add. V ' 2 5 7 ente] re K 2 5 8 esse om. A B E V i supp.] 4 r e ladj. a tKi o2 n6 e0 mtale... ] r e talem a l conceptum e m rationis commt.] vel generationem I 2 6 2 signif.] eandem adj. s aA ID, tdu = adj.j I 2. 6 3 quod] A diversus l C add. D A 'B V 2 6 6 quod] ve! adj. V ' c o n n o t . . . . signif.] signinec etiam connotat D n o n ' om. B 2 6 8 intell.] en adj. A D I e t ] ve! A i 4ficat , 1 ficans BE p 13 2 6 9 b e a t i f . ] v i v i e 17 Cf. 'nomas Aquinas, Summa theol., I, q. 45, a. 3 ad I, iuxta quem creatio r activa est essentia divina cum relatione ad creaturam, quae relatio "non est realis a sed secundum rationem tantum". c t
224
P
A
R
S
I CA P . 7 2
onmibus talibus, quae verificantur de eodem, et tamen non sunt sy- 270 nonyma. Si enim solurn diversitas modi significandi variaret synonymitatem, dicerem aeque faciliter quod 'tunica' et 'vestis' non sunt synononyma, quia 'tunica' terminatur in 'a' et non 'vestis'; et sic de multis tnlibus. Et ita tqlis diversitas nec quantum ad terminationem nec quantum ad accidentia, cuiusmodi sunt genus et huiusmodi, nec quantum ad275 alla, cuiusmodi sunt adiectivum et substantivum vel huiusmodi, evacuant synonymitatem. Tamen guando est varius modus significandi proprie loquendo, tunc non est synonymitas. Sed hoc non contingit in proposito, sicut patet manifeste, quia eundem modum significandi minino possunt habere concretum et abstractum guando non sunt tala concre-280 tum et abstractum cuiusmodi sunt illa de primo modo, sicut dictum est in p r i n c i p i o istius tractatus 18 . Sic igitur malia abstracta, guando accipiuntur significative pro rebus, sunt nomina synonyma cum concretis, secundum intentionem A r i sto t e l i s. Sed secundum t h e o l o g o s a l te r forte oportet dicere285 de aliquibus, quamvis non de omnibus 18 . Aliquando autem utuntur homines talibus abstractis, u t significent ipsamet concreta, sicut faciunt de istis 'privado', 'negado', 'contradictio' et huiusmodi. Et sic in ista 'homo est relatio', li relatio supponit significative e t pro nominibus relativis. E t similiter 'similitudo' aliquando290 supponit pro nomine relativo, puta pro hoc nomine 'simile'; similiter 'creado' pro hoc nomine 'creans'; et 'quantitas' pro hoc nomine 'quantum', et sic de mulds talibus abstractis quae non habent concreta sibi conespondentia, supponentia pro rebus distinctis ab illis rebus quae significantur per abstracta, secundum intentionem A r i s t o t e l i s. E t 295 ideo de omnibus talibus abstractis eodem modo quo conceditur de eis praedicari hoc praedicatum 'res extra animard debet de eis concedi 270 omnibus] multis B EI non om. A' 2 7 1 m odi om. A 2 7 2 dicerem] possem direte A 273 multis] istis I, aliis add. A 2 7 4 ital ideo A, sic C, ista 1 1 divers.] modi significandi adj. A 1 terna.] determinationem C 2 7 5 genus] casus B 2 7 6 alla] aliqua et add. s. fin. alla C adiec.1 13 adiectivi C 11subst.] substantivi C, sustentivum D V add. contingit] 4 A' 2 , hic 7 add.111 7 T a meriteAVn ] 4 abstraen= u n mg. d C, om. e (hom.) A' 11 conci. et abati.] concreta et abstracta BC IK 2 8 1 euiusml Licut ,B e s t V I 2 7 9 o 4 add. A ' B Vn7 i n 8o ] 2 m ,n 4 289 sicut 2 9 2 creatio] supponit adj. B 2 9 3 talibus] s homo] y o pater n nC I o 2 9 n1 similiter] . ] B Q 2 aliis V concreta] abstracta A' 2 e9 6 quo om. A ji en] illis AIV h 8B :1 a c m 2 9 7 5 4 a n i r a a m ] ., p i18 so o Supra. c u cap. t 6-7. a1 8 dScilicet j de . 'homine' et lumanitatc', ut dbdt supra, ro A t e m . cap. 7, lim 55-67. A ] t2 l 2 p 8 o 8 0 8 r 3 o 1
DE SUPPOSITIONIBUS TE RM I NORUM
2
2
5
suum concretum et illud idem pro quo suum concretum supponit, quia, sicut frequenter est dictum, si talia abstracta sint praecise nomina 300prirnae intentionis, erunt nomina synonyma cum suis concretis, secundum opinionem A r i s t o t e l i s, u t mihi videtur. Et ista est causa quare pauca tala abstracta inveniuntur ab A r i sto te l e, quia (nimia talia 'homo-humanitas', 'equus-equinitas', 'animalanimalitas', 'asinus-asinitas', 'bos-bovitas', 'quantum-quantitas', 'relati305vum-relatio', 'simile-similitudo', 'calefaciens-calefactio', 'pater-paternitas', 'temarius-trinitas', 'duo-dunlitas', e t huiusmodi guando sunt nomina praecise primae intentionis synonyma reputavit. Sed secundum usurn loquentium aliquando abstracta sunt nomina secundae intentionis vel secundae impositionis, et tunc non sunt sy310nonyma. A l i i autem dicunt quod omnia olla nomina abstracta significant res distinctas vel relationes rationis et pro illis supponunt. Ad sepEmum20 dubium dicendum est quod in ista Sortes bis fuit albus' ponitur una dictio aequivalenter includens negationem scilicet 315haec dictio 'bis'. Unde virtute istius dictionis ista 'Sortes bis fuit albas' habet unam negativam exponentem; aequivalet enim isti 'Sortes primo fuit albus, et aliquo tempore postea non erat albus, et postea fuit Et propter istam negativam aequivalenter inclusarn non stat mere determinate, u t contingat descendere per disiunctivam ad pronornina vel 320nomina propria exprimentia illa pro quibus praedicattun supponit. Et consimiliter est de istis 'Sortes incipit esse albus', 'homo desinit esse grammaticus', et universaliter de talibus habentibus aliquam negativam exponentem. Per idem ad aliud 21: quod ista 'tantum animal est homo' habet
298 c onc retum'] supponit add. A • pro quo] praesupportit I s upponi t orn. I 2 9 9 sicut] superino add. K
3 0 2 causa] ratio B 1 My .] nominan i A 'D
3 0 4 asinus... bovitas Qm. B D 3 0 5 - 0 6 p a -
ter-parran, off:. A l 3 0 6 remitas] ternitas A ' g u a n d o ] quae B 3 0 7 praecise orn. A A ' B I V ' 309 v el ] e t B s u n t ] nomi na add. C D 3 1 1 A l i i ] aEquando B , al i ter 3 1 2 v el ] e t B 313 dubi tun om. A C I V 4 H A i lo i st t a bis add. a ] ]propositio add. A ' 3 1 6 aequiv. enim] quae aequiv. A I V p 4 r 3o e p1r ao 7t s] i f utpi ti B o I s 3 t1 e8 anegat.] ] p o V s' i n ct l . ] subiectum add. A ' B 3 1 9 c onprius negationem o n e B A , tingat] determi nare C p r o n o m . ] demotutrati v a add. A l B v e l ] e t B 3 2 1 al bus ] annuo B a d d 322 uni v .] uni formi ter B t a l i b u s ] onanibus A 11 aliquam orn. A I V . 4 3 l 2All3 3 l 3 2e 4 x idena] p o autem n e add. n tA ',e patet m add. ] A irtclusarn D ,:aliud] dubi um dicendum est add. d i c e n d u m a e q u i v a k n t e r 3 oíd. B q u o d ] i n add. A ,, tantum] homo est animal vel tantum add. 3 1 4 n g u 20e Supra, a t . n. ] n 3e 0 - g 3 a t o c i r m A1 m, S . U M iMmA L O G IG AE 1 5 v a I 2
226
P
A
R
S
I CA P . 7 3
dictionem exclusivarn, propter guara habet unam negativam exponen-325 tem, et ideo nec subiectum nec praedicatum supponit determinate. Ad nonum 22 dicendum quod si accipiamr de virtute vocis, termini eodem modo supponunt sicut in aliis; sed secundum usum loquentium improprie supponunt pro aliis.
[CAP. 73. DE SUPPOSMONECONFUSA TANTUM ET DE REGULLS EIUS]
Viso quae est suppositio determinata, videndum est de suppositione confusa tantwn. Circa quam diversae regulae dantur 1. Una est quod guando terminus communis sequimr signum universale afftrmativum mediate, tunc stat confuse tantum, hoc est semper in universali affirmativa praedicatum supponit confuse tantum, sicut in ista 'omnis homo est animal', 'omnis homo est albus', et sic de aliis. Sed quantrancumque signum universale ponatur a parte subiecti, si tamen propositio non sit universalis affir- 10 mativa, nec signum universale distribuit totum subiectum, praedicatum non supponit confuse tantum. Verbi gratia in ista 'videns omnem hominem est animal', li animal stat determinate, quia signum universale non distribuit toturn subiectum, nec reddit istam propositionem universalem, ideo praedicamm non stat confuse tantum Similiter est de ista 'creator 15 omnium creabilium est ens', l i ens stat determinate et non confuse tantum. Alia regula datur, quod guando aliquod signum universale vel includens aequivalenter signum universale praecedit terminum a parte eiusdem extremi, ita tamen quod non determinat tomm praecedens 20 copulam, facit illud quod sequitur a parte eiusdem extremi stare confuse tantum, illo modo loquendo quo pars extremi potest supponere et stare. Ita quod tunc sub illo non contingit descendere ad disiunctivam, 325 dict. h a b e t orn. (hom.) D q u a m ] quod AB 3 2 6 nec... nec] neque... neque B 327-29 Ad... alits] Ad nonum dicendum in columna, reliqua in imo f. B, opn. A A 1 CAP. 73. - 3 de supposl quae est suppositio C 5 dantur] quarum adj. A DIK1 quandocumque ABlitm iv.] affirmativum adj. A 13 9 u a n t u m c . ] ,19 terminum] tantum qet add. communem K 2 1 copularn] tunc adj. Al B 11 a parte] partem B 23 descenderel ad singularia D 1 2 i n add. B U ad] per AIBI U disitmet.] ad singtdaria add. A i s t a o r n . 22CSupra,1 lin. 34-36. B 1 6 CAP. 73. C f . Burlaeus, De suppositionibus (ed. cit., pp. 38ss.). c r e a h . ] c r e a t u r a r u m
DE SUPPOSITIONIBUS TE RM I NORUM
227
sicut patet hic 'omni tempore aliquod creabile fuit'; similiter hic 'ornni 25tempore post Adam aliquis homo fuit'. Il i c li homo supponit confuse tantutn, quia si supponeret determinate vel confuse e t distributive, esset falsa, quia quaelibet singularis est falsa, patet inductive. Similiter idem patet hic 'usque ad finen-1 mundi aliquod animal eHt' vel 'aliquis asinus erie. Similiter idem posset dici hic 'usque ad finem mundi homo erit', et hic 'tota che fuit aliquis homo hic intus', posito quod diversi homines diversis horis fuerunt hic intus. Similiter in talibus 'semper fuit homo', 'semper erit homo', et sic de multis talibus. Utrum autem istud sit tenendum de virtute sermonis vel non, non multum curo; tamen secundum usum loquentium, propter quem multum valet tala scire, oportet sic dicere. Dbá autem 'guando istud syncategorerna non determinat totum extremum', quia si simpliciter determinaret totum extremum, hoc est totum quod ponitur ab una parte verbi, tunc non esset verwn. Sicut patet in ista 'ornnis asinus hominis currit', nam li omnis determinat hoc 40totum 'asinus hominis' et non distribuit tantum li asinus nec li hominis tanturn. Similiter est hic 'cuiuslibet hominis asinus currit': distribuitur hoc totum 'hominis asinus'. Unde isti termini 'hominis asinus', 'asinus hominis' i ta sunt distribuibiles unica distributione sicut isti termini 'homo albus', 'animal album', et sic de aliis. Ita non est in istis 'tota die 45fuit aliquis homo hic intus', 'orrmi tempore post Adam aliquis homo fuit', nam hoc toturn 'tempore post Adam aliquis homo' non potest esse subiectum respectu cuiushbet verbi, sicut hoc totum 'hominis asinus' et similiter hoc totum 'asinus hominis' potest esse subiectum respectu cuius— libet verbi. so S i v e autem hoc sit proprie dictum sive non, non curo. Hoc tamen sciendum est quod guando etiam a parte eiusdem extremi signum 24 hiel] in ista B a l i - quod] aliquid A cric add. 1 D 2 9 - 3 0 idem... et om. D 2 9 ideal-. hic] patet idem de hoc C II mundi] aliquis add. I 30-31 posito... 13 2 intus 7 cm. (hom.) f a A' l BD s a 3 ] 1 homines mg. y ' , om. CI 3 1 - 3 2 fuit... horno'] est falsa: homo ssernper i fuit c homo u t I 3 2 istudl alud BCD 3 3 ttmenduml concedendum A' , int,Iligendum I 36 Dixia autem] d et dixi d et.add. notanter Dliautem] notanter adj. . 1 i s t u d ] ista A, illa A' , illud IV' s y ncat] orrmia adj.' B n oBn ] tamen adj. B 3 8 non om. B 3 9 onmis] hominis I 4 0 totum ] A li adj. 2I e t non] nec 9 I nec ] clistribuit adj. Al BIV 4 currit] 4el i omnis 1 S add. i B, mi l i cuiuslibet l it t e add. r ] K di str i b.] cieterminat B, distribuit K 4 2 asinusl et add. r l El asinusl BI i ] n hominis d Qm. e AC 4 3 sicut] etiam adj. C 4 4 albus] asinus A' 57 s om• 4 quia c v BC117 i e ne d u rl r i q1Adam] 1; 4 1 1i1na ] 1-lec u distud oi A A i aliquis Dqd I om. 5 non cm. I hom o] fuit adj. A, adj. sed del. A' , nec l e uld. u CD h4aliquis... istud i o 'toca a h m li odie i shic n -intus fuit' add. V' n o n om. V" (sed cf. lea. sao. praec.) 4 7 - 4 9 sicut... verbi om. (hom.) C 47 ti et] o hvel p sD . 4 8o tsimil. om.aD I h o c totum om. D 5 0 non curo mg_ BC, om. Al D D p . m o 1 d i 1 e
228
P
A
R
S
I CA P . 7 4
universale affirmativum praecedit mediate termintml communem, non contingit descendere ad contenta sub illo termino communi nec copula -rive nec disiunctive, non plus quam si ille terminus communis esset extremum propositionis et supponeret confuse tantum. Et hoc est in- 55 telligendum guando terminus immediate sequens et mediate sequens non sunt eiusdem casus vel guando non se habent sicut adiectivum et substantivum, quia si sic se haberent, ad neutrius contenta onmia contingit descendere. Sicut guando sic dicitur 'omnis homo albus est albus' ad neutrius contenta orrmia contingit descendere copulative. Secus est 60 in primo casu, quia in illo casu contingit descendere ad omnia contenta termini immediate sequentis s i g n = et non ad contenta alterius; neutrum tamen supponit proprie sed compositum ex illis duobus. Exemplum patet in ista 'cuiuslibet hominis asinus currit' et in ista 'otmiem hominem videns est animal'. 6 5 Terna regula potest dan, quod semper subiectum exclusivae affirmativae supponit confuse tantum, sicut in ista 'tantum animal est homo', li animal supponit confuse tantum, sicut in universali affirmativa convertibili cum illa exclusiva, puta 'onmis homo est animal'.
[CAP. 74. DE SUPPOSMONECONFUSA ET DISTRIBUTIVA ET DE REGIA-1S MIS]
Circa suppositionem confusam et distributivam dantur diversae regulae 1. Et primo de suppositione confusa et distributiva mobili. Et sunt 5 istae Una est quod in o / = propositione universali affirmativa et negativa, quae non est exclusiva nec exceptiva, stat subiectum confuse et distributive mobiliter, sicut patet in istis 'omnis homo currit', 'nullus homo currie. 53 nec om. A l
5 5
tantum ] sed sub termi no qui sequitur signum tale immediate c ontingit de-
scendere confuse et distributive add. V 4 lis. C, om. A ' D I 5 8 - 5 9 c ont.] contingeret A ' 5 9 albus l] hom o add. K 6 0 omrda s. Un. s. , a d d . m g . C, om. / V D S e c u s ] sicut A I 6 1 i l l o] nullo ° n a n a ] alia I 6 2 termi ni ] nisi I, B 5 8 , i m u mC pd u to biu ss] nominibus B C V atid. I m 6 e3 d i .l l i]s ] plsuri bus s u b s t . ] 4 sicut] 6 patet 4 o Am n e m 67 add. ' 6 s u s t e r t 8 t u nitu ra om. C 6 9 exclus.] affi rmativa add. D II puta... animal mg C i t a ( p r o om. v AuB DIm K , vacat p e r aliquos libros nota: A ' 11 puta] ista add. o m n e ) B D CAP. quarum atld. B, om. C D 6 Una est] Prima regula est ista D c o 74.d - 4 -5 dEt... istae] . , , e d d . e t CAP. 74. - 1 De a d d suppositione confusa et distributiva mobili et immobili cf. . Burl aeus, De suppositionibus (ed. cit., pp. 41ss.). I o n m i a
DE S UP P OS MONIB US TE RM I NORUM
229
io S e c u n d a regula: quod in ornni tali universali negativa praedicatum stat confuse et distributive. Terda regula est quod guando negatio deter-minans compositionem principalem praecedit, praedicatum stat confuse et distributive, sicut in ista 'homo non est animal' l i animal stat confuse et distributive, sed 'homo' stat determinate. Quarta regula est quod illud quod immediate sequitur hoc verbum 'distinguitur' vel 'differe, vel participia eis correspondentia, vel hoc nomen 'aliud', vel aequivalens illis , s tsequitur bene a t Sortes distinguimr ab homine, igitur Sortes distinguitur c hoc o n hornine', f u s quocumque e 20ab homine demonstrato; similiter i n ista 'eSortes differt ab homine' vel Sortes est differens ab homine'; et similiter t in d ista i 'Sortes s t r est i alius b uab thomine'. i v eVerumtarnen . sciendum est quod praedictae regulae verae sunt S i c u vel tali verbo vel nomine dempto, praedictus guando sine negatione, t 25terrninus non staret confuse et distributive, quia si aliquo praedictorum dempto terminus staret confuse et distributive, tunc per adventum taus dictionis idem terminus staret determinate. Sicut patet in ista 'Sortes est ()milis homo', hoc praedicattun 'homo' stat confuse et distributive. Ideo si praecedat negado, stabit determinate, sicut patet sic dicendo 30'Sortes non est onmis horno'; nam sequitur 'Sortes non est iste homo', quocumque homine demonstrato, 'igitur Sortes non est ornnis homo'. Et eodem modo dicendum est de Et ideo ista regula est vera 'quidquid mobilitat immobilitatum, immobilitat mobilitatum'. Hoc est, quidquid additum termino stand 35imrnobiliter facit ipsum stare mobiliter postquam additur sibi, illud idem additum termino stand primo mobiliter facit ipsum stare immobiliter postquam sibi additar. Sicut in ista propositione 'Sortes est homo', stat 'homo' immobiliter; et si addatur negatio, sic dicendo 'Sortes non est homo', negado facit l i homo stare mobiliter. Et ideo si primo stet 10 regula] est add. A 'D I , ons. A B 1 1 confuse] tanturn add. I 1 2 regul a om. A B V 4 11 i e s t Qm. A CE 4 butive i n imo . 3 f1 et. B ,Choc v erbum add. A A 'E e i s c on.] ab eis descendentia D v e l l ] et B 1 7 - 1 8 hoc... v el] p ro d 1 i 4s t nomen I 1 8 illis] ve! I, om. B di s tri buti v e] sicut i n ¡sta: hom o n o n es t ani mal l i ani mal s tat ri i s b aut t. a confuse et distributive add. I 1 9 di s t.'] di ffert B S o rt e s om. I , dis t.l] di ffert B 2 1 di ffert] d i ]] m om stinguitur' h o c add. I v e l ] i gi tur B , ab'] hoc add. I 2 4 guando] s i B , v e l add. Ge m . o b n iGem. sine i l E, si A B V i4 t e a 25-26 quia... distr. mg. C, om. B 2 8 hoc pratel l l y D h o m o ' om. A 'C I 2 9 praec.] praedicetur A r v, e dl ,31 a Sortes om. B I 3 7 Sicut] patet add. A ' 3 8 stat 'horno'] l y homo stat B 3 9 negatio] addita s(d s e . d add. E D l i homo] ipsum AE, istum termi num 'homo' D E t ideo] similiter D, om. B e A e l . ) d d s A ' , s se eu c u b di u m d n e c
230
PARS I CA P . 7 4
terminus mobiliter sine negatione, postquam additur sibi negatio stabit 4o immobiliter. Sicut in ista Sortes est ornnis homo': quia in ista Sortes est omnis homo' stat li homo mobiliter, ideo i n ista Sortes non est omnis homo' stat li homo immobiliter. Et eodem modo dicendum est de istis 'Sortes differt ab ornni homine', Sortes est alius ab orrmi homine'. Hoc igitur universaliter est dicendum quod quidquid facit terminum 45 stare confuse et distributive vel est signum universale vel negatio vel aliquid aequivalens negationi. Non tarnen semper guando aliquid includit negationem facit ipsum stare mobiliter, sicut patet de dictione exclusiva i n propositione a.ffnrnativa, quia subiecturn non supponit confuse et distributive sed praedicatmn. In exclusiva autem negativa, so in qua dictio exclusiva additur subiecto, tam subiectum quam praedicatum supponit confuse et distributive. Circa suppositionem confusam e t distributivam i = o b i l e m est sciendum quod semper subiectum talem habet suppositionem in propositione exceptiva, sicut patet in ista 'omnis homo praeter Sortem currit'. ss Nam l i homo supponit confuse et distributive, non tamen mobiliter, quia non contingit descendere nihil variando, nisi per solam positionem singularis loco termini communis et signi. Nam non sequitur homo praeter Sortem currit, igitur iste homo praeter Sortem currie, nam consequens est improprium, sicut p o s t patebit 2• 6 0 Hic tamen sciendum est quod aliquo modo contingit descendere ad onmia singularia sed non eodem modo, sed ad unum negative et ad omnia alia affirmative. Nam bene sequitur 'omnis homo praeter Sortem currit, igitur Sortes non currit', et de ornnibus aliis sequitur affirmative 'igitur iste homo currit, et ille homo currit', et sic de singulis, excepto 65 solo Sorte. Et hoc facit dictio exceptiva addita.
41 i ra rn o b .] mobi l i ter A , o f f , i n mobi l i ter 1 S i c u t ] patet add. B D S o r t e s ] n o n a d j . B 41-42 quia... h o m o ' orn. (horn.) A l C11 4 4 3 s At l Va r ] aequivalenter adj. s(ultra) t 4 t 4Ba 95b 0 i praeclic.] tanttma add. I I! autem] e t non A , tamen D 5 4 tal em] i l l am A A x cI l uC s i I v e 1 istam C !! suppos.] quarti habet adj. C 5 6 Narn] unde I 5 7 variando] variato A 5 7 - 5 8 posa. 4 4 a I C ]S / sing.] propositionern singularem el adj. i n A 5 8 et] vel C 1 V o m i n cr l ru 4 4 C i pos t] postea E 6 1 H i c ] hoc B I K V iut ,s i v a :m: yeN' ,sasic ] .o 1 m u1 affi n. rm. 4 tmadj Ce A I I CVI T' I6 5 i gi tur orn. C I s i ngul i s ] aliis D , aliis add. B , omnibus g . d orrt. sed E 6 i c u t ] 4 2s I add. D 0 6 1 q u 7 u o m- d ] u n 4 ' A , u m 4 8' s u nb i a 1 1t 7 l II, c. ' 18, ubi agitur de propositionibus exceptivis. i cuParte e c nInfra, 6 u i 4 t ] m ] d e t ] i n i
DESUPPOSMONIBUS TERM1N0RUM
2
3
1
[C AP. 7 5 . Q u A L I T E R s u P P o N r r PR AED IC AT U M I N PROPOSITIONIBUS DE ' r es z c de u talibus de quibus tacturn est: Sortes desinit Potest autem dubitari r r esse albus', Sortes bis fuit Romae', Sortes ter fuit niger', Sortes incipit ' 5esse grammadcus', et huiusmodi, E quomodo praedicata in eis supponuntl. T Quod enim non supponant determinate patet, quia non contingit ' descendere ad singulariaD per disiunctivarn. Non enirn sequitur Sortes E igitur Sortes incipit esse hoc vel incipit esse incipit esse gramrnaticus, S illud', demonstrando cuma pro quibus praedicaturn supponit, quia E ioantecedens potest esse verurn qualibet parte consequentis exsistente falsa; N I igitur non supponit determinate. Similiter non sequitur Sortes incipit T esse granunaticus, igitur' Sortes incipit esse iste grammadcus', demonstrando Platonem; e t ita non supponit confuse et distributive. Nec l
supponit confuse tantum, quia non contingit descendere ad singularia 15per propositionem de disiuncto praedicato. Non enim sequitur Sortes incipit esse grammaticus, igitur incipit esse iste vel ille gramrnaticus', et sic de singulis grarrunaticis, quia antecedens potest esse verum sine consequente. Potest dici quod terminus praedicatus i n talibus propositionibus, 20vel etiam illud quod sequitur verbum adiectivum vel substantivum, non habet suppositionem nec determinatam nec confusam tantum nec confusam et distributivam, sed unam aliarn pro qua tamen nomen non habemus. Unde ista suppositio convenit cum confusa tantum, quia sicut guando terminus supponit confuse tanturn, a quolibet pronomine de25monstrante aliquod singulare contentum sub termino ad terminum communem contingit ascendere, ita contingit in proposito. Sicut enim sequitur 'onmis homo est hoc', demonstrando quodcumque animal, Igitur ()milis homo est animal', ita sequimr Sortes incipit esse hoc', CAP. 75. - 3 tacturn] dicttml C 4 ter] bis B, orn. I 5 et huiusm. om. Al el í ' 6 non' om. V' , cm. A' 7 sing. per mg. B, om. AC D EIKV 4 8 S ille o B, r iste t cgrammaticw s o vel m gramrnaticus et illud .D , incipit... illud cm. A 9 °mina] illa add. B antec.]Dtunc I cons.] antecedentis 10 8 -A 1 1 9 igitur] haec praedicata add. A' B supp.] supponunt A h 1 determ.] o confuse c et .distributive . . C, confuse et distributive add. sed del. V ' 1 i 3S ic m '1 confuse l! eti ldistributive i lt e r ] u AE1K, n d equiacipedem. V s ' u1 p2 igitur p o ] non n iadd. t B 11 grammat.] vel ille AlCD 19 i Potest] si gi tur add.t B D 2 e0 vel... illud] et... idem I subst.1 subiectum B, sustentivum D V' 21 necl om. BCD deter m .... nec 3 o m habet add. . A' I 2 3 ista] illa A' D V d ascendere] 4 26 ec ot ne vr descendere e mr a. t AA' BIKV" i ta] sicut C 2 7 est] animal add. BC IV se] cn grammaticus 4 oe n c . 'add. I " hoc] homo A ic h onmc ] .h o m o 1: A 2 8 parte II, c. 19. cA oACAP. e si n75.-c - i ' Cf. d iinfra, t 1 B V ' !1 , ct au n n t au
232
PARS I CA P . 7 5
demonstrmdo quodcumque grarnmaticum, 'igitur Sortes incipit esse grammaticus'. 3 0 Differt autem a suppositione confusa tantmn, quia non contingit descendere ad disiunctum ex nominibus propriis illorum pro quibus terminus communis supponit. Non enim sequitur Sortes incipit esse grarmnaticus, igitur Sortes incipit esse iste vel d e mo n stra n d o omnes grarmnaticos. 3 5 Differt autem praedicta suppositio a suppositione determinata, quia non contingit descendere per disiunctivam. Ratio autem quare terminus talis non habet aliquam praedictarum suppositionum est ista: quia semper illa propositio aequivalet uni copulativae ex duabus vel pluribus propositionibus, quarum aliqua est nega- 40 tiva et alia affirmativa de eodem subiecto, in quibus idem terminus habet diversas suppositiones; et ideo nullam istarum habet in illa una propositione cuius exponentes sunt istae partes. Verbi gratia ista Sortes incipit esse albus' aequivalet isti copulativae Sortes nunc primo est albus et antea non erat albus'. Nunc autem in ista Sortes est albus' li albus sup- 45 ponit determinate, in ista autem Sortes non fuit albus' li albus supponit confuse et distributive, propter negationem praecedentem. Et s i d i c a t u r quod tunc in ista 'tantum animal est homo' secundum istam rationem subiectum non haberet suppositionem confusam tantum, eo quod illa aequivalet uni copulativae, cuius una pars est 50 affirmativa et a h negativa, in quibus subiectum habet diversam et non eandem suppositionem: D i c e n d u m est quod in illa exclusiva affirmativa subiectum habet suppositionem confusam tantum, quia quamvis exponentes suae habeant subiecta quae habent diversas suppositiones, quia tamen illa 55 subiecta non sunt illud idem subiectum quod est subiectum exclusivae, quia aliud est subiectum negativae exponentis et affirmativae, ideo poterit subiectum exclusivae habere aliquam suppositionem illarum trium. 29 quodc .] quaectunque A I i l l o r1u m ] i s torum A l C I 3 4 i l l e] v e l i l l e add. C D d e m . ] denotando B V 4 3BB K f e E singularia t praem. D6 a u t 3 eDm ] i 2 etif am D r 3 t 7] dese.] ad add. A B 4 0 aliqua] una A E , alia B K V i s i u n c t 441 a l ad] aliqua D 11 i n ] de B 4 2 is tarum] i l l arum C D V u m ] 4 l i s t add. a B O esse M Cd , aduae 4 4 i s ti ] hui c C D p r i m o om. A i K s , duae g r e I p a r t e s ] particulares C u a n nt e ] ante a AA ] I C I , i n oni. v e I S o rr t e ] ntmc a 1 45 A B add. A 'B 4 6 autern] ante add. B , Qm. A11.7 g a t u m I4 D 4 3 C B' B 4 8 - 4 9 sectmdum... ra ti o n e m c m. C I V fui•t] V erat i s t a e ] , 4 4 9 r a t i o n e m ] tum om. B e o q u o d ] qui a B D i s t a C , ipsa D , om. B u n i ] hui c B p a r s es t] p e r se I o n r i ne cqui g ai D m 5 3 est oro. B C D I i l l a ] i 51 bus ] ue t i nl illis u n' c t A s t exclus.] a C I exceptivae , o mCI . 5 8 exclus.1 B Di n exclusiva C, exceptivae I a l i q u a m ] unam K n 'a rt a / I I ista56 u m 5 a f AC fi E I r 0m a t i v a rum D a to n m . , A I C I K V d i s i 4 u n c t i v a m
DESUPPOSMONIBUS TERMINORUM
2
3
3
Nunc autem in talibus propositionibus Sortes incipit esse gramtna60ticus', Sortes desinit esse albus', Sortes bis fu i t niger' idem est subiecturn exponentium et propositionis expositae.
[CAP. 76. DE SUPPOSMONE T E R 1 5 RELATIVUM SICUT ACCIPIT GRAMMATICUS ET NON SICUT LOGICUS] .4.1N0RUM visis tenninorum absolutorum, videndurn est de R Istis E L A de T suppositione I V O R U M , suppositione A C C relativorum, I P I non E N accipiendo 'relativmn' illo modo quo D O slogicus accipit, sed illo modo quo grammaticus accipit, secundum quod
dicit 1 quod "relativum est ante latae rei recordativum". Est autem primo sciendurn quod 'relativum', secundum quod grammatici utuntur relativo, quoddam vocatur relativum substantiae, quoddam vocatur relativum accidentis. Relativum substantiae vocatur sicut lo 'iste', ' i d e m ' . Relativa accidentis vocmtur illa quae imponuntur aliquo modo vel derivantur a pluribus accidentibus, sicut 'taus', 'tantus', 'tot' et huiusmodi. Relativa substantiae quaedam sunt relativa identitatis, quaedam diversitatis. Relativorum identitatis quaedam sunt non reciproca, quaedam 15sunt reciproca. Non reciproca sunt sicut ' i d e m ' et sic de nhis. Et de istis dantur regulae: quod semper supponunt pro illo pro quo supponunt sua antecedentia, ita quod pro eodem verificantur, si verificentur. Sicut patet hic Sortes currit et ille disputat': ad hoc quod ista copulativa sit vera requiritur quod secunda pars verificetur pro silo 60 i n c i p i t V 4 CAP. 76. - 3 Istis] Hi s B D a b s o l l abstractorum I 4 suppos.1 termi norum atta. / V E D , fi l o ] isto C, ea V ' 6 di c i tl nos dicimus A , di dmus I, di c o V ' 1 1 deriv.1 ordi nantur I , pl uri bus l praedicabilibus A ' D , pri ori bus K 1 2 t o t i c antus (!) add. y ,15 stmt 1 orn. 3 B C i lRl e ... e aliis] l a taus, t .tantus, ' l tot et huiusmodi relativa et sic de singulis I 1 6 quodl quarum R e l a t i v o r u m prima es t q u o d relativa B 1 7 antec l accidentia I 1 8 Sortes] h o m o A I V " i l l e ] iste A B CE K hocl eni m add. A ' 19 vera] copulativa I • re q u i requi runtur et add. Duo I s ec unda onz. I , i l l ol isto BC, om. A '
CAP. 76. - 1 Cf. Priscianus, Instit. grammat., XVII, c. 9, n. 56 (ed. A. Krehl, II, 38); verba signata leguntur apud Petrum Hispanum, Summulae Logicales, tr. VIII (ed. I. M. Bochefiski, n. 8.01, p. 92); ibidem (nn. 8.01-8.20, pp. 92-99) habetur etiam divisio relativomm. Fere omnia in hoc capitulo dicta leguntur, paulo fusius, in tractatu Burlaei De suppositioMbus (ed. cit., pp. 43-53); eadem, paucis mutatis, repetiit Gualtems in libro De puntate artis logicae tractatus longior, pars I, c. 4 (ed. cit., pp. 28-33).
234
P
A
R
S
i CA P . 7 6
eodem pro quo prima pars verificatur. Similiter hic 'homo est species 20 et ille praedicatur de pluribus'. Unde sciendum est quod tale relativurn numquam debet poni in eadem categorica cum suo antecedente, sic dicendo 'Sortes est n a m hic li Ale est pronomen demonstrativum et non relativum. Similiter sciendum quod numquam, guando antecedens relativi est 2 terminus 5 communis supponens personaliter, est licitum ponere antecedens loco relativi ad habendum propositionem convertibilem et aequivalentem. Sicut istae non aequipollent 'homo currit et ille disputat', 'homo currit et homo disputat'. In aliis casibus contingit, narn istae aequipollent 'Sortes currit et ille disputat', 'Sortes currit et Sortes disputat'. 30 Similiter est sciendum quod negatio numquarn facit relativum stare confuse et distributive, sed semper supponit pro illo praecise pro quo verificatur suum antecedens, vel denotatur verifican. Unde haec est vera 'aliquis homo est Plato et Sortes non est ille', et tamen non sequitur 'igitur Sortes non est homo', sed sufficit quod haec sit vera 'Sortes non est 35 Plato'. Et ita de virtute sermonis ista duo stant simul 'aliquis homo currit et Sortes non est ille' et 'aliquis homo currit et Sortes est ille', quia si Sortes et Plato currant utraque istarum copulativarum est vera. Circa relativa identitatis reciproca sciendurn quod differunt in hoc ab aliis quod possunt indifferenter poni in eadem categorica cum suo 40 antecedente et in ah. Sicut patet de istis relativis 'se', ‘suus'; nam bene dicitur 'Sanes disputat et videt se'; similiter bene dicitur 'Sortes videt se'; similiter bene dicitur 'Sortes videt suum asinum'; et bene dicitur 'Sortes currit et suus asinus ambulat'. Et est sciendum quod aliquando relativum est pars extremi et ali- 45 guando est extremum. Quando est extremum, ita scilicet quod sequitur vel praecedit immediate verbum, tunc supponit pro illo pro quo sup20 c odera om. I 2 1 d i e ] i s te B C 2 2 est om. A l C D V t a ql ueo d] add. i C l !l i lul e ]dl i t e B C A2 4 i l l e] i s te B C 2 5 sciendum] di c endum A , es t 23 di c 4 endo] 1 1 = a g u a r a ] add. A E I 2 6 person.1 parti c ul ari ter A 2 7 l oc o] termi ni add. 2 8 aequip.] aequivalent n o n I A CV 4 30 i l l e] i s te B C d i s p . ] e t add. A l D 3 2 s ed] qui a V ' i l l o ] i s to C I , om. B praec i s e] tantum i l add. I, om. B C M ille] iste B C I 3 5 hom o BEGem., Sortes al l i H Sortes ' om. B n o n ' om. D l e 37 Hiel] iste B C e s ' om. AIV" o m . (hom.) C i n r i ] iste B 3 8 istarura] i l l arurn C D V ' ] 39 4 0 al i i s ] i l l i s B q u o d ] q u i a A ' I , quae i rel at. r e c i p r . ] i denti tatem rec i proc am C s poni] praedi c ari A , o m . D 4 1 rehti v i s o m . , s e , s uus om. B 4 2 bene d i c i t u r] tsequitur I , v i det] c u rri t I 4 3 se... v i det om. (hom.) A B , se... di c ámr'] e t I , s i mi l i ter... c lic itur e Qm. C d i c i t u r'l sequitur A ' :1 d i c i tu r B 1 a u t e m B e s t ] a u t e m add. D est 4 6 Qu a n d o e s t e x t r. om . B V ' s c i l i c e t om . A B C D E C 1 s e q u i t u r A 47 2 i mmedi ate c on. i n medi ato B ' I 4 4 9 a s i n u s ] a d i s p u t l a t
DE S UP P OS MONIB US TE RM I NORUM
235
ponit suum mtecedens; sicut i n istis 'Sortes videt se', 'orrmis homo videt se'. Sed guando est pars extremi tunc non supponit pro illo pro so quo supponit SUUMantecedens, sed supponit pro aliquo importato per illud cui additur. Sicut patet hic 'Sortes disputat et suus asinus currit'. Hic li suus non supponit pro Sorte, sed supponit pro asino Sortis et non pro alio asino. Est etiam sciendum quod semper tale relativum habet talem supposssitionem et pro eisdem supponit pro quibus supponit suurn antecedens. Sed guando suum mtecedens supponit confuse et distributive vel determinate, habet consimilem suppositionem sed singillatim, reddendo scilicet singula singulis. Et ideo non contingit descendere nec copulative nec disiunctive, nec alio modo, nisi respectu alicuius contenti sub ante60cedente. Verbi gratia in ista 'o/más homo videt se' l i se supponit pro ornni homine confuse et distributive immobiliter et singillatim, quia non contingit descendere non variando aliud extremum; sicut non sequitur 'orrmis homo videt se, igitur omnis homo videt Sortem', e t tamen contingit descendere ad Sortem respectu Sortis, sic dicendo 65 ' 0 est animal'. Sirniliter in ista 'homo videt se' li se supponit determinate 1 singillatirn, quia contingit sic descendere 'homo videt se, igitur Sortes 1 videt Sortem' vel 'Plato videt Platonem', et sic de singulis. Sirráliter T contingit ascendere: non sic 'homo videt Platonem, igitur homo videt h0se', 7 i sed sic 'Sortes videt Sortem, igitur homo videt se'. S Ex istis patet quod tale relativum, sequens signum universale meh diate, habet suppositionem confusam et distributivam, singillatim timen. o Similiter relativum in aliqua categorica, sive sit relativum reciprom cum sive non, habet suppositionem confusam et distributivam propter o 75additionem signi universalis ad suum antecedens. v Eodem modo t a l terminus habet suppositionem confusam tani tum, quamvis i n illa categorica nullum signum universale ponatur, d 48 Sortes] homo A ,; Sortes... omnis om. I V ' 4 8 - 4 9 hom o._ se om. A ' 4 9 Sed] e t A I , e tamen add. I 5 0 s upponit] s implic iter I ,, i m portato] m i x t o B 5 1 i l l u d ] i dem A ' , i s tud C t 52 Sorti s ] s uo B , o m . A ' 5 2 - 5 3 et... asino orn. B 5 4 Est eti am] et est A I V et orn. B C D V ' s u p p o n i t ' Qm. B C V ' 5 6 Sed] sive A ' 5 7 s i ng.] singillatam A , singillata B s 455 , e ssci!. t om. a uB C1 t e 5 m9 dis iuncBt.] distributive I ' al i ol aliquo B 11 nisi] nec A 6 0 s e'] hic add. B 57-58 e 62 des e.] a d S ortem respectu termi ni add. C n o n ' c orr, i n ni s i V ' , om. C a l i u d l aliquod A l i , 63-65 et... S ortem om. (hom.) C 6 4 temen] non add. I s i c ] similiter I 6 5 S orta] omnis homo o rt e m ] se B 6 5 - 6 8 I ra _ Sortem om- (hom.) A 6 8 v e!] et A l C s i ngul i s ] aliis A D, et add. D i I69Snon sic om. A l h o m o ] n o n A 7 0 s e'] Platonem h o m o ] Sortes 1, om. A 7 1 i s ti s ] g his I 7 2 sing.] singillatam A I D V A ' B D V ' 7 7 i l l a] al i qua A , ista B C , a l á I i 4alla , s i g n i fi c a t a m t Ct e m e n ] u t a n t u m
236
PARS I CA P . 7 7
propter hoc quod in categorica praecedenti praecedit mediate signum universale suum mtecedens; sicut patet hic 'onmis homo est animal et quilibet asinus videt s o Circa relativum diversitatis sciendum est quod relativum diversitatis ideo dicitur quia non verificatur pro eodem pro quo suum antecedens; sicut patet hic : demonstratis duobus contradictoriis haec est vera 'alterum istorum est verum et reliquurn est falsum'. Hic li reliquum verificatur pro illo pro quo non verificatur hoc antecedens 'alteram istorum est ss verurn'. Circa relativa accidentium, cuiusmodi sunt 'tantus', 'taus', 'tot' et huiusmodi, quae non ideo dicuntur relativa accidentium quia supponunt pro accidentibus, secundum opinionem A r is t o t e l i s, sed quia supponunt pro aliquo, connotando aliquod praedicabile non in quid. so Et est sciendum quod tale relativum non supponit nec verificatur pro illo pro quo suurn antecedens sed pro alio, illi pro quo supponit suum antecedens simili vel aequali• sicut patet in ista 'Sortes est albus et tnlis est Plato'; li taus non supponit pro Sorte sed pro alio, simili Sorti. Similiter hic 'Sortes et Plato currunt et tot disputant'; li tot non neces- 95 sujo supponit pro Sorte et Platone, nec supponit necessario pro illis pro quibus supponit li currunt, sed potest supponere pro aliis. Similiter est hic 'Sortes est bicubitus et tantus est Plato'. Unde sciendum est quod aliquando potest tale relativurn supponere pro eodem, sed hoc non oponer Similiter sciendum est quod suum mtecedens, frequenter vel semper, est aliquod nomen in genere quantitatis vel qnnlitatis vel in alio praedicamento accidental [CAP. 77. DE SUPPOSMONE IMPROPRIA]
Oportet autem cognoscere quod sicut est suppositio propria, guando scilicet terminus supponit pro eo quod significat proprie, ita est suppositio impropria, guando terminus accipitur improprie. 81 di v ers '.1 reciprocum add. C I ! est om. C I V 8 2 de litio v Be • ral teruml a 83 hic 4demonstr.1 al ter A l 8 4 i s toruml i l l orum D re l i q u u m i l i l l orum add. D, istomm add. I 8 5 i l l ol eodem A " hoc ] s u = B D i s t o ru m l i l l orum D 8 7 suntl quantus asid. K " . e o d e r n ] talio] qualis t m A Vi ', qualis v e add. r Ds, et aadd.l V ' i t o tt l totus K 8 8 non om. I 9 2 sed... s i c u t patee illo alio inhaerente simili i l l i I a l i o l aliquo B , aliquo asid. mg. C , simili add. y ' " s i m i l i B C e aliquo r 94 p rop'] aliquo r add.o B 9 c5 hi elehaec C, d om. A ' 9 6 supponit om. A ' B C V 4 9 i tale 7 relativum t s e CI d ]9 8 est'som. ABINT i C , potessi s t a I ni t u s l at o d m ds . I 4 100-01 antec .] consequem C 1 0 1 f re q u i ut frequenter D, ter, quater K 1 I0 2 a n o )9 a 9l i q u o B , CAP. 3 sci!, om. A I V e s 77. . t- 2 sicutl i l l ud A o m 4 4 g u a n d o ] o m . s ' c Bi l C. A E a s0 i d 0 . 1 B D
DE SUPPOSITIONIBUS TE RM rNORUM
2
3
7
5 M u l t i p l e x autem est suppositio impropria 1 , guando s c i l iterminus c e t supponit praecise pro illo cui ma)dme convenit, sicut minttalibus o n 'Apostolus o m a s dicit t i hoc', c a 'Philosophus , negat hoc', et similibus. Alla est synecdochica, quando pars supponit pro toto. Alla est metonymica, guando continms supponit pro contento vel guando abstrac io a- c c i d e n t i s supponit pro subiecto, et sic de aliis. Et ideo multum est considerandurn guando terrninus et proposiáo accipitur de virtute sermonis et guando secundum ustml loquentiurn vel secundum intentionem auctorum, e t hoc quia vi x invenitur aliquod vocabulum quin in diversis locis librorum philosophorum et Sanctorum et auctorum aequivoce accipiatur; et hoc penes aliquem modurn aequivocationis. Et ideo volentes accipere semper vocabulum univoce et uno modo frequenter errant circa intentiones auctorum e t inquisitionem veritatis, cum fere onmia vocabula aequivoce accipiantur. Ex praedictis potest patere de istis 'esse intelligibile creaturae fuit ab 20aeterno', 'esse album convenit Sorti', et de huiusmodi multis, quomodo termini in istis supponunt. Quia aut supponunt pro re aut pro voce aut pro aggregato aut pro intentione animae: et quodcumque istorurn detur, faciliter potest iudicari de eis m sint verae vel falsae guando termini sumuntur in propria significatione. Nam si in ista 'esse intelligibile creaturae fuit ab aeterno' subiecmm supponit pro re: vel pro re creata vel pro increata. Si pro re creata, manifestum est quod est falsa; si pro re increata, manifestum est quod est vera; si supponat pro aliquo aggregato ex utraque re, manifestum est quod est falsa; si supponat pro intentione animae vel pro voce vel pro aliquo alio, negarla est. Si autem tales propositiones non accipiantur de virtute sermonis, tunc accipiendae sunt illae loco quarum ponuntur, et secundum quod 5 Mul ti pl ex ] Tri p l e ( K a u t e m om. A V a n tadd. o nI . ]7 ponit] 4confuse h o c 'l q u o d A ' h o c ' Qm. A ' e t sintil. Qm. C V c i Al il add. ci ea t] B 4 a , parsi u tt e r rea l =mC , es t' om. A C D V C e s ts8' ] suppositio d. e . t o n l a 8 ad- 9 dj 4 m E, meta-c a A A l B C 1 1 termi nus ] accipitur propri e add. B D K 1 2 ac c ip.] propri e e l adj. A ' m e A t a 'p h , o r i c a 13 i ntent. et intentionem eorum B , al i quod] unum C 1 4 l i brorum ] el i n libris B , u auc t.] auctores t in libriss CD c, et Qm. i BE l •i Sanct.] i c d o cet o r =t A , Qm. B 1 5 et] al i orum adj. B D , om. C 1 7 inquis.] a d inquisitione D, d i n inquisitione I .1 9 istis] talibus propositionibus K e s s e ] ° Irm e I 2 1 v oc e] nomineB I 2 3 i udi c ari ] v i deri B K 2 4 s umuntur] s upponunt A ' K i n . _ s i gni f.] i m propri e 6 significative I I s u p ;adj.u Cs, orn. e ] I 11 falsa] falsurn A l 2 7 re om. A A I C s i ' ] si autem B, e t si D 2 8 falsa] sed adj. B c voce] o mnomi ne I n e g a n d a est] nulla istarum est vera C, est etiam neganda B D, tamquam falsa adj. K 29 e I 1 Cf. Do n a t 2 5 Lipsiae - 1864, 399-402); Burlaeus, De supposítionibus (ed. cit., pp. 53s.). s u up s, p l A r s s u
G r a m
238
PARS I CAP. 77
illae sunt verae vel falsae secundurn hoc iudicandum est de eis. Unde quia per istam 'esse intelligibile creaturae fuit ab aeterno' intelligitur ista 'Deus ab aeterno intellexit creaturam', et ista secunda est vera, ideo prima, per quam intelligitur ista secunda, potest concedi. Et ista iam dicta de tenninis et suppositionibus sufficiant. — Et in hoc completur prima pars huius Sunnnae.
32 vel] et V tum B,4creatura II I 3 4 istall quod add. A' , offs V' :I vera] et adj. AIC I II ideo] rado add. I 3 6 Et otts ABD 1 h oI 1c ] 1 i s et aadj. praeseau t] i Aa h aprima 1 para re n BD, om, C 3 7 completur] completa est A' , complectitur I :: huius Suramae] istitu sententiae c 3 Ia1/ d 1 4 C t j E . h , u i Au 1 sQ i l gm1 i .
SUMMA LO G I CA E PARS 11
DE PROPOSITIONIBUS
238
PARS I CAP. 77
illae sunt verae vel falsae secundurn hoc iudicandum est de eis. Unde quia per istam 'esse intelligibile creaturae fuit ab aeterno' intelligitur ista 'Deus ab aeterno intellexit creaturam', et ista secunda est vera, ideo prima, per quam intelligitur ista secunda, potest concedi. Et ista iam dicta de tenninis et suppositionibus sufficiant. — Et in hoc completur prima pars huius Sunnnae.
32 vel] et V tum B,4creatura II I 3 4 istall quod add. A' , offs V' :I vera] et adj. AIC I II ideo] rado add. I 3 6 Et otts ABD 1 h oI 1c ] 1 i s et aadj. praeseau t] i Aa h aprima 1 para re n BD, om, C 3 7 completur] completa est A' , complectitur I :: huius Suramae] istitu sententiae c 3 Ia1/ d 1 4 C t j E . h , u i Au 1 sQ i l gm1 i .
[CAP. 1. DE DIVISIONE PROPOSITIONUM IN GENERALI]
Postquam dicta sunt aliqua de terminis, nunc secundo dicendum est de propositionibus 1. E t primo ponendae sunt aliquae divisiones; secundo videndtnn est quid ad veritatem propositionurn requiritur e t 5sufficit; tertio de conversione propositionum sunt aliqua pertractanda. Circa primum sciendum est quod una divisio propositionum est quod propositionum alla est categorica, alla hypothetica. Propositio categorica est illa quae habet subiectum et praedicatum et copulara, et non includit plures tales propositiones. Propositio hypothetica est illa io quae ex pluribus categoricis est composita. Et illa dividitur in quinque species, secundum communem o p i n i o n e m 2, scilicet in copulativam, disitmctivam, condicionalem, causalem et temporalem. Copulativa est illa quae componitur ex pluribus propositionibus, sive categoricis sive hypotheticis, sive una categorica et alla hypothetica, me15diante hac coniunctione 'et'. Exemphun primi, sicut hic 'Sortes currit et Plato disputat'. Exemplum secundi 'si Sortes est, animal est, vel Sortes currit et Plato disputat'. Exemplum tertii 'si homo currit, animal currit et Sortes disputat'. Tamen quia tales raro sunt in usu, ideo intendo loqui praecise de primis, quae scilicet compommtur ex duabus categoricis. 20 D i s i u n c ti v a propositio est illa quae componitur ex pluribus propositionibus mediante hac coniunctione 'ver. C . 1. - 2 Postquarn] i n praeredenti tractatu (l'articula D) add. A I D !' dicta... aliqua] di c tum est I secundo] coasequenter A D!, otra. B 3 div is l propositionum add. M I ) 4 et] quid add. I 8 eta] tamen add. A
9
i nc l .] eiq)licite add. mg. V '
1 0
pl uri bus l propositionibus add. B
1 1
s e-
cwadum... opinionem Qm. A C I V ' COMMUl l eMI modum sive add. A ' 1 3 illa om. A D s i v e om• A C I V 4 14 sivet una] v el altera B e t ] ve! B 1 5 conj.] dictione K h i c om. C I V ' • Sorteo] homo D 1 6 secandi] sicut hic add. A , add. mg. V ' e s t ' ] et add. A ' , v el ] et A l D I K 1 7 et] vel D t e rt i i ] sicut hic add. A I V 417 homo] s i Sorteo B C I V c u r r i t o2 m llamen] sed B , e t praem. I 2 1 c oni .] dictione K .] e t a d d . A A ' '1 7CAP. - 1.1— 18 De enuntiationibus multa docet Ockham in Expositione libri Pe1c i Arista., a r i quae t est ' riherm. ultima pars sic dictae Expositionis Aureae (ed. Bononiae 7e t ] 1496); cf. Aristot., Anal. Priora, I, cc. 1-3 (24a 10 2 5 b 25). 2 Cf. Boethius, De -e s t 1 v a syllogismo hypothetico (PL 64, 831-35); et Petrus Hispanus, Summulae Logicales, tract. 8l sIA(ed. cit., p. '7s.), qui tamen non loquuntur de propositione causali et temporal i1 .8 .S o r .O 1 6 t C KT IAMe, S U M W A oL O G IC A B d] iP l sa t po .A ]A P
242
P
A
R
S
I I CA P . 1
Condicionalis est illa quae componitur ex pluribus propositionibus mediante hac coniunctione 'si', sicut hic 'si homo currit, animal currie, vel hic 'homo est, si Sortes ese-, quia non refert istam coniunctionem praeponere primae propositioni vel ponere eam inter illas propositiones. 25 Propositio causalis est illa quae componitur ex pluribus propositionibus mediante hac coniunctione 'quia', sicut hic 'quia homo currit, homo movemr'. Temporalis est illa quae componitur ex duabus propositionibus mediante aliquo adverbio temporis, sicut hic 'guando Sortes currit, Plato 30 disputae; similiter hic 'dura Sortes currit, Ioannes est homo', e t sic de aliis. Alia divisio propositionis est quod quaedam est propositio de messe et quaedam de modo vel modalis. Propositio modalis est illa in qua ponitur modus. Propositio de messe est illa quae est sine modo. 3 5 Et est sciendum quod quarnvis °mires S o p h i s ta e a quasi concordent quod tantum quatuor modi, scilicet 'necessarium', 'impossibile', 'contingens' et 'possibile' faciunt propositionem modalem, et hoc quia P h i l o s o p h u s plures modos non tetigit, nec de pluribus determinavit in libro Priorum tractando de conversione talium propositio- 40 num et de syllogismis ex eis compositis, quia tamen alios non negavit, ideo generalius loquendo potest dici quod piares sunt modi facientes propositiones modales quam illi quatuor. Circa quod est sciendum quod propositio dicitur modalis propter modum additum in propositione. Sed non quicumque modus sufficit 45 ad faciendum propositionem modalem, sed oportet quod sit modus praedicabilis de tota propositione, et ideo proprie dicitur 'modus pro23 hom o] Sortes A E I c u r r i e l mov etur K 2 4 homo._ Sorteo] animal... homo D II h o m o .est'] si Sorteo est, homo est, vel sic: homo est, si Sortes est A n o n ] ni hi l A ' ,1 istaml illam B D, orn. C V ' 25 p ri m a r mg. I , om. B C p o n e r e i pos tponere B I , propositiones] u t patee i n exemplis adj . A D 26 pl uri bus ] duabus K 2 7 sic-La] patee add. B 2 9 duabusl pluribus A ' 3 0 aliquo cm. A l B DE 30-31 c u rri t... disp.1 s edet... c u rri t D 3 0 P l a to ] Sortes I , m o v e t u r v e ! adj . K 3 1 sinail.1 ve! D 3 1 - 3 2 Ioannes... al i i s l P l ato disputas D 3 3 A l a ] e t i a rn add. A A ' D ,1 propos i ti oni s l propositionum A l E H quoci] propos i ti onum adj . A D I 3 6 - 3 7 quasi concordentl c ommurdter c oncedant I. i n hoc sci!. add. ,44 est om. C D I V '
4
0
P ri orum] i n add. A ' C D
4
2
generalius] generaliter A c r v
8 Cf . Mbertus Magnus, Liber I I Periherm., tract. I I I, Parisiis , c 1890, . 1440-42); ( neo ma d s. Aquinas A (?), De . propositionibus modalibus (Opusc. XXXVI); B o Summulae r g nDialectices e t , Rogero Bacon adscriptae (ed. R . Steele, Opera hactenus inedita Rogeri Baconi, Fasc. X V , Oxonii 1940, 263s.). 4 Cf. Aristot., Anal. Priora, I, cc. 2-3 (25a 1 - 25b 25).
DE DIV IS IONIB US P ROP OS ITIONUM
2
4
3
positionis' tarnquam verificabilis de ipsamet propositione. Et a tali modo vel adverbio taus praedicabilis, si adverbiurn habeat, vel verbo dicitur 50proposido modalis. Sed tales modi sunt plures quam quatuor praedicti: nam sicut propositio alia est necessaria, alia impossibilis, alia possibilis, alla contingens, ita alla propositio est vera, alla falsa, alla scita, alla ignota, alia prolata, alla scripta, alia concepta, alla credita, ala opinata, alla dubitata, et sic de aliis. Et ideo sicut proposido dicitur modalis in qua po55nitur iste modus 'possibile' vel 'necessarium' vel 'contingens' vel 'impossibile', vel adverbium alicuius istorum, ita potest dici acque rationabiliter proposido modalis i n qua ponitur aliquod praedictorum. E t ideo sicut haec est modalis 'amnem hominem esse animal est necessarium' et similiter ista 'omnis homo de necessitate est animal', ita etiam 60est ista modalis 'omnem hominem esse animal est scitum', 'omnis homo scitur esse animal', similiter tales 'omnem hominem esse animal est verum', et sic de aliis Et si qyaeratur quare P h i l o s o p h u s non tractavit de istis, nec istas comiumeravit inter propositiones modales, d i c e n d u m e st 65quod P h i l o s o p h u s brevitati studens, - quia illa quae de aliis dixit possunt istis applicari n o l u i t de isás diffuse tractare. Qualiter autem multa quae dicta sunt de aliis modalibus isds poterunt applicari, in s eq u e n ti b us5 apparebit. Tertia divisio propositionum categoricarum potest esse ista quod 70aliqua propositio categorica est aequivalens propositioni hypotheticae, quamvis sit categorica, alla autem non est sic aequivalens proposidoni hypothedcae. Propositiones primae s unt exclusivae e t exceptivae e t
reduplicativae e t quaedam aliae. limino, ubicurnque praedicatur concretum primo modo dictum vel subicitur, talis propositio aequivalet 75propositioni hypotheticae, sicut patebit. Aliae sunt sicut tales 'angelus est substantia', 'Deus est', 'Deus est Pater' et huiusmodi. 48 v eri f.] praedicabilis I prie C V '
5 1
4 9
v el l ] ab add. B 1 " ,' vela] a add. A 'B I
nam] qui a D p ro p o s . ] propos itionum C I K
5 2
est add. B , i gnota] i gnorata D 5 3 al i a. 8 dubia B 5 4 d e ] singulis add. d i c i t u r ] es t B 5 5 v e ! ' om . ] s i m i l i t e r a l l a 57 al i quod] aliquis a l i q u i d B E 5 9 - 6 0 i ta.., i s ta] is ta... i t a C V ' p r o p o s i t i o A 4 66 1 appl i c .] i d e o add. I ,1 diffus e] diffusius B 6 7 m u l t a ] e a C V ' 6 70 a l a A D E 7 1 al l a] al i qua A I I 1, sic cm. B D I 7 3 et om. 1 aliqua] 3 om. A ' 37 5 5 d Pater om. u D b a ]
s- ic ut patebi 5 t om.4 D 7 6 i t a t
6 Infra, cap. 29.
5 0
propos itio] p ro -
alial] aliqua V ' a l i a a ] aliqua C, A B E 1, 6
4
o m .
ABE
es t o m . C D I V
9 potes t esse] es t A C V ' p ra e d . ] poni tur C,
Deus es tl ] ens add. A ' , substantia add. K , om. A D I
244
P
A
R
S
I I CA P . 1
Alla divisio propositionum est quod quaedam est affirmativa e t quaedarn negativa S . Alla divisio est quod quaedam est universalis, quaedam particularis, quaedam indefinita, quaedam singularis. Propositio uráversalis est illa 8o in qua subicitur terminus communis signo universali determinatus, sive fuerit affirmativa sive negativa, sicut hic 'omnis homo est animal', 'nullus homo est animal', 'utrumque istomm currit', et sic de alás. Propositio particularis est illa in qua subicitur terminus commurás signo particulari determinatus, sicut 'aliquis homo currit', 'quidam homo as currit', et sic de alás. Propositio indefinita est illa in qua subicitur terminus communis sine signo ta m universali quam particulari, sicut 'homo est animal', 'animal currit', et sic de aliis. Propositio singularis est illa in qua subicitur proprium nomen alicuius vel pronomen demonstrativum, ve l pronomen demonstrativum cum termino cormmmi. 90 Exemplum primi 'Sortes currit'; exemplum secundi 'iste currit', demonstrato quocumque; exemplum tertii 'iste homo est animal'. Tamen de multis propositionibus potest esse d u b i u m quantae sint, sicut de istis: currune. 9 5 'Alter istorum currie. Similiter de parte copulativae, ubi subicitur aliquod relativum, sicut hic 'Sortes currit, et ille disputat'. Similiter de talibus 'non omnis homo currit', 'non nullus homo est animal' et huiusmodi. l o a Similiter de talibus 'homo est species', 'animal est genus ' nominativi h o r ncasus' o et e huiusmodi. s t 77 et orn. A 'B 7 9 Al i al etiarn add. D , 1 A l i quaec a . . . i anal e ) s a t l ' l ]a D 8 0 ti l a om. D I 8 2 fueri ti sit I, propos itio A ' D , bi c i 80 quaedarn' t / eV D r e sat animal] c urri t A E 8 3 est ani mal ] c arri c A E u t r u m q u e l uterque A l B C I hace C,I orn. A ' , c urra] neuter istortun c urri t add. D 8 3 - 8 8 P ropos .... aliis ttp. p. animal (fi n. 92) A ' 8 4 i l l a om. E t C D c oCm m u n i s l, c um add. B I 8 5 determ. om. A ' B D s i c u t l hic add. I 8 6 et... aliis om. B C 87 caen... om. D S parti i r.m i s i le t e ]i ut D, t hic e t'eh]. r B I 8 8 ani mal '] h o m o D , om. B c u r r i t i est horno I V orn. C I V ' cc... aliis d absolutoi vel aliquod v pronomen . 4add. AE, demonstrativurn add. B, vel pronomen demonstrativurn add. D V I t 8 9 e- 9 0 91 ex ernpl uml Qm. A I s ec wadi l et I i s t e ] homo add. C 9 1 - 9 2 demons tr. a n i m a l om. C d e m q u o d e m o n squoc. t om. rd . A1' 9 2 terti i ] secundi I 9 7 parte] quantitate I 9 8 disp.1 et hic homo c urra et ipse legit o l K a9 9 - r1 0 0 Similiter... n huius modi mg. D , om. A 9 9 non' orn. K l c urri t... h o m o ' om. r eadd. t(hom.) i . Cv 1 u0 0 cc) sic de add. B , de add. D I V m 4 1B 0 2 e t K h u 6 iCfu. Aristot., s m . Anal. Priora, I , c . 1 (24a 16-22), ubi etiam divisio sequens. 9o r n . Plus minusve similis divisio propositionum etiam apud anos Logicae tractatores 0B C V doccurrit. e m o n s t r . 1
DE DIV IS IONIB US P ROP OS ITIONUM
2
4
5
Similiter de talibus 'Deus creat', 'Deus generat', 'Deus est Pater et Filius et Spiritus Sanctus'. 105 A d primum istorum d i c e n d u m quod iste est singularis 'isti currunt', quia supponit tale pronomen demonstrativum. Et s i d i c a t u r quod propositioni singulari numquam convenienter additur signurn universale, sicut non convenienter dicimr 'orrmis Sortes currit' sic non convenienter dicitur 'omnis iste currit' ve1 'ornnis iste est animal', sed convenienter dicimr 'omnes isti currunt', igitur ista propositio 'isti currunt' non est singularis: D i c e n d u m quod secundum communem modum loquendi termino pluralis numeri, quamvis sit pronomen demonstrativum, convenienter additur tale signum, quatnvis forte stricte loquendo non deberet addi sibi, quia istae duae totaliter aequipollent 'isti cumule et 'omnes isti currune. Si secunda sit propria non plus importatur per unam quam per aliam. Tamen sicut aliquando eadem dictio replicatur a parte eiusdem extremi propter aliquam causam certam, ita propter maiorem expressionem vel impressionem, vel propter aliquam talen' causam ad120ditur tali pronomini pluralis numeri signurn universale, quamvis de virtute sermonis et de proprietate semonis non deberet sibi addi. Ad aliud7 dicendum est quod haec est indefinita 'alter istorum currit', sicut ista est tmiversalis 'uterque istorum currit', quia tale sigmmt universale, distribuens tantum pro duobus, potest addi pronornini in nu125mero plurali et facere propositionem universalem. Et ideo quod dictum est p r i u s 8, quod illa propositio in qua subicitur pronomen demonstrativum est singularis, debet intelligi guando illud pronomen accipitur in recto; guando autem accipitur in obliquo non oportet, sed poterit esse universalis vel indefinita. E t eodem modo guando dicitur quod 130propositio universalis est illa in qua subicitur terminus communis cum signo universali, debet intelligi: guando [etiam] additur tale signum pro103 e t ] Deus est C V ' numquam] non D
1 0 6 demons tr.] pro determinatis add. A
1 0 8 conv.1 c ommuni ter I
1 0 7
q u o d ] tal i add. B
1 0 9 Sortes] homo K s i c ] similiter s i c . . . d i -
citur om. A D E '1 iste] hom o add. C K V 4111 1 9 -K 1 1 01 2 Di c endum] A d pri m um preem. C , est add. A l C I V n o n0 om. v4 e1 1l 3. -. 1 . 4 c o n v . 1 muniter I, om. A I C V ac n i mm a l 4 1 oom. 1 D 6 v e ! . . . -aliquam om. I a l i q u a m ] al i arn A B E 1 2 0 num eri ] tal e add. B q u a rri v i s ] causam o n z . n o nonn add.] B 1 2 1 v i rtute... d e Qm. C c c . _ n o n om. B I 1 2 2 es t' om. A l CD1,7 quod D n e c 4 1 a l t CeD r1V ] alterum 0 A ' inomen] demons 4 s t v am add. e A 1 3 1 i ntel l i gi ] q u o d add. A C V trati D ] 2g A u4A a n d o ] 1 4 non q u i a K 1 1 th a t n tio r e 1 a m ] 7 n u o B Dm K] p E , rC eI 7 l i Supra, un. 88-90. ta o Supra, d un. 96.d 8 V i m p o t. u A 4 r t a t u 1 m G e r 1 A l 3 m . A
246
PARS I I CA P . 1
nomini in casu genitivo. Et ideo tales sunt universales 'uterque istorurn currit', 'quilibet istorum est homo', et sic de aliis. Similiter tales 'aliquis istorum currit', 'aliquod istorum est animal' sunt particulares, quia additur signurn paráculare pronornini in casu genitivo pluralis numeri, et135 signum accipitur in recto. Ad aliudg dicendum quod guando relativurn refert nomen discretum, tunc reddit propositionem singularem; guando refert nomen commune, tunc reddit propositionem indefmitarn. Et ideo in ista ‘Sortes currit et ille disputat', si tamen sit propria, secunda pars copulativae est singularis.140 Sed secunda pars istius copulativae 'homo currit et ille disputat' est indefinita, et hoc quia relativum supponit pro eisdem vel pro eodem pro quo vel pro quibus supponit suum antecedens, ideo debet acere, proportionaliter, propositionem singularem vel indefmitam, secundum quod suum antecedens est nomen discretwn sive proprium vel co=une. 145 Ad aliud111dicendum est quod tales sunt particulares 'non onmis homo currit', 'non nullus homo est animal', et hoc quia negatio praecedit signum universale. Et ideo guando dicimr quod propositio particularis est illa in qua subicitur terrninus communis etc., debet intelligi: si negado non praecedit signum particulare, et guando subicitur ter/ni- so nus communis cutn signo universali, praecedente negatione. E t ideo tales sunt particulares 'non omnis homo currit', 'non nullus homo est animal' e t tales sunt universales 'non aliquis homo currit', 'non quidam homo non currit' et huiusmodi. Ad aliud 11 dubium: de talibus propositionibus 'homo est species',155 'animal est genus', 'homo est nominativi casus', et universaliter guando terminus supponit simpliciter vel materialiter, potest dici, quasi ad placitum, vel quod sunt singulares vel indeftnitae, quia hoc magis depen132 geni ti v o] obl i gue A D . qui a si addatur tale signum pronomi ni i n casu genitivo, non poterit (T.) universaEs adj. K 1 3 2 - 3 3 uterque... quilibet trp. D 1 3 3 est homo] c urri t B C D e t . . . aliis] huius modi D tal es ] sunt particulares add. A D a l i q u i s ] quilibet A 1 3 4 c urri t... particulares] est animal D animal] et huiusmodi add. A E 1 3 5 partic . om. A ' B D p l u ra l i s num. om. A 1 3 8 sing.] et add. A l D
1 3 9 mnc om. A B E
1 4 0 Hiel iste A B E p a rs ] huitis add. D e s t ] eri t D
1 4 1 Sed]
et A ' i s ti us ] huius A t ,, homo] iste K , ille] iste ABE 1 4 3 p ro ' om. A 1 145 nomen om. A l l 3 DI 1 4 6 est om. A 'B D t a l e s ] proposiciones add. B 1 4 7 c urri t] non oranis lhomo 3 D Vest animal et similiter adj. A ' a n i m a l ] substantia A ', asinus et add. et huiusmodi D 1 4 8 - 4 9 par4 a n t e c , 1 c o n s e q u e n s tic.] tmiversalis (i n cori'.) I 1 4 9 etc .] c um signo universali etiarn add. B 1 5 0 parti c .] universale K (in cori'.) I c c ] e converso adj. I 1 5 2 omnis] nullus C 1 5 3 animal] asinus D q u i d a m ] aliquis D 154 non carric] est asinus D hui us m .] sic de aliis B 1 5 5 dubi um] dicendurn CI, quod D ' de... propos.] huiusmodi proposiciones D 1 5 6 ani mal g e n u s o m . A C I V ‘ 158 v e ! '] q u o d s unt add. D
1 5 7 quasi] q u o d B , om. A C I
9Supra, un. 97-98. 1 0 Supra, un. 99-100. 1 1 Supra, tin. 101-102.
DE DIV IS IONIB US P ROP OS ITIONUM
2
4
7
det ex voluntate utentiurn istis terminis 'propositio singularis', 'propo160sitio indefinita' quam ex re. Et ideo qui vult dicere quod illa propositio, universaliter, est indefinita in qua subicitur terminus communis sine signo et sine negatione praecedente, debet dicere quod omnes tales sunt indefmitae. Qui autem vult aliter uti, debet aliter dicere; quia debet dicere quod non sufficit 165quod sic subiciatur terminus cormnunis, sed oportet addere quod terrninus talis communis supponat personaliter; et tunc omnes tales ubi termini supponunt simpliciter vel materialiter sunt singulares. Ad aliud 11 per idem fere: quia qui vult vocare propositionem indefmitam omnem propositionem in qua subicitur terminus praedicabilis 170de pluribus suppositis distinctis realiter, debet dicere quod haec est indefinita 'Deus generat', 'Deus creat' et huiusmodi, et hoc quia 'Deus' est taus terminus praedicabilis de pluribus. Qui autem vult dicere quod propositio non est indefinita nisi praedicetur terminus cormnunis pluribus quae non sunt una res simpliciter, debet dicere quod haec est singularis 175et non indefinita 'Deus creat' et huiusmodi. Dicendum est igitur quod propositio universalis est illa i n qua subicitur terminus communis signo universali determinatus, sine negatione praecedente, propter tales 'non orrmis homo currit', 'non nullus homo est animal'; vel in qua subicimr terminus communis sine signo Iso universali, curn negatione praecedente, propter tales 'non aliquis homo currit', 'non homo est animal', quae sunt universales; vel in qua subicitur pronomen demonstrativum genitivi casus pluralis numeri cum signo universali, sine negatione praecedente, propter tales 'uterque istorum currit', 'quilibet istorum est homo'; vel i n qua subicitur pronomen iss relativum referens suum antecedens, stans confuse et distributive, propter tales 'onmis homo currit et ille disputat', quia secunda pars copulativae est universalis sicut prima. Et istis est addendum quod terminus talis 159 singularis] vel add. A ', et add. B
1 6 1 v ul t] alia loqui, debet aliter dicere quia oportet dicere
quod non sufficiat add. I m a s ,isto te rm i n o 'propos i ti o indefi nita' add. D q u i a . . . dicerel Qm. A A l l 3 E , s uffi c i t] a d h o c q u o d p ro . c o r r . i n positio s i t i ndefi ni ta add. D 1 6 5 sic om. C D V u n i v e r s a l i s 4167cvel] o el m Am, aut u nI i 1s 6 ] 8 al si ud] potes i nt dicei add. D , fere] est dicendurn add. A l , q u i v u l t] v o l o K A s171 eit hoc g n BE o 1 7 3 praed.] praecedat A , c ommurds ] de add. B I K 1 7 4 quae] qui 1 6 Qm. A 3 a d d . a simpliciter] u simplest t A l l 3 D, singularis C 1 7 5 e t huius m. om. B C V D I e C I V1 m7 8 4 c u r r i t ] e s t A a d d e r e ] Q a i m m a l 4 , n D di d add. i 1 8 c1 n o ne] aliquisr add. BeI a n i m a l ] asinus D 1 8 4 h o m o ] animal B E 1 8 6 para] .n u B huias add. D 1 8 7 istis] etiam secundam aliquos add. D C I V l l u s4 ] 12Supra, lin. 103-04. 1 o 6 m 4 n u t e i ]
248
PARS I I CA P . I
supponat personaliter, secundum unam o p i n i o n e In. E t ideo secundara illam opinionem haec non est universalis 'ornnis homo: est terminas communis cum signo universali', nec ista 'omnis homo: componitur ex termino communi et signo universali'. Sed secundam istam opinionem debet concedi de virtute sermonis quod eadem propositio numero est universalis et singularis, quia in eadem propositione numero potest idem terminas supponere simpliciter vel materialiter et personaliter. Et si terminus supponat simpliciter vel materialiter, propositio erit195 singularis; si personaliter, erit universalis. Verbi gratia ponatur quod sint duo rnihi respondentes, et quod uni eorum guando profero istam propositionem 'orrmis homo: est terminus communis signo universali determinatus' deterrninem quod volo quod hoc totum 'ornnis homo' stet materialiter, tunc iste concederet quod est singularis; alii determinem203 quod volo quod subiectum stet personaliter, ttmc ille concederet quod est universalis. Quo posito unica propositio est prolata, et tamen unus bene respondendo dicet eam esse singularem et alius universalem; et per consequens unica propositio erit singularis et universalis. Nec est hoc magis inconveniens quam dicere quod eadem propositio numero2135 est nota et ignota, quia nota uni et ignota alteri. Et isto modo debet concedi de virtute sermonis, secundum istam o p i n i o n e m, quod eadem propositio numero est vera et falsa, necessaria et impossibilis, et idem syllogismus est demonstratio et syllogismus sophisticus et peccans in forma. 2 1 0 Quid tamen dicendum sit de istis, in s e q u e n t i b u s 13apparebit. Ex praedictis leviter potest sciri quae propositio est universalis et quae indefinita et quae Sexta divisio propositionurn potest esse ista quod quaedam propo188 s ec .... opi n. om. D
1 8 9
i l l am] aEam A l
nas c ommunis s igno universali determinaras B
1 9 4
1 9 0
a u n _ uni v .] quamvis i b i s i t t e rm i -
i d e m ] n u m e ro add. B v e ! ] e t B , om. D I
195 E t] etiam I m a t e n ] sic add. A C V 4 V; ' , e rpi t ]r est o pC o C V ' s, V. erbi gr.] quia B q u o d ] ut C V ' 1 9 7 respondentes] 2m dentes A, de tali proo m 'oranis . A l terminas ] ) commtmis signo universali determinaras a d j . I 1 9 9 & terna.] positione homo: est e r i t ] determinarem A E , determi no A l D h o c . . . h o m o ] subiecrum A 2 0 0 i s te] ille CI V ", bene res pone s t tiendo adj. istaVadd. B D, A B I h quod] C ' illa add. I a l i i ] alteri I d e t e rm . ] determi narem AE, determino A ' D 201 stet] v el supponat 1 9 add. D , di e] iste B, bene responciendo add. I 2 0 3 eam... sing.] quod est singu6 laris B s i n g . . . . univ. trp. I e t l onz. A C V " u n i v . ] quoti est universalis B e t l ] tamen c ertuni est quod p e est eadem r propositio etsadj. I 2o 0 4 unica] eadem B D, una C 2 0 5 magis] maius D I 2 0 6 qui a.n . ] ignota' mg. 13, ons. (hom.) C V ' 2 0 7 i s tam Qm. C V ' 2 0 9 demons tr.] demonstrativus A A . s i 1 syllog. om. B I e t ' om. C I 2 0 9 - 1 0 etl ... forma Qm. B 2 1 0 i n] materia et adj. I 2 1 1 Qui d... c .apparebit E.I om. C a d V ' 2 1 2 lev iter] brev i ter A A 'E 2 1 3 quael l particularis B 2 1 4 quod] de nud mero propos i ti. onum adj . D
18Cf. infra, cap. 3 4.
249
DE PROPOSITIONIBUS D E INESSE
215sitiones sunt de praesenti, sicut istae 'homo est animal', 'homo currit' et huiusmodi; quaedam de praeterito, sicut istae Sortes fuit homo', 'Sortes fuit albus' et huiusmodi; quaedam de futuro, sicut ista 'homo erit albus' e t huiusmodi. Quaedam secundurn formam vocis simt de praesenti et tamen aequivalent propositionibus de praeterito vel de futuro, sicut tales 'hoc est futurum', 'hoc est praeteritum' et huiusmodi. Alia divisio est quod quaedam propositiones sunt in recto et quaedam in obliquo; et quandoque obliquus ponitur a parte subiecti, sicut 'horninem videt asinus', quandoque a parte praedicati, sicut hic 'asinus est horninis'.
[C AP. 2 . Q U I D R EQU IR r r U R A D VER IT A' r EM PR OPOSM ON IS Q U A E EST SIN GU LAR IS E T D E IN ESSE]
Positis praemissis divisionibus propositionum, quae tamen non sunt subordinatae, videndum est quid ad veritatem propositionum requiritur. 5Et primo de propositionibus singularibus de messe et de praesenti et de recto, tam a parte subiecti quam a parte praedicati, et non aequivalentibus propositioni hypotheticae. Circa quod dicendum est quod ad veritatem taus propositionis singularis quae non aequivalet multis propositionibus non requiritur quod 10subiectum et praedicatum sint idem realiter, nec quod praedicatum ex parte rei sit in subiecto vel insit realiter subiecto, nec quod uniatur a parte rei extra animam ipsi subiecto,— sicut ad veritatem istius 'iste est angelus' non requiritur quod hoc commune 'angelus' sit idem realiter 215 sunt) possunt esse C i s tael ista C. est ista D h o m o ' c urri t °In. A 2 1 5 - 1 6 homo'...hui us m. cm. C D 2 1 6 istael ista B D 2 1 6 - 1 7 hom o._ f u i t om. B 2 1 7 Sorteo] homo I V ' • Sorteo... huiusm. °ni. C S orteo... albus om. D q u a e d a m ] et praern. C D , sunt add. I, autem add. V ' huiusm. Qm. D I v o c i s ] vocantur A ', v oc um C s u n t om. A '
2 1 8
et
2 1 9 tamen] non add. K v e l l e t C V '
220 tales] talis A / V E ,, hoc i l h o m o A C f u t u r u m ] futurus C h o c l ] homo A e t huiusm.] homo est °liarás homo, quamv i s s it i bi terrninus communis determinatus add. i n imo f I (vide l ea. B , un. 190) 221 Al l a] Septima A 1 p r est o pani o mal s .', 'asinus est homi ni s ' add. B I q u a n d o q u e ] ternaimis add. A E o b l i q u u s ] i n obl i quo 'homo s u n t ] A C V ' s i c u t ] u t D , hi c add. e s t p r CAP. o p2. -o 5 s i ngul l secundo de particularibus et indefi nitis (i fi ni ti s ), terdo de universalibus (de s i t i o particularibus add. I), quarto de illis de futuro et de praeterito, qui nto de modalibm, sexto de categoricis D aequivalentibus pmpositionibus (om. I ) hypotheticis, s eptimo de hypotheticis. P ri m o dic endum est d e ' propositionibus singularibus add. BE, add. p. hypotheticae ( l i . 7) I 6 rec to] praeterito B 6 - 7 aee quiv.] aequivalend A B C, aequivalente D V ' 8 Ci rc a] l i n d e A C V " q u o c i l ] p ri m u m I, oni. A V ' t dicendum] sciendum D 1 1 v el ... subiecto' om. A ' B D re a l i t e r] ipsi add. K a ] ex I 1 2 iste] o ille m B CV " . A ' E
A B I
250
PARS I I CA P . 2
curn hoc quod ponitur a parte subiecti, nec quod insit i i i realiter, nec aliquid tale -, sed sufficit et requiHtur quod subiectum et praedicatum 15 supponant pro eodem. Et ideo si in ista 'hic est mgelus' subiectum et praedicamm supponant pro eodem, propositio erit vera. Et ideo non denotatur quod hic habeat angelitatem vel quod in isto sit angelitas vel aliquid huiusmodi, sed denotatur quod hic sit vere angelus; non quidem quod sit alud praedicattun, sed quod sit illud pro quo supponit prae- 20 dicatum. Similiter etiam per tales propositiones 'Sortes est homo', 'Sortes est animal' non denotatur quod Sortes habeat hutnanitatem vel animalitatem, nec denotatur quod humanitas vel animalitas sit i n Sorte, nec quod homo vel animal sit in Sorte, nec quod homo vel animal sit de 25 essentia vel de quidditate Sortis vel de intellectu quidditativo Sortis, sed denotatur quod Sortes vere est homo et vere est animal. Non quidem quod Sortes sit hoc praedicatum 'homo' vel hoc praedicatum 'animal', sed denotatur quod est aliqua res pro qua stat vel supponit hoc praedicatum 'homo' et hoc praedicatum 'animal', quia pro Sorte stat utrumque 30 illorum praedicatorum. Ex istis patet quod omnes tales de virtute sermonis sunt falsae 'homo est de quidditate Sortis', 'homo est de essentia Sortis', 'hurnanitas est in Sorte', 'Sortes habet humanitatem', Sortes est homo hurnanitate', et multae tales propositiones quae quasi ab orrmibus conceduntur. Falsitas 35 istarum patet: nam accipio unam istarum, scilicet istam 'humanitas est in Sorte' et quaero, pro quo stat li hurnanitas ? Aut pro re aut pro untentione, hoc est aut denotatur per istam quod res vera extra animam sit in Sorte, vel quod intentio anitnae sit in Sorte. Si supponat pro re, quaero: pro qua re ? Aut pro Sorte, aut pro parte Sortis, aut pro re quae 40 nec est Sortes nec pars Sortis. Si pro Sorte, tunc est falsa, quia nulla res quae est Sortes est in Sorte, quia Sortes non est in Sorte, quamvis Sortes sit Sortes. Et eodem modo humanitas non est in Sorte sed est Sortes, si humanitas supponat pro re quae est Sortes. Si autem humanitas stet pro re quae est pars Sortis, hoc est falsum, quia quaelibet res quae est 45 16 hi c ] h o m o A C V ' , i s te B I 1 8 h i c ] h o m o A l r 4 K, ¡angel i ni tos . . ] .angularitas s i B t ] 1 9 hi c ] h o m o A C V ' 2 0 s it] i dem add. I 2 5 de] i n subiecto i A t CIV e o C V ' i2 6n dse ' om. i s t o ] 4 A2I 2 79 - 3 0 star... proedic.] om. stant seu supponunt hoc subiectum I 3 0 et] v el I ) 3 2 istis] o h o im o l . _ l hoc A C M SVo rt e s ' , e s t ' 1 supponat add. C, supponit add. V ' 4 0 - 4 1 A utl ... Sortes] aut pro re quae est Sortes aut pro re quae non o m . . . . Sortes B 4 1 nec l ] neque C V ' n e c l ] neque C V ' 4 1 - 4 2 m i l l a_ qui a om. D 4 5 quael l est C V ' h u r n o n i t a t enon add. sA I D e s ttl ] Sortes sed add. A ' D h o c ] adhuc D, hoce I f a l s u m l falsa D I e ' o m . Q m C V ' . 3 A A
251
DE P ROP OS MONIB US D E INESSE
pars Sortis vel est materia vel forma vel compositum ex materia et forma, et una forma hominis et non ala, vel est pars integráis Sortis. Sed nulla talium partium est humanitas, sicut patet inductive: quia anima intellectiva non est humanitas; tunc enim vera humanitas remansisset in soChristo in triduo, et vere faisset humanitas unita Verbo in triduo, et per consequens vere fuisset homo, quod falsum est. Similiter nec materia est humanitas, nec corpus Sortis est humanitas, nec pes, nec caput, et sic de aliis partibus Sortis, quia milla pars Sortis est humanitas sed tantum pars hurnanitatis, et per consequens lumanitas' non potest sup55ponere pro parte Sortis. Si supponat pro re quae nec est Sortes nec pars Sortis, cum taus res non sit nisi accidens vel aliqua ala res quae non est in Sorte, lumanitas' supponeret pro accidente Sortis vel pro aliqua alla re quae nec est Sortes nec pars Sortis, quod manifestarla est esse falsum. Si autem lumanitas' supponat pro intentione animae, tunc est manifeste 60falsa, quia intentio animae non est in Sorte. Et ita patet quod ista est omnino falsa lumanitas est in Sorte'. Eodem modo potest argui de onmibus illis aliis, quia si homo vel humanitas sit de essentia Sortis, quaero: pro quo supponit li homo vel humanitas ? Au t pro Sorte, et tunc denotaremr quod Sortes esset de 65essentia Sortis, quod non est verum. Si supponat pro re alla a Sorte: aut igitur pro parte Sortis, et hoc non, quia nulla pars Sortis est homo vel humanitas; si pro re alla quae nec est Sortes nec pars Sortis, patet quod taus res non est homo nec humanitas, nisi sit Plato vel Toannes vel alius homo, et manifestum est quod nullus alius homo a Sorte est de 70essenáa Sortis. Si autem supponat pro intentione animae vel pro voce, manifestum est quod tunc non est de essentia Sortis. Et ita patet quod orrmes tales falsae stmt de virtute sermonis. Et s i d i c a t u r quod humanitas est in Sorte et est de essentia Sortis, et tamen nec est Sortes nec materia nec forma nec pars integra46 materi a] p ri m a add. A l C V 7 I e t i om. C V ' f o r m a om. C V ' 4 9 tu n c e n i m ] qui a t u n c D v e r a ] vere I riaks A4 ) A D4, °ni. e t a . . . fuman.] eti am add. D 5 0 e t 'l p e r consequens add. A D E V e r b o ] Chri s to K 5 0 - 5 1 h u i n t e g r a l i s manitas._ fuisset OPPI. (hom.) A B D 5 2 pes] m arnu D 5 3 - 5 4 sed... hurnanitatis om. D 5 5 Si ] ] et praem. c Du, autem i uadd. sB 5m 7 S orte] t u n c add. I a l i q u a om. D I 5 9 m n c ] eti am add. D 60 falsa] o falsurn d iK 6 1 onmi no] omni modo D 6 2 fi l a om. A C D I K , aliis] praedictis add. A D s ] v el hominis u n B v e l ] l i add. C V ' 6 4 A t e ] s i B e t o m . B , denot.1 d e n o 63 Sortis add t tatur A B C E e s s e t ] s i t B 6 6 n o n ] eti am est falsum A D, est v e ru m add. K 6 7 v e!] nec B p a r t 67-68 esi... humanitas Qm. (horn.) C V ' 6 8 n o n ] n e c A I B D I n e c hurnan.] e t c u m n o n s i t ac s cidem,i n o n npotestt [esse] e al i agres D n i s i ] n e c B s i r orn. B I v e l ] et B ' loannes] Ci c ero D 69 v elr... hom a o] e lt sic de e aliis sa Sorte D S o r t e ] nec al i quod accidens add. D tentio (nec v ox AmD I a t e -
7 1
n o n ] nec i n -
252
P
A
R
S
I I CA P . 2
75 lis, sed est una natura communis, componens curn differentia Sortis, et ita est pars Sortis sed nec materia nec forma: C o n t r a istam opinionem arguitur multipliciter in diversis locis, scilicet in primo libro Sententiarum 1, in libro Porphyrii 2 et in libro Praedicamentorum 3 sic 5 : quia si humanitas sit alia res a singularibus et sit de es- 80 , e Primo t a l i rerum sentia q u singularium, igitur idem non vaHaturn esset in pluribus singularibus, et ita idem non vaHatum naturaliter, sine miraculo, esset a in a pluribus r g ulocis distinctis; quod rnanifestum est esse falsum. m Similiter, e n t tunc idem, non variatum, esset damnaturn in luda et salva a n = in Christo, et ita esset aliquid rniserum et dan-manun in Christo; ss f quod aest absurdurn. c Similiter, i tunc Deus non posset adnihilare aliquod individuum nisi o adnihilaret vel destrueret cuma individua eiusdem geneHs, quia guando a aliquid adnihilatar nihil eius remanet, et per consequens talis natura comd munis non remanet, nec per consequens aliquod individuum in quo est 90 p r et ita quodlibet individuurn adnihilaretur vel destrueretur• remanet, a Praeterea, e accipio illam humanitatem quam ponis i n Sorte et i n s e onmi alio homine, et asinitatem quam ponis in ornni asino, et vocetur n s ulla humanitas a, ita quod a praecise stet pro illa humanitate; et illa asic nitas vocemr b, ita quod b praecise stet pro illa asinitate. Tunc quaero: 95 o a et b sunt praecise duae res, aut piares quam duae, aut non sunt pluaut n t 76 sed] et tamen B 7 7 argui tur] potest argui A ', argutum est D, arguebam Gens. di v ers i s ] multis B Gem. 7 8 - 7 9 scilicet... Praedic. om. D 7 8 p ri m o Qm. A C V ' i r! l i b r o ' Q m . A I I S e r a . ] et add. C V 4a quod 8 0 - 8 1 et... singul. om. K 8 1 re ru m Qm. A 'B , non v ari atum] i n v a ri a t = A A o1 m esset] e °tani no add. A I 8 2 i ta] per conseqtums D v a ri a t u rn ] s imul e t semel add. D 8 3 p l u .C V ribus] cliversis B D t a m e n C . esse om. C V ' 8 4 non v ar.] i nv ari atum A A ' 8 5 etl ] A a l 4 aliquid add. C , ons. A 8 7 al i quod] u n = D 8 8 adni h. v e ! om. B D , generi s ] speciei C B m nec... remanet mg. B, Qm. (hom.) D e s t remanet] est i l l ud manet C, esset remaneret I 9 1 i ndi v .] e90-91 teiusdem naturae add. D j v el ] e t A CE V ", Qm. B d e s t r. om. B 92 Praeterea] I t e m A ' D p o n i s ] 4 iponit esse A ' 9 3 e t l ] i l l am add. B p o n i s ] p o n i t A ' 94 M a l ] i s ta B C i s t a B I Q . autl s u n t l ] an sint (etiam infra) B 96 m . A I Guillelmus de Ockham, Scriptum in I Sent., I, d. 2, g. 6 (ed. St. BonavenB [ mre N.Y., II, 160-224). 2 Idem, Expositio in librum Porphyrii de Praedicabilibus, V cap. 1 (ed. E. A. Moody, St. Bonaventure, N.Y. 1965, 10-15). 8 Idem, Expositio 4 7 in librum Praedicamentorum Aristot., cap. 8, ad textum: Substantia autem (ed. Bononiae 9 Etiam supra, Parte I, cc. 14-17, multa argumenta fecit Ockham contra e1496). 4 t hanc opinionem. C f . argumenta Henrici de Harclay apud G. Gíl, "Henricus ] ade Harclay: Quaestio de significato conceptus universalis (Pons doctrinae cde Ockham)", Franciscan Studies, X X X I (1970), 178-234. l h u c
DE P ROP OS MONIB US D E INESSE
2
5
3
res res. Non potest dici quod non sunt plures res, quia tunc necessario vel sunt una res, vel nec a nec b est res, vel a non est res, vel b non est res. Primum non potest dan, manifestum est, etiam sectmdum sic ponentes; nec secundum, quia hoc negmt, dicentes quod humanitas est vera res et similiter asinitas; nec tertium potest dan, quia non est maior ratio quod b non sit res quam quod a non sit res, nec e converso. Ergo oportet necessario dare quod a et b sunt plures res. Et non potest dici quod sint plures res quam duae, quia si sint plures res quam duae, et tosnon sunt piares res universales quam dune, igitur sunt piares res singulares, et per consequens non distinguuntur simpliciter a rebus singularibus. Relinquitur igitur quod sunt dune res et non piares, et per consequens unaque illarum est una numero, quia utraque ita erit una res quod non plures; et hoc est esse unum numero, scilicet esse unarn rem noet non piares, nam ista debet esse descriptio unius numero. Quia ista negata, dicam ita faciliter quod Sortes non est unus numero quantumcumque sit unum et non plura. Unde secundum intentionem P h i l o s o p h i e t secundum rei veritatem numquam hoc praedicaturn 'esse unum specie' vel 'esse unum 115sive idem genere' dicitur nisi de individuo vel individuis, quorum quodlibet est unum numero. Unde haec est vera 'Sortes et Plato sunt unum specie', 'Sortes et hic asinus sunt unum genere'; et non est alia res praeter individua quae sit una specie vel genere. Constat itaque quod illa humanitas quae ponitur in orrmi homine est una res et non piares, 120et per consequens est una numero; ex quo sequitur quod una res numero esset in onmi homine. Ad argumenta autem quae videntur esse contra istam opinionem reputo a l i b i a me sufficienter responsum8• Nec valet dicere quod humanitas Sortis distinguitur non realiter a 12 5 97 sunt] sint B I 9 9 etiam om. A B D 9 9 - 1 0 0 ponentes] opinantes C 1 0 0 hoc... dicenS tes] c l i c = D 1 0 1 v era] u n / C I 1 0 2 quodl l quare B C n o n ' el non' om. I 1 0 3 sunt] A B C 1 0 4 quod] non add. B r e s 0m. A W ' s i nr"...c l uae] sic D, res add. I 1 0 5 duae] res o sint add. I 1 0 5 - 0 6 q u a m duae add. A ' 1 0 7 plures] res add. B 1 0 8 i l l arum] i s tarum r AE u t ra q u e l l is tarum add. A E I 1 0 9 quod] et B u n a m reni ] duas res K 1 1 0 nam] quia A i Qu i a ] A , s i add. B 1 1 1 negata] negaretur B II untu] tmum I 1 1 1 - 1 2 quantumc .] quomoc l ot quod cumque A 1 1 3 i n t. Philos .] Philos ophum B 1 1 4 hoc ... essell potest esse hoc I u n t m a l e numero vel iclem add. A ' 1 1 5 sive] v el A /V E , om. C ,1 genere] v el idem numero non add. I i v el ] de add. C V ° 1 1 7 u n u m '] i dem A 1 1 7 - 1 8 etz... i ndi v .] e t non est aliqua res i n i ndi v i duo K s 117 et9 ita add. I e s t ] aliqua add. a l i a ] aliqua D 1 1 8 itaque] i gi tur B D 1 2 0 una] unum I e 121 esset] est B 1 2 2 - 2 3 A d._ responsum mg. B , om. D 1 2 2 v id, esse] sunt A ' 1 2 3 suffic.] satis B , esse add. A ' 1 2 5 quia] dic o quod (o. un.) B e s t pon.] debet poni A ' d Scilicet in operibus supra, notis 1-4, citatis. t a n
254
P
A
R
S
I I CA P . 2
creaturis, quamvis possit aliquo modo poni in divirás. Et hoc quia in creaturis impossibile est invenire unom rem numero quae sit realiter plures res et quaelibet illarum, sicut est in Deo; nam in Deo essentia divina est tres personae et est quaelibet istarum personarum, et tamen una persona non est alla. Et non est aliud dicere quod essentia et persona130 distinguunmr formaliter, secundum verum intellectum, nisi quod essenda est tres personae et persona non est tres personae. Similiter nihil aliud inteBigo per istam 'essentia et patemitas distinguuntur formaliter' nisi istarn propositionem 'essentia est filiado et patemitas non est filiado, et tamen essentia est patemitas. Similiter, paternitatem et spirationem135 acávam distingui formaliter non est aliud quatn dicere quod paternitas non est filiado et quod spiratio activa est filiado, et tamen quod paternitas est spiratio activa. Et ita, universaliter, de aliquibus verifican i 'distingui formaliter' non est aliud quam de uno istorum aliquid vere affirmari e t de reliquo 140 vere negari, e t tamen unum illorum vere de reliquo affirmari, sine omni variatione vel aequivocatione alicuius vel verificatione pro diversis, sicut contingit in particularibus et indefmitis. Sed hoc non potest unquam contingere nisi guando una res simplex est plures res, sicut unica divina essenda est tres personae, et unica spiratio activa est patemitas et145 Et quia hoc non potest contingere in creaturis, scilicet quod una res sit plures res et quaelibet illarum, ideo in creaturis non debet poni distinctio formalls. Et ita patet quod non debet dici quod humanitas Sortis distinguitur formaliter a Sorte et non realiter; et eodem modo est de talibus 'animalitos distinguitur ab homine', et sic de aliis. Quod 150 autem talis distinctio formalis non sit ponencia in creamris, probavi in primo libro Sententiarum, distinctione secunda 7 . 126 possic] posset K 1 2 7 inv enire] aliquam add. B , om. A ' 1 2 8 sicut... nam] et ideo (quia A) talis distinctio non est ponencia i n creaturis sed A D i n ] de C V ' II Deo] divinis B 1 2 9 est' om. B D j is tartim] t ri u m add. A ' 1 3 1 v e ru m ] 111111131 A ' E 1 3 3 p e r i s tm i ] propos i ti onem add. D I , om. B 1 3 4 propos . om. B D , fi l i ati ol ] fi lius B I, i n fi l i o K p a t e e n . ] p a t e r I :; fi l i u s I, i n fi l i o K 1 3 6 aliud] dicere add. 1 3 7 activa] non add. A A ' !I fi l i ado'] i n fi l i o C q u o & om. B I 1 3 9 i t a ] est add. D li uni v .] v i detur A B , quod add. A B D E I 11 de om. A C It h o c quod dico add. D i dist.] i gi tur add. C 1 4 0 i s torum] eorum i l l o r u m D I V 4 quo] a l i o A 1 4 1 i l l o ru m ] potest add. I li rel i quo] aliquo A , c ontingit add. A E , non potest add. A ' ,142ov el ml ] . et A BAH pro] de eC 1t 4 3 et]o vol m B h o. c om. C I 1 4 3 - 4 4 non... unquam ] numquam C V 1 4' 4 simple3c] r simpliciter e l potest B Ci 1 -4 6 s c il.] sic A ', cm. A D 1 4 7 res ' om. B I e t ] sed illarurn] et add. B , sit add. I ,, poni ] talis add. A ' 1 5 1 formaliN cm. C V ' I ponencia] 1~-nc1a probavi i n] probatura est super D 1 5 2 p ri m o otra. A l 11 secunda] puto ti m e n quod radi as est (s impliciter add. I ) n o n uti isto (i l l o K ) vocabulo add. I K
7Guillelmus de Ockham, Scriptum in I Seta., d. 2, qq. 1 et 6 (ed. St. Bonavencure N.Y., II, 17-20, 160-224).
DE P ROP OS MONIB US D E INESSE
255
[CAP. 3 . Q u m REQUIRrTUR AD VERITATEM PROPOSITIONIS INDEFINITAE ET PARTICULARIS]
Viso quid sufficit ad veritatem propositionis singularis, videndum est quid requiritur ad veritatem propositionis indefmitae et particni2ris Et est primo sciendum quod si non vocetur propositio indefinita nec particularis nisi guando terminus sibiectus supponit personaliter, tunc semper indefinita e t particularis convertuntur, sicut istae convertuntur 'homo currit', 'aliquis homo currit'; 'animal est homo', 'aliquod animal est homo'; 'animal non est homo', 'aliquod animal non est homo'. Et ad veritatem rìi u m sufficit quod subiectum et praedicaturn supponant pro aliquo eodem, si sit propositio affirmativa et non addatur signum universale a parte praedicati; quod dico propter tales 'aliquod animal est orrmis homo', 'aliquis angelus est onmis angelus'. Sed si talis sit negativa, requiritur quod subiecturn et praedicatum non supponant pro omni 15eodem, i = o requiritur quod subiectum pro nullo supponat, vel quod supponat pro aliquo pro quo praedicatum non supponit. Et hoc quia ad veritatem tnlium sufficit ventas cuiuscumque sm•gularis. Sicut ad veritatem istius 'aliquod animal est homo' sufficit ventas istius l o c animal est homo' vel 'illud animal est homo'; similiter ad veritatem istius 20'animal non est homo' sufficit ventas istius 'hoc animal non est homo', quocumque demonstrato, et hoc quia semper ab inferiori ad superius est bona consequenáa sine distributione. Et hoc debet intelligi guando superius praedicatur de inferiori, quia aliter de virtute sermonis non arguitur ab inferiori ad superius. Et ideo si nullus homo nec ahquod 25animal sit nisi asinus, haec consequentia non valet 'homo non est asinus, igitur aliquod animal non est asinus'. Similiter non sequitur 'homo albus non est anima' i g i tu r homo non est animal' nisi ista propositio sit vera 'homo albus est homo'. Tamen affirmative bene sequitur, sive superius C . 3. - 3 sufficit] requiritur A' 4 requ.] et sufficit add. IIC 5 Et] Circa quod AD 6 nec] vel B per son.] particulariter A 8 curritl] et add. AA' , ergo add. C 9 animal'... homo' orn. D horno'] et adj. A' , ergo add. C V' al i quod] quoddam A' 1 2 quod... propter] cuiusmodi sunt D tales] proposiciones adj. AD I al i quod Qm. D 1 3 angelust] et huiusmodi adj. AD 1 5 eodem] numero add. I i , supportit] sed aliquo alio adj. B 1 7 tahura] non adj. I 1 8 aliquod orn. ABI 1 8 - 1 9 animal'... r e qom. (hom.) A' 1 8 - 2 0 istius istius u . ] item A, ita add. D 1 9 istius] huius et adj. aliquod D 2 0 istius] alicuius talis D I h o c 2 homo'l add. AD I 2 2 hoc Qm. /VD 2 4 ad] suurn AD 2 5 sic a vC e 2n t1a quocumque] ... s o n zanimali . tip. (d hp. homo o i (Un. n . 24) ) BD I II homo] vel hoc animal add. AILK 2 6 Similiter] igitur A 2 7 Uta] hace Im AD, illa A' 2 8 albos] non add. I es t] animal vel add. A' bene] semper D sequi tur ] ab inferiori ad superius add. AD I s i v el illud ctdd. AD I i 1 8 in s fi u s l ]u s h u n
256
P
A
R
S
I I CA P . 3
praedicetur de inferiori sive non, quia semper, sive homo sit animal sive non, bene sequitur 'homo currit, igitur animal currit', similiter bene 30 sequitur 'homo albus est animal, igitur homo est animal', sive homo sit albus sive non. Sic igitur patet quomodo i n d e tum fisupponat pro aliquo pro quo non supponit praedicatum. Hoc tame non n i t asemper v erequiritur, l sed quandoque sufficit quod subiectum inde- 35 finitae p vel a rparticularis t i c u lnegativae a r i spro nullo supponat. Sicut si nullus homo sit albus, e haec s est tvera 'homo albus non est homo', et tamen subiectmn v e r quia a nec pro substantia nec pro accidente. pro nullo supponit, s istis patet i quod si ista propositio 'Deus generat Deum' sit indeEx s secundum u bunam i o pe i n i o n e m superius dictam 1, debet sim- 40 finita, c pliciter concedi quod Pater, qui est Deus, generat Deum. E t eodem modo de virtute sermonis posset ista concedi 'Deus non generat Deum', quia haberet unam singularem veram, scilicet 'Filius non generat Deum', similiter 'Spiritus Sancms non generat Deum'. linde hic arguitur ab inferiori ad superius 'Filius non generat Deum, igimr Deus non generat 4; Deum' sicut hic 'iste angelus non intelligit, igitur angelus non intelligie. Non tamen est intelligendum quod aliquid sit superius in Deo et aliquid inferius, quia ista superioritas et inferioritas non est nis inter terminos, sive termini sint voces sive conceptus sive intentiones animae. Tamen forte aliqui S a n c t i aliquando negmt tales 'Deus non so generat', 'Deus non spirat' propter aliquos haereticos, ne scilicet videantur negare istam 'Deus generat Deum'. Tamen de virtute sermonis non oportet secundum istam opinionem; secundum autem aliam opinionem aliter debet dici. 29 semper] hace consequentia eTt bona add. D 3 0 bene sequitur om. D 3 0 - 3 1 bene sequitur] haec consequentia semper est bona D 3 1 animal'... animal' om. A 3 1 - 3 2 sive... non om. BK 33 Sic... patet] Patet ergo C V' 1! quomodo] quod nulla B v e! ] et BC I 3 5 quandoque] aliquando B 36 v e!] et A
3 7
haec l particularis negativ a add. A D v e r a ] aliquis add. D II h o m o ' albus] aliquis
homo A hom o' om. A 3 9 si om. AD ,i propos.] s i t vera add. B 3 9 - 4 0 sit indef. cm. B 40 dictam] tactam B, datam C 4 1 quod] quia CDIVa il generat Deum] generat fdium qui est Deus B 42 posset] potest Al E 4 3 haberet] habet A' B t i s Ic 4 om. i l5. -] 4 6p igitur... u t aDeumli scil. s Spiritus t a Sanctus m non generat Deum, igitur Deus non generat Deum add. D ji in om. AIj et] nec A 4 9 sivel] ve! AB s i v e B A' , otn. , (hom.) B i 4 s7 inr,11.1 t aconcedendum m 1 ve! sive alteri A, aliquando A' , aliquando add. C IV a A, seu d I 5d 0 Sanctil . ]I l n e ,gadd. 4 propositiones a nDt ] 5 1n gener.] e g Deum a r add. e =B s pi r ati Deum add. B s c i l l forte B 5 2 istam] Io simpliciter add. Bt II serml a. l loquendo e sadd.] A D I 5 3 oportet] oporteret BD, negare add. AD!, illam m add. C (ultra) D ,¡ istani] dictam D sec. autem] sed secundum AB 5 4 clebet] oportet C 4 n
4
1Supra, o cap. 1, un. n 168-75. Nisi aliter notemr numerus capitulorum capitula huius Partis indicat.
DE PROPOSITIONIBUS D E INESSE
257
ss S e c u n d o sciendum quod qui ponit quod orrmis propositio est indefinita in qua subicitur terminus communis sine signo, sive supponat personaliter sive simpliciter sive materialiter, consequenter debet dicere quod non semper particularis et i n d e fi subiectum indefmitae supponit simpliciter et subiectum particularis sup60ponit n i t a personaliter; c o n v esicut r t uistae n duae t u r non . convertuntur 'homo est species' E 'aliquist homo est species', quia in ista 'homo est species' potest 'homo' et h supponere o simpliciter, c sed in ista 'aliquis homo est species' l i homo g propter u hoc a quod sibi n additur d signum o particulare et non comparatur ad aliquid pertinens ad signum, non potest supponere nisi personaliter. Et 65ideo ista 'homo est species' est distinguenda, eo quod 'homo' potest supponere simpliciter vel personaliter; sed ista h o m o est species' non est distinguenda, quia li homo, propter hoc quod additur sibi gnum particulare, non potest supponere in ista nisi tantum personaliter. Tamen in ista 'aliquis homo: componitur ex termino communi et signo 70particulari' potest supponere personaliter vel materialiter, et ideo ista et consimiles sunt distinguendae sed aliae non. Sed quid sufficit ad veritatem talis indefmitae si sit indefinita? D cendum quod ad veritatem talis sufficit quod pro eodem supponant subiectum et praedicatum si sit affirmativa, vel quod non supponant pro 75eodem si sit negativa; sicut hoc sufficit ad veritatem propositionis gularis, quia idem est iudicium de tali propositione et de propositione singulari. Et ideo communiter ponimr quod talis propositio est singularis, et potest poni satis rationabiliter. Et s i d i c a t u r quod si in tali propositione subiectum et praedi80catum supponerent pro eodem, tunc idem praedicaretur de se, d i c e nd u m quod non sequitur: quia quamvis idem sit pro quo supponit tam subiectum quam praedicatum, tamen Alud quod supponit non est idem. Unde etiam in ista propositione Sortes est iste homo' non praedicatur idem de se, quamvis subiectum et praedicaturn supponant praecise pro 85eodem, quia nomen proprium et pronomen demonstrativum cum termino comrnuni non sunt idem. Et tmum illorum praecise subicitur et alterum illorum praecise praedicatur, et ideo non praedicatur idem de se, quamvis praecise supponant pro eodem. 55 Secundo] Sed C 5 7 debed] oportet C 5 8 guando] qui a A ' 5 9 parti c .] particulare C V ' 64 s i gnuml signifi catum I 6 5 h o m o l ] subiectum D 6 7 - 6 8 p a r t i c . ] subiectum A 6 8 i n ista om. A B E 7 1 sed] ed A IB E 7 2 taus] propositionis add. A ' 7 3 taus] propositionis add. 75 s i c ut . om. B C V ' 8 0 - 8 1 d i c e n d l es t add. B D I 8 2 i d e m l (c u rn I ) e n q u o d praedic atur add. ! non om. B 8 7 i l i o n = om. A B E ,ed om. B V ' ed... ideas] idem i gi tur non pr. I 86 s e d A ' , sO C XR A M, S U M M A L O G IC A E 17 i t a
258
PARS I I CA P . 4
Similiter in ista 'orrmis homo est risibilis' subiectum et praedicatum supponunt praecise pro eodem, et tamen non praedicatur idem de se, 90 et hoc quia Alud quod subicitur non est idem cum eo quod praedicatur, quia aliud est quod supponit et pro quo supponit. Et ideo quamvis illud pro quo supponit terminus uterque sit idem, non tamen illud quod supponit est idem. Ultimo sciendum est quod quamvis posuerim exempla de proposi- 95 tionibus aequivalentibus propositionibus hypotheticis, et vera sint de eis, tamen vera sunt etiam de aliis, sicut de tAlibus 'Deus creat', 'Deus generat', 'angelus est spiritus', a n g e l u s est substantia' et huiusmodi.
[C AP. 4 . D E PROPOSITIONIBUS U N IVER SALIBU SI
Tertio dicendum est de propositionibus universalibus. Et est primo sciendum quod propositiones universales sunt in multiplici differentia secundum diversitatem signorum universaliurn. Ponitur autem multiplex distinctio signorum universalium 1. Dicitur enim 5 quod aliqua sunt distributiva indifferenter pro substantia et accidente, sicut 'omnis', ' u n u s q u i s q u e ' , 'nullus', 'uterque', 'neuter', e t sic de aliis. Alia sunt distributiva tantum pro accidentibus, sicut 'qualelibet', 'quotiescumque', et si forte sint alia Sed ista distinctio potest intelligi bene et male. Si enim intelligatur quod 'qualelibet' sit simpliciter distributivum pro accidentibus, sicut 92 etl ] aliud est add. q u a m v i s ) hect BC V' 9 7 eisl eisdem B tam en... n o n tamen vera de alils K 9 8 generat, angelusl gubernat, Deus B spi r i tusi species AAJC o m . AEI CAP. 4. - 2 dic.] videndum B 3 - 4 multip1.1 duplici I 4 sec.] multiplicem add. I , di v e. ] multiplicitatem B 4 - 5 Ponitur... univ. om. (hom.) AID I 5 distinctio] ciivisio C V' 5 - 6 Dicitur... swat] quae enina dicunrur I 6 suntl sint C, signa add. D , indiff.1 tam add. B e t ] quarn B, pro add. B D V ' 7 quilibet] quicilibet add. A I D V " 8 A t a ] aEqua C V' :, sicutl scilicet A 8-9 qualelibetl quandolibet B, qualecumque I, quilibet K, quandommaque add. A ' 9 sint] aliqua add. I a l a ] aliqua B C V 4 1 0I, ciluelibet K s i m p l e x B, Qm. C V' U distribl distributio B, sic adj. C lecumque d i s t . ] d i s t r i b u t i oCAP. 4. - 1 Pro hoc et sequentibus capitulis cf. Petrus Hispanus, Summulae B LogicaleKs, tract. X II (ed. cit., pp. 112-30); Gualterus Burlaew, De signis distributivis , (cod. lat. 6441, f. 22r); De puntate anís logicae tractatus brevior, pars. ID. d i Paris. v Nat. i sTractatus i o syncategorematum (ed. Ph. Boehner, Franciscan Institute Publications, Text I Seri es 1, St. Bonaventure, N.Y. 1951, 23-112); textus recognitus editus est simul 1 cum De puntate artis logicae tractatus longior (ed. Ph. Boehner, pp. 220-60). Infra 1 q utantum a l hanc editionem citabimus. e l i b e t l q u a n d o
DE PROPOSITIONIBUS D E INESSE
2
5
9
vel aliquid tale pro substantia et accidente, falsum est, sicut patebit. Si autem intelligatur quod sit aliquo modo distributivum, scilicet sub disiunctione inter species vel copulative, vel aliquo tali modo, con15cedi potest. Alla ponitur divisio signorurn universaliurn quod quaedam sunt distributiva pro partibus subiectivis et quaedam pro partibus integralibus. Prima sunt sicut 'omnis', ‘minus', ‘uterque', 'neuter', et sic de allis. Secunda sunt sicut 'totus'. Sed qunliter hoc debeat intefligi 20 s, edq ui e c net im b urs 2• i n Alia ponitur divisio signorum universalium, quod quaedam possunt distribuere pro quocumque, sicut e t huiusmodi, quaedam pro duobus tantum, sicut 'uterque' et 'neuter'. Primo igimr dicendum est de illis quae distribuunt indifferenter pro 25substanna et accidente et pro partibus subiectivis et pro quocumque, cuiusmodi sunt talia 'omnis', 'nullus', ' q u i d l i b e t ' , 'unusquisque' et huiusmodi, et de propositionibus universalibus in quibus tala signa ponuntur. Et est primo sciendum quod nallurn signum per se significat aliquid 30nec imponimr ad significandum aliquid determinate, sed sic instituitur ut faciat illud cui additur stare pro omnibus suis significatis et non pro aliquibus tantum, et ideo dicimr 'syncategorema'. Et sic de multis aliis, et universaliter de omnibus quae per se sumpta non possuntesse extrema alicuius propositionis; et hoc si sumantur significative, sicut dictim est 35 p r i u s 3 . Secundo sciendum quod hoc signum d i f f e r t ab istis signis ‘quilibee, 'unusquisque', quia hoc signurn 'omnis' non potest addi nisi termino consirmlis casus, ita quod terminus cui additur et signum sint consimilis casus, sicut bene dicitur 'onmis homo est animal', Sortes 40videt omnem hominem', 'asinus est °milis hominis'. Sed ista signa 'unusquisque', p o s s u n t addi termino consimilis casus et dissi12 aliquidl aliquod A A bus'] essentialibus 1 vel (el K) add. IK 1 7 - 1 8 et... integt. trp. p. aliis (lin. 18) el om. Prima sunt el Secunda D sunt essentialibus BD, sed add. mg. integralibus D 1 8 stmt om. C V ti sic de E IA' integralibus] 1 4 aliisl huiusmodi i n t e Br . 2 . 1. poniturl est A' m as , ciam... A' 2 3 et om. AC IV vhuiusmocii e lom. (hom.) l . m 4 D, termino 2e g .5 add. I tIq, 2u 6 oo quidlibet] cm . . ] quodlibet o m . BC V asid. 3i 3ss multis,.. A' 3 6 sciendural est add. AD I I ab) A uD q 4 C2si 3D 72 b-u V iat gm nomnibusl i aq u omrtibus eo malits universaliter . orardbus numquam 4 C B D pj , I e 3i 7c unusqui 2 9 add. K [1 quia] et C 3 8 consim.] similis AM C V s add. 3 4 sirnilis iq9 consiml E n iu c teo l i i d Al f 1 Cf V' ] e 4 r0 ehominisl n t homo e A' 4 1 unusqu.1 el add. CV' rq h u o i c a I 21 Infra, S u p. r a , Pars I, c. 69, un. 34-37. D a d cap. 5-6. d 2 2 7 1 3 q t c u o pa u l .
260
P
A
R
S
I I CA P . 4
milis, scilicet genitivo pluralis numeri, sicut bene dicitur 'quilibet homo currit' et bene dicitur 'quilibet et unusquisque istorum currit' et hominum est animal'; non sic autem bene dicitur 'orrmis istorum currit'. Et s i q u a e r a t u r quae est causa istius diversitatis, d i c e nd u m quod istius, sicut multarum aliarum tam in grammatica quam in logica, non est alia causa nisi volimtas institutentium et sic utentium. Tertio ponendae sunt aliquae regulae communes istis signis 'unusquisque' et si qua sint similia. Et suntCOMMUTICS multis propositionibus aequivalentibus propositionibus hypotheticis, sicut sunt so istae 'orrmis homo est animal', 'omne album currit' et huiusmodi, et etiam aliis non aequivalentibus tnlibus hypothetias .corrmis , c uDeus i u est', s m 'orrmis o d i angelus s est' u et n hulusmodi. t t Est a igitur l eprimo s sciendum quod ad veritatem taus propositionis universalis non requiritur quod subiecturn et praedicatum sint idem realiter, 55 sed requiritur quod praedicatum supponat pro omnibus illis pro quibus supponit subiecturn, ita quod de illis verificetur. Et si ita sit, nisi aliqua causa specialis impediat, propositio universalis est vera. Et hoc est quod communiter dicitur quod ad veritatem talis propositionis universalis sufficit quod quaelibet singularis sit vera. 6 0 Ex hoc patet falsitas quorundam quae ponuntur a q u i b u s d a m 4 Unum . est quod hoc signum e x i g i t tria appellata. Nam ponatur quod unus solus angelus intelligat et nullus homo, tunc haec est vera 'omne intelligens creatum est angelus', et tamen non sunt tria de quibus verificatur hoc nomen 'intelligens creatum'. Quod autem ista sit vera, 65 probo: quia quaelibet singularis est vera. Similiter, praedicatum vere 42 scil. n u m e r i opn. B s i c u t ] onde B h o m o ] asinus A '
4 3
bene] eti am add. D q u i l i b e t i ]
i l i orum add. D 1, v e l CDVIL, om. B e t i l v el D 4 4 horni num] homo B , i l l orum n o n , . . autem] s ed n o n A ,, autem ons. A A '1 1 4 quael c u r qui r id t C] i s ti u se] hubo t A B 4 5 - 4 6 dic endum] est add. A A l E 4 6 istius] diversitatis add. 45 o m n i s I 11 sicuti e t m u l t a r = al i arum] m u l to ru m s h o r t = A A ( q u i l i b e t 1 49 I qua] quae) D s i n t ] stmt A I D I 5 0 sicut] cuiusmodi D 5 2 etiam] i n B I ta l i b u s ] propos i ti oCDE V nibus co u i u smm . 1 sicut BI h i n tal esu] istae BI 5 4 pri mo off'. A A , 4 7 s i c ] 1 m personalis B 5 9 talis om. B D I p m p o s . ont. B C D I V d i c e n t i u m C V e 4 6 1 s q u o r t t m c i a m l m v m D, ons. e I 6 2 l appellata] appellativa A A 'C 6 3 nullus] unus 111 time] inh-lligat CNT 4 csm s a m a q d u a s mAa 4 1s 1iut] 5propos e dnas 8t r]i ti ojteiadd. a 65 A I. e 6t 6 p ro b o ] 'p a t a I sB a p e l cC i a l , i s ] A c o l n di d q i cj u i o o a 4 Cf. Guillelmus de Shyreswode (Sherwood), Introductiones in logicam, cap. . D De appellatione (ed. cit., p. 83); Syncategaremata, cap. 'Omnis' ( e l I. R. O'DonI
Mediaeval Studies, III [1941], 49s.). Sed vidcsis Aristot., De culo, I, c. 1, t. 2: "Assignamus autem et appellationes ad hunc modum. Duo enim ambo dicimus, et duos ambos, omnes autem non dicimus: sed de tribus hanc appellationem d icimus primtun" (268a 15-19).
DE P ROP OS MONIB US D E INESSE
2
6
1
supponit pro quolibet pro quo supponit subiectum et verificatur de quocurnque de quo verificatur subiectum, igitur est simpliciter vera. Similiter, si sint tantum duo hornines et i i i sint albi, haec est vera 70 ' O non habet tria appellata. M Ex isto patet quod male solvunt a l i q u i 5 hoc sophisma 'omnis I l phoenix est', dicentes istam propositionem esse falsam eo quod 'omnis' i Sexigit tria appellata, et quod haec est vera 'aliqua phoenix non est' eo h5quod 'phoenix' aequi3liter supponit pro ente et pro non-ente. Quia 7 o quaero: crinliter 'omnis' exigit tria appellata ? Aut in r e r = natura, et m tunc esset haec falsa 'omne coloraturn est' si esset u n = tantum colorao tum. Quod non potest concedi, nam eius contradictoria est falsa 'aliquod e coloratum non est', quia nullam singularem habet veram. Nec potest s3dici quod 'coloratum' aequaliter supponit pro ente et pro non-ente, 9 t quia manifestum est quod non supponit pro non-ente, sicut nec praedia catur de non-ente. linde sicut haec est falsa 'non-ens est coloratum', l ita haec est falsa 'coloratum supponit pro non-ente', quia dicturn est b p r i u s a quod numquam terminus supponit pro aliquo nisi de quo u 55verificatur. Si autem 'omnis' exigit tria appellata ita quod terminus cui s additur supponat pro tribus, sic non est haec falsa 'omnis phoenix est' ' propter hoc quod tantum una phoenix est, quia per i s t u m 'phoenix' , aequaliter supponit pro ente et pro non-ente; et non magis pro uno q non-ente quarn pro duobus, igitur pro tribus supponit ad minus, et ita u 'omnis' habet hic tria appellata. i Praeterea, si 'phoenix' supponeret aequnliter pro ente et pro nona ente, eadem ratione 'animal', et per consequens haec esset falsa 'omne n animal est', quod i s t e 7 alibi negat. u l 67 quolibet] omni B d e ] pro A 6 8 de] p ro B 6 9 si om. A 'B D E " al bi ] tunc t'U. D K 70 sing.] significationem K 7 1 appe11.1 appellativa (ita et infra) A K 7 2 istol hoc A 'B 7 3 istam] l illam A B , hanc C 7 4 non orn. K 7 5 aequaliter] essentialiter (etiam infra) A 1' p ro ' om. C D V a 476 qualiter] quare C I 7 8 Qu o d ] a C V ' p o t e s t ] debes D H nani ] quia B 7 9 Nec ] sicut non I m 80 p ro ' orn. C D V 4 il quo] 8 quibus 2 A ' 8 7 propter hoc trp. p. falsa (lis. 8 6 )B C. E V h An4 quia o n l ] es B , per] propter A ' i s t u m ] istos A, illam (sed del.) B, istas C I V ' II p h o ems 8. 8n Ap ro' ' onz. C I 8V 7 a ,oadd. ,o B e u o d . . . q e n i x ] e s t , s e c u n Similiter d u s m DI t 9i 2 s pertcuna.] t turtc s Dm t o t a add. I 9 3 quod] 4 , m a g i s ] BC, om. AB 9 1 Praeterea] A b hace A A so u p mp o n . i t K tamen add. C V ' ti i s te] i l l e A I I , om. B e 1oD8 dI i ! . B t 48a 5l Cf. 9solutionem a Petro Hispano memoratam, Summulae Logicales, tract. X11, o i q(ed. cit., pp. 116s.). S u p r a , Parte 1, c. 63, un. 33-35 et c. 72, un. 7-8, s n12.17 n u o 7m Cf. Guillelmus de Shyreswode, Introductiones in logicam, cap. De appelo i 86-92. ] . p n Dr g Koe
262
PAPS I I CA P . 4
Et ideo dicendum est quod nec ista propositio 'omnis phoenix est' nec aliqua dia est falsa propter praedictam causam, sicut nec sua contra- 95 dictoria propter praedictam causam est vera. Unde si nullus homo rideat nisi Sortes, haec non est vera 'aliquod ridens non est homo', immo erit falsa, e t per consequens sua contradictoria erit vera 'omne ridens est homo'. Similiter, si nullus homo sit albus nisi Sortes, haec erit falsa 'aliquis homo albus non est homo', et per consequens haec erit vera loo 'omnis homo albus est homo', et tamen non sunt tres homines albi. Nec valet protervire, quod isto posito ista n o n contradicunt 'omnis homo albus est homo', 'aliquis homo albus non est homo', quia mutado rei non variat formam propositionurn, nec per consequens facit quod propositiones aliquae contradicant uno tempore et non alio. Ex istis etiam sequitur quod falsum est quod i s ti s dicunt, quod si sit tantum unum album et tantum unum nigrum et tantum unum me94 E t c m. D I n e c orn. D 9 5 nec ] non D Pi aliqua om. A D I a l i a ont. D ' praed.] dictam A l 96 praed.] di c tam A I 9 7 n o n ' om. K .quia n o '. . D,nquaelibet singularis add. A D I , eius add. (ul tra) A e r i t ] es t A A ' D E 9 8 e ri t ] es t A A , ho v rn e ] e l ) rn o ni s unt t tres ridentes add. D I e r i t ] es t A M E 1 0 0 haec v e r a ] 1 99 o '] re t atamen (ons. feius contradictoria a l s a vera D, cm. A 1 0 1 s tar] i bi add. C 1 0 2 proterv .] propterv i are I, dicendo E est D add. A i s t o ] casu add. D '1 0 4 re i ] term i ni A v a r i a t ] m u t a t I p r o p o s . ] propositionis A l B a l i q u o d ] nec... C0123.1 et... n o n B 1 0 5 c ontrad.] i n add. B D I 1, n o n ] i n add. B D I 1 0 6 s equi patet A ' a l i q u i 107 s it] est (p. ni grum) C V I , esser A ' d A B C latione: "...quia cum dicitur 'omite animal est', praedicatur hic esse acmale, quod E ,est existere; cum autem dico 'omnis homo est animal', praedicatur esse habituale. i m m Et quod necessaria est, habet virtutem huius condicionalis 'si homo o secundum ]
est, animal est' (ed. cit., p . 83). 8 Cf . Ps.-Richardus de Campsall, Logica contra Ockham, cap. 5 7 : " P rima autem praedicata quae competunt subiecto primo ve l secundo modo, e t etiam ista u ltima quae respiciunt actiones i mmanentes, indifferenter competunt re i exsistenti ve l non exsistenti. Alia autem non. Ratio huius est quia per tales propositiones in quibus praedicanmr praedicata secundo modo dicta denotatur habitado exsistentiae; sed per propositiones primo et tertio modo dictas non, sed per aliquas solum habitado consequentiae. Et quod illud sit de intentione in logica expertorum, patet in solutione huius sophismatis 'omne coloratum est; omite album est coloratum; ergo onme album est', posito quod sit unum individuum rubeum et aliud nigrum et nihil aliud, et sic de aliis coloribus. Nam [isto] casu posito iste discursus non valet, sed peccat per fallaciam aequivocationis; nam aequivoce accipitur ly est in maiori propositione et in minori; quia in maiori 'est' dicit esse exsistentiae, sed in minori solum est nota consequentiae, cuiusmodi est guando dicimr 'si est album, est coloratum' (cod. cit., f. 89v; ed. E. A. Synan, " M e Universal and Supposition in a Logica attributed to Richard o f Campsall", Nine Mediaeval Thinkers, Pontif. Inst. o f Med. Studies, Studies and Texts 1, Toronto 1955, 216). Utru m Ockham h ic impugnet fontem Ps.-Richardi de Campsall vel opus eiusdem prius scriptum, ignoramus.
DE PROPOSITIONIBUS D E INESSE
2
6
3
dium quod quaelibet istarum est falsa 'ornne album est', 'omne nigrum est', 'omne mediurn est'; et negant istum syllogismurn 'omne coloramm est; omne album est coloratum; igitur omne album est'. Similiter, posito quod nullus asinus sit, negant istum syllogismurn 'ornne animal est homo; onmis asinus est animal; igitur omnis asinus est homo', dicentes quod 'esse' aequivocatur, quia in primis maioribus accipitur 'esse' quod est operatio entis, et hoc est 'esse' eius quod est, in lis minoribus autem accipitur 'esse' habitudinis sive consequentiae, cuiusmodi 'esse est curn dicitur 'si est album, est coloratum'. Istud est ormino irrationabiliter dictum, nam hoc est destruere orrmem formam syllogisticarn. Dicarn enim quandocumque placet mihi quod 'esse' i n propositionibus aequivocatur, et ad placitum assignabo 120fallaciam aequivocationis in quocumque syllogismo. Similiter, sicut syllogismus tenet i n omnibus terminis, ita tenet quantumcumque res varietur. Sed secundum A r i s t o te l e m9 nunc est bonus syllogismus 'omne coloratum est; omne album est coloratum; igitur omne album est'; sirmiiter iste syllogismus est bonus nunc de 125facto 'omne animal est homo; omnis asinus est animal; igitur onmis asin•us est homo', quia quilibet istorum regulatur per dici de °mili. Et certe, qui negat tales syllogismos, ipse est inhabilis ad percipiendum quamcumque veritatem. Ergo quantumcumque orrmia alba corrumperentur et omnes asini, adhuc essent boni syllogismi et regularen130tur per dici de onmi ita tunc sicut nunc. Et ideo distinctiones tales, quod 'esse' vel est operatio entis vel esse habitudinis, et consimiles, frivolae sunt, et ponuntur ab mis qui nesciunt distinguere inter propositionem categoricam et condicionalem. Unde istae propositiones distinguuntur 'asinus est animal' e t 'si ami'us est, 135animal est', quia una est categorica et alla condicionalis et hypothetica, 108 q u o d o m . D I
1 1 0
113-67 dicentes... i ntel l i gi cm. A
° ri m e . - es t] etc . D
1 1 1
1 1 3 pri mi s ] praemissis A '
S i mi l i ter] sciendum quod add. K 1 1 4 essell i dem add. I e s t ' om. I
115 autem om. A 'CI P 1 1dicam 1 D 7 1 2 1 - 2 3 Similiter... syllog.] Item, iste syllogistnus nunc de fac to est bonos D 1 2 2 vaquia e s t ' ] ri etur] m u t a t u r I S e d ] u n d e B n u n c ] hic B 1 2 4 omne e s t ] etc. Igi tur tenebit syllogismus e n i m quanturncumque res v ari etur D 1 2 5 - 2 6 orrmis... hom o] etc. D 1 2 6 omni ] i gi tur semper eri t I bonos add. D I 1 2 7 ipse] i l l e C, iste V ' , om. A ' 1 2 8 v eri tatem] Ista s tmt v erba ni mi s odiosa H d contra i i l l um c notat t in mg. C i al ba] talia A ' 1 2 8 - 2 9 c orrump. c orr. i n clestruerentur B, destruerentur u ', scil. m omnia ] CV alba add. A ' 1 3 1 v el ' om. C V ' e s t om. V ' 1 3 2 et consimiles] el consequentiae e cons. A ',s v el consequentiae C V ', om. D 1 3 3 e l ] v e l A l C , hy potheti c am s i v e add. A I C I K V et 4t134 clist.] sunt clistinctae D 1 3 5 al a] est add. C D i cond. el om. B e t hy p. om. D a d d . I 9Seu iuxta regulas ab Aristotele datas in Anal. Prioribus,I, c. 4 (25b 26 -26b 33). ' n a m
264
P
A
R
S
I I CA P . 4
nec convertuntur; sed una potest esse vera, ala exsistente falsa. Sicut haec est modo falsa •Deus non-creans est Deus', et tamen ista condiciomilis est vera 'si Deus non-creans est, Deus est' et 'si hoc est Deus noncreans, est Deus'. Similiter, nulla potest inveniri ratio quare 'esse' dicat habitudinem140 vel consequentiam in una propositione categorica magis quam in alia, et ita vel semper vel numquam in consimili propositione dicet habitudinem vel consequentiam. E t ita vel quaelibet erit convertibilis cum condicionan vel milla; sed non nulla, per i s t u m, igitur quaelibet. Et per consequens, illo casu posito, haec est falsa 'omne animal est145 homo', quia ista condicionalis est falsa 'si animal est, homo est', per e u m. E t ita in eodem passu manifeste dixit contradictoria et videbatur propriam vocem ignorare. Ex praedictis etiam patet quod omnes tales de virtute sermonis sunt falsae 'omne animal est sanum', posito quod unus leo sit sanus et unus150 bos et unus homo, et sic de aliis, 'omne animal fuit in arca Noe', et sic de multis aliis, quia habent multas singulares falsas, nec praedicatum competit omnibus illis pro quibus supponit subiectum. Tamen guando ponuntur ab auctoribus vel tales vel consimiles, debent glossari, quamvis de virtute sermonis sint falsae, sicut fequenter sermones authentici falsi iss sunt in sensu quem faciunt, hoc est de virtute sermonis et proprie loquendo, et tamen veri sunt in sensu in quo fiunt. Et hoc quia auctores frequenter aequivoce et improprie et metaphorice loquuntur. Et ideo in expositione auctoritatum philosophorum principaliter est irmitendum rationi et processui eomm et intentioni, et non verbis sicut sonant ad160 litteram. Et pro talibus auctoritatibus valet ista distinctio quae ponitur ab a l i q u i b u s ", quod guando hoc signum 'onmis' adiungimr ter137 Deus 9 posito quod esset adj. I 1 3 8 - 3 9 et... Deus orps. A '
1 3 9
creans] h o c add. D
144 quaelibet] partic uhris add. I 1 4 5 E t ] ergo A ' , i g i tu r C V ' E t . . . fi l o] P ri mo I e s t ' ] eri t C D V 146 condic. orn. B D 1 4 7 di x i t] di c i t C V ' 1 5 0 et orn. A I C V 4 1 5add.1D I , et similiter c c ista ' adj. (ulotra) nD 1s 5 2. quia] quae I 1 5 3 Tamen] unde B , om. C speciebus C V ' a l i i s ] 154 v el l ... cona. om. B t a l e s ] propositiones adj . D , cm. v e l l orn. A A ' D E 1 5 5 Si c ut] unde I 156 in.. est ons. d e . . . et ons. B
1 5 7 eti om. A B E
1 5 9 expos.I compositionibus B a u c t . ]
auctorum A 'B CK ., ce add. A ' C K V 1 p h i AlAoIEs, intelligendum . ] dendum BK, attendendum I 1 6 0 i ntenti oni e t om. D I 1 6 1 ista] j hs C V ' e t 162 onmis adj .] omne addi tur B s a n c t o r u r n a d d . D 11 p r n cRogerus i (ed. cit., Bacon, Summa de sophismatibuset distributionibus (ed. R. ' i1p. 49); p . Steel e hactenus Cr, Opera p a e c inedita Rogeri Baconi, Fasc. XIV, Oxonii 1937, 157), ubi nonnulla hic dicta verbotenus occurrunt. i u e fp C . ' i n G n i t
DE P ROP OS MONIB US D E INESSE
265
mino communi continenti sub se multas species, quod potest fieri distributio pro singulis generum vel pro generibus singulorum, sive pro 165partibus propinquis sive pro partibus remotis, sive pro partibus secundura speciem sive secundum numerum, sive pro speciebus sive pro individuis. Quae non debet intelligi de virtute sermonis, quia signum numquam distribuit terminurn nisi pro illis pro quibus terrninus supponit. Nunc autem dictum est quod terminus talis non supponit nisi pro indi 170viduis et non pro speciebus, ideo non distribuitur nisi pro individuis et non pro speciebus. Et ideo illa distinctio debet sic intelligi quod per talan propositionem denotatur praedicaturn competere omnibus individuis, et hoc est de virtute sermonis; vel denotatur competere speciebus sumptis particulariter, hoc est denotatur praedicatum praedicari de 175qtulibet specie particulariter sumpta et non de qualibet specie universaliter sumpta, e t per consequens non denotatur competere omnibus individuis. Sed hoc non est de virtute sermonis sed secundum intellectum auctoris. Sicut per istam con-me animal est sanurn' de virtute sermonis denotatur quod omnis homo sit sanus et quod omnis bos sit sa180nus, et sic de aliis, quia aliter iste syllogismus in primo primae [figurae], regulatus per dici de omni, non valeret 'omne animal est sanum; homo est animal; ergo onmis homo est smus', qui tamen est optimus. Sed tamen seamdum intellectum alicuius potest denotan i quod valeat istas 'homo est sanus', 'leo est sanus', 'bos est smus', ita quod 'sanum' prae185dicetur de qualibet specie, non tamen pro se sed pro individuo, quia nulla species est sana, sed tanturn individuum est sanum. Sed iste sensus non habetur de virtute sermonis. Et ideo in eodem sensu iste discursus non valet 'omne animal est sanum; ()milis homo est animal; ergo omnis homo est smus'. Nec est inconveniens quod syllogismus qui de virtute 190sermonis est perfectus, secundum intellectum alicuius non sit bonus, sicut est de ventate propositionis, et est iam d i c t u m 163 c ommuni c ont.] qui continet I 1 6 5 s i v el vel D I • pro partibusl om. A B E
1 6 6 sive"]
vel A B DE , p ro partibus add. D I , s iv el] v e! A B D E 1 6 9 - 7 0 non... spec.] supponit p ro individuis solum et D
1 7 0 spec.let add. B I 1 7 0 - 7 1 ideo... speciebus cm. (hom.) A ' e t . . . spec. om. C D I V "
171 i l l a] alia B d i s t . ] divisio B I 1 7 5 partic ulariter AEGem., personaliter alii, et add. B 1 7 6 et] hoc add. A C I V 4 D 1 7 9 s a l est B ' s i t"] est A B C V sed 1 71 77 - 9 7 - 8 0 4 singulis B Y quia al i terl aliter enim B D Y in... primae] qui est C 1 8 1 non] ni hi l A 1 8 2 opti mus ] 8 s a n add. u sD I l 1 8 3 i ntel l .] i ntenti one A B d e n o t . 1 denotare D 1 8 4 bos... sanos'] e t sic syllogismtu sa en c n u a de aliis D 1 . C , 8 6 est sanura om. B I 1 8 9 q u i ] i s te A ' 1 9 0 p e rf.] bonus D 1 9 1 s ic ut... i n ut sed propos.1 e est B e r i u t , et... di c turn om. B D q e de v idrtute sermonis . lc l . o ] r r . d V 1Supra,' cap. 1, un. 204-10. e 1 8 0 i n tl a l i e l l] s e c t
266
PARS I I CA P . 5
Secundo sciendum est quod orrmis propositio universalis, i n qua praedicaturn sumimr universaliter, est falsa si praedicatum vel subiectum praedicetur de pluribus contentis. Si autem praedicamm praedicemr praecise de uno contento et similiter subiectum, posset esse propositio195 vera. Unde si non esset nisi tantum unum animal, puta unus homo, haec esset vera 'onmis homo est omne animal' et similiter ista 'omne animal est omnis homo', sed si essent plures homines vel si essent quaecumque plura animalia haec esset falsa. Et ideo haec est falsa 'orrmis phoenix est omne animal', haec tamen est vera 'orrmis phoenix est omnis phoenix'.200 Quandoque tamen potest indefinita vel particularis esse vera i n qua praedicatur praedicatum universaliter sumptum, quamvis subiectum habeat multa contenta; sicut si non esset nisi unus homo, quamvis essent plura animalia, haec esset vera 'aliquod animal est omnis homo'. Tertio sciendum est quod hoc signum 'omnis' guando acc;pimr in 205 plurali numero potest teneri collective et divisive. Si teneatur divisive, ttmc denotatur quod praedicatum vere competit orrmibus illis de quibus vere praedicatur subiectum, sicut per istam 'omnes apostoli Dei sunt duodecim' denotatur quod hoc praedicatum 'cluodecim' vere dicamr de quocumque de quo vere praedicatur hoc subiectum 'apostoli', et ita cum 210 Petrus et Paulus sint apostoli, sequitur quod Petrus et Paulus sunt duodecim. Sed si teneatur collective, tunc non denotatur quod praedicatum conveniat quibuscumque de quibus verificatur subiectum, sed quod competat orrmibus simul sumptis de quibus verificatur subiectmn; unde denotatur quod isti apostoli, demonstratis ormlibus apostolis, sunt duo-215 decim. [CAP. 5 . DE PROPOSMONIBUS UNDTERSALIBUS I N QUIBLIS SIGNUM DISTRIBUIT PRO DITOBUS TANTUM]
De signis distributivis non pro quibuscumque sed pro duobus tanturn, cuiusmodi sunt 'uterque' et 'neuter', sciendum est quod ad veri192 es t o m . C I S T 4 1 praedicentur 9 3 194 praed.'l AE c ontenti s ] sub se adj. C 1 9 5 s ub.] tunc add. D 1 9 6 essetl sit A C V u n i v . 4 ornne' 197 s. lin. V ', ons. C 1 9 8 si essentt orn. A A 1 1 quarnvisl hec t C 5 / 202 s i B E 2 20 04 1 - 0 4 1 cm. M sI 2 0 i 8 Dei om. A A 'I 2 0 9 - 1 0 quoc wrique] quibus A ', quibuscurnque D, orn. I 2 1 0 de Q u a n e . . . h aA ' tI 'el quo] c dquibus ] o qC Du, om. Qm. A ' r praed.I di c atur A , di c i tur D 2 1 0 - 1 1 i ta... Paulusl ideo sequimr o th a a omf fie m r quod Petrus et Paulus c uro sint apostoli C V ' 2 1 1 s i nt] sunt A B 2 1 2 teneaturl s umatur I, hoc m . no m a t i signum 'omnes' A d adj. D ' 2 1 4 K undel ut B, quia solum D 2 1 5 dom.] simul add. D apos tol i s orn. D aA d v a . C 4 neuter] e t add. B I a . 5. - 3 qui bus el quoc umque D I V I B d j 2 0 . 5 A s c i
267
DE PROPOSITIONIBUS D E INESSE
statem taus requiritur quod praedicatum vere competat utrique illorum demonstratorum, si sit afirmativa, vel negetur ab utroque, si sit negativa. Sicut ad veritatem istius 'uterque istorum currit' sufficit quod iste currat et ille currat, et ad veritatem istius 'neuter istomm currit' requiritur quod nec iste nec ille currat. io E t est sciend= quod in hoc differt universalis in qua ponitur hoc signum 'uterque' ab universali in qua ponitur hoc signum 'omnis' quod nurnquarn potest talis universalis esse vera in qua praedicamr praedicatum universaliter smnpturn, sive praedicatum sumatur curn hoc signo 'omnis' sive cum hoc signo 'uterque'. linde ista nullo modo potest esse 15vera 'uterque istorum est mrrais homo' vel 'uterque istorum est uterque istorurn', quibuscumque demonstratis. Haec tomen potest esse vera 'orrmis homo est omnis homo' et similiter ista 'omne album est omne album' et 'omne animal est omne animal', quia si esset tantum unus homo vel tantum unum animal vel tantum unurn album, esset vera. 20 E t causa istius diversitatis est quia hoc signum 'omnis' potest convenienter addi termino habenti unurn suppositum, sed cuterque' semper requirit duo supposita, scilicet duo demonstrata. Et ita si praedicaturn non haberet nisi unum suppositum in ista 'uterque istorum est omnis homo', manifeste esset propositio falsa; quia in subiecto oportet quod 25duo demonstrentur: et non duo hornines, igitur vel traus homo et traus non-homo, vel duo non-homines; et quodcumque detur, est propositio tnanifeste falsa. Et it2 patet de o m r a bus a l i i s . [CAP. 6 . DE PROPOSITIONIBUS UNIVERSALIBUS I N QUIEUS SIGNUM DISTRIBUTT PRO PARTIBUS INTEGRALIBUS, CURISMODI EST HOC SIGNUM
De signo distributivo pro partibus integralibus, cuiusmodi ponitur 5hoc signum 'totus', est sciendum quod hoc signum 'totus' potest ali5 talio] propositionis tmiversalis add. D
6
negetut] negativa B I
7
c urri t] requi ri tur et add. A '
8 istius] taus A 1 1 universali] illo B, illa C V ' o m n i s ] vel ¡l i s add. q u o d ] quia I 1 2 univers.] in qua p o n i tu r hoc signum uterque a parte subiecti A I C I V 4 p dr eame. ] dquoc i c urnque a m r dernons ] busc. trato B 1 8 e t ] s i mi l i ter i ota add. q u i a ] e t B , supple D p o n i t u r 19 al bura] utraque add. D 2 0 istius] i l l i us A DE I , hui us A . A A ' E 1 A ICV A 1 6 1 3 q u i a ] q u o d 4 ideo A l -CV unum et add. I 2 3 haberet] habet A C V ' o m n i s ] i mus q u ' ' praedic.] i esser semper C V ' , 1 o r a 25 et9 v al A A 'B C V o c rh 4á s CAP. i 6g. - 5n hoc sui gnum m om. A A ' E I ]s o m . v e l
268
PARS I I CA P . 6
guando suini categorematice, aliquando syncategorematice. Si sumatur categorematice, tunc significat idem quod 'perfectum' vel 'compositum ex omnibus suis partibus'; et sic quantum ad veritatem sermonis tanturn valeret non addere quantum addere. Unde quidquid dicitur de termino sumpto cum ctotus' categorematice sumpto, dicitur de illo sumpto sine 'totus'; sicut si totus Sortes currit, Sortes currit, et si totus homo est animal, homo est animal. Tamen posset dici quod non convenienter addimr nisi termino importanti aliquo modo aliquid compositum, et ideo forte non est proprie dictum 'totus Deus videtur', quia hoc videtur importare Deum componi ex partibus. Et tunc non sequitur consequentia a termino sumpto sine 'totus' ad terminum sumptum cum 'totus', sicut non sequitur 'Deus videtur, igitur totus Deus videtur', quia tunc in consequente implicaretur Deum componi ex aliquibus distinctis. Si autem li 'totus' teneatur syncategorematice, sic est unum signum distributivum pro partibus integralibus, immo pro partibus proprie dictis ipsius importati per terminum cui additur; ut ista propositio 'totus Sortes est minor Sorte' aequivaleat isti 'quaelibet pars Sortis est minor Sorte', et ista 'totus Sortes currit' aequivaleat isti 'quaelibet pars Sortis currit'. Et tunc quaelibet taus propositio non possetesse vera nisi praedicatum conveniret cuilibet parti illius totius importati per terminum cui additur; et tunc proprie est signum et dicimr distribuere pro partibus integralibus, et dia signa pro partibus subiectivis. Quod sic est intelligendurn quod alia signa distribuunt pro contentis sub termino, quae non sunt proprie partes sed tantum large et extensive accipiendo partes. Sed hoc signum 'totus' distribuit pro partibus proprie loquendo de partibus, sive sint partes eiusdem rationis sive alterius rationis; et hoc pro partibus illius quod importatur per illum terminum cui additur hoc signum 'totus'. Sicut in ista 'totus Sortes est pars Sortis' fi t distributio pro qualibet parte Sortis, scilicet pro materia et forma, et pro manibus et pedibus, et sic de onmibus aliis.
7 ttmc] sic A l DI 8 veritatem] v i rtutem C 9 v aleret] valet A A D q u a1n t u m ] quam B 1 0 c uro] hoc signo add. A ' D t o t u s ] toto B I K 1 3 posset] potest C V ' BE , ¡ a d d e r e ] t o m s 14 al i qui d] al i quod A B E , om. A ' 1 5 hoc ] haec D , hi c 1, om. A B E ' D e u m ] aliquo modo add. B a d d . 16 s equi tur] v al eret B D I 1 7 totus i l t o t o A ' B c u r o ] fi l o termi no add. mg. I t o t u s '] nato A l B sequi sequeremr A 1 stribuere] distributive A, stricte I 2 9 a l a ] ista D , aliqua I, om. C V ' 3 0 extensive] c rens e C V ' DI 32 s i v e'] s i n t partes add. D ra t i o n i s l Qm. A ' B E 3 3 i l l u m om. B I t e r m i n u m ] s ubiec tum B D e u s ] 35 n qual o i bet] n aliqua A e t l ] pro add. D e t 8 a d d ]. p r o a d d . C V ' ' A 3 6
10
15
20
25
30
35
DE PROPOSITIONIBUS D E INESSE
269
Verumtamen sdendurn quod aliquando, sive de virtute sermonis sive ex usu vel placito alicuius utentis, non curo, 'totus' tanturn distribuit pro partibus integralibus, non pro parábus essentialibus, cuiusmodi 40vocantur materia et forml, quandoque autem distribuit pro omnibus partibus, sive sint integrales sive essentiales sive qualescumque. De signis autem quae dicuntur distributiva accidentium, sciendum quod tala cqualelibee et huiusmodi non sunt proprie signa, sed sunt aequivalentia uni composito ex signo et ahis, sicut 'qualelibee idem est 45quod chabens de omni specie qualitatis aliquam qualitatern; et ideo convenienter sibi additur aliquod signum, u t dicatur 'quilibet qualelibet currit', sicut convenienter dicitur 'quilibet habens de o / = specie qualitatis aliquam qu2litatem currie. Et tunc patet quid requiritur et sufficit ad veritatem taus propositionis. so I s t a non sunt multum usitata in theologia, ideo pertrmseo de eis.
[CAP. 7 . DE PROPOSITION1BUS DE PRAETERITO ET DE FUTURO]
Quarto videndum est de propositionibus de praeterito et de futuro. Et est primo sciendurn quod quaelibet propositio de praeterito et de futuro, in qua subicitur terminus commtmis vel pronomen demonstra5tivum cum termino communi vel terminus discretus importans aliquod compositum, est distinguenda, eo quod subiecmm potest supponere pro eo quod est vel pro eo quod fuit, si sit proposiáo de praeterito, aut pro eo quod est vel pro eo quod erit, si sit propositio de futuro. Et sive sic sive sic, si sit proposiáo affirmativa requiritur quod praedicatum sub proio pria forma, hoc est quod ipswmnet praedicatum vere per tale v e r b = praedicetur de eo pro quo subiectum supponit, ita sdlicet quod propositio in qua praedicatur praedicatutn de pronomine demonstrmte prae37 aliquando] quandoque C V vel ex4 B 3 37 8- 3vel8 l e t C V' , om . A A ' p l a c a ° om. A ' : al i c. ut ent l loquentium 1 ! non cur om. . A ' . 4. 1 qualescl qualitercurnque I 4 2 autem om. AC EV doe 42-43 4 [ sciendum.„ sicut swit talia quaelibet K 4 3 quod] cuiusmodi sunt B II qualelibet] v e l qualelibet] ] 1 d ei cABV qualibet . ] xv o c a n t u r A BV 4 u s u 46 4 , aliquod] l oaliud q D, u0m. A' e i nut] si add. ABE u t dic.] dicendo L 'qualelibet] ,q uq aut li leiqualibet i b ue t ]rB, quaelibet q e tqualibet AIC IV n u a 1e 4l 7i bonmi] B q 4 eis 4u m cu ] Br ei s r]s ad praesens ii t c add. B c uom. m q,8 u l t ut mvu] can multis aA u C d V d . e e CAP. 7. - 2 vi d.] dicendum A ' 11 de I7-8 a 4 A fuit.„ d' oquod 2 m . 5 A l e0 Il, quod s5 . . 2 10 c m e .om.t BU Ia 1 .2 praedicatur] ponitur A' i(q hu oa v am l . i i q ur o d ] sl) i a ts c l u i qt u i d cu m A 1 e q I C
270
PARI I I CAP. 7
cise Alud pro quo subiectum supponit fuit aliquando vera, si sit propositio de praeterito, vel quod erit aliquando vera, si sit propositio de futuro. Verbi gratia, si ista propositio sit vera 'albura fuit Sortes', et si 15 'album' supponat pro eo quod est album, non requiritur quod haec fuerit aliquando vera 'album est Sortes', sed requiritur quod haec fuerit vera 'hoc est Sortes', demostrando illud pro quo subiectum supponit in ista 'albura fuit Sortes'. linde si Sortes nunc primo sit albus, haec est vera 'album fuit Sortes', accipiendo subiectum pro eo quod est, et ta- 20 men ntunquam haec fuit vera 'albura est Sortes', sed haec fuit vera 'hoc est Sortes', demonstrando Sortem; et quia 'album' i n ista 'album fuit Sortes' supponit pro Sorte, ideo haec est vera. Similiter ista est modo vera 'creans ab aeterno fuit Deus', et tamen haec non fuit ab aeterno vera 'creans est Deus', sed ista ab aeterno fuit vera v e l fuisset vera, si 2 5 fuisset formata - 'iste est Deus', demonstrando illum pro quo 'creans' supponit in ista 'creans ab aeterno fuit Deus'. Similiter ista est vera 'puer erit senex', et tamen haec numquam erit vera 'puer est senex', sed ista erit vera 'iste est senex', demonstrando il30 lum qui modo est puer. Et ita est de Unde ista est differentia inter propositiones de praesenti et de praeterito et de futuro quod praedicatum in propositione de praesenti stat eodem modo quo subiectutn, nisi aliquid addimm impediat; sed in propositione de praeterito et de futuro est variatio, quia praedicatum non tantum stat pro illis de quibus verificatur in propositione de praeterito 35 et de futuro, quia ad hoc quod taus propositio sit vera, non sufficit quod illud de quo praedicatum verificatur, sive per verbum de praeterito sive per verburn de futuro, sit illud pro quo subiectum supponit, sed requiritur quod ipsummet praedicatum verificetur de illo pro quo subiectmn supponit, secundum quod denotatur per talem propositionem. Sicut po- 40 sito quod Sortes modo sit albus et fuerit per totarn diem istam et non ante, tunc haec est falsa Sortes heri fuit albus', et tamen 'albura' vere praedicatur de Sorte et similiter praedicabatur de Sorte; quia tamen 13 fui t] fuer i t C 1 4 aliquando om. BD EI 1 7 fuer i t' l fui t B, sit D 11 est] fui t C 18-19 i n istal cura dicitur A 2 0 est] al una «Id. C V' 2 1 hoc] hom o C 2 2 dem.] denotando (etiam infra) C V' 2 3 est'] m odo adj. B 2 5 jata] haec A 2 5 - 2 6 vol.- formata Qm. AA' D 2 8 er it] fi t A 2 9 erit] est A 1 multis add. A' 3 2 quod] quia BI 3 3 quo] stat B a l i q u o d I addi tur n] aliud K de] 1 3 est.. 34-36 3 0 m o d o ] ,n verificabatur o Dn Gem., verificabitur K 4 1 fuer it] fui t C V' t o t a m ] unam I istam ] hodierrtam B fB Gem., u t uistum r C , istoruna : 1 t4 2 tamen] a tunc B v er e] non 1, modo add. A' 4 3 cc._ Sortet om. lAA' C V o s i c cI4 m .tg i m i (ei l hi t s t
DE PROPOSITIONIBUS D E INESSE
2
7
1
heri non praedicabatur de Sorte ideo haec est modo falsa de praeterito 45Sortes heH fuit albus'. Similiter si Sortes nunc primo sit albus, haec est falsa Sortes fuit albus', et tamen Sortes fuit illud de quo modo 'album' verificatur; quia timen haec non fuit vera Sortes est albus', ideo haec est modo falsa Sortes fuit albus'. E t hoc quia praedicaturn appellat suam formam 1, so modo praeexposito; sed subiectum non sic, quia ad veritatem propositionis de praeterito non requiritur quod propositio aliqua, in qua praedicatur per verbum de praesenti praedicatum - vel illud pro quo supponit praedicatum d e ipso subiecto, fuerit vera. Sicut si Sortes nunc primo sit albus, turic haec est vera 'album fuit Sortes', et timen nulla sspropositio de praesenti i n qua praedicatur hoc praedicatum Sortes' - vel illud pro quo supponit - de hoc subiecto 'album' fuit prius unquarn vera, quia haec nurnquam fuit vera 'album est Sortes' ve! 'album est hoc', demonstrando illud pro quo praedicatum supponit i n ista 'album fuit Sortes'. Aliqua tamen propositio in qua praedicatur Sortes' 60de pronomine praecise demonstrante illud pro quo subiectum supponit in ista 'album fuit Sortes' fuit vera, nam in ista 'album fuit Sortes' album supponit pro Sorte qui nunc est albus, et haec prius fuit vera l o c est Sortes', demonstrando Sortem. Ex istis patet quod haec est concedenda 'creans semper fuit Deus', 65quia semper propositio in qua praedicatur neus' de pronomine demonstrante illud pro quo 'crems' supponit in ista 'creans semper fuit Deus' semper fu i t vera, vel fuisset, si fuisset formata, nam haec semper fuit vera l o c est Deus'. Haec tamen non semper fuit vera 'creans est Deus', quia ante creationem mundi fuit falsa. Sed ista 'Deus semper fuit creans' est simpliciter falsa, propter causal , Sortes ] n o n (sed del.) Y ', om. C v e ri fi c a t u rl v erifi c abatur A C, praedicatur add. n d47iet1c sed t aA ' m , e t C, add. mg. y ' 5 3 praedicatuml subiectum A ' K n u rs e otn. A A 'E 5 4 sitl fui t B II tamenl tunc iC11 nultl a] aliqua a A 5 6 - 5e7 unquaml s numquam t A C 5 7 f u i t l prius add. B 5 8 hoc l h o m o B dC V e 4 praedicatum add. A ' 6 1 hoc m u l t i s ist C, fi t o r t . A ' B D I 6 2 q u i ] qui a C V ' n u n c i non d A h a c e ] hoc el add. Qu i a I !: h o c l h i c A A ' 6 3 Sortes ] a l b u r!' E d e n a l denotando C K Y e 4 66 quo] subiectum scilicet «Id. A 11 s uppl sicut add. B 6 7 fuis s etli v e ra add. C I, si] semper add. D m 68 I hoc i hic A /V E 6 9 quia] creans ante creationem mundi non verifi cabatur de Den per v erbum de
praesenti qui a add. D Li fui tl ] hace add. B D d e n 1 Cf. supra, Pars I, c. 72, un. 60-61; Guillelmus de Shyreswode, Introductiones o tin logicam, cap. 5 : " No me n ergo in praedicato dat intelligere formam, dico ut a fo rma substantiae subiecti... Un d e praedicatum solam formam dicit" (ed. est n dcit., p. 78). o C V '
272
P
A
R
S
I I CA P . 8
aliis consimilibus. Et sicut dictum est de propositionibus de praeterito, ita dicendum est, proportionaliter, de propositionibus de futuro.
[C AP. 8 . A D C OGN OSC EN D U M Q U A N D O PR OPOSM O C U IU S A L L U t U M EXTREM UM EST T ER m i N us o B L I Q u u s F U ER IT VER A V E L F ALSA]
Illa autem quae praedicta sunt non sufficitrat ad cognoscendum guando propositio cuius altermn extremum est terminus obliquus fuerit vera vel falsa, sed circa hoc oportet habere regulas speciales. Et sunt hiC 5 utiles regulae grammaticales 1, de quibus tomen me breviter expediam. linde sciendurn est quod sicut in propositione afirmativa, cuius uterque terminus est rectus, ad veritatem propositionis requiritur quod subiecturn et praedicatum supponant pro eodem, ita nonnumquam ad veritatem propositionis, cuius alter terminus est obliquus, requiritur quod subiectum et praedicaturn non supponant pro eodem, vel non pro onrai eodem. Aliquando tamen possunt supponere pro eodem secundum diversitatem verborum et regiminis casus obliqui. Unde guando casus obliquus regitur ex vi possessionis, ad veritatem tqlis propositionis reguiri= quod subiectum et praedicatum supponant pro distinctis, quam- 15 vis hoc non semper sufficiat. Ideo haec est falsa Sortes est Sortis', haec tamen poterit esse vera 'aliquis asinus est Sortis'. Et sicut est in isto casu, ita est i n multis. Aliquando autem poterit propositio esse vera non obstante quod subiectum et praedicatum supponant pro eodem, sive non obstante quod recms et obliquus supponant pro eodenr, sicut haec 20 est vera Sortes videt Sortem'. Et sic poterit contingere de multis aliis. Nec est facile in lis regulam generalem et certam dore.
71 aliis] et add. C V' pr opos.] illis A 7 2 ita] eodem modo Al-CV' 11 proport. om. K 11propos.] illis A II futur o] i n ornnibus add. D Cm 6 gramm.] , generales I , turnen om. CV' 8 est] terrainus add. I propos.1 eius A l ) 9 ita] turnen 1, quod add. . A 1 0 alter] alteram el add. extremum B 1 1 non' om. B 1 4 regitur] requiritur sequitur 8 C V' 1 5 distinctis] rebus add. I 1 6 Sortis] Sor C 1 6 - 1 7 haec... Sortis mg. I, om. (hom.) . A 1 7 aliquis om. ABE Sor ti s ] Sor C 1 8 multis] allis add. BE 1 9 - 2 0 uve... codeso- om. Al C D V 4 24 1 p o e t e r8.i - t CAP. ]pp. 210-16). s1 p ot t e C f . s t] P A A f r i
DE PROPOSITIONIBUS MODALIBLTS
2
7
3
[CAP. 9. QUID REQUIRrrUR AD VERITATEWPROPOSITIONUM MODALIUM] Post propositiones de messe dicendum est de propositionibus modalibus 1. E t est primo sciendum quod aliquando dicitur propositio de 5modo, quia accipitur dictum propositionis cum tali modo. Sicut patet de istis conmem hominem esse animal est necessarium', lominem currere est contingens', 'omnem hominem esse coloratum est verurn', 'omnem hominem esse animal est per se primo modo', 'omne necessarium esse vemm est sciturn', Sortem currere est ignotum', et sic de aliis. io Aliqua autem propositio dicitur modnlis, in qua ponitur modus sine tali dicto propositionis. Propositio modnlis primo modo dicta semper est distinguenda secundum compositionem et divisionem 2 . I denotatur per n s e quod n s tnlis u modus verificetur de propositione illius dicti, 15sicut c o per m istam p o 'omnem s i t hominem i o n i esse s animal est necessarium' denotatur squod iste e modus m 'necessarium' verificetur de ista propositione 'otrmis homo est animal', cuius dictum est hoc quod dicitur 'omnem hominem esse animal'; quia 'clicmm propositionis' dicitur guando termini propositionis accipiunmr in accusativo casu et verbum in infinitivo modo. Sed 20sensus divisionis talis propositionis semper aequipollet propositioni acceptae cum modo, sine tali dicto; sicut ista 'omnem hominem esse animal est necessarium' in sensu divisionis aequipollet isti 'onmis homo de necessitate vel necessario est animal'. Similiter ista in sensu divisionis Sortem esse animal est scitum' aequipollet isti Sortes scitur esse ani25mal'. Et sic de aliis. Unde de talibus modnlibus acceptis in sensu compositionis primo aliqua pauca sunt dicenda, secundo de allis. CAP. 9. - 5 qui a] guando I d i c t u m ] taus add. B credere (ita el infra) C
8
6
necess.] omnem add. I
est] i n add. A • modo] dicendi per se add. B
9
6 - 7
c orrere]
i gnotum] i g n o ra n = D
10 Aliqua] alla AE1, aliquando A ' 1 2 dist.] in sensu compositionis et divisionis (!) add. 1 1 4 v eri fi l veHficatur AA'EIC 1 6 v eri f.] verifi catur A l l 1 7 dic itur] dicere B, est 1 1 9 verburn... modo] verbo inEmitivi modi A ' similiter A C V '
2 6
2 0
sensus] in sensu I di v i s .] divistu A A ' ,, aequip.] tali add. A C V '
2 5
sic]
m o d a l l propositiottibus
CAP. 9. - 1 Cf. Aristot., Periherm., cc. 12-13 (21a 34 - 23a 26); Boethius, librum De interpretatione, ed. la, II (PL 64, 362-83); ed. 22, V-VI (PL 64, 580-621); Guillelmus de Ockham, Expositio libri Peri herm. Aristot., II, ad texturrr. Mis yerode— terminatis (ed. Bononiae 1496). 2 De hac re fusius infra, cap. 24 et Parte III-1, c. 20.
OCKHAM, SUMMA LOGICAP
1
8
274
PARS r t CA P . 9
Primo igitur sciendum, sicut d i c t u m e s t 8, quod semper per talem propositionem denotatur quod talis modus verificatur de tota propositione correspondente dicto. E x quo sequuntur aliqua. Unurn 30 est quod talis universalis de necessario poterit esse necessario, quamvis quaelibet singularis sit contingens vel falsa. Sicut haec est vera et necessario in sensu compositionis 'orrine verum contingens esse verum est necessarium', et tomen quaelibet singularis est falsa, nam haec est falsa verum contingens esse verum est necessarium', quocumque demon- 35 strato, quia hoc verum contingens poterit esse falsum, et tunc illa singularis est falsa, et per consequens modo non est necessariurn, quod tomen denotatur per talem singularem. Similiter haec est vera et necessario 'omne falsum contingens esse falsum est verum', et tomen quaelibet singularis est contingens, sicut in- 40 ductive patet. Similiter aliquando est taus universalis impossibilis, e t tomen quaelibet singularis est possibilis et contingens, sicut patet de ista 'utrumque istorum esse verum est verum', demonstratis duobus contradictorlis contingentibus. Similiter patet de ista 'quodlibet istorum' - demonstratis orrmibus falsis contingentibus - 'esse f2Isum est vemm', 45 et tomen quaelibet singularis est contingens. Sed ad (minio ista p o t e s t d i c i quod nulla taus propositio est universalis, sed quaelibet taus est singularis, quia in onmi tali subicitur una propositio singularis vel aliquid supponens pro una propositione: D i c e n d u m est ad hoc quod sive - proprie et de virtute sermonis so loquendo - t2lis propositio sit universalis vel particularis, sive quaelibet sit singularis, non est multum curandum ad praesens, quia saltem A r i sto te l e s vo ca t tales propositiones universales et particulares, sicut p o s te o ostendetur 4 ,autem e t Ai rl i ls o t o t e l e s tunc loquebatur extensive et improprie vel 55 m stricte o etdproprie, o non multum curo. E t tunc dico quod propositio l o q u o r 28 sciendurn] dicencluin A C V evis] et 4tatuen B 3 2 sit] eri t B v e l i et K 3 7 es t'] eri t A 'B D 3 8 t ri n e n ] n o n K i tal em] , q u add. o d A I 4 0 es t'] necessarium v el add. D v e r u m ] necessarium A ' c o s e . ] falsa gpropositionem a d d . sicut] ut D 4 2 de] i n A A ' 4 3 v eruml ] necessarium I 4 4 S i mi l i ter] S i c A , s ic ut s i c u t oadd. I B3 4 5 omni bus ] duobus f u t u r i s fahum BCV 1 4 add.s n D 4 t9 sing. mg. B , om. D ,Itmal ] vera I 5 1 l oqu.] quaelibet add. p r o p o s . om. e iimpossibile G v em r u Br a.5 2 asit om. l Ai C Vi BI epmao.n,. ] singularis eBr r a m ] q u o d pvtamen 4 D, om. o I D5 6p non.., c uro] non est mul tum curanclum A ' ,e s aI l t se r o ] t t r i n e n oI s is 5 t s 3 e 8 Hic, paulo 4 Cf. infra, Pars 111-3, c. 33. 'Tales propositiones' t ] ov oe. c ] a superius. voAristotelem e a non v c v legimus. i t apud U r A ' t a D e 5 5 ra t u m t e d nm a ]
DE PROPOSITIONTIBUS M ODA LIB US
2
7
5
illa est univerl2lis in qua subicitur dictum propositionis respectu compositionis principalis, ita ungen quod respectu compositionis minus principalis subicitur terminus communis cum signo universali, sicut in ista 60'omnem hominem esse animal est necessariurn' hoc totum 'ornnern hominem esse animal' subicitur respectu illius verbi indicativi modi 'est'; quia tamen respectu istius compositionis infinitivi modi 'esse' supponit hic tenninus 'homo' cum signo; et hoc sufficit ad propositurn. Linde qui vult tenere quod tales sunt proprie universales, potest leviter dicere 65quod sufficit quod subiciatur terrninus comrnunis respectu verbi inftnitivi modi. Ex istis patet quod sufficit scire quid requiritur ad veritatem ta h u propositionum, m sciendo quid requiritur ad hoc quod aliqua propositio sit necessaria et ad hoc quod sit contingens vel vera vel impossibilis vel 70scita vel ignota vel credita, et sic de aliis, de quibus omnibus pernactare nimis foret longum. Tamen de propositione necessaria est sciendum quod propositio non propter hoc dicitur necessaria quia semper sit vera, sed quia est vera si sit et non potest esse falsa. Sicut haec propositio in mente 'Deus est' 75necessaria est, non quia semper sit vera, - quia si non est, non est vera -, sed si sit, est vera et non potest esse falsa. Similiter haec propositio in voce 'Deus est' est necessaria, et tamen non semper est vera, quia guando
non est, ttmc non est vera nec falsa; sed si sit prolata, est vera et non potest esse falsa nisi termini aliter instituerentur ad significandurn. so Proporti onal i ter debet dici de propositione impossibili, quod est illa quae si sit, est falsa, non tamen est falsa nisi sit propositio. Et ita, proportionaliter, est de propositione contingenti. Sed ad hoc quod propo-
sitio sit scita vel credita, et sic de aliis, plus requiritur. Sed quid requiritur, pertinet ad librurn Posteriorum et ad alios libros 5 57 propos1 vel (?) a.dd. A , univeralis add. V ', orn. A '
5 9
subi.] subiciatur BD
6 1
illius om.
A 'B D I 11 modi ] puta respectu huius verbi odd. D, cm. C 6 2 quia] quod A B V ' 6 3 signo] uni v er - add. I p ro p o s . ] propos itionem t m i v e r s a l e m scilicet quod subiciatur di c tum respectu indicativi sali modi cc quod subiciatur terminus commtmis c um signo universali respectu v erbi i nfi ni ti v i modi add. A ' Undel i deo A 'B D I
6 4
propri e] propositiones A ' K l e v i t e r] sircpliciter I 6 7 - 6 8 quod... scien-
do om. A C V ' 6 7 scire quid] quod I 6 8 sciendo] sciendum I 6 9 v el l et CV ', om. I 7 0 ignota] ignorata p e r t r . a. fin. V ', t ra e n = A , om. C 7 1 ni mi s caer, i n nunc B 7 2 Tamen] et non I est om. C D I V 4 B7I n 3 om. o n ' ] nec B 8 0 q u o d ] quae BI 8 0 - 8 1 es t... quae om. D 8 1 quae] quod I fal s a] q u i et non potest esse vera add. D 8 2 propos. cm. A C V ' c o n t . 1 contingente A ' C D I V a ] 4 ideo etc. 8 add. 4 AC l Vi " b r o s ] q u o d Cf. infra, Pars c c . 30, 51, et 64. E s i t ] e s
276
P
A
R
S
II CAP. 10
[CAP. 10. DE PROPOSMOMBUSMODALIBUSSINE DICTO] Circa propositiones modales sine dicto propositionis, quae omnino aequipollent propositionibus sumptis cum dicto in sensu divisionis, est sciendurn quod tales non convertuntur c = primis; immo potest una illarum esse vera, alla exsistente falsa et e converso. Sicut secundum viam s A r i s t o t e l i s haec est vera in sensu compositionis 'omnem hominemesse animal est necessarium' et tamen haec est falsa 'ormlis homo de necessitate est animal' 1. Similiter, secundum viam A r i s t o t e l i s, haec est vera 'omne verum esse verum est necessarium', et tamen haec est falsa 'omne verum necessario est verum'. Et ita de multis aliis Propter quod sciendum quod ad veritatem talium propositionum requiritur quod praedicatmn sub propria forma competat illi pro quo subiectum supponit, vel pronomini demonstranti illud pro quo subiectum supponit; ita scilicet quod modus expressus in rnli propositione vere praedicetur de propositione de messe, i n qua ipsummet praedicaturn praedicatur de pronomine demonstrante illud pro quo subiectum supponit, proportionaliter sicut d i c t u m e s t de propositionibus de praeterito et de futuro 2 .verum' S i crequiritur u t quod quaelibet propositio sit necessaria in qua hoc a d praedicaturn 'verum' praedicatur de quolibet pro quo hoc subiectum 20 v'verum' e r supponit, i puta quod quaelibet talis sit necessaria l o c est verum', t'Alud a est t everurn', demonstrato quocLunque pro quo subiectum supponit. m Et quia non quaelibet tnlis est vera, ideo haec est simpliciter falsa 'onme ivemm s detnecessitate est verum'. i Similiter u per istam 'creans potest non esse Deus' non denotatur quod 25 shaec sit possibilis 'creans non est Deus', quia tunc haec esset vera de 'possibili, o sed denotatur quod haec sit possibilis l o c non est Deus', dermonstrato m illo pro quo 'creans' supponit in ista ccreans potest non esse lDeus'.e E t ista est simpliciter impossibilis, quia 'creans' i n ista 'creans vpotest non esse Deus' supponit pro Deo. Et certe haec est impossibilis 30 e r CAP. 10. - 2 ortmi no] n o n I K 3 stsmptis] omni no K 4 c una] i n C K 5 s ua] al tera A ' 9 vera] i n sensu compositionis add. D , necess.] in sensu compositionis add. mg. A ' 1 1 tahura] istarurn I u 14-15 v ere... propos . om. B v e re . . . messe om. I 1 5 praed. de propos .] de propos_ praed. A C V 4 20 mv emm] vere B quol i bet] pronomine demonstrante illud add. h o c om. A ' s ubi .] nomen I 2 1 v eruna om. A l l 3 2 3 vera] necessaria A d 1 29-30 Ft... Deo] supponit pro Deo. E t i ra est simpliciter impossibilis, qui a 'creano' i n ista 'c rean 1 n oI 3n 0 non om. K c e rt e ] ente C, i ta 111 est] simpliciter add. I o e o2 t Deus' e6 s t supponit nonpesse o m . e 10. - 1 Cf. tamen Aristot., Anal. Poster., I, c. 15: " E x necessitate enim "n CAP. v e ] chomo e r l a(34b 16-17). 2 Supra, cap. 7. f a animal" s a C s s 2 8 ic rt e a n s
a
]
277
DE P ROP OS MONIB US M ODA LIB US
'hoc non est Deus', demonstrato Deo. Similiter per istarn 'creans necessario est Deus' denotatur quod haec sit necessaria l o e est Deus', demonstrato illo pro quo 'creans' supponit in praedicta propositione de necessario; et hoc est vemm. Ideo illa propositio de necessario est vera, non 35tarnen est necessaria, sed est contingenter vera, quia posito quod Deus cessaret creare tunc esset falsa, sicut sua de messe esset falsa, haec scilicet 'creans est Deus'. Nec est aliquod inconveniens quod propositio vera de necessario sit contingens, sicut patet in exemplo praedicto. Et sicut propositio vera 40de necessario potest esse contingens, ita propositio vera per se potest esse vera per accidens et contingenter, sicut haec est vera 'creans per se est Deus', et tamen est per accidens vera et contingenter. Et ita est de multis altis. Tamen non obstante quod tales sunt verae, tamen tales sunt falsae 'Deus necessario est crems' et tales verae 'Deus contingenter est 46creans', 'Deus potest non esse creans', 'Deus potest esse non creans' et huiusmodi. Et hoc quia nulla propositio in qua praedicatur hoc praedicatum 'creans' de pronomine demonstrante illud pro quo hic terminus 'Deus' supponit est necessaria sed contingens, quia quaelibet 1-As est contingens l o c est creans', l o e est non creans', demonstrando Deum. 60 S i m i l i t e r dicendum est de tAlibus propositionibus 'Deus potest assumere suppositum humanum', 'Deus potest uniri supposito humano', 'Deus potest se solo facere actum meritorium', 'Deus potest facere album sine albedine' et huiusmodi, quae omnes falsae sunt, quia quaelibet propositio in qua praedicatur aliquod praedictorum de pronomine 55demonstrante illud pro quo supponit subiectum est simpliciter impossibilis. Nam haec est impossibilis 'suppositum est assumptum'; nam sequitur 'suppositum est assumpmm, igitur suppositum irmititur alteri', et ultra 'igitur suppositum non est suppositum', e t tamen implicatur esse suppositum; igitur haec est impossibilis 'suppositum est assumptum'. 60Similiter haec est impossibilis l o e est unitum supposito', demonstrando Deum. E t ista similiter 'Deus facit se solo actum meritorium', quia 32-33 demonstrato illo] demonstrando illud A l 3 3 creans] subiectum A 3 5 sed] tarnen asid. C V ' posito] ponendo B C 3 8 - 4 0 sit... c ont.] possit esse contingens B 4 0 v era] de add. DI , otn. C V ' 45 Deus' rep. B 4 6 praedicatur] poni tur B 4 7 hi c ] iste D 4 9 dem. De u m trp. p. creans' A 'B DI , mn. C V '
5 3
omnes] proposiciones add. A ' 5 3 - 5 4 quaelibet] omnis A , orrmes A '
5 4
prop.
in qua] propositiones i n quibus A ' 5 4 praedict.] i s torum I 5 5 - 5 6 imposs.] nam ista propositio l o e assumit suppositum' (h o c est assumptum K ) es t i mpos s i bi l i add. mg. A ' , atid. K 5 6 N a m ] quia A N a m . . . imposs. om. D h a c e ] ista propositio I est uni tum I 1 A 'B D E 6 ista ] a s s u m A ' 5 9 i g i t
5 8 s uppos . 0 - 6 1 dem. De u m ] demonstrato De o A p t u m
u
r
.
5 7
ass.] c um add. B i n n i t a t u r B ,
278
PARS I I CA P . 1 0
sequitur 'Deus facit se solo acturn meritorium, ergo actus meritorius non fi t nisi a Deo; et per consequens non fi t a voluntate cuius est; et per consequens non est actus meritorius'. l'amen hoc non obstante, nisi aliquis modus logicalis vel granuna- 65 ticalis impediat, istae sunt verae 'supposimm potest assumi a Verbo', 'suppositum potest uniri Verbo', 'actus meritorius potest fieri a solo Deo', quia per nullara istarum denotatur nisi quod propositio in qua praedicatur praedicatum de pronornine demonstrante illud pro quo subiectum supponit sit possibilis, et hoc est verum. Nam in ista propo- 70 sitione 'suppositum potest assumi', hoc subiectum 'suppositum' supponit pro hac natura humana, quia hace natura humana, ex hoc quod non dependet nec innititur alteri, vere est modo suppositutn, et ita 'suppositum' vere supponit pro hac natura, sicut 'album' in ista 'album currit' vere supponit pro Sorte, si Sorte sit albus. Sed demonstrando istam na- 75 turam humanam, haec est propositio possibilis 'hoc est assumptum a divino supposito', igitur haec est vera 'suppositum potest assumi', sicut haec est vera 'album potest esse nigmm', quia haec est possibilis 'hoc est nigrurn', demonstrando aliquid pro quo 'album' supponit; et tamen haec est impossibilis 'album est nigrum'. s o Similiter omnes tales sunt verae sub eodem sensu 'homo potest assumi', 'causaturn ab agente creato potest causan i a solo Deo', 'visum aSorte et Platone potest videri a solo Sorte' et huiusmodi. Et tamen istae sunt impossibiles 'homo est assumptus', 'causatum ab agente creato causatur a solo Deo', ‘visum a Sorte et Platone videtur a solo Sorte', et 85 Sic de aliis Secundo sciendum est quod tales propositiones de modo consimiliter se lubent ad suas singulares sicut propositiones de messe, et ideo impossibile est quod taus universalis sit vera vel necessaria vel contingens nisi quaelibet singularis sit vera vel necessaria vel contingens. 9 0 Similiter, sicut propositio de messe potest esse impossibilis non obstante quod quaelibet singularis sit possibilis, sicut patet de ista 'utrumque istorum est verum', demonstratis duobus contradictorlis contingentibus, 62 Deus om. B D
6
3
nonl ... De o l fi t a s ol o De o B a ' ] solo add. A
6 5
Ta m e n ] e t
praern. A C V ' 6 5 - 6 6 orni... impediat om. K 7 1 amura.] a V e rb o add. A ' B s u p p o s . 172 ohumanal m . C V C, ' add. s. lin. V ' 7 3 innit.1 u n i t u r I v e r e ] naturae A l 7 4 natura] humana et add. add. D 7 6 est propos. trp. B C V 4 sensu7om.9 K 8 2 causatum] c reatum A ' C V a lc ir eq au t io ]d ] i n c r e a t o 4 caus.] M c reamm A ' C I c re a t o ] causato A , 0171. A ' 8 5 c aus .] c reatur A ' C I a l s ol o add. I i l u d C ,l 87 Secundo] Te rt i o A ', om. A B Il est om. A ' B D I 8 8 i deo] i ta A 9 0 v era v el l om. A B C V " cI a u s a t o 91 propos .] universalis add. s. l i n. B , i m p . ] possibilis A 9 3 c ont. om. A l B D E a l b u m I ]c a u s a n ] u r b i e e ca cs n t u n it B C
DECATEGORICISAEQUIVALENTIBLIS HYPOTHETICIS
2
7
9
sic aliquando - quamvis raro - potest universalis de modo esse impossi95bilis et quaelibet singularis possibilis, sicut patet in ista 'utrumque istorwai necessario est verum', demonstratis istis Sortes fuit in a', Sortes non fuit in a' Haec universalis est impossibilis, et tamen quaelibet singularis est possibilis, nam haec est possibilis laec est necessario vera: Sortes fuit in a', et similiter alia est possibilis. 103 Pra e d i cta autem sunt intelligenda de aliis propositionibus modalibus, sicut de istis 'orrinis homo scitur a te esse animal', nam ad veritatem istius requiritur quod quaelibet talis sit vera 'ista est scita a te: iste est animal, et iste est animal', et sic de singulis. Et ideo haec est falsa de virtute sermonis 'omnis homo scitur a te esse animal' et ista similiter 'omnis homo 106ignoratur a te esse animal'. Et ita de multis aliis
[CAP. 11. DE PROPOSITIONIBUSAEQUIVALENT1BUS HYPOTIIETICIS QUAESECUNDUM VOCEM SUNT CATEGORICAE]
Dicto de propositionibus categoricis, quasi simplicibus, dicendum est de propositionibus aequivalentibus propositionibus hypotheticis. Et est sciendum quod quaelibet categorica ex qua sequuntur plures propositiones categoricae tamquam exponentes eam, hoc est exprimentes quid illa propositio ex forma sua importat, potest dici propositio aequivalens propositioni hypotheticae. Huiusmodi sunt, sicut dictum est p r i u s 1, propositiones exclusivae et exceptivae et reduplicativae. Huius io -e t i a m sunt omnes propositiones in quibus ponuntur termini connotativi e t relativi, sicut istae propositiones 'aliquod album currit', 'orrme album est corpus', 'omne agens producit aliquid', 'onmis quantitas est in loco'. 'omnis similitudo est qualitas' et huiusmodi. Ideo de istis est primo dicendum. 15 C i r c a quod sciendum est quod, sicut d i c t u m es t2, i l e terminus 94 de modo om. AD 9 5 et] non obstante quod I i n ] de Al/3D 9 7 tamen om. ABC V 100 Praec1.1 4 omnia praern. A' 1 0 1 esse] omne add. A 1 0 2 taus] illarum D 1 0 3 iste] Ole AlDI 105 ita] similiter est add. C V 4 CAP. 11. - 3 est] nunc add. D 4 de] aliis add. I 6 earn om. A' E 7 quid] aliquid quod D , Ola] ista ABE, om. D 8 Huiusm.] autem add. A' 9 red.] et add. A' C V I4' in1quibus] 0 ubi o I m1 n1 epropos. s ] om. All3DE t a alli quod] e omne s A' 1 2 orruaell aliquod D al bur a] quantum A' om ni s om. A' 1 3 huiusm.] et add. AEI 1 4 dicendum] sciendum C, secundo de exclusivis, tercio de exceptivis add. AlBE, quarto de reduplicativis add. (ultra) A' E 1 5 quorill primum AIBE
CAP. 11. —1 Supra, cap. 1, un. 69-76. 2
Supra, Parte I, c. 10, un. 38-94.
280
P
A
R
S
I I CA P . 1 1
dicimr proprie connotativus vel relativus qui habet quid nominis, hoc est definitionem unam exprimentem quid nominis, ita quod non potest sciri quid nominis ipsius nisi habendo orationem. Et mnc semper aliquid significat principaliter et aliquid secundario, sicut patet de istis 'album', 'calidum'; nam deftnitio 'albi' exprirnens quid nominis est 'habens albedinem' ve! 'infonnatum albedine' vel huiusmodi. Ita quod 'album' pro aliquo supponit quod est significan= vel consignificatum ipsius, e t aliquid signiftcat vel consignificat pro quo tamen non supponit, vel non oportet quod supponat pro eo etiarn si distribuatur signo universali, et hoc quantum est ex virtute distributionis. Et ita universaliter guando aliquid per aliquem terminum connotatur vel consignificatur, pro quo tamen talis terminus supponere non potest, quia nec de tali verificatur semper, tnlis terminus v e l est connotativus ve! relativus. Sicut iste terminus 'albura' secundum unum modurn dicendi significat principaliter albedinem, et tamen non supponit pro albedine sicut nec verificatur de albedine, nam haec est falsa 'albedo est alba', ideo iste terminus 'album' est connotativus ve! relativus. Similiter 'creans' significat vel consignificat creaturam pro qua non supponit; haec enim est falsa 'creatura est creans', ideo iste terrninus 'creans' est connotativus ve! relativus. Similiter dicendum est de 'simo' et 'cavo' et 'quantitate' et huiusmodi, secundum opinionem A r i s t o t e l i s 3. Orrmia enim ista connotant vel important aliquo modo aliqua pro quibus non supponunt. 'Quantitas' enim importat unam partem distingui loco et situ ab alla parte, et turnen pro tali loco vel situ non supponit; si turnen supponat, hoc accidit propter hoc quod quaelibet pars quanti est quanta. Quae autem sit proprie differentia inter nomen relativum et connotativum, a l i a s forte ostendetur 4 . 18 orati onem] defi ni ti onem I 1 9 p ri n c i p l pri mari o B a l i q u i d ] aliud D s ec tmd.] connotando add. A ' 2 0 albi om. A ' : nomi ni s ] al bum add. A ', albi add. I 2 0 - 2 1 habens _ i nform.] habere— i nformari B 2 1 v e l l ] et D I 2 2 q u o d ] n o n add. A i l K s i g n i f . v el cons•I c onnotativ um ve! significatum ipsius ve! connotarum, propter hunc terrni nurn 'al bum' quod est signifi catum v e! c ons ignificaturn ipsius K v e l om. B c o n o . ] significatum C, c o n n o ta n = I i ps i us ] illius C 2 3 cono.] sive cormotat add. A ' 2 5 ex ] de A B , i n C V ' v i rt u t e ] ventate I d i s t ri b . ] distinctionis I 2 6 cono.] significatur GI V 429-30 2 albed.] 7 al bum A 3 0 s upponiti pri nc i pal i ter add. K a l b e d i n e ] personalicer add. I 3 1 es t'] tterrránus a l i add. ] D 3 3 creaturam] illam B p r o . . . supp.] p ro qua tamen (!) A ', et tamen non supponit dproi easC t 3 r4 - 3 5 dicendum orn. A l B DE 3 5 cavo] c urv o I 3 6 Omni a] ideo B 3 7 aliqua] ialíab Bu 3t 9 o- 4 0 s i ... quanta orn. A 3 9 si] sed B t a m e n ] autem C V ' 3 9 - 4 0 propter hoc ] sideo C e V ', om. I 4 0 quod] qui a C I V " q u a n t i ] quanti tati s B I 4 1 p ro p ri e ] p ro p ri a C I V " m p 42 os tend.I d i c e tu r A l B e r t a 8 Cf. Pars 1, c. 44. 4 Una differentia, scilicet quod termino relativo vere et conu s t e venienter addi potest terminus obliquus, assignatur statim infra, cap. 12 un. 10-18. r m i n u s n
20
25
30
35
40
DE CATEGORICIS AEQUIVALEITTIBUS HY P OTHE TICIS
2
8
1
Istis suppositis sciendum est quod quaelibet propositio quae habet talem terminum, est habens exponentes exprimentes quid importatur 45per talem propositionem. Sed diversae propositiones babera diversas exponentes propter diversos terrninos connotativos vel relativos, et ideo sufficiet dicere de aliquibus, quia per illas potest sciri, proportionaliter, de aliis quomodo exponantur. Unde sciendurn est quod quandocumque in propositione ponitur 50concretum cui correspondet abstractum, importans rem informantem aliam rem, semper ad veritatem taus propositionis requiruntur duae propositiones, quae possunt vocari exponentes ipsius; et una debet esse in recto et alia in obliquo. Sicut ad veritatem istius 'Sortes est albus' requiritur quod haec sit vera 'Sortes est' et quod haec sit vera 'Sorti 55inest albedo'. Similiter, ad veritatem istius 'album currit' requiruntur istae duae 'aliquid currit' et i n e s t albedo'. Et ita est de aliis. Similiter, guando ponitur aliquod reladvum in propositione, requiruntur veritates plurium propositionum. Sicut ad veritatem isáus 'Sortes est similis Platoni' requiritur quod Sortes habeat aliquam qvulitatem et 60quod qualitatem eiusdem speciei habeat Plato. Unde ex hoc ipso quod Sortes est albus et Plato est albus, Sortes est similis Platoni et e converso. Similiter, si uterque sit niger vel mlidus, sine onmi alio addito ipsi sunt similes. Similiter, ad veritatem istius 'homo est quantitas' requiritur ista quod homo habeat partes et quod una pars distinguatur loco et situ ab ala. 65 S e d p o t e s t d u b i t a r i a n quaelibet propositio uráversalis habeat tales exponentes. Videtur quod sic, quia habet multas singulares: D i c e n d u m quod propositio universalis in qua p o n i = hoc sigrnum 'uterque' vel 'neuter' ex virtute propositionis aequivalet propositioni hypothedcae; sed illa in qua ponitur hoc signum 'nullus vel 'omnis' 70vel 'quilibet' non sic, quia quanivis habeat frequenter multas singulares, non tamen est hoc necessarium, quia sicut declaratum est p r i u s 5 ,haec est vera 'orrmis phoenix est', quamvis non sit nisi una phoenix. Proportionaliter praedictis debet dici de istis propositionibus 'nasus 43-48 Istis... ex ponantur om. I 4 3 est om. A ' C V 4 4 sufficiat 4 a b e A n ' , ssuffi ] cit B 5 0 c ut] tamen add. A 5 1 al i am] aliquarn B I 47 sufficiet] Ah , sufficeret p l u r e s 56 a l b e d o ] illud habet albedinem B 6 0 quodl om. A l l h o c om. A C V ' 6 2 calidus] candidus I, a d d . uterque B udd. D 6 3 horno] hoc add. A 6 4 hom o] hoc A ' di s t.] l i v i datur I 6 6 Vi dente] enim add. K ,1u qui a] iquaelibet q d add. ] C V ' m u l t a s ] propositiones add. I s i ngul ares ] propositiones C K V ' 67 Di cq.] est add.u A B E 6o 8 propos.1 d sermonis A ' 7 0 vel om. B I , quilibet] quibus I. om. B h a D add. D 7 2 una] unica D 7 3 P ro p ri et praem. A CV ", sicut de add. A , de add. I beati ut
Supra, cap. 4, lin. 94-95.
282
P
A
R
S
I I CA P . 1 1
est simus', 'homo est similitudo', 'homo est causa', et sic universaliter dia connotativa et relativa exprimendo. 7 5 Idem crian' potest dici de nominibus collectivis, cuiusmodi stmt 'nutnerus', 'motus', 'tempus', 'populus', 'exercitus' et huiusmodi, quia talia requiriunt veritatem plurium propositionum. Et est unum sciendum, seamdum opinionem A r i s t o t e l i s, quod nullus taus tenninus, scilicet nec connotativus nec relativus nec so collectivus nec negativus praedicatur per se vel in quid de pronornine demonstrante aliquam rem per se unam, tamen aliqua illorurn, vel otnnia, sunt species et per se in genere, sicut numerus est per se in genere quantitatis 6• Et quamvis talia, secundutn opinionem A r i s t o t e l i s, non prae- 85 dicentur per se de pronomine demonstrante unam rem, timen praedicantur i n quid de pronomine demonstrativo, sumpto cum termino illo c o = u n i . Sicut si haec sit per se et in quid Sortes est homo', ita erit haec per se et in quid 'iste numerus est numerus'. Et sirniliter est de istis laec similitud° est similitudo', 'iste motus est motus', et sic de aliis. 90 Tamen intelligendum est quod proprie et stricte accipiendo 'praedican per se et in quid', quod scilicet est necessario praedicari, sic nulla taus species 'homo', 'asinus', 'numerus' et huiusmodi praedicatur de aliquo per se et in quid, maxime in propositione de inesse et de praesenti, et hoc quia nulla talis est necessaria 'Sortes est homo', 'iste asinus 95 est asinus', 'iste numerus est numerus', 'iste motus est motus'. Sed accipiendo large praedicationem in quid et per se, guando scilicet praedicatum non connotat aliquid extrinsecum illi quod connotatur per subiecturn, sic tales praedicationes sunt per se et in quid 'iste homo est homo', 'iste asinus est asinus', 'ista similitud° est similitudo', et sic de aliis. i c e Sic igitur dicendum est quod ubicumque ponitur terminus connotativus vel relativus vel collectivus, semper talis propositio aequivalet alicui propositioni hypotheticae et potest exponi per plures exponentes. 74 simusl cavus A M E ,' causa] creatura K 7 5 l i l a] aliqua B, omnia I 7 6 etiam om. A 'l H culusm.] sicut B 7 8 requi runt] requi runmr B C V 4 u n u m om. A ' D A r i s t . ] eti am add. I 8 3 omni al nomi na A C V ' 8 6 tutam] al i quam A ' 79 ,89 iste] a d hic aC, dorn.d I .E t om. A l B D ' est' cm. A C V C V 0' : 4 i : add. l . Bl ] 9 2 et om. A C V ' nec es s ario cm. (cum tac.) C 9 5 - 9 6 asinus... add. A9 ' sic] ita sA 'Bi Dm , est v e s r ti l ] e asinus] angelus... angelus (etiam m o t u s ' ] et sic de aliis B 9 7 se] termi ni vs i e m n i tl i a t t e er lit:. 100) K 9 6 B connotativi e t relativ i aequipollent add. I 9 9 sic] sed A p ra e d i c . ] propositiones B I, timad caer. V ' a d d . p l 100 sintil. au l b er d o i. . . ualbedomA 1 0 3 ex poni per] habere (mg.) I p l u re s ] tales A B C I V A ]4 m o t u s l ] te a i u sl t t 8 Cf.o Aristot., Praediucamenta, cap. 6 (4b 22-25). n m t B C V s '
DE CA TE GORICIS AEQUIVALENTIBUS HY P OTHE TICIS
2
8
3
[CAP. 12. DE PROPOSMON1BUS IN QUIBUS PONUNTUR TERMINI NEGATIVI, PRIVATIVI ET
Non solum autem propositiones in quibus ponuntur termini connotativi vel relativi sunt aequivalentes propositionibus hypotheticis, sed setiam propositiones in quibus ponunmr termini negativi, privativi et infiniti sunt aequivalentes propositionibus hypotheticis, quia etiam ornnes tales termini sunt vere connotativi, eo quod i n eorurn definitionibus exprimentibus quid nominis debet poni aliquid in recto et aliquid in obliquo, vel in recto cum negatione praevia. io S i c u t definitio huius nominis Irmnateriale' est ista 'aliquid quod non habet materiam', et definido istius termini 'caecum' est ista c a rens visu quod natum est habere visum', et definitio istius termini 'nonhomo' est ista 'aliquid quod non est homo', et sic de aliis. Et ideo quilibet terminus talis est vere connotativus, quamvis non quilibet talis sit 15relativus, eo quod aliquando terminus tnlis potest de aliquo verifican, quamvis terminus obliquus sibi non possit vere et convenienter addi, sicut angelus est immateHalis, e t tamen non oportet quod 'alicuius imrnaterialis' sit nec 'alicui irmnaterialis', et sic de allis °Miquis. Quaelibet autem propositio talis in qua ponitur terminus talis, duas 20ad minus habet exponentes, et aliquando habet plures; quod faciliter videri potest videndo defmitionem exprimentem quid nominis ipsius termini. Unde quaelibet propositio in qua ponitur terminus infinitus habet duas exponentes: unam affirmativam, in qua iste terminus 'aliquid' in singulari vel in plurali, vel aliquis alius terminus aequipollens tali, 25subicitur vel praedicatur. Unde ista 'asinus est non-homo' aequivalet isti 'asinus est aliquid et asinus non est homo'. Similiter ista 'angelus est irnmaterialis' aequivalet isti 'angelus est aliquid et mgelus non habet materiam'. E t hoc est intelligendum guando terminus tnlis negativus nihil significat negative nisi quod terminus oppositus significat affir30mative. Quod dico ad excludendum istam instantiam: ista enim copuCAP. 12. - 3 pontusturl tales add. I
3 - 4 connot.1 affi rmativi add. A 'D I
4
vel] et I
5
po-
nuntur] tales add. I negati v i ] connotativi CV ', orn. AB 6 sunt aequiv.] aequipollent B 1 0 Sicut & f . ] defi ni do mi na A ' D h u i u s ] istius A ', filias B 1 1 istius] illius B , huius I t e rm i n i ] nominis C, orn. A B E V " 1 2 quod] et I. aptum add. A ' , i l l i u s B , huias I 1 3 E t orn. C I V 4 i d4 e talist] o o r n add. . A 'B, 1 terrninus B 1 6 t e rm ] talis y ' 1 7 sicut] clicitur quod add. B e s t ] sit B 18 alicul] 1 1 k orn. A 'l t e rm i n a s ] est add. B, orn. DI t a l i ] ei C 2 5 asinus] angelus (ita et infra) A C K V ' 2 6 isti] tl iatil, ! I 2 B 7 angelust] i l l ud A 2 9 oppositus] appellativus K 3 0 istam] illam B , °no. A ' i n s t . ] i m m a aliam I , ista enim] quia ista A 'E , pro ista B, quod ista D I t . ] m a t e r i a l i s
284
P
A
R
S
11 CA P . 1 2
lativa 'essentia divina est aliquid et non est genita' non aequivalet isti 'essentia divina est ingenita'. Ex isto patet quod de virtute sermonis ista est negarla 'chirnaera est non-homo', quia habet unam exponentem falsam, scilicet istarn 'chimaera est aliquid'. Sirniliter si nullus homo sit albus, haec est neganda de vir- 35 tute sermonis 'homo albus est non-homo', quia ista exponens est falsa 'homo albus est aliquid'. Et s i d i c a t u r quod, secundum A r i s t o t e l e m l , alterum contradictoriorum dicitur de quolibet; si igitur chimaera non sit nonhomo, igitur chimaera est homo: 4 0 D i c e n d u m est, secundum intentionem A r i s t o t e l i s, quod non de quolibet termino significative sumpto dicitur alterum contradictoHorum incomplexorum, sicut de hoc nomine ‘chimaera' significative sumpto nec dicitur 'homo' nec 'non-homo'. l'amen de onmi termino supponente significative, non includente aequivalenter aliquod 45 syncategorema vel aliam deterrninationem, de quo praedicatur vere 'ens' vel 'aliquid', dicitur alterurn contradictoriormn. Unde si haec esset vera 'chimaera est aliquid', altera istarum esset vera 'chimaera est homo', 'chimaera est non-homo'. Et ideo concedendurn est quod non de quolibet significative sumpto dicitur alterum contradictoriorum, tamen hoc non so obstante de quolibet tali quidlibet vere affirmatur vel vere negatur. E t hoc intendit A r i s t o te l e s guando dicit 2 : "negado'', vel D e qet udeonullo l i eorum b e tambo. Unde quamvis nec 'homo nec a'non-homo' l r m dicatur a dedchimaera, o tamen homo vere affirmatur vel negatur de chimaera, unde altera istarum est vera 'chimaera est homo', 'chimaera 55 non est homo'. Sirniliter altera istarum est vera ‘chimaera est non-homo', 'climaera non est non-homo'. E t sic de istis 'homo albus est homo', 'homo albus non est homo', 'homo albus est non-homo', 'homo albus non est non-homo'. 31 non est] est non B g e n i t a l quae add. B sam] affi rmativam C V ' i s t a m ] ista y ', om. B
3 3 3 5
isto] ista I sit] esset A '
3 4
ex p.] affirmativara asid. A fi al -
3 5
neganda] simpliciter add. A
36 istal aliquis B ' falsa] scilicet add. B 3 7 aliquid] animal B 3 8 sec. Ari s t. trp. p. quolibet ((in. 39) DI , om. B 4 0 i g i m r] hac e e ri t concedenda D , om. C I V " 4 5 term i no] tal i C V ' s u p p l sumpto A '
4 6
veli aliquam asid. A 'B a l i a m ] aliquam C I • quo] qua B
5 0
signif.] significato I
51 qui dl i bet] quodl i bet A A 1 add. A ' 5 3 vel] et C V ' ' negano] vera asid. I c o ru m ] modem A I DI 5 4 tamen om. B D h o r n o ' ] BEB , vqe u l i add. b e Ct D 5 5 is tarum] M a r = B D I 5 7 n o n ' s. (i n . A ' , om. I s i c ] sirniliter hoc l i iv ere I V ' , A ', est add. D 5 8 horno'] en modem modo de istis add. A IE 5 9 n o n ' om. I e n s q u i d l i notam q u e continuo sequitur. 2 Aristot., Topica, VI, c. 6 (1431) b e ' Vide t a15-16).d d . A ' , c r
DE CATEGORICIS AEQUIVALENTIBUS HY P OTHE TICIS
2
8
5
60 Q u o d autem neutra istarum sit vera 'homo albas est homo', 'homo albus est non-homo', posito quod nullus homo sit albus, potest ostendi: nam si haec sit vera 'homo albus est non-homo', cum sit affirmativa oportet quod subiectum supponat pro aliquo. Quo dato quaero: pro quo supponit ? Non pro voce nec pro conceptu, cum supponat significative et non materialiter neque simpliciter; igimr supponit pro aliquo alio. Et per consequens iste terminus 'homo albus' significative sumptus praedicaretur de pronomine demonstrante illud pro quo supponit, et per consequens haec esset vera 'hoc est homo albus'; quod est manifeste falsum. Quia si sit vera, aut demonstratur ens aut non-ens. Si ens, ergo 70aliquod ens esset homo albus, quod est contra positutn; si non-ens, igitur aliquod non-ens esset homo albus, et per consequens esset album, quod est manifeste falsum. Et ita patet quod haec est falsa 'homo albus est non-homo', si nullus homo sit albus. Et per eandem rationem possunt consimiles probari esse falsae.
[CAP. 13. DE PROPOSITIONIBUS AFFIRMATIVIS I N QUIBUS PONUNTUR TERMINI PRIVATIVI QUI NON SUNT AEQUIVALENTES INFINITIS]
Quamvis propositiones in quibus ponuntur termini infiniti vel eis aequivalentes non habeant nisi duas exponentes, tamen propositiones saffirmanvae in quibus ponuntur termini privativi, qui non sunt aequivalentes terminis infmitis, piares habent exponentes quam duas. Unde ista 'iste est caecus' habet istas exponentes 'iste est aliquid', 'iste est natus videre', 'iste per naturam numquam poterit videre'. De talibus autem non potest dari certa regula, quia secundum varietatem terminorum io talium, propositiones, in quibus ponuntur, diversirnode debent e x - Unde ista 'Sortes est caecus' habet exponentes illas quae dictae sunt. p oIsta n i autem . propositio Sortes est fatuus' habet istas Sortes est aliquid' et Sortes non habet sapientiam quam deberet habere'; cum hoc tamen stat quod possit habere sapientiarn. Unde ista stant simul 'Sortes est 15 fatuus vel insipiens' et Sortes per naturarn potest esse sapiens'. Sed ista 60 istarurn] Manan A' BD 6 2 non Qm. I 6 4 N on] nec V' 11 nec] non I 6 5 neque] 69 dem.] detur I 7 0 si] sit add. B 7 1 essetl] nec I 6 8 albus] demonstrando illud add. A est I ,! essetl] hoc add. I 7 2 est'] etiam add. D 73 nullus] non I possunt] possent CD CAP. 13. - 4 non om. A 5 affirm. om. A' ponuntur] tales add. I,' qui... stmt om. A i, qui] quae C 7 istas] duas IK 8 poterit videre] videbit A' 9 certa] talis A II quia] quod C V' 9 varia.] variationern AC V Y' fi l as ] duro K 1 2 Sortesl] iste A 1 3 et om. 4 A'1B 1 S o r t e s ] i s t
286
PARS I I CA P . 1 4
non stant sima! Sortes est caecus' et 'Sortes per naturam potest esse videns'. Et ita patet quod alias exponentes habet una propositio et et tamen in utraque ponitur terminus privativus. Quinliter autem diversimode tales propositiones debeant exponi, faciliter videri potest si accipiantur defmitiones exprimentes quid no- 20 minis illorum terminorum privativorum et ex eis formando exponentes.
[C AP. 1 4 . D E PROPOSITIONIBUS I N QU IBU S PON U N T U R EIGM EN T A QUD31.3 N I H I L CORRESPONDET E X PAR TE R EI: Q U O M O D O D EBEN T E X P O N I
Sicut propositiones in quibus ponuntur termini negativi et privativi habent plures exponentes, ita propositiones in quibus ponunmr figmenta, hoc est in quibus ponuntur termini ficti quibus nihil correspondet a 5 parte rei tale quale finguntur significare, plures habent exponentes. Tales enim termini vere sunt connotativi, nec aliquid imaginabile per eos significatur nisi vera res quae est in actu vel esse potest vel saltem potuit fuisse vel fuit in actu. Unde sicut termini negativi et privativi nihil significant nisi quod significatur per terminos positivos, 10 quamvis illud idem quod significatur per terminum affirmativum positive e t construendo vel affirmative, significetur per terminum negativum vel privativum non construendo sed ¿estruendo vel negando, secundum modum loquendi A n s e l m i 1, ita per tales terminos fictos, cuiusmodi sunt ‘chimaera', 'tragelaphus', 'vacuum', 'infmitum' et huius- 15 modi, nihil significatur nisi quod significatur per terminos dios, sicut patet ex defmitionibus exprimentibus quid nominis eorum. Tamen non eodem modo significantur res per istos terminos et alios, sed sic signift18 utraque] parte atid. I sitiones add. A'
1 9 divers. Qm. Al l i debeant] debent C I
2 1 formando] propo-
CAP. 14. - 3 Sicut] autem add. A 7 vete] mere A' i corulot.] termini adii. I al i qui d] aliquod BCENT 4 positivum add. B, positivum afftrmative add. AA' E, vel per terminum add. (ultra) A' E 1 1 - 1 2 affirm. 8 posa. cm. AB 1 2 et] in AC IV, vel Il , om. B v e l affirm. om. AA' BE 11signif.] significatur C D IV terminum] vel add. C 1 3 privat.] negative add. AE n o n constr. om. AB ,¡ sed] et hoc A, om.B v e l v , e1 4 negando om. BI 1 4 Ans.] Arist. I ;1ita] quod add. A 1 8 sic] illo modo D, sicut I r a ] u CAP. 14. - 1 Anselmus, De casu diaboli, c. 11: "Significat enim removendo, et n non significat constituendo. Ilac ratione 'nihil' nomen, quod perimit omne quod a est aliquid-. et destruendo non significat n ih il sed aliquid, et constituendo non A significat aliquid sed nihil" (ed. F. S. Schmitt, I, p. 249). I B I K
DE CATEGORICIS M QUI V A L E NTI B US HY P OTHE TICIS
2
8
7
cantur per alios quod pro illis rebus alii termini supponere possunt, isti autem termini non possunt pro eis supponere, sicut nec deftnitiones exprimentes quid nominis eorum. Unde non est imaginandum quod sicut sunt quaedam entia significata per tales terminos 'homo', 'animal', longurn', 'breve' et huiusmodi, ita sunt quaedam non-entia et impossibilia, distincta totnliter ab entibus, significata per astales terminos 'chimaera', 'hircocervus' et huiusmodi, quasi esset unus mundus ex impossibilibus sicut est unus mundus ex entibus. Sed quidquid imaginabile significatur per hoc nomen 'chimaera' significatur per aliquem terminurn de quo in propositione de messe vel de possibili praedicatur esse; tamen hoc nomen 'chimaera' pro illo non potest supponere. 30Propter quod quaelibet propositio affirmativa, i n qua subicitur hoc nomen 'chimaera' significative sumptum vel praedicatur, vel aliquid consimile, est falsa de virtute sermonis, quia habet aliquam exponentem falsam. Ista enim est falsa de virtute sermonis 'chimaera est non-ens' et quaelibet consimilis, quia quaelibet taus habetastasexponentes tchimaera 35est aliquid' et e s t non-ens', quarum prima falsa est. Et s i d i c a t u r : numquid ista est vera 'chimaera est chimaera'? Videtur quod sic, eo quod praedicatur idem de se, et B o e t h i u s a dicit quod nulla propositio est verior illa in qua idem de se praedicatur: D i c e n d u m est quod de virtute vocis ista est falsa 'chimaera est 40chimaera' si termini supponmt significative, eo quod falsum implicaran Et ad B o e t h i u m dicendum quod B o e th i u s intendit quod nulla propositio in qua aliquid praedicatur de aliquo est verior illn qua idem praedicatur de se. Quia tamen ista est negativa, aun ista stat quod nulla sit vera: nec illa in qua idem praedicatur de se nec illa 45qua praedicatur aliud. Si tamen illa esset vera in qua de aliquo praedi21 eorum ] i ps orum A 1 19 quod] per quos I 2 0 sicut] sed B , om. 1 i m a g . ] bile I 2 3 calidum I • breve om. A B s u n t ] sint C I V a g i n a 4 q u aal i um s iadd. ] B p o s s i b l impossibili A i2 m rse D 2 2 58 aliquem] 9 i l l ol eo A l 3 1 v el l om. B I q u a r e I aliquid] al i quod B CD1 1 2 7 2 V i3detur] 3 eni m add. C K V i d e t u r. . . quoc ill c um i n ipsa A l D e o quod] qui a B 3 8 propos .] 37 i m a g . ] Ipraedicatio s t a I l 3 9 v i rtute] v entate I v o c i s l sermonis B i s ra l haec A ', om. D 4 0 s i ] ets i I i m a g i n a h a e c 43 i dem] taus I i negar.] necessaria K '1 c um is ta A ' 2 o m . C I 4 4 3 4 n e c l i s2Boethius, t In itbrum De interpretatione, ed. la, II: "Quod si hoc est, verior est n i s i a s ] I propositio quae affirmat quod secundum se est quam illa quae affirmat quod ea t a l secundum accidens est. Est autem secundum se bonum esse quod bonum est, e s A secandam accidens yero malum non esse quod bonum est" (PL 64, 387 C-D); fere 3 eadem ed. 2a, VI (PL 64, 628 B-C). 6 n u m q u i d ]
288
P
A
R
S
I I CA P . 1 5
catur aliquid, illa esset vera in qua praedicatur idem de se. Sicut si haec esset vera 'chimaera est aliquid', haec esset vera 'chimaera est chimaera'. Et ita nulla propositio in qua praedicatur aliquid de hoc nomine 'chimaera', significative sumpto, potest esse verior illa i n qua hoc nomen 'chimaera' praedicatur de se ipso. Cum hoc tamen stat quod nec illa nec so ista sit vera.
[C AP. 1 5 . D E PROPOSM OND3US C ATEGOR IC IS I N QU IBU S PON IT U R HOC PR ON OM EN ' Q U I ]
In quacumque propositione, quae secundum vocem est categorica, ponitur hoc relativum 'qui', illi dandae sunt plures exponentes, quia quaelibet aequivalet uni copulativae. Tamen aliter dicendum est de tali 5 propositione guando est universalis et guando est particularis, indefinita vel singularis Quando enim tnlis proposiáo est particularis vel indefmita vel singtilnris, semper illa propositio aequivalet uni copulaávae ex duabus propositionibus, compositae ex antecedente et hoc pronomine relativo 'illud', vel nomine proprio, et altero extremo, nulla variatione alia acta. Sicut ista 'homo, qui est albus, currit' aequivalet isti 'homo currit et ille est albus' sive isti 'homo est albus et ille currit'. Similiter ista 'Sortes, qui currit, disputat' aequivalet isti 'Sortes currit et Sortes disputat'. Sed si taus propositio sit universalis, ipsa est distinguenda secundum amphibologiam, eo quod potest habere duplicem sensum. Unus sensus15 est per quem denotatur quod de quocumque dicitur illud totum quod praecedit verbum principale, quod de eodem dicitur praedicatum, e t non plus denotatur. Et iste a m u l t i s l vocatur sensus compositionis, vel est converábilis cum illo sensu. Alius sensus est per quem denotatur quod illud quod sequitur hoc incomplexurn 'qui' praedicatur universa- 2o 46 aliquid] aliud BD V' , aliquod E 11 fila] ista ABEI 4 7 essetl] sir A' D es s etl l est AI D 48 ita om. C V' nul l a] ila A, aliqua K 5 0 chimaera mg. BV' , Qm. D II timen om. AC V' CAP. 15. - 3 quac.] autem add. A' D I c at egl in qua add. D 5 quaelibet] talium add. A' , taus adj. BD 6 guando est om. AI1Ipartic.] vel adj. A 1 B 9 compositael compositis BD, hypotheticis K, scilicet add. A' B 1 0 et om. C V' 1! variar.] om. varietate7 CV' 1Q 2 u ille'] D a iste n AE d ou v e ] vel A 1 Bn 1 i4 Sed] 1 1 8 Et] quod I i ste] sensus add. B com pos.] compositus A' B, propoeiste m Sitráliter ] sitionis t i ]i1 9i asensu] s t scilicet e compositionis add. e s t om. A 2 0 pesad.] ponitur B q1 3 i usC V' Mu I a ! n i d l ol e ] gA l i . t15. -e ' V id e ex. gr. Petrum Hispanum, Summulae Logicales, tract. VIII, D C A 8.10 (ed. E cit., p. 95). 8n. u1 n3 i S o r t e s l ]
DE CATEGORICIS A E QUIV A LE NTIB US HY P OTHE TICIS
2
8
9
liter de antecedente, et quod similiter praedicattun praedicatur universaliter de eodem. Verbi gratia per istam 'omnis homo, qui est albus, currit' in uno sensu denotatur quod de quocumque dicitur hoc totum 'homo qui est albus' quod de eodem dicitur hoc praedicatm-n 'currit'. 25 E t tunc ad veritatem taus requirunmr duae propositiones, scilicet quod 'aliquis homo est albus' et 'quilibet taus homo currit'. In alio autem sensu denotatur quod istae duae sunt verae 'omnis homo est albus' et 'miras homo currit'. Verumtamen sciendum est, sicut dicetur i n f e r i u s 2, quod quan30doque est relatio non personalis, et tunc non oportet quod in copulativa correspondente idem habeat in utraque eandem suppositionem. Quandoque autem est relatio personalis, et tunc debet habere eandem suppositionem.
[CAP. 16. DE PROPOSITIONIBUSREDUPLICATIVIS IN QUIBUS PONITUR HAEC DICTIO ' IN Circa propositiones Q reduplcativas U A N est primo sciendum quod illa T U M ] in qua ponitur haec dictio 'i n quanpropositio vocatur reduplicativa
5turn', vel aequivalens, e t tenetur reduplicative; quia secundum a l iq u o s l potest aliquando teneri reduplicative, et tunc facit propositionem reduplicativam, et potest aliquando teneri specificative, et tunc non facit propositionem reduplicativam. Secundo sciendum quod in propositione reduplicativa ipsa reduplilo catio, scilicet haec dicto 'i n quantum', vel aequivalens, aliquando est 21 antec.] consequente K , q u o d om. A '
2 3
dic itur] praedicatur A 'B
om. q u o d om. A A ' d i c . ] praedicatur A ', dicatur D
2 5
2 4
homo] albus add. I,
tunc om. A C V ' , v eri t.] quoque add. C
26 et] quod add. A A 'E q u i l . ] orzmis A h o m o ' om. A a l i o ] isto B 2 7 duae om. A ' s u n t ] sicut D V ' 29 scienc1.1 dicendum C V ' i est] quod B, om. C I V 4 2 9 - add. 3 0 A ' 3q 1 u- 3 a3 Quandoque... n t i . ] suppositionem orn. (hom.) A 3 2 habere] i n utraque propo,sitione a lB D i q u a n d o add. C V ' CAP. 16. - 14 poni tur] est B 5 s'el] ci add. I e t l si add. B 5 - 6 aliquos] grammaticos add. K 3 u r u add. eA E 9 - 1 0 ipsa... scil. om. 9 Sec.] tSecundum CaV ' s c i q end.] est ]
2 Cf. infra, cap. 32; sed de suppositione ibi non agitur. CAP. 16. - 1 Inter T'os Duns Scotus, Quodlibet, g. 3, nn. 11-14 (ed. Wadding, XII, 78s.), ubi multa alia habentur de reduplicatione; Gualterus Burlaeus, De puntate artis logicae tractatus brevior, pars I (ed. cit., pp. 250s.); Tractatus longior, pars III, c. 3 (ed. cit., pp. 175-90).
OCKHAM, SUMMA LOGICAE
1
9
290
P
A
R
S
I I CA P . 1 6
affirmata, quia scilicet negatio non praecedit eam, et anclando est negata, quia scilicet negado praecedit eam, sicut hic Sortes non currit in quantum est homo'. Si autem reduplicado non sit negata, vel hoc est in propositione affirmativa, sicut hic Sortes in quantum homo est risibilis', vel in propositione negativa, sicut hic Sortes in quantum homo non 15 currie. Primo igitur videndum est quid requiritur ad veritatem propositionis affirmativae reduplicativae; secundo quid ad veritatem propositionis negativae, in qua tamen reduplicatio non est negata; tertio quid requiritur ad veritatem propositionis in qua reduplicatio est negata. 2 0 Circa primum sciendurn est quod talis propositio potest distingui, eo quod potest esse reduplicado gratia concomitantiae vel gratia causae. Si fíat reduplicatio gratia concomitantiae, tunc ad veritatem ipsius requiruntur quatuor propositiones tamquam exponentes eam: una, i n qua praedicamm principale vere praedicetur de subiecto principali; alia, 25 in qua illud super quod cadit reduplicatio praedicetur de subiecto principali; tertia, i n qua praedicatum principale praedicetur de illo super quod cadit reduplicatio universaliter; quarta erit una condicionalis vera, ab illo super quod cadit reduplicado ad praedicatum principale, illo modo quo ab inferiori ad superius dicitur esse bona consequentia et quo 30 modo dicitur quod ex uno convertibiliurn sequitur reliquum. Verbi gratia ad veritatern istius 'Sanes in quantum homo est coloratus' requiritur ventas istius 'Sortes est coloratus' et istius Sortes est homo' et istius 'omnis homo est coloratus' et istius 'si homo est, coloratus est' vel istius 'si a est homo, a est coloratum'. Et quia taus condicionalis est falsa 2 ideo , 35 taus reduplicadva 'Sortes in quantum homo est coloratus' est similiter falsa, quia scilicet habet unam exponentem falsam. Si autem reduplicado fiat gratia causae, tunc ad veritatem taus re11 affi rmata] affi rmativa (i ta et infra) B CI, aliquando est negativa; afi rmati v a add. C e s t Qm. C I V " 12 quia] guando A ' 1 3 - 1 4 hoc ... propos ] hace est propos itio I 1 4 hi c ] hace y ' 1 5 vell et I, hoc est add. / V D 11 i n propos .] aliquando propos itio est I
1 6
c urra] est el add. mg. risibilis I
1 8
red.]
et add. B q u i d ] re q u i ri m r add. D 1 9 terti o] v i dendum est add. A ' 2 0 propos .] reduplicativae add. A ' D 2 1 es t] p ri m o add. B D 2 3 fíat] fueri t D 1, fi at red. cm. A ' 2 4 tamquam] u t I 25-26 ala._ qua] secunda quod I
2 7
tenia] alia A
2 8
quod] quo A ' e r i t ] est I
principalis D d i o ] en B I 3 0 - 3 1 quo modo] i l l o modo quo A '
3 2
2 9
istius om. A ' V '
pri nc i p.]
3 5
falsa]
CCadd. C V " 3 6 taus] propos i ti o add. D 3 6 - 3 7 s i mi l i ter] s impfi c iter A I D V 4 A ' 11 3 ex7p.] simpficitez s c i add. ] , A ' 3 o8 taus m ] propos . A itionis add. A l D
2Rationem falsitatis huius condicionalis assignat quidam lector codicis V in margine, 4 dicens: "Nota hanc condicionalem esse falsam, quia per potentiam Dei homo potest esse sine colore, sicut forte dicendum est de Christo in Eucharistia".
DE CATEGORICIS A E QUIV A LE NTIB US HY P OTHE TICIS
2
9
1
duplicativae, praeter quatuor praedictas exponentes, requiritur quod 40illud super quod cadit reduplicatio exprimat causam importan per praedicatum, vel quod sit illud cui primo inest praedicatum principale, vel quod i i i prius insit praedicatum principale quam pronomini demonstranti illud pro quo subiectum principale supponit. Sicut per istam 'isosceles i n quantum triangulus habet tres' etc. denotatur quod isos45celes habet tres etc., e t quod isosceles est triangulus, et quod orrmis triangulus habet tres etc., et quod si aliquid est triangulus, habet tres etc., et simul cum hoc quod hoc praedicatum 'habere tres' prius verificetur de triangulo quam de isoscele, i l l o modo quo logicus utitur 'priori' et 'posteriori', quae sunt condiciones propositionum. Similiter so per istam 'ignis in quantum calidus est calefactivus' denotantur praedicta, et ideo est vera. Similiter ista est vera 'homo in quantum habens animam intellectivarn est susceptibilis disciplinae', quia - praeter quatuor exponentes - anima intellectiva est causa disciplinae, et hoc extendendo nomen causae ad subiectum alicuius; quod sufficit ad veritatem taus ressduplicativae. Sed ista 'homo in quantum risibilis est susceptibilis disciplinae' est falsa, quamvis sit vera si fiat reduplican° gratia concomitantiae; et hoc quia praedictae quatuor exponentes sunt verae. Ex praedictis potest colligi regula talis quod a propositione reduplicativa ad suam praeiacentem est semper consequentia formalis, et hoc 6oquia semper sua praeiacens est una exponens reduplicativae, e t ideo sequitur formaliter 'homo in quantum animal est sensibilis, igitur homo est sensibilis'; sirniliter 'ignis in quantum calidus est calefactivus, igitur ignis est calefactivus'. Ex istis sequitur quod multae propositiones, quae a m u l t i s a conceduntur tam i n philosophia quarn i n theologia, sunt simpliciter falsae de virtute sermonis. Cuiusmodi sunt tales 'creatura in quantum est in Deo est realiter divina essentia', 'Pater et Filius spirant in quantum 40 quod] quo A ' D i m p o rt a d ] importarais B, i mportatam K 4 1 quod] aliquod A 4 2 quaml in quantum B II p ro n o m . ] propos i ti oni C V ' 4 3 subiecturn] praedicatum A 4 4 tres] angulos add. A 'B E e t c . ] etiam B , et tamen C, orn. I ,! denot.] e t dernons tratur B , re q u i ri tu r I 4 5 t re s ] angulos A B E 4 6 etc . orn. A A ' B E 4 7 s i mul ] s i mi l i ter A l l 3 C I V 4 h etc. o cadd. ] A ' l 4 y8 logic us B ] Boethius , i r ] cl o q u i tu r d e I 4 9 s unt] consequentes I tres] B hu t i m C , o r n . cond.] contradictiones B 5 2 quatuor] propositiones add. B 5 3 hoc extenci.] hi c ex tendo C 54 causae] c ommune I t a u s ] istius I 5 5 quantum] homo add. C 5 7 anal etiam V 4 add. 6 0C h e ts om.u A aC V ] una 4 quam] 6 2etiarn add. A ' 6 7 est" rep. Ci l real i ter otn. A ' 65 s i m a . ] s e q u i t u 8Cf. Petrus Lombardus, Sententiae in IV libris distinctae, I, d. 36 (Spicilegium r Bonaventurianum a d d . IV, Grottaferrata 1971, 258-63) eiusque commentatores. D 6 2 6 3 i g i t
292
P
A
R
S
I I CA P . 1 6
sunt unum', 'homo in quantum creatura non est ens', 'obiecturn in quantum intelligibile habet esse diminumm' e t huiusmodi, quia omnes tales habent aliquam exponentem falsam. Et eodem modo, proportio- 70 naliter, dicendum est de consimilibus. Et si aliquae tales propositiones vel consimiles inveniantur i n auctoribus, sive S a n c ti s sive p h i l os o p h i s 4, exponendae sunt, quia auctores frequenter loquimmr non de virtute sermonis, sicut patet intuenti libros eorurn. Per praedicta possunt solvi talia sophismata 'aliqua in quantum con- 75 veniunt differune, 'aliqua in quantum differunt conveniune. Nam accipiendo 'convenire' secundum quod verificatur de orrmibus exsistentibus in rerum natura et 'differre' pro omnibus quae quocumque modo differunt, hoc est sunt et non sunt idem, sic omnes tales et consimiles verae sunt si fiat reduplicatio gratia concomitantiae, quia sicut manifeste patet, so quatuor praedictae exponentes tnlium sunt verae. Si autem fiat reduplicado grada causae, sic sunt falsae, nam 'convenire non prius convenit nec dicitur de differendbus quam de convenientibus, nec etiam importat causam talem, ideo falsae sunt, sic accipiendo eas. Sedsecus est de istis 'aliqua in quantum stmt simula, sunt dissimilia', 'aliqua in quantum sunt dissimilia, sunt similia', nam ista consequentia non valet 'ista sunt similia, ergo sunt dissimilia', nec e converso. Nec etiam sequitur “conveniunt i n hoc praedicabili 'dissimile', igitur sunt similia'', quia ad hoc quod sint similia requiritur quod habeant qualitates eiusdem speciei specialissimae. 9 0 Alla regula est quod arguendo ab inferiori ad superius sine distributione a parte subiecti principalis, est bona consequentia. Unde ista consequentia est bona 'Sortes in quantum homo est risibilis, igitur animal i n quantum homo est risibile', quia impossibile est exponentes 68 non est] est non K om. A '
7 4
6 9
et huiusm. Qm. B I
7 0
E t orn. A C V " 7 1 - 7 2 propos .... coas.
sermonis] sed magis ad bonum intellec tum add. D
e o r u m ] sed magis ad bonum
intellectum , , i n t . ] inspicientibus B 7 8 di fferre] di fferunt B 7 9 est] quae add. A ' D s i c ] sicut B 8 2 c onv enire] pri us convenit D 8 2 - 8 3 convenire... COEIV. n a m 'pri us c onv enit', 'n o n prius o3nvenie di c i tur de differentibus plus quarn de convenientibus K contingit C
8 3
8
2
prius ] plus A c o n v . ]
nec l] v el B n e c ' ] e converso nec (et D ) add. A l E D 'I eti am] n o n add. D , om. I
84 causam] ta m e n C
8
5
secus] s ic n o n A ,1 istis] hi s A ' , i l l i s C V ' a l i q u a . . . similia del. A '
85-86 s i m i a ._ s untl om. C V ' 8 8 s equi turl i s ta add. p r a e d i c . dis s im.] praedic ato s i mi l e B 89 sint] sunt A B C E V 4 r e q u i o p o r t e t 4 No n paucas auctoritates d e hac re adducit Matthaeus ab Aquasparta, B 3Quaestiones 4 disputatae de productione rerum, g. 2, ubi quaerimr: " Utru m omnis entih o m tas secundum rem et secundum veritatem sit in Primo ente" (ed. G. Gál, o ] theca Franciscana Scholastica Me d ii Aevi X V II, Quaracchi 1956, 26-52). a n i m a l K
DE CATEGORICIS AEQUIVALENITIBUS HY P OTHE TICIS
2
9
3
95antecedentis esse veras sine exponentibus consequentis; et hoc sive fiat reduplicatio gratia concomitanáae sive gratia causae. Similiter, arguendo a parte praedicati principalis est bona consequerida. Sed arguendo ab illo super quod cadit reduplicatio ad suum superius, est fallacia consequentis, sicut hic 'Sortes in quantum homo est 100risibilis, igitur Sortes in quantum animal est N a n i si ista consequentia esset bona, sequeretur quod ista consequentia esset bona 'omnis homo est risibilis, igimr °trine animal est risibile', per istam regularn: guando reduplicativa infert reduplicativam, exponentes antecedentis inferunt exponentes consequentis. 105 V e r u m ta m e n sciendurn est quod aliter posset aliquis u ti talibus propositionibus, non de virtute sermonis; et tunc possent negari tales consequentiae. Et sic respondendum esset ad auctoritates si invenirenmr dicere oppositurn alicuius istorurn. Secundo videndum est principaliter de reduplicativa negativa, i n lio qua tamen reduplicatio non est negata, cuiusmodi est talis propositio 'homo in quantum rationalis non est asinus'. Et est sciendum quod taus propositio reduplicativa, si fiat reduplicado gratia concornitantiae, habet quatuor exponentes: duas negativas et unam affirmativam et unam condicionalem. Affirmativa exponens est us illa in qua illud super quod cadit reduplicatio vere affirmatur de subiecto principali. Negativarum exponentium una est praeiacens illius propositionis reduplicativae, i n qua scilicet praedicatum principale negatur a subiecto principali; alia negativa exponens est illa in qua praedicatum principale negatur ab illo super quod cadit reduplicatio universaliter 120sumpto. Condicionalis est illa in qua a positione illius super quod cadit reduplicado sequitur negatio praedicati principalis. Sicut ista 'homo in quantum risibilis non est asinus' habet istas exponentes 'homo est risibilis', 'homo non est asinus», 'nullum risibile est ashms', 'si aliquid est risibile, ipsurn non est asinus'. 125 E t propter hoc tales falsae sunt de virtute sermonis logicus in quantum logicus diffet a grammatico', quia ista exponens est falsa 'omnis logicus differt a grammatico'; 'album in quanturn album differt a dulcV 97 pri nc i p.] a b i nferi ori ad superius A 'B D 9 9 fallacia c oas .] fals a conscquentia B h i c otn. A C V 4 tunc add. A I D c o m . ] etiam add. A ' 1 0 2 risibile] et add. r e g u l a m ] quod add. A , quia add. C V ' 1 0 107 esset] est a u c t i auctores A B C Y ' i n v . ] auctores add. A ' 1 0 9 princip. om. A ' 1 1 0 n e 0 gata] B 1 1 4 unam] aliam add. I 1 1 6 illius] istius A E 1 1 7 praedic.] subiectum S o neganda r t119e i l lso] isto B, alio I q u o d ] quo D 1 2 0 quod] quo A ' 1 2 6 quia] et A . . , a n i
294
PARS I I CA P . 1 6
et consimiles. Similiter tales sunt falsae 'intellectus in quantum intellectus non vult', 'anima in quantum intellectus non vult', 'anima in quantum activa non patitur', 'anima in quantum passiva non agit', 'ignis in 130 quantum calidus non est siccus', 'corpus in quantum alteratur non movetur localiter', et sic de multis aliis, quia omnes tales habent aliquam exponentem falsam. Si autem fiat reduplicado gratia causae, sic requiritur quod praedicatum principale primo vel prius negetur ab illo super quod cadit re-135 duplicado quam a pronomine demonstrante illud pro quo subiectum principale supponit; et hoc semper supponendo quod habeat quatuor praedictas exponentes. Et propter hoc, sic reduplicando, haec est falsa 'homo in quantum risibilis non est asinus'. Similiter est intelligendum, sicut p r i u s 5, quod semper a propo-140 sitione reduplicativa ad suam praeiacentem est consequentia formalis. Et ideo ista consequentia est formalis logicus in quantum logicus differt agrammatico, igitur logicus differt a grammatico', ex qua sequitur quod logicus non est grammaticus. Tertio videndum est de propositione ubi reduplicado est negata. Et 145 est sciendum quod taus propositio est contradictoria alicuius propositionis reduplicativae in qua reduplicado est affirmata. Et ideo ad eius veritatem sufficit opposita cuiuscumque exponentis reduplicativae, cui contradicit; quia regula generalis est quod guando aliqua propositio contradicit alicui habenti plures expcnentes, ad veritatem illius sufficit iso ventas cuiuscumque oppositae exponentis. linde ad veritatem istius Sortes non est homo in quantum albus' sufficit ventas istius 'Sortes non est homo' et istius Sortes non est albus' et istius galiquod album non est homo' et istius 'non, si est album, est homo'. Notandurn est etiam quod istae dictiones 'secundum quod', 'ut', 155 128 e t] sic add. I [[ cono.] huiusmodi B S i m a . ] etiam add. A 'D v ul t9 sive add. B I 1 om. D
v u l t "
1 2 9
non v ul tl ] i ntel l i gi t K
om. 1 1 v u l tl ] i ntc l l i gi t K 1 2 9 - 3 0 intellectus... i n quantum'
1 3 0 activa] ani ma A ' , passiva K
1 3 2 aliis] talibus A 'B D E q u i a ] quae C
1 3 5
p ri -
mo... pri us ] perno... posterius B q u o d ] q u o A I D 1 3 6 a ] d e I p r o n o m . ] propos itione C V ' 137 princip. om. C V ' 1 3 8 praed.] causas add. I 1 4 2 est] consequentia add. C V ' 1 4 3 i gi tur... grammatl. om. B C V ' , qui a add. I q u a ] hac I
1 4 5 propos .] reduplicativa B , reduplicativa add. I .
om. D u b i l de A ', i n qua B re d u p l . ] reduplicatione A I D e s t ' om. A l B D n e g a t a ] negativa A I, n e gatur B 1 4 6 c ontrad.] contradictio A I 1 4 7 eius] taus B , istius I 1 4 8 opposita] oppos itum A 'D , ventas B 1 5 2 istius] illius A B C V ', om. D 1 5 3 istius] illius (etiam i nfra) A ' B D a l i quod] al i qui d A A 'E add. u t ] v el B
1 5 4
Supra, un. 58-63.
et] s imiliter add. A
1 5 5
N o t . ] est add. A 'B D q u o d ] i n eo quod
DE CA TE GORICIS AEQUIVALENTIBUS HY P OTHE TICIS
2
9
5
'sub ratione' et huiusmodi sunt aequivalentes isti dictioni 'in quantum', et ideo faciunt propositiones reduplicadvas. Et idem est dicendum de talibus proposidonibus quod iam dictum est de talibus ubi ponitur hace dicdo 'in quantum'. 160 S i autem dictio taus non teneatur reduplicative sed specificative, tunc non requiritur quod illud cui additur tnlis dictio subiciatur universaliter praedicato principal sed requiritur quod illud super quod cadit reduplicado importet illud ratione cuius competit praedicatum principale subiecto primo. Verbi gratia si in ista propositione 'ignis in quantum 165calidus calefacit' li in quantum non teneatur reduplicative sed s p e c i fi tive, non oportet quod haec sit vera 'omne calidum calefacit', sed requic aritur - quod hoc nomen 'calidum' importet calorem per quem ignis calefacit, i = o cui prius et magis per se competit calefacere quam igni, vel saltem quod est principium calefaciendi. Et ita ad veritatem taus 170propositionis requiritur quod praedicatum principale praedicetur de subiecto principali et de illo cui additur dictio talis, et quod illud additum praedicetur de subiecto principal Sed non requiritur quod praedicatum principale praedicetur universaliter de illo cui additur dictio taus, sed oportet quod importet illud ratione cuius praedicatum prin175cipale convenit vere per praedicationem subiecto principal Et sic verificantur tale propositiones Sortes in quantum albus disgregat', 'Sortes In' quantum habet liberum arbitrium peccat', 'ens in quantum ens est subiectum metaphysicae' e t huiusmodi. D e exemplis tamen non est curandum. 180 O p o r t e t etiam scire quod hoc vocabulurn 'in quantum' et similiter tala 'secundum quod', 'sub ratione' et huiusmodi aliquando in propositionibus aequivalent alicui adverbio temporis. Sicut unus sensus istius propositionis 'canis, in quantum significat animal latrabile, facit istam propositionem esse veram: omnis canis est animal', est iste 'haec propo185sido: omnis canis est animal, non est vera nisi guando canis stat pro 156 sub ratione] simul nunc I e t om. A C V ' sitionibus add. I u b i ] Qm. B
1 6 0
1 5 8 talibusll illis t a l i b u s l l quibus B, propo-
autemi i gi tur A I V "
1 6 1
taus] haec A ' d i c t i o ] i n quantum
add. A ' 1 6 1 - 6 2 uni v . p r i n c i p a l i ] respectu praedicati principalis A '
1 6 4 pri m o] princ ipali A
167 ignis] c alidum A ' 1 6 7 - 6 8 calef. p r i u s l calefaciat Alud c ui p ri m o I 1 6 8 per se om. A ' 170 pri nc i p.j principaliter add. B , om. 1 1 7 0 - 7 1 de... pri nc i pal i ] univ ers aliter K 1 7 1 d i c ti o l distinctio D " q u o d om. A ' 1 7 1 - 7 2 addi tum] c u i a d d i tu r A ' 1 7 4 - 7 5 pri nc i pal e om. C V ' 175 c onv enit] c ontingit A , c on-t AJC, c ompetir E p ra e d . 1 de add. A l cab.1 scilicet add. A ' 1 8 1 talla] vocabula add. A 1 add. D r a t i o n e ] nunc I 1 8 2 istiusl huius A ' ut D osi. A l V 1 , u t a d d . ( u l t r a ) A ' q u o d l i n
1 8 0
eti am l autem A v o -
1 8 3 quantum) canis add. A
1 8 5 orrmi s
296
P
A
R
S
II CAP. 17
animali latrabili'. Et similiter dicimus quod haec est vera 'ista imago est homo, secundum quod homo accipitur improprie', hoc est, ista est vera guando 'homo' accipitur improprie. Sic etiam variis modis et aequivoce accipi potest haec dictio 'in quantum'.
[CAP. 17. DE PROPOSMONIBUS EXCLUSIVIS1
Circa propositiones exclusivas' est primo sciendum quid facit propositionem exclusivam; secundo, quid requiritur ad veritatem exclusivae; tertio, quomodo termini supponunt in propositionibus exclusivis; quarto, dandae sunt regulae quaedam. 5 Circa primum sciendum est quod istae dictiones 'tantum' et 'solus' faciunt propositiones exclusivas. Sciendurn est tamen quod haec dictio 'solus' aliquando tenetur syncategorematice, et tunc est dictio exclusiva; aliquando tenetur categorematice, et tunc non est dictio exclusiva, sed tunc importat illud quod importatur per terminum additum sibi esse solitarium; sicut dicitur quod 'iste est solus', hoc est 'solitarius', quia in loco ib n o n est cum alio. Similiter si dicatur sic 'solus Sortes currit', si li solus teneatur categorematice, significat quod Sortes, qui est solitarius, currat; et hoc poterit esse verum, quamvis multi ali currant. Si autem teneatur syncategorematice, tunc denotatur quod nullus alius a Sorte 1S currat. 186 E t om. A C I V 4 i1ter 8 patee qual add.7 D a e q u i v . ] i m p ro p ri e A ' 1 8 9 ac c i pi potes t] ac c i pi tur A q u a n t u m ] e t a c c i p huiusmodi add. A l D , ce ista suffi ciunt de reduplicatione add. B , etc . add. V ' . ] CAP. 6 est onz. A A s u17.s- 4 nquomodo] guando B lum B 1 i s y tn c aut . . . .r exclusiva trp. p. al i o (un. 12) / V D e x c l . ] exceptiva (sir et infra, .sitepe) K 9 - 1 0 te7 A 1e 1 xs olci tari l um] . ]videlicet guando est dic tio categorica add. A s ol us ] homo add. A A ttmc om. netur...C h i c a d d . ' hoc] i d A I D ', quia] hoc est A 1 2 alio] aliquo B, i l l o I S i mi l i ter... sic] sicut hic A ' U n d e D D 8 1 8 c urra]s7l y solus est dic tio exclusiva et denotatur quod nullus allus a Sorte o l usyncategorematice s ] - si teneatur currat add. s8 sea8anticipa o s i ' ] -autem add. A ' 1 3 signif.] denotatur A ', significatur D I 1 4 c arrati c urri t h B CI c e o . . . c urrant om. A C I T ' 1 4 - 1 6 Si... c urrat habuit prias A ' 1 4 Si autem) sed si D 15 tuncc ] quod. C, om. I . . i m CAP. 17. C f . Guillelmus de Shyreswode (Sherwood), Syricategoremata, cap. p r 'rantum' o (ed. p cit., pp. 67-70); Gualterus Burlaeus, De exclusivis (cod. London., r i British Mus. Roy-al 12 F XIX, ff. 123ra-126rb); De puntate artis logicae tractatus e longior, pars III, partic. II, c. 1 (ed. cit., pp. 131-164); idem habetur verbotenus o etiamm in tractatu breviori (ut notatur ibidem, p. 222); Guillelmus de Ockham, . Sent. BI, d. 21, g. unica, ubi quaeritur: " Utru m haec sit concedenda de virtute sermonis: 1 solus Pater est Deus". 8 8 e t
DE CATEGORICIS AEQUIVALENTIBUS HY P OTHE TICIS
2
9
7
Secundo sciendurn quod guando istae duae dictiones 'tanturn' et ‘solus durmnodo 1 li solus teneatur syncategorernatice, quia tales propositiones 20aequivalent; p o sicut istae propositiones aequivalent 'tantum homo currit' et 'solus homo currie. s s u n Circa secundum sciendum est quod aliquando dictio exclusiva ponitur t a parte subiecti, et aliquando a parte praedicati, sive a parte a compositionis, ita quod est determinatio compositionis. Et ideo primo 25est d videndum guando dictio exclusiva ponitur a parte subiecti. d Et est primo sciendurn quod sicut aliquando dictio categorematica i significat unum primaria institutione et aliud ex trmslatione et secune daria institutione, sicut 'homo' primo significat idem quod 'composii tum ex corpore et anima intellectiva', secundario significat statuam vel d 30irnaginem taus compositi, sic est de dictione exclusiva et alia dictione e syncategorematica quod aliquando significat vel habet tmum officium m ex primaria institutione et aliud ex secundaria, et ita est de dictione , exclusiva. E t ideo primo videndum est de eius primaria institutione, secundo de secundaria. n i i r c a primum sciendurn quod quandocumque dictio exclusiva te35 C h netur secundum suam primariam institutionem et ponitur a parte subi iecti, semper denotatur quod praedicatum vere praedicatur de subiecto, l quod removetur ab omni illo de quo non vere praedicatur suum et r subiecturn; et hoc si sit propositio affirmativa. Et ideo quaelibet propoe 40sitio exclusiva habet duas exponentes: unam affirmativam et aliara negaftivam. Sicut ista 'tanturn homo est animal' habet istas exponentes 'homo e animal' et 'nihil aliud ab homine est animal' Si autem sit negativa, est r denotatur quod praedicatum vere removetur a subiecto et quod inest tomni illi a quo vere removetur subiecmm; et ita habet duas exponentes, a 45scilicet suam praeiacentem negativam et aliam affirmativam. Sicut ista d d 18 di c ti onem] earum • I orn. v e A l lB i 2 0 - 2 1 homo._ hom o] Sortes... Sortes B 2 2 Ci rc a sec.] Itera B e s t om. epropos. e t I 23 e t orn. A ' B 2 5 v i d .] sciendum A , d e ea add. A ' c l i c t . ex c l . om. A ' s u b i e c t i ] secundo rguando2a p o en i tu0rq a parte u i praedicati add. A 2 6 es t] h i c add. D s i c u t ] sive D 2 7 - 2 8 sectmd.] esecundav C .V ' ] 2 8 i d e m ] i l l u d B I 2 8 - 2 9 c o m p .] c om poni tur B 2 9 i n t e l l ] e t add. B D 30 et] av el /eV D q ' 3 u 1 i quod] et 1, om. A ' s i g a . ] consignificat D, seu consignificat add. A ' 3 2 pri tmaria]vpri maa B1l eex ' ] bde A s e n t a d . ] et (ex add. A ') consequenti A 1 ita]uilla nC V ',t etiam I 3 4 secundaria] eius institutione est v idendum add. D 3 7 den.] denotat A ' 32 m 1 3illo]A 3 alio 2 CV - ',3 eo3I, a quoe remov t ' eretur . . suoni . subiectum ve! add. A ' v e re cm. BI v e re praed.] v erifi c atur a38 e xC c l . o m . A 'D pi ra e d . ] disc i tur A 3 9 - 4 0 propos. orn. A 'B 4 1 istas] duas B, illas V ' e x p . ] scilicet add. B A ' B m 43 a] de t C 4 4a illi] alii A C V ' v e r e om. B IV " s u b t ] praedicatum K i t a ] ideo ista A ' 4 5 suam] unarn eB a l i a r a ] u n a m A ' D d c o r r i . c i
298
PARS I I CA P . 1 7
'tanmm homo non est asinus' habet istas duas exponentes 'homo non est asinus' et 'omne aliud ab homine est asinus'. Per praedicta patet quod omnes tales sunt falsae et includentes contradictionem, accipiendo dictionem exclusivam secundum sua,m primariam institutionem: 'tantum homo est albus', 'tantum a2r est hic 50 intus', 'tantum animal est', 'tanturn pater est', 'tantum individuum est' et huiusmodi, quia ex illis sequitur praedicata verificari de partibus, a quibus tamen tota vel nomina totorum re,moventur, et ita omnes tales contradictionem includunt. Similiter tales falsae sunt 'solus Pater est Deus', 'solus Pater spirat 55 Spiritum Smcturn', 'solus Pater creat', csolus Pater est bonus' et huiusmodi. Similiter tales sunt falsae 'tantum onmis homo est rationalis', 'tantum omne animal est sensibile', quia istae exponentes non stant simul, si sint plures homines et plura anirnalia: 'onmis homo est rationalis' et 'nihil aliud ab onmi homine est rationale', quia si nihil aliud ab on-mi 60 homine est rationale, et iste homo est aliud ab omni homMe, igimr iste homo non est rationalis, quae repugnat isti 'omnis homo est rationalis'. Et eodem modo est de ista 'tantum omne animal est sensibile'. Secundo videndum est de dictione exclusiva secundum eius secundariam institutionem. E t est sciendum quod triplex potest esse: una, 65 guando praecise excludit praedicatum ab on-mi distributo de quo non dicitur subiectum; alla, guando praecise excludit ea quae nec importantur per subiectum nec sunt partes eorum; tertia, guando praecise excludit maiorem pluralitatem quam est expressa per subiectum. Et seamdum hoc dantur tres regulae. Una est quod guando dictio 70 exclusiva additur termino communi distributo, quod potest esse exclusio proprie dicta, et tunc excluditur omne Alud de quo non verificatur illud cui addimr dictio exclusiva. Aliter potest esse exclusio improprie dicta, secundum quod denotatur praedicatum removeri a quolibet alio c o = u n i cum signo particulari, de quo non verificatur subiectum; et potest vocari exclusio communis repugnantis curn signo particulari. 48 tales] istae I
4 9
suam] sui A
5 0
inst.] significationem A al bus ] asinus I
5 1
pacer]
filius A ,, t a n t u rn 1 1 illis] materi a A , istis I 5 3 v el ] e t A B , i t a ] i deo A ' , om. C V ' 5 6 e t ] ceterae add. . . . e ets huiusm. t 56-57 om. A C 5 7 Si mi l .] omnes add. A ' t a l e s ] istae I ra t i o n . ] et ni hi l al i ud a b h o o t n . mine est rationale add. K 5 8 qui a] e t D , q u o d V ' 6 0 o m n i ' om. A D I V " s i ] n o n A ! al i udi A om. i nA BcC 6 l 1 i - 6 2 i s te_ i s ti ] etc ., e t ul tra: i g i tu r non D 6 3 de om. C V " 6 4 eius] suam B 65 una] tri pl i c i ter_ v era I 6 6 praec .] praecipue I n o n mg. Crem., o m . A ' B C D K V v triple:3c... i 4 d nec] i non v B i 6 8 terti a] terti o B C V ' 6 9 est] sic B , om. C 7 0 Una] pri ma A ' 7 2 non om. B 67 d u praedicatur u C, di c i tur 1 7 3 A l i ter] aut A , v el A ' 7 6 v oc ari] verifican i I r e p . ] repugnans I m A I D I ,
DE CATEGORICIS AEQUIVALENTIBUS HY P OTHE TICIS
2
9
9
Unde ista 'tantum onrais homo currit' est distinguenda penes secundum modum aequivocatiorás, eo quod li tantum potest teneri proprie, et tunc habet istas exponentes 'omnis homo currit' et 'nihil aliud 80ab omni honrare currie. Vel potest surni improprie, u t sit exclusio cuiuslibet communis repugnantis cum signo particulari, ut habeat istas exponentes 'onmis homo currit' et 'aliquis bos non currit' et 'aliquis asinus non currit' et 'aliqua capra non currit', et sic de singulis communibus, ut per talem exclusivam - improprie sumpta dictione exclusiva— 8 5 propositione cum signo universali et non verifican de quocumque d communi universaliter sumpto. Et ista distinctio nurnquam habet loe cum nisi guando dictio exclusiva addimr termino communi universan liter sumpto. o0 I u x t a secundarn - impropriarn - acceptionem dictiorás exclusivae 9 t accipitur una alla regula quae est ista, quod guando dictio exclusiva a additur termino importanti aliquid habens plures partes, illa propositio t est distinguenda, eo quod potest esse exclusio proprie dicta, et tunc deu notatur praedicatum competere subiecto et removeri a quolibet a quo r95removetur subiectum; vel potestesse exclusio improprie dicta, secundum p quod excluditur omne illud de quo non verificatur subiectum nec r importans partem subiecti, et potest vocari exclusio cuiuslibet importana tis extrinsecurn. Et secundum hoc ista propositio est distinguenda 'tane tum Sortes est albus', eo quod dictio exclusiva potest sumi proprie, et dlootunc includit contradictionem, quia tunc istae sunt suae exponentes i 'Sortes est albus' et a l i u d a Sorte est album', quae duae repugnant, c quia inferunt repugnantia. Nam sequitur 'Sortes est albus, igitur aliqua a pars corporis Sortis est alba'; et sequitur 'nihil aliud a Sorte est album; t quaelibet pars Sortis est alia a Sorte; igitur nulla pars corporis Sortis est urosalba'; quae conclusiones repugnant. - Si autem sumatur dictio exclum siva improprie, u t fiat exclusio praecise cuiuslibet importantis tantum v 80 omni cm. K 8 1 rep.] repugnet I h a b e a t ] habeant C V ' 8 3 aliqua... et! om. A ' B e sic] s irniliter D 8 3 - 8 4 comm.1 omnibus A , om. B 8 4 u t ] non I s u m p t a ] c um B 8 5 der not.] dextotetur / V D i n ] etiam I 8 6 v e rd i ] v eri fi c atur B q u o c . ] quol i bet B 9 1 quae... scilicet ista A 'D g u a n d o ] quandocumque A ' D 9 2 habens] habenti B C D V i quod] 4 9 K4 q u o lp. ] alio r a add. e B d .9 ] 6 nec] est add. I 9 7 v oc ari] verifi can I K 9 9 albus] ex add. exclusio fi B D p ro p ri e ] i mpropri e A ' I, sed corr. I 1 0 0 incl.] excludit I i s tae sunt] istas habet s u n t ] duae I, c a n d e
suae B C V 4 add. D r e p . ] repugnantes I 1 0 2 i n f . ] d u o add. A r e p . ] repugnantiam I N a m ] qui a A l B D , 103 corp. Sortis] Sortis, puta corpus I s equi tur] ex alia parte A 'D a l b u m ] et add. B 1 0 4 alia] aliud e i u s A ' a om. D a l i q u a K c o rp . om. D 1 0 5 quae... rep.] et ista, certum est, contradictmt 'nulla pars D eSortis x est alba', 'aliqua pan Sortis est alba', i gi tur etc. D d i c t i o om. C V ' 1 0 6 i mpropri e corr. in propri e I p o p n
l p o e
300
P
A
R
S
I I CA P . 1 7
aliquid extrinsecum Sorti, sic est haec possibilis 'tantum Sortes est albus', quia tunc non denotatur nisi quod Sortes sit albus et quod nihil extrinsecum Sorti sit album; quae duae possunt stare simul, ut sint istae suae exponentes 'Sortes est albus e t 'nihil extrinsecum Sorti est alburn'. Et ista distinctio numquam habet locian nisi guando dictio exclusiva additur termino importanti aliquod totum habens plures partes, sive sit totum proprie dictum sive improprie dictum. Et s i d i c a t u r quod tunc omnes tales essent simpliciter inclu(lentes contradictionem, secundum utramque acceptionem: 'tanturn cor- ns pus est album.', 'tantmn homo est albus', 'tantum ignis calefacit', 'tantum homo est hic inms', 'tanmm quantum est in loco', et ceterae huiusmodi. Nam per primum excluditur superficies, cum non sit aliquid intrinsecum corpori, quia non est pars eius; et propter idem excluderetur per secundurn; per tertium exemplum excluderetur calor; per quartum omnia accidentia; per ultirnum punctus: D i c e n d u m quod omnia praedicta de praedictis exemplis, praeterquam de tertio, secundam opinionem A r i s t o t e l i s procedunt ex falsa imaginatione, scilicet quod superficies, linea, punctus sint quaedam res distinctae realiter a corpore et substantia; quod ostensum est125 esse contra intentionem A r i s t o t e l i s i n libro Praedicamentorum2• Sed pro tertio exemplo, supposito quod ignis non possit calefacere nisi per calorem, est aliter dicendum; quia dicendum est quod - sumpta dictione exclusiva sive proprie sive secundum istam significationem impropriam - haec includit contradictionem 'tantum ignis calefacie.130 Et ideo si debeat salvan, debet accipi dictio exclusiva aliter (luan-1 proprie et quam praedictis tribus significationibus, ut scilicet dictio exclusiva praecise excludat illa quae nec important aliquid extrinsecum nec 108 ni hi l ] aliud add. B 1 0 9 S orti ] a Sorte B , S orti s I d u a e ] d u o B C 1 / u I t 1 ] 1 0 q suae] u duae a eA A 'E , eius A D,' om., B n i h i l ] aliud adj. I 1 1 2 aliquod] aliquid A ', sic add.4 B D om. 1 1 1 3 di c tuml orn. c D rv 4
1 1 4 CSSCIlt... inc l.] includuru B es s ent] erunt A CI V " 1 1 6 al-
bum] sive add. B c a l e fl es t calidus I
1 1 8
N a m ] q u i a A l D p r i m u m l i ps um A ,: ex c l .] d i -
citur A , excluderetur Al E, ex c ludtmtur B s u p e r fl quod add. y ' i n t r . ] extrinsecum C 1 1 8 - 1 9 c orpori... eius] c orpori s ... c orpori s A
1 1 9 propter i dem] eodern m o d o A l D s e c u n d u m ] superficies
propter i d e m add. A ' D , e t adj . B E 1 2 0 ex empl urn om. A ' D I c a l o r ' c ol or E 1 2 0 - 2 1 a c cid.] et adj. DI 1 2 4 ex... imag.] secundum falsam imaginationem I , linea] et adj. A l D 1 2 5 - 2 6 quod— Praed. ons. A ' 1 2 5 quod] quia B, et I 1 2 6 esse] Li s ura et add. B i n t . ] mentem B, opinionem I Arist.] Philosophi B 1 2 9 s i v el aliter quam A ' 1 2 9 - 3 0 sec.... i m p ri i mpropri e B 1 2 9 istam] al i am D , om. A ' 1 3 1 - 3 2 n e c om. A ' 1 3 2 signif.] modis A B E 1 3 3 excl.] i n
cludat A
Supra, Parte I , cc. 44-45; Expositio in Praedicacamenta Aristot., cap. 10, ad textura: Linea vera (ed. Bononiae 1496).
DE CATEGORICIS A E QUIV A LE NTIB US HYPOTHETIC1S
3
0
1
accidens inhaerens formaliter. Et sub ista acceptione potest haec concedi 135esse possibilis 'tantum ignis calefacit', quia tunc non excluditur calor, cum formaliter inhaereat igni. Iuxta tertiam - impropriam - acceptionem dictionis exclusivae potest accipi tertia regula ista, quod qu3ndo dictio exclusiva additur termino numerali, sive aequivalenti, vel connotanti numen= vel unita140tem, ulla propositio est distinguenda, eo quod potest esse exclusio proprie vel improprie. Primo modo excluditur omne illud de quo non verificatur subiectum; secundo modo excluditur maior pluratitas quam illa cui denotatur praedicatum competere; et potest vocari exclusio maioris pluralitatis. Et secundum hoc ista propositio est distinguenda 'tanturn 145quatuor homines sunt hic intus', quia supponatur quod quatuor homines stmt hic intus et non plures, tunc si fiat exclusio proprie accipiendo dictionem exclusivarn, denotatur quod quatuor homines sunt hic inms, et quod nulla alia a quatuor hominibus sunt hic intus, et per consequems quod lapides non sunt hic intus, et quod equi non sunt hic intus, nec isoasini, nec quod duo homines sunt hic inms, quia duo homines sunt alii aquatuor hominibus. - Si autem fiat exclusio maioris pluralitatis, tunc denotatur quod quatuor homines sunt hic intus et non plures quam quatuor. Et tunc sunt istae eius exponentes 'quatuor homines sunt hic intus' et 'non sunt plures homines hic intus quam quatuor'; et sic est issvera, posito priori casu. Et sic solvitur ismd sophisma 'tantum unum est', nam proprie accepta dictione exclusiva, ista est vera 'tantum tmum est', nam utraque exponens est vera, ista videlicet 'unum est' et a l i u d ab uno est'. Similiter est de ista 'tantum unum animal est homo'. Sed si dictio exclu160siva accipiatur improprie, secundum quod est exclusiva maioris pluralitatis, tunc est falsa; et tunc sunt istae suae exponentes 'unum est' et 'non sunt plura quarn unum', sicut exponentes istius 'tantum unum 134 form al i ter] s ubi ec to add. B h a c e ] i s ta A ' , om . B
1 3 5 esse] q u o d i s ta esset B
137 terti am] istam B 1 3 7 - 3 8 potest sec.] accipitur A ' 1 3 8 regula] scilicet add. A l D, e t est add. B q u o d ] quia A, om. A ' 1 3 9 sive] non K 1 4 2 quarn] sit add. A ' i l l a ] est add. B D 1 4 3 et] vel B v o c a ri ] verifican i I 1 4 5 quatuorl decem ( e l i a rAlE : i n1 f 4r 9a )lapides... A Iquocii] D InecKA ', oin. I , et... intus om. D 1 4 9 - 5 0 et... asini om. B 1 4 sint s u p p . ] sint n e c ] quod add. D 1 5 0 asini] sunt hic intus add. D , nec ] eti am add. D s u n t ' ] s u p p o s i t o 151 a quatuor] ab octo I 1 5 2 et] quod add. D 1 5 3 quatuorl ] sunt hic intus add. D E t . . . D om. 1 (hom.) A 4' 1 5 3 - 5 47 p l u r e s om. B 1 5 3 s unt'l sint A E 1 chas] suat I, om. C V 4 1 A5'u 14 5 5 e s t casu s add. ulla nposito... t ] om. A] ' 1 5 6 istud] illud A 'B DE 1 5 7 ista] haec A A ' 1
9 suntl] sint C E quatuorl 5 8 ista
om. A/VIDE s c i l i c e t A ', om. D c c ] similiter ista add. I 1 5 9 homo] et huiusinocli add. D, om. C 160 sec.] scilicet ada. D 1 6 0 - 6 1 sec. p l u r a l . om. A ' tantum add. A B C V 1 1 6 2 - 6 4 s i c u t . . .
1 6 1 m nc l ] sic A ' s u a e ] duae B ;: ex p.]
302
PARS 11 CA P . 1 7
animal est homo' sunt istae 'unuto animal est homo' et 'non plura malla quam unum sunt hornines'. Similiter est de ista 'tantum alteram istorum est', demonstrando duo entia; nam sumpta dictione exclusiva165 proprie, vera est, quia utraque exponens est vera si non sunt plura (para illa duo, scilicet Deus et angelus. Si sumatur improprie, falsa est, quia tunc denotatur quod alteram istormn est et non utrumque. Istis igitur modis potest dictio exclusiva accipi improprie; et forte etiarn aiiis modis potest accipi improprie, sed quia non sunt ita usitati 170 Sialt isti, ideo ipsos studiosis relinquo. Dicto de dictione exclusiva guando ponitur a parte subiecti, dicendum est de ipsa guando ponitur a parte praedicati. Et est primo sciendum quod tunc etiam potest accipi proprie et improprie. Si proprie, tunc denotatur quod praedicatum dicimr de 175 subiecto et quod omne illud removetur ab eo de quo non verificatur praedicatunr, sicut per istam 'homo est tanmm animal' denotatur quod homo sit animal et quod non sit aliud ab animal Quando autem accipitur improprie et transumptive, tunc additur verbo, et tunc excludit omne aliud verbum a subiecto quod importat actionem vel passionem180 disánctam. Sicut per istam 'homo tantum videt' denotatur quod homo videt et quod non audit nec percutit, et sic de aliis. Unde ista propositio 'homo tantum curHt' est distinguenda penes secundum modum aequivocationis, eo quod dictio exclusiva potest sumi proprie, e t tunc sunt istae duae suae exponentes 'homo currit' et 'homo non est aliud a iss currente', et cum hoc stat quod homo sit videns et percutiens, et sic de aliis. Si autem sumatur improprie, tanc est falsa, quia tunc denotatur quod homo sit currens et non audiens nec videns, et sic de aliis. Consimilis distinctio posset poni de talibus 'homo est tantum lac est tantum dulce', 'ignis est tanttun calidus', 'terra est tantum fri- 190 gida', et sic de aliis, quia si sumatur dictio exclusiva proprie, tunc est quaelibet illarum vera, quia tunc istae sunt exponentes 'homo est al164 unum ] animal add. CV' 1 6 5 dom.] accipiendo A ' ,, nana] qui a A l D 1 6 6 - 6 8 utr aque._ clenot. om. A' 1 6 6 plural entia add. D 1 6 7 Ala) jata B, om. A ang.1 asinus I S i ] autem dictio exclusiva add. D 1 6 8 alterum] alter V' i s t.] illorum CDI 1 7 0 etiam] et V' , om. A A 1 modis] multi sunt ali modi quibus A' , in aliquibus aliis B, alii sunt m odi quibus D , aliis quibtu I I aliis B E I is ti, adj quia] 1 . B 1 7 2 Di c to] Cap. 18 praem. B 1 7 2 - 7 3 Di c to... Et1 circa dictionem exclusivarn positam a parte praedicati A ' 1 7 4 Et om. A V ' p r i m o om. A' BE , tunc cm. Bl eti am om. ABE 176 reni. ab eo om. B e o l illo C V' 1 7 7 praed.] removetur a subject° add. B II sicut] patet add. 1 cienot.] eni m add. I 1 8 0 aliud verbum] i l l ud A v e l ] et C 1 8 1 dist.] a verbo adj. A 184-87 proprie... sumamr trp. p. allis (lira, 188), praemisso Si autem A 1 8 5 duae om. c b r v , i I.som. falsae u aBK e ]1 8 6 et'l vel B per c .] percurrens I 1 8 8 homo] non I, om. BD 1 9 1 - 9 4 est... ttmc om. (hom.) 1 1 9 2 sunt] suae adj. B
DE CATEGORICIS AEQUIVALENTIBUS HY P OTHE TICIS
3
0
3
bus' et 'homo non est aliud ab albo'; e s t dulce' et lac non est aliud adulci', et sic de aliis. Si autem dictio exclusiva sumatur improprie, tunc 195excluduntur orrmia praedicabilia importantia accidentia distincta ab illo accidente quod importamr per praedicaturn. Sicut per istarn 'homo est tantum albus' denotatur quod homo sit albus et quod nullurn praedicabile importans accidens distincturn ab albedine praedicatur de hotnine; et ita denotatur quod homo non sit calidus nec humidus nec siccus nec 200frigidus nec lucidus, et sic de aliis. Et sicut dictum est de ista propositione, ita uniformiter dicendum est de aliis. Circa tertium principale, [scilicet] pinliter termini supponunt in propositionibus exclusivis, est sciendum quod guando dictio exclusiva ponitur a parte subiecti et subiectum sumitur sine distributione, si subiec205turn sit terminus communis, ipsum supponit confuse tanmm, quia sicut dictum est p r i u s 8, suppositio confusa tantum est guando non contingit descendere ad inferiora nec per disiunctivam nec per copulativam. Nunc autem non sequitur 'tantum homo currit, igitur tantum iste homo currit vel tantum ille homo currit', et sic de singulis aliis. Nec 210etiam sequitur 'tantum homo currit, igitur tantum iste homo currit et tantum ille homo currit', et sic de singulis. Et ita terminus subiectus in tali propositione supponit confuse tantum, sed praedicatum supponit confuse et distributive, nam contingit descendere ad inferiora per copulativam. Unde bene sequitur 'tantum homo currit, igitur tantum 215homo est hoc currens', quocurnque currente demonstrato; nam sequitur 'tantum homo currit, igitur nihil aliud ab homine currit', et ultra 'ergo nullum currens est aliud ab homine', et ultra 'ergo hoc currens non est aliud ab homine'. Et manifestum est quod si currit, est aliquid, igitur est homo, et per consequens homo est hoc currens, igitur t2ntum yo homo est hoc currens; quia guando praedicatum est pronomen demon193 e t 1 dulci] quam dulce C K V o m 4 , caturn A ' 1 9 8 accid.] actum A praed.] praedicetur A I DI 1 9 9 - 2 0 0 rice"... lucidas om. A ' . nec"— s u m. a t u r ] hicidusBom. D 2 0 1 uni f.] proporti onal i ter A ', uni -ter B I 2 0 2 pri nc .] scilicet add. D q u a l i t e r] a c c i p i a quo m C o d o D q u a ' . supp.1 scilicet suppositionern term i ni A ' 2 0 2 - 0 3 propos .] di c ti oni bus D t u r 205 B i ps, um] tunc A ' D qui a] et B 2 0 9 ille] iste A RE 1, sing. om. B D 2 1 0 et om. D 2 1 1 s ing.] 1 allis A 'aD t9e r m . ] commtmis add. K , s ubi l suppositus I 2 1 2 tal i p ro p . ] di c ti one (propositione D) b 7 exclusiva e l add. ubi poni tur nota exclusionis a parte subiecti A I D c o n f . ] personaliter B s u p p . sA C I V 'a 2i 1 3 nana] qui a D, unde I des e.] sub praedicato add. D 2 1 4 Linde] nam A 'D , ortL B 1 t1 s tl a] t bene] eni b m add. B , om. C V ' 2 1 5 muc us ] et talatum homo est i l l ud ClirrellS, el sic de aliis add. / V D e 216 c u orri t'] et s t ul tra add. V ' 2 1 7 nul l um... e rg o ' om. (hom.) A ' D 2 1 8 c urri t] quod add. B C I V 4 ] A currens] 220 J e l ul tra A ' D q V C " 8uSupra, Parte I, c. 70, Iin. 41 18. a 9 1 m 7 a 8 9 l p r
304
P
A
R
S
I I CA P . 1 7
strativum vel aequivalens, ab indefinita ad exclusivam respectu eiusdem praedicati est bona consequentia. [humo, qualecumque sit praedicatum consequentia est bona ab indefinita seu particulari ad exclusivam. Nam ista consequenda est bona 'homo tanturn est risibilis, igitur tantum animal est risibile', nam tenet225 per regulam illam 'ab inferiori ad superius sine distributione, sive illud superius supponat confuse tantum sive determinate, est consequenda bona'; sicut sequitur 'orrmis homo est homo, igitur omnis homo est animar ]. Secundo sciendum est quod guando exclusiva est negativa, subiec-230 tum supponit sicut in exclusiva affirmativa, et praedicatum similiter,4, quia sequitur 5 'tantum substantia non est accidens, igitur tantum substantia non est hoc accidens'. Tertio sciendum est de suppositione terminorum in exclusiva guando dictio exclusiva ponitur a parte praedicati. Et est dicendum quod subiec- as tum supponit in tali sicut supponit in sua praeiacente; et idem est de praedicato. Et ratio est quia idem de eodem non potest vere afirman iet negari, et ideo semper ex praeiacente sequitur exclusiva guando dictio exclusiva ponitur a parte praedicati. Quod est intelligendurn si sit propositio de recto; nam si sit propositio de obliquo, tunc non est univer- 24 saliter verum. I = o , si sit propositio de obliquo et dictio exclusiva sit 0 determinatio praedicati et non determinado compositionis, tunc praedicatum stat confuse tanta= Nam ponatur quod Sortes videatur a multis horninibus et a nullo alio animali quam ab homine, mnc ista propositio est vera 'Sortes videtur a solo homine', quia istae exponentes sunt verae245 'Sortes videtur ab homMe' et 'Sortes videtur a nullo dio quarn ab ho221 aequiv.1 semper add. 2 2 2 cona.] i gi tur etc. add. D 2 2 3 - 2 9 I m m o . . . ani m al B (i t e r UPWOS E ), c m al i i 2 2 6 i l l ud] iste B 2 2 7 uv e] seu B 2 2 8 h o rn o '] h o c B . ; i g i t u r om. B 2 3 0 e s t ' c m. A C I V 4 2 3 1 234 Terti o] Secundo A s c i end.] dicentium I e s t om. A'B1 i n excl.] exclusivae A, om. B 2 3 5 dicend.] i n ] sciendum A ', notandum D 2 3 7 v ere om. A C V g u a n d o 4 2 K 42 4 2 4 animali p r amg.e1, om. d . B 1q u a m ab hom. om. / V D i s t a propos.] haec /V D biecti A C V p r a e i a c e n t i 4 ( ) e 4xI!n cod. c S.l Gem. 26 notatur h ic (f. 49va) alia manu in margine: "Dubita B . ] d hic, quia e t Oc. e videtur r m contradicere . sibi in capitulo de suppositione confusa et distrie s 1 butiva"; in cod. V t 1 a d parte cap. d 4 in prima set u -de suppositione confusa et distributiva, columna 119"; id . q est u Pars i d I , a c. m 74, lin . 50-52, u b i idem lector scripsit in margine: "Dubito hoc A ,dictum''. l e c t 5 o Scriptor cod. F h ic (f. 43va) habet in margine: "Nota: hic melius a d rd diceremr 'quia non sequitur'; tamen utrumque potest salvan". Dictum Inceptoris, . n o iudicio, nostro o t a salvan i posset si unum solum accidens esset in universo. . vfi i t in n . V
DE CATEGORICIS AEQUIVALENTIBUS HY P OTHE TICIS
3
0
5
mine', et tamen non sequitur 'Sortes videtur a solo homine, igitur Sortes videtur a solo isto homine vel a solo illo homine'; irnmo etiam nec sequitur 'Sortes videtur a solo hornine, igitur Sortes videtur ab isto 250homine'. Et ideo non stat nec confuse et distributive, nec determinate, sed confuse tantum. Si autem dictio exclusiva sit determinatio compositionis, ttmc stat praedicatum sicut in praeiacente. Sicut in ista 'homo videmr tantum ab homine', si l i tantum sit determinado compositionis, tunc habet istas 255exponentes 'homo videtur ab homine e t 'homo non est aliud quam visurn ab homine'. Ex quibus patet quod termini non aliter supponunt in exclusiva quam in sua praeiacente, quia semper taus exclusiva et sua praeiacens convertuntur. Si autem subiecturn exclusivae in qua ponitur dictio exclusiva a parte subiecti surnatur cum distributione, tunc subiec260tum supponit confuse et distributive, tam affirmativae quam negativae, quia includit contradictoria. Ideo de ista non plus ad praesens. Et est notandum quod omnia praedicta intelligenda sunt guando dicáo exclusiva proprie accipitur. Quando autem accipimr improprie, non sunt omnia praedicta vera. Sed quae sunt vera et quae non, potest 265patere leviter inspicienti sectmdtmi improprias significadones dictionis exclusivae, de quibus dictum est p r i u s 6 . Ultimo videndae sunt aliquae regulae circa dictiones exclusivas. Una est quod ab exclusiva ad universalem de terminis transpositis est bona consequentia et e converso, quia semper exclusiva et universalis de Z 2 praera 0 convertibiles, . ita quod utraque possit proprie converti. V d si praeiat cens c e exclusivae sit semper converábilis, m u t a t i o n e facta circa tere minos n s praeter solam transpositionem vel aliqua alia mutatione, tunc r e x 2 m quibus 7 c l conversionibus et de quibus modis convertendi dicetur in s ei q 5 u use n t i b u s 7 n .i v d et tatuen] i m m o etiam I 2 4 8 nec] non I, si A 2 5 0 i deo] praedic atum add. A i a e247 e 1 D p. disti. s Ie b 13, a d d • hornine mg. B , trp. p. taus ( l i . 257) I 2 5 6 a b bomi ne om. C I V ,i4mpt.]2 tunc 3 p .sicut ] C i m p r . ] proprias C V ' 2 6 7 v i d.] clandat K I dic t.] p ro A Aa ' c2 6c 5 i sec.] t nt o n ] 6 add. e sposiciones u mB 11i ex ct l .] quu a ru r m add. D 2 I6 8 Un a ] I pri ma A ' 2 7 0 c onv .] s unt convertibiles A ' tr ns272 epossit] posset A , v ete c i add. A ' B 2 7 3 conv.1 v el add. C I , add. sed del. V ' m u t . ] variatione A c ca A275 i debet] aliqua add. B c o n s . ] n In.m o s i m i l i s 7Infra, cap. 21-29. un. 64-168. ' s eCi 6VSupra, n ei l sp oul n i v io m..ois a r i 1u m , iS U M M A L O G 1 C AE 2 0 s Act m
306
PARS I I CA P . 1 7
Per ista, et illa quae dicenmr i n fr a de conversionibus, patet quod tales consequentiae non valent 'sola necessaria sunt necessario vera, igimr omnia vera sunt necessario necessaria', quamvis haec consequentia sit 2 bona so 'sola necessaria sunt vera, igitur ornnia vera sunt necessaria'. Similiter non sequitur 'tantum homo fuit albus, igitur omne album fuit homo'. Et ita de consitnilibus, de quibus dicen= in suo loco i n f er i u s. Alia regula est quod quaelibet exclusiva habet duas exponentes,2a5 unam affirmativam et aliam negativam. E t ideo opposita exclusivae habet duas causas veritatis, quia utriusque exponentis opposita est causa veritatis negationis exclusivae. Alla regula est quod guando dictum propositionis exclusivae ponitur respectu alicuius modi facientis propositionem modalem, illa 290 propositio est distinguenda, sicut ista est distinguenda 'tantum hominem esse Sortem est venun', eo quod li tantum potest continue proferri cum hoc toto 'hominem esse Sortem' vel discontinue. Si discontinue pro-. feratur, sic “tanttun 'hominem esse Sortem' est verum”, tunc est falsa, quia mnc est iste sensus 'tantum haec est vera', demonstrando istam pro-29S positionem 'homo est Sortes'. Si continuetur cum hoc toto 'hominem esse Sortem' et partes dicti continuentur, tunc est iste sensus 'tantum hominem esse Sortem, est verum' et aequivalet isti 'haec est vera: tantum homo est Sortes'. Si partes dicti non continuentur, tunc non denotatur quod haec sit vera 'tanturn homo est Sortes', sed quod de ali- 3C0 quo contento sub homine verificatur 'Sortes' cum dictione exclusiva. Unde simile est de illis et de aliis surnptis sine dictione exclusiva; tamen variatio est guando praedicaturn est singulare et guando non. Unde ista 'tantum album currere est possibile', si li 'tantum' continuetur cum toto dicto e t partes dicti discontinuentur, est falsa, quia aliud quarn305 album currere est possibile; si autem continuentur, tunc est vera, quia tunc denotatur quod hace sit possibilis 'tanturn album currie. Per aliam 278 fi la] per alia B 11 de conv. orn. A ' D
2 7 9
v era] necessaria A
2 8 0 necessario om. B C
quamvis] v-aleat add. C I , orn. D 2 8 0 - 8 1 necessario... s untl Qm. (hom.) A s i t bona oni . C I V 4 dicetur... loco] debet aliqualiter dici D 2 8 3 - 8 4 i n... i n f . om. A ' l o c o ] antecedente I K V 283 4 286 aliam] tmam H oppos.] oppositum A 'D 2 8 8 negat.] negativae A 2 9 1 sicut] sic et C , o m . B jata] propos i ti o add. B , t a n t u m ] onmem add. I 2 9 2 - 9 3 continue... disc.] coniunctive... disiwactive (eríwn infra) K 2 9 3 toto] omnem add. I 2 9 3 - 9 4 p ro f.] profertur E, om. A C I V 4 2 add. 9 4I v e rtu ma ] vnerat B u omnem , etm add.] B C I V 4 2 9 coniutictive 5 h aK c2 9e7 .clicti] _ tamen A c o n t . ] c onti nentur (etiant infra) A l C D I V si s umatur v4 2e 9 r8 a v ] e rum ] e t est v erum acid. A A ' C V h o c . . . 4 h a c I e 3- 0. 2 sine] c u m D I K 3 0 3 v a r. ] v eri fi c ati o A 3 0 4 tantum r] al bum A B C K V universali v e r u m v306 eautem] r a n o] n add. (sed del. ? ) I v e r a ] bona consequentia K 4 I h o c . . . 2 9 6 v e r u m S i I c o n t 2 9 . ]
DECATEGORICISAEQUIVALENTIBUS HYPOTHETICIS
3
0
7
autem denotatur quod nulla sit possibilis in qua praedicatur 'currere' de aliquo pronomine demonstrante aliquid quod non est albunr, quod non 310est verum. [CAP. 18. DE PROPOSITIONIBUSEXCEPTIVIS]
Circa propositiones exceptivas est primo videndum quae sunt propositiones exceptivae; secundo, quid requiritur ad veritatem exceptivatertio, de suppositionibus te r m i n o = in exceptivis; quarto, dan5dae sunt quaedam regulae de propositionibus exceptivis 1• Circa primum sciendum quod talla syncategoremata 'praeter', faciunt propositiones in quibus pontmmr esse exceptivas. Et primo intelligendum est quod a l i q u a n d o tenetur consecutive, et tunc facit propositionem hypotheticam, sicut patet de ista 'Sortes non potest currere nisi habeat pedes'. Aliquando autem tenetur excepáve, et tunc non facit propositionem hypotheticam, sicut patet hic 'nullus homo currit nisi Sortes'; et tunc haec dictio h a b e t idem officium cum hac dictione 'praeter', guando haec dictio 'praeter' tenetur exceptive. is E s t etiam, secundo, sciendum quod haec dictio 'praeter' aliquando tenetur exceptive, aliquando diminutive. Exceptive, sicut hic 'omnis homo praeter Sortem currit'; diminutive, sicut hic 'decem praeter quinque sunt quinque'. Circa secundum principale est sciendum quod ad veritatem excepti20vae requiritur quod praedicaturn removeatur a parte extra capta et quod insit cuilibet ali contento sub subiecto, si sit affirmativa; si sit negativa, requiritur e converso. Et ideo quaelibet taus exceptiva habet duas expo308 autem] propositionem B, propositionem add. I 3 0 9
p ro n . ] demons trativ o add. D q u o d
non'] quamvis C C . 18. - 3 v era.] propos itionum add. B
4
i n ] propositionibus add. B I I except.] pos i tarum
add. A 6 nisi] et (con A ') s i m i a add. A I D 8 E t] est A C E V 4 add. I , i gi tur add. V ' s c i e n d u m C ' es t om• A C E I V ' 1 0 autem om. A 'B 1 1 hy poth.] , i g i t u r a d d . A C E sed exceptivam add. A ' D 1 2 nisil] facit vel add. B 1 3 guando] etiarn add. A ' 1 5 Est etiaml • p r i m o ] Linde est A , om. A ' 1 6 e x c . t a m e n 117 c urri t] aliquando add. A A J E , h i c om. A A ' 1 9 est del. A ', om. C I V ' 2 1 affi rm.] et add. A , 1 eadd. t A'aD d d . sed B D t e n e t u r CAP. a d 18.d - 1 Cf. . Guillelmus de Shyreswode (Sherwood), Symategoremata, cap. D 'Praeter' (ed. cit., pp. 59-63); Gualterus Burlaeus, De puntate artis logicae tractatus a l i q longior, pars III, partic. II, c. 2 (ed. cit., pp. 164-75); idem in tractatu breviori (ibidem, u . E C p. 222). X . ' o m . ( h o
308
PAP5 I I CA P . 1 8
nentes: scilicet affirmativam e t negativam. Sicut ista 'omnis homo praeter Sortem currit' habet istas 'Sortes non currit' et 'orlarás homo alius a Sorte currit'. Et ista 'nullus homo praeter Sortem currit' habet istas 'Sortes currit' et 'nullus homo alius a Sorte currie. Ita quod impossibile est aliquam exceptivam esse veram nisi utraque sua exponens sit vera, et ideo ad falsitatem exponentis sequitur falsitas exceptivae, quamvis non e converso.
25
Circa tertium principale est sciendum quod praedicaturn in excep- 30 tiva affirmativa habet suppositionem confusam tantum, quia non contingit descendere ad inferiora nec per disitmctivam nec per copulativarn; sed subiectum habet suppositionem confusam et distributivam. Tamen distinguendum est de suppositione confusa et distributiva, quia quaedarn est absoluta, guando scilicet terminus aegnaliter distri- 35 buitur pro quolibet suo contento, ita quod non plus pro uno quam pro alio, e t talem suppositionem confusam e t distributivam non habet subiectum in propositione exceptiva. Alia est quasi limitata et arctata, guando scilicet terminus p ro aliquo distribuitur et pro alio, ratione alicuius adiuncti, non distribuitur. Et hoc non accidit nisi guando illa 40 propositio categorica aequivalet uni copulat:ivae compositae ex una afftrmativa et ali n negativa, quod accidit in propositione exceptiva, sicut d i ctu m e s t 2 . Si autem exceptiva fuerit negativa, ttmc tarn subiectum quam prae45 dicatum supponit confuse et distributive sed limitate. Ex praedictis patet quod tales regulae 'a superiori distributo ad suwn inferius est bona consequentia', 'ab universali ad singulare est bona consequentia' non sunt generaliter verae, sed oportet addere quod Alud inferius non sit extra captum vel quod uráversalis non sit aequivalens uni so copulativae compositae ex una afirmativa et alia negativa. Circa quartum sciendum est quod multae regulae dantur d e 23 s c i l l tmam B, unam add. A e t ] aliam add. A B
2 4
istas] exponentes add. A l D
2 6
istas]
exponentes add. I I h o m o om. C 1 V 4 A2l l 83 5 f aequi a l essentialiter s i t . ] B , realiter K 3 6 suo] subtecto add. I 3 8 exc.] et add. A C oro. u t r i u s q u e est] suppositio confusa et distributiva add. A I D l i m i t a t a ] ligara C 3 9 guando] quia E t e rm i n u s om. s i v e A CV c u i u s c u 4 teg.] I .1 c opul .] hypotheticae add. B 4 2 exceptiva] exclusiva y ' , ex -v a A I 4 3 est] m exceptiva q u e a l a prius acid. Kd 4 1 autem] d ista add. B , i l h add. I I! etc .] exclusiva B , quod. con.. V ' n e g a t . ] m era A ' p . sed] seu A 4 6 regulae] non sunt tmiversaliter verse add. A ' D 4 8 non... verse (v . lin_ 46) om. 45 e ] A ' A t I D 4 9 n o n ' om. B 5 0 una om. A C V ' a l i a A C 5 1 quarttmal principale add. A s c i end.] D videndum E 11 est om. e 3 r 3 m e 2 Cf. supra, Parte I, c. 74, un. 45-66. i t n o a
DE CATEGORICIS A E QUIV A LE NTIB US HY P OTHE TICIS
3
0
9
exceptivis. Una est quod si praeiacens exceptivae sit vera, exceptiva est falsa. Hoc patet per praedicta. Alla est quod numquam exceptiva est propria nisi cuius praeiacens 55est universalis. Unde haec est impropria 'homo praeter Sortem currit'; unde talis nec est vera nec est falsa. Ex ista sequitur alia, scilicet quod non semper ab universali ad suam definitam vel particularem est consequentia bona. Unde non sequitur 'onmis homo praeter Sortem currit, igitur aliquis homo praeter Sor60tem currit', nec sequitur 'igitur homo praeter Sortem currie. Alia sequitur, quod non cuilibet propositioni universali contradicit proposítio indefinita nec particularis ci correspondens. Non enim istae contradicunt comnis homo praeter Sortem currit', 'aliquis homo praeter Sortem non currit'; nec istae 'nullus homo praeter Sortem currit' et 65'aliquis homo praeter Sortem curde. Ex ista sequitur alla, scilicet quod non semper loco istius 'non orrmis' licitum est ponere hoc totum 'aliquis non'. Istae enim non aequivalent 'non °milis homo praeter Sortem curde, 'aliquis homo praeter Sortem non currit', quia una est impropria et neque vera neque falsa, et alia est 70propria et vera vel falsa. Alla regula sequens est quod sunt aliquae propositiones universales contrariae, quae tamen non habent aliquas propositiones categoricas subcontrarias quae sunt indefinitae vel particulares, habentes subiecta determinata signis particularibus. Hoc patet per praedicta. 75 Alla regula est quod semper illud quod excipitur in exceptiva, debet esse aliquid contenturn sub subiecto. Et ideo quaelibet mlis est impropria 'omnis homo praeter animal currit', 'onme animal praeter substandam est animatum'. Mia regula est quod guando illud super quod cadit excepdo est 52 ex c .] quarum add. B 5 3 p e r praedic.] ex praedictis A ' D 5 4 Al l a] regula add. A C V ' 56 unde talio] taus enim A ' e s t ' orn. A C D V 4 5 7 add. D s ccu r ir i t ll ] .nec s equitur (i gi tur iste add. A ) h o m o praeter S ortem c u rri t add. A V ' nec] etiam o m . A A I C V 61 Alia sequitur] similiter ex praedicta regula sequitur aliud, scilicet A I D 6 2 nec] v el A ' p a rt i r. ] nec 4 6 0 add. istae n B , eNon...cistae] unde . . non. A ID, nec iota B, iota enim non I i s tae] iota A V ' 6 3 onmis] quis V ' uom ni s ... c r c urrir t om. Ai 6 3 t- 6 4 aliquis... c urri t' cm. B 6 3 c urri t] et add. A IB E 6 4 non ' om. A n e c ] eti am add. A ' D , om. A i s tae] iota o m . A n u l l u s ] aliquis I , Sorteml ] non add. I o . c urri t om. A 6 5 homo._ c urri t] et (c on I) similiter est dicendurn de et] nec I, ista Bm I 6 4 - 6 5 cc... A ' indefinitis add. B I, om. I 6 6 E x ] E t praem. A D i s t i u s ] quod dico add. A I D 6 7 hoc totum om. A l B D I s t a e eni ml quia istae A I D n o n ' om. K 6 8 c urri t] i gi tur asid. B , et add. D a l i q u i s homo] animal B 6 9 non om. B e s t ' ] falsa add. K ' i m p r i propri a e t om. A A 'C V " i neque... neque] nec... nec A 'I e t alia] alia autem A ' dictoriae B al i quas ] alias I
7 3
7 0
et] v el A ', est add. D , om. A C V '
sunt] sine A l DI
78 ani m.] e t huius modi add. A I D 7 9 2 1 q u o K e x c e p t i o ] r e d u p l i c a d o
quod
7 5
illud] id C, idem V '
7 2 7 6
c ontr.] c ontra-
aliquid] aliquod E
310
P
A
R
S
I I CA P . 1 9
commune, ad veritatem talis exceptivae non requiritar quod praedica- 80 tum universaliter insit s u p e r quo cadit exceptio, si sit exceptiva negativa, vel quod removeatur universaliter, si sit exceptiva afirmativa. Sciendum est etiam quod 'praeter' numquam tenetur diminutive nisi guando additur termino numerali vel termino importanti aliquod totum. Quando autem tenetur diminutive et additur termino numerali, 85 tunc non denotatur praedicatum removeri ab illo cui additur sed magis a subiecto. Sicut per istam 'decem pmeter quinque sunt quinque' non denotatur quinque removeri a quinque sed a decem. Similiter etiam per talem non denotatur praedicatum Messe illi cui additur haec dictio 'praeter', sicut per istam 'decem praeter quatuor sunt sex' non deno- 90 tatur quod quatuor sunt sex, sed quod residua a quatuor sunt sex. Et ita est de aliis. Et ista de exceptivis ad praesens dicta sufficiant.
[CAP. 19. DE PROPOSITIONIBUS IN QUIBUS PONUNTUR HAEC VERBA 'INcrprf ET ' DESINIT Omnis propositio in ' qua ponitur afiquod istorum verborum ] exponentes 1, quia quaelibet aequivalet uni cipit', ‘desinie habet duas
copulativae• Tamen ab a l i q u i b u s diversimode assignantur expo- s nentes respectu diversorum. linde d i c u n t 2 quod aliter expommtur respectu successivorum et respectu permanentium. Sed quamvis sic possetesse ad voluntatem utentium, non tamen videtur multurn rationabile. Ideo dico quod respectu cuiushbet possunt habere easdem exponentes, lo sed aliae sunt ubi ponitur hoc verbum 'incipit' et ubi ponitur hoc verbum 81 quo] quod AEIK
8 2
si] etsi A, sed I
8 5 Quando] unde A'
8 8 etiam om. Al !
CAP. 19. - 3-4 inc.] et add. A' 4 duas] diversas Al D IK quael i bet] talis propositio add. Al D 5 divers.] diversae Al 6 dicunt] quidam add. D 7 et] aliter add. A' 1 0 canal.] cuiuscumque A' I 1 1 aliae] aliter K e t ] aliae add. AAIE
CAP. 19. - 1 Cf. Guillelmus de Shyreswode (Sherwood), Syncategoremata, cap. Desinie (ed. cit., pp. 75-78); Gualterus Burlaeus, De puntate anís logicae traaatus longior, pars III, partic. II, c. 4 (ed. cit., pp. 191-97); idem in tractatu breviori (ibidem, p. 222). 2 Ita Guillelmus de Shyreswode (Sherwood), loco cit., p. 76; Burlaeus, loco cit., p. 191: Ioannes Quidort, Quodlibet, g. 6: "Quod declaro primo in quiete sic: nam 'incipit' et 'desinit' alio modo exponunt
in permanentibus, alio modo i n successivis" (ed. A. J. Herman, Nine Medieval Thinkers, Pontif. Inst. o f Mediaeval Studies, Studies and Texts 1, Toronto 1955, 281).
DE CATEGORICIS AEQUIVALENTIBUS HY P OTHE TICIS
3
1
1
'desinit'. Unde propositio ubi ponitur hoc verbum 'incipit' habet duas exponentes, quarum una est de praesenti affirmativa et dia de praeterito negativa; sicut exponentes istius 'Sortes incipit esse albus' sunt istae gSortes est albus' et 'Sortes non fuit immediate ante albus'. Non enim exponens sua negativa de praeterito est taus gSortes non fuit albus', quia talis propositio in qua ponitur 'incipit' potest esse vera et illa negativa de praeterito falsa; sicut si Sortes sit primo albus et postea niger et tertio ftat albus, tunc in aliquo instanti est haec vera Sortes incipit esse albus' et tamen haec est falsa 'Sortes non fuit albus', quia positum est quod prius fuit albus. Sic etiam dicimus quod haec arbor incipit modo fiorere, et tamen fioruit anno praecedenti. Verumtamen sciendum quod hoc verbum 'incipit' dupliciter accipi potest, scilicet stricte e t proprie, e t sic exponitur sicut dictum est. Z5Aliter potest accipi large et improprie, et tunc sic exponitur 'sic est, et non diu ante fuit'. Sicut dicimus quod haec arbor incipit fiorere, guando nunc floret, et non multurn ante, isto anno fioruit, et tamen heri fioruit; sicut etiam dicimus vulgariter giste incipit missam', quamvis dixerit Introitum. E t ista est disánctio similis i i i quam ponit P h i l oso p h u s, I V Physicorum 8, de 'nunc', quod potest accipi pro indivisibili et potest accipi pro tempore parvo, propinquo praesenti. Intelligendum est etiam quod quamvis propositio taus secundum veritatem sermonis habeat tales exponentes, tamen aliquando secundum usum loquentium non habet tales exponentes, sed ponitur pro dia, quae 35talibus exponentibus caret. Et tunc est talis propositio distinguenda secundan-1 amphiboliam. Et per hoc potest videri quid dicendum sit de 1-21ibus propositioni12 u b i p o n i tu r om. B C I V " u b i ] i n qua M I 13-14 al a._ negati aliam negativ am A '
1 5
1 3
quarum... es t] unam A ' a f fi rm . del. A '
ante] hoc add. A ' D , add. mg. I
1 6
talis] ista A ' I:
Sortes] prius add. A I D 1 7 p o n i t u r] hoc v erbum add. M I ) i l l a ] ista AICE, ideo B 1 8 p ra t t . ] eicsistente add. 1K s i t ] modo add. A CV ", nunc add. B 1 9 fi at] fu i t C a l b u s '] e t add. B, quia prius fuit albus add. I a l i q u o l isto A '
2 0
n o n ] pri us add. D p o s i t u m . . . q u o d ] ponatur quod B , Qm. 1
21 prius ] non add. K f u i t ] fuera A l D I albus om. C V ' S i c ] sicut B1 a r b o r ] non add. B , modo Qm. B D 22 tamen] pHus add. A ' D fl o r . ] scilicet add. A ' a n n o ] tempore A, om. C D V " p ra e c . ] praecedente el add. tempore C V ', om. D
2 3
dupl . om. A '
2 4
sci!.] vel e t ' l ttmc add. B
2 5
A l i ter...
accipi] vol t u n c om. A C D I V " s i c l ] hoc nunc A 'D , add. mg. B , om. A E 2 6 n o n d i u ] n o n t i = ante] antea E ,, Sicut] similiter I 2 7 guando] quia A ', quae I a n t e ] antea D, i n add. A I D i s t o ] illa B , i l l o E, is tum F, cm. A a n n o ] annum F, om. A B
2 8
s i c ut] e t A , similiter I 1 v ul gar.] i n
vulgari B 2 8 - 2 9 quamvis di x eri t] pos tquam incepit C V ' 2 9 similis] consimilis B I 2 9 - 3 0 Phi los.] i n add. A A 1 vo] suo B , prout 1, om. D 3 2 sec.] d e B , p ro p te r K 3 3 D 34El oqu.1 l oquendi A 3 7 sic] est B D 3 0 n u n c 8 Aristot., Physica, IV, c. 13, tt. 121-122 (222a ] s c i l i c e t a d
v eri t.] v i rtute B , v i rtutem C K V '
10-22).
312
PARS I I CA P . 1 9
bus 'Deus incipit beatificare omnem horninem beatum quem beatificae, 'Deus incipit punire omnem hominem quem punie, 'Deus incápit beatificare istos', demonstratis aliquibus quorum unum ante beatificavit et alium non ante beatificavit. N a m tales secundum proprietatem sermonis et locutionis, hoc est secundurn regulas generales per quas tales et consimiles iudicari debent, concedi possunt. Sicut ista 'Deus incipit beatificare istos' concedi potest, quia utraque istarum est vera 'Deus beatificat istos' et 'Deus non immediate ante beatificavit istos'. Tamen 45 alium sensum habere potest, u t istae sint exponentes 'Deus beatificat istos' e t 'nullum istorum prius beatificavie, et iste sensus falsus est. Similiter unus sensus istius 'Deus incipit beatificare omnem quem nunc beatificae est iste 'Deus beatificat omnem quem rnmc beatificat et Deus non prius immediate beatificavit omnem quem nunc beatificae ; 50 et iste sensus verus est. Alius sensus est iste 'Deus beatificat omnem quem nunc beatificat et nullurn quem ntmc beatificat prius immediate beaáficavie e t iste sensus falsus est. Et consimiliter potest dici de ista 'Deus incipit punire hominem quem nunc punie. Sitniliter debet dici de talibus 'Petrus incipit esse taus qunlis est Paulus', ponatur quod uterque sit 55 primo infidelis et postea uterque fiat fidelis. Tunc ista proposido 'Petrus incipit esse taus q u n l i sest tnlis qualis est Paulus et ante non fuit taus qunlis est Paulus. primo e s t haec est falsa de virtute sermonis 'Petrus incipit esse similis Tamen P a uquia Paulo', l prius u erat similis Paulo. Improprie tatuen accipi potest sub 60 hoc sensu 'Petrus est similis Paulo, et non erat similis Paulo secundum s ' pa o t e sl Sic t igitur patet quod propositio in qua ponitur hoc verbi= 'incipie si i duas m exponentes, p habet et per consequens aequivalet uni copulativae. lq i Et csimiliter i t propositio in qua ponitur hoc verbum 'clesinie habet 65 eduas r u exponentes. Una exponens est una propositio de praesenti affirmaca o n 38 beatifi care] ct 1 e d benefacere (etiam i nfra) B :I homi nem orn. D I b e a t u rn Qm. A . dicat i n f r a ) B 3 9 onmem om. A C V i4n 1 ,3 b e a te i m fi oc an r s] t rb . e] n e . om. 4N a0 m ] dsi add. A l B CDV e- m p t i s 4 locutiones qdnes, I p r o p r . ] v i rtutem B 4 2 et] seu A i D , om. B l o c . ] et add. A , orn. B e s t ] esset B, ,I a c c i p i a n t u r A 4 3 debent] tales add. A ' B D I p o s s u n t ] possent A ' 4 3 - 4 4 Sicut... potest orn. A ' D , uoin. a d d . 43 ista om. B CtV ' 4 e 4 beat.] clamnare K 4 5 i s tos l ] eos B , i l l os A ' D 4 6 s i nt] erus add. a n ] ( u l t r a ) iAnn u' sicut add. n I 4 8c o rrm e m ] hom i nem add. (e t sic i nfra quinquies) B 4 9 es t] e t A I A M) es c p.] A immer1.1 ' 4 1 ante-add. CV 4 ' 5 1 orrmem] homi nem V ' 5 3 E t ' orn. A a50 l124 1 54 homi nem] omnem A nn60 si 3quia 1 c pri o us en ]seto . non ] cI s, Paul i mo' orn. i l BiC V t " eI mr p r . ] propri e A 6 1 non] prius add. A l D 6 3 quod] 1 n . E I ,A A ' C E D uista B 6 4 aequiv.] aequivaleret B, aequipollet I 6 5 E t orn. A A ' 6 6 exponentes] et add. B tlo nadd. om ec m u t (etc. i n casa accus.) A ', autem add. I ex ponens , propos. om. A ' propos .] exponens A, om. I nihaUna]o ounam m ni n i e s ] cmBpt r o p o s t 5 6i e
DE CATEGORICIS AEODIVALENTIBUS HY P OTHE TICIS
3
1
3
tiva et a h est una negativa de futuro, non cpuliscurnque sed cum hoc addito 'non erit immediate post'. Sicut ista Sortes desinit esse albus' habet istas exponentes 'Sortes est albus' et 'immediate post non eHt al-lo bus'. Et sicut dictum est de propositionibus in quibus ponitur hoc verbum q u o d quandoque possunt distingui secundum amphiboliam, eo quod possunt accipi proprie et improprie, ita possunt multae propositiones in quibus ponitur hoc verbum 'desinit' distingui secundum amphiboliam, eo quod possunt accipi proprie et improprie. 75 C i r c a supposidones terminorarn in talibus propositionibus est sciendum quod subiectum talium propositionum eodem modo supponit sicut in suis praeiacentibus, sed difficultas est de suppositione praedicati. Et est dicendurn quod praedicaturn in tali propositione universali affirmadva supponit confuse tantmn, quia non contingit descendere nec socopulative nec disiunctive. Non enim sequitur 'omnis homo desinit esse albus, ergo orrmis homo desinit esse hoc album, vel onmis homo desinit esse illud album'; nec per consequens condngit descendere copulative. Similiter etiam in universali negativa stat confuse et distributive, sed in propositione non universali stat determinate. Verumtamen duo sunt hic scienda. Primum est quod suppositio determinata, et similiter confusa et distributiva, duplex est. Una, guando contingit descendere ad illa pro quibus terminus supponit, vel supponere potest, per pronomina demonstrativa praecise, sicut in ista 'homo currit' li homo supponit pro hoc hornine et pro illo, et sic de aliis; et bene 90sequitur 'homo currit, igitur hoc currit', demonstrando istum hominem, 'vel illud currit', demonstrando illum hominem, et sic de aliis. Aliquando autem condngit descendere non praecise per pronomina demonstrativa sola, sed per pronomina demonstrativa sumpta simul cum illo termino communi sub quo debet esse descensus. Primo modo non supponit 95praedicaturn in proposidone ubi ponitur 'incipit' vel 'desinit' determinate. Non enim sequitur 'Sortes incipit esse albus, igitur Sortes incipit esse hoc vel incipit esse illud', quocumque demonstrato. Nam si Sortes 67 est orn. A 1 pri tu I, hoc add. A ' 7 0 de] illis add. B q u i b u s ] qua B , quandoque add. C I V " p o n i t u r ] 69 post] 1 3 add. A B 7 1 qwmci. Qm. B I 7 2 col et E posswat] hace add. I e t ] vel BI 7 4 quod] quandoque u n a hae add. I 7 5 Ci rc a] autem add. I 7 6 s ubi l scilicet add. C V ' p ro p o s . ] non add. I K 7 7 sed o f f : om. I 11. praed.] praeiacenti B 7 8 dic .] sciendum B CV " 7 9 n o n t i licet c o n v e n i t B 8 2 album] e At sic de ' alijo A l D 8 3 eti am cm. A C V " 8 8 ista] l i l a A B C V ', omnis add. A 8 9 hou neaI '' sic] similiter I a l i i s ] singulis B 9 0 hoc ] h o m o A , hi c homo IK i s t u m ] ipsum A , mine] q nomi illum Bl 9i 1s v el... hominem om. (hom.) B C i l l u d i die A 'l i l l u m ] al i um A ' 9 3 sed] etiam add. I c ] . illo] isto A 'B 9 5 v el] et 13 9 7 incipit esse orn. A 'B D i l l u d i et sic de aliis add. D , Na m ] quia D q u a l i t e r c u m
314
PARS 11 CA P . 1 9
mutetur a nigredine in albedinem, haec est vera Sortes incipit esse albus', et tamen quocurnque demonstrato haec est falsa Sortes incipit esse hoc', quia altera istarum est falsa 'Sortes est hoc' et 'Sortes non prius lco fuit hoc'. Secundo modo praedicaturn supponit determinate, nam bene sequitur 'Sortes incipit esse albus, igitur incipit esse hoc album vel incipit esse illud album', et sic de allis. Linde haec est vera 'Sortes incipit esse hoc album', demonstrando Sortem, quia Sortes modo est hoc album et numquam prius fuit hoc album. r o s Nec valet Sortes incipit esse hoc album, igitur Sortes incipit esse hoc', demonstrando semper idem, sed est fallada figurae dictionis, commutando 'quale quid' i n 'hoc aliquid'. Narn in talibus arguendo frequenter ab aliquo termino connotativo, sive sit praedicatum totale sive sumpturn cum pronomine demonstrativo, ad pronomen demonstra-110 tivum per se sumptum est fallada figurae dictionis. Et s i d i c a t u r quod 'hoc' et 'hoc album' — demonstrando idem—convertuntur, igitur ab uno ad reliquum est consequentia bona, d i c e n d u m quod ista regula 'ab uno convertibilium ad reliquum est bona consequentia' habet multas instantias, guando scilicet termini non supponunt personaliter; quandoque etiam guando additur aliquod syncategorema verbo, sicut non sequitur 'homo est per se secundo modo risibilis, igitur homo est per se secundo modo homo'. Maxime autem non valet in multis propositionibus de praeterito et de futuro, guando illa convertibilia sunt convertibilia ut ntmc et non simpliciter, qualiter120 est de istis duobus e t 'hoc album', nam quando 'hoc' non est album, tunc non convertuntur. Secundo sciendum est quod quandoque est suppositio determinata, ita quod contingit descendere ad inferiora et e converso contingit ascendere, aliquando autem non. Unde bene sequitur 'homo currit, ergo iste125 homo currit vel ille homo currit', et sic de aliis; et e converso bene sequitur 'lite homo currit, ergo homo currit'. Sed non semper sic est de termino supponente determinate a parte praedicati in propositione in 98 nigr. i n alb.] albedine in nigredinem C, ni gr o in album I 9 8 - 9 9 albus] niger C 1 0 0 hocl album add. mg. B c e cm. BCV" pr i tn] immediate add. A, om. CBIV" 1 0 1 modo] loquendo add. A' D 102 igitur] Sortes add. 1K vel o] Sortes add. A'11( 1 0 3 Uncir haec] haec.enim A' 1 0 5 numquam] non Al D pr i us ] ante C 1 0 8 - 0 9 frequ.] simpliciter 1 1 0 9 praed. cm. I total e] formale 113 idem] tunc A 1 1 4 ista] hace A' 1 1 5 guando scill primo, guando B 1 1 7 - 1 8 homo.risib. h o r n o ' ] hoc... risibile... hoc A 1 1 8 homo' ] demonstrando hominem add. A autem ] enim B, quae 1 1 1 9 guando] quoniam A, quia A' 1 2 0 conv. 1 add. B • qualiter] etiam add. A billa descendere curritl 1 c o n vKe r1 s2 i 6v homo a 1 om. C V' 1 2 7 curritll vel ille homo currit add. I de] i n C V' s i 1 m2 p D 1 l . ] s u n t c ao mn ] v n e r t i q u i a
DE CATEGORICIS AEQUIVALENTIBUS HY P OTRE TICIS
3
1
5
qua ponitur v e l 'desinie. linde bene sequitur Sortes incipit 130esse hoc coloramm, igitur incipit esse albus vel niger', et sic de Ais. Sed non sequitur e converso; non enim sequitur Sortes incipit esse albus, igitur Sortes incipit esse coloratus', et hoc quia negativa exponens antecedentis non infert negativam exponentem consequentis; non enim sequitur Sortes non fuit albus, ergo Sortes non fuit coloratus'. Et est 135regula generáis quod guando antecedens et consequens habent exponentes, si una exponens consequentis non sequatur ad aliam exponentem antecedentis, consequentia non valet inter mtecedens et consequens. Ex praedictis colligi potest quod ab inferiori ad superius c = hoc verbo 'incipie vel 'desinie non valet consequentia, sicut non sequitur 140'Sanes incipit esse albus, ergo Sortes incipit esse coloratus'. Similiter non sequitur 'Filius Dei incipit esse homo, ergo Filius Dei incipit esse aliquid'. Nec taus discursus valet 'omnis homo est aliquid; Filius Dei incipit esse homo; igitur Filius Dei incipit esse aliquid', sed est fallada accidentis. Sicut enim semper est fallacia accidentis guando in prima figura maior 145est affirmativa et minor negativa, ita semper est fallada accidentis guando in prima figura maior est affinnativa et minor habet aliquam exponentem negativam; sicut hic 'omnis homo est animal; tantum risibile est homo; igitur tantum risibile est animal'. Sic autem est in proposito, nam ista minor 'Filius Dei incipit esse homo' habet istam negativam expolso nentem 'Filius Dei non fuit immediate ante homo', et ideo in tali scursu est fallacia accidentis. Similiter potest studioso patere quod ista consequentia non valet 'Filius Dei incipit esse homo, igitur aliquis homo incipit esse Filius Dei'. Verumtamen sciendum est quod quandoque S a n c t i 4 talem proiss positionem concedunt, non accipiendo eam proprie et de virtute sermonis, sed secundum verum intellectum quem ipsi habebant. Verumtamen advertend= est quod quandoc=que aliqua infeHora incompossibilia non possunt verifican i successive de aliquo cum 129 l i n d e ] non add. A
1 3 0 hoc c ol or.] coloratus I : i g i tu r] Sortes add. A E a l i i s ] coloribus
add. A 'D E 1 3 1 sequiturl om. A 1 137 i nter... consequens] i n antecedente e t consequente C V ' 1 3 9 sicut n o n ] n o n eni m A , qui a 1 3 A ' 1 1 34 26 disc.] nunc add. B 1 4 4 eni m om. B D 1 4 5 i ta] sic I, ideo add. A ' 1 4 8 ests non a l i a r a ] A CV a l i q u a m 4 om. D AA 1 hab.] ipse habebat A 1 5 7 V erumt.] unc ir penitus I a d v . ] sciendum y ', om. C , est om. C I 1 156 ipsi , 4 B e E x quandoque p o nA 1e 5 8n i nc .] impossibilia A quancil 9 1 t 5e m ] m 4 c - o n s e q i 5 u 5 e Vide n infra, t i cap. s 20, nota 2. tv an e ll eo r m . a d .d . o .
316
P
A
R
S
II CAP. 20
verificatione supeHoris de eodem, semper arguendo a tali inferiori ad tale superius est consequentia bona. Sicut bene sequimr 'Sortes incipit160 esse homo, igitur incipit esse animal' et hoc quia impossibile est quod aliquid, dum est animal, sit primo homo et postea animal, et postea non sit homo, vel e converso. Similiter, secundurn mentem A r i s t o t el i s, bene sequitur 'Sortes incipit esse rationalis, igitur Sortes incipit esse sensibilis'. Eodem modo bene sequitur 'asinus incipit esse homo, igitur 165 incipit esse animal' et tamen non sequitur 'asinus incipit esse niger, igitur incipit esse coloratus'.
[CAP. 20. DE PROPOSMONIBUS IN QUIBUSPONITUR HOCVERBUM ' F Sicut autem propositio in qua ponitur aliquod i s to r = verborum I habet duas exponentes, ita propositiones in quibus ponitur hoc v e r b = T 'fit' vel ei aequivalens, quale est hoc t o t = 'factus est' vel 'factum est' ' vel huiusmodi, habet duas exponentes, scilicet unam de praesenti et E aliam de praeterito T vel de futuro'. Sicut ista 'Sortes fi t albus' habet istas exponentes Sortes est albus' et 'non semper fuit albus'. Similiter D ista 'Sortes fiet albus' E habet istas exponentes 'Sortes non est albus e t 10 pro aliquo tempore E non erit albus' et 'Sortes erit albus'. Similiter est de talibus Sortes factus A est homo', 'Sortes factus est coloratus', et sic de consimilibus. R Sicut autem quando in propositione ponitur hoc verbum U vel 'desinit' propositio non convertitur nulla facta variatione praeter M solam trmspositionem illius quod praecedit et quod sequitur verbum, sic 15 A est in istis. Et ideo E de virtute sermonis ista consequentia negari debet 'Filius Dei factus Q est homo, igimr homo factus est Filius Dei', quamvis U 159 super.) inferioris I I seraperl tamen adj. CV" a ] ab AA' tal i om. AA' 1 6 1 i gi tur l Sortes mili. C V' 1 6 2 animal, et posteal mg. B, orn. Al D I 1 6 3 menteml intellectum B, intentionem V primo adj. K 1 6 5 sena.] et add. A' D b e n e Qm. CV" h o m o mg. y ' , 164 Sortesl om. BD ' essell om. B I igiturl asinus add.A 1K 1 6 6 et om. AV" i gi tur l asinus add. B CAP. 20. - 3 istorum] L praedictorum A' 4 propos. in quibusl propositio i n qua AA' 5 factus._ vel om. Al D 6 scil. om. fi t] fuit B, fi et I 9 ista] haec A' I etl nec C, vel 1\ E om. /VD 1 71 talibusl 10 non om. AM) ce... albus scilicet add. I s i c mil. CD1V 74 4 1facm 17-19 2 s c o mN . ] a l i i s 1 T .., CAP. 20. - ' C f . Guillelmus de Ockham, Seta. III, q. 9, ubi quaeritur: Utrum h o msitoconcedenda I'Deus factus est homo'. haec ' B o m U .
DE CA T E G O RI CI S A E Q U I V A L E N T I B U S H Y P O T H E T I C I S
3
1
7
tales propositiones S a n c ti 2 aliquando concedunt sub yero intellectu. Similiter non sequitur 'Filius Dei fi t homo, igitur homo fi t Filius Dei', 20et hoc quia altera exponens non convertitur illo modo. Non enim sequitur 'Filius Dei non semper fuit homo, igitur non semper homo fuit Filias Dei'. Unde secundutn proprietatem sermonis concedi debet quod homo semper fuit Filius Dei; mide Christus dixit 8 fieret, : A nego t sum. e q u a m Ai mbi l i rt e ra, abh inferiori a m ad superius a parte praedicati non tenet con25 S sequentia in tnlibus propositionibus. Unde non sequitur Sortes fi t albus, ergo Sortes fi t coloratus'. Similiter, secundum proprietate,m sermonis non sequitur 'Filius Dei fi t homo, igitur Filius Dei fi t exsistens', nec sequitur 'igimr fi t aliquid', secundum proprietatem sermonis. 30 E t s i d i c a t u r quod Filius Dei fi t homo vel factus est homo, aut igitur fi t aliquid aut nihil, et non fit aliquid, ergo fi t nihil, d i c e nd u m quod non sequitur 'Filius Dei fi t homo, igitur Filius Dei fi t aliquid' vel 'Filius Dei fit nihil', sicut non sequitur 'Sortes incipit esse albus, igitur Sortes incipit esse ens' vel 'incipit esse nihil'. Et ideo utraque pars 35tnlium disiunctivarurn negmda est. Verumtamen sciendum est quod multae tales propositiones a S a nc ti s inveniuntur 'homo facms est Deus', sicut tales 'homo incipit esse Deus', quae non sunt verae secundtun proprietatem sermonis sed seamdurn intellecttun S a n c t or u m. 40 S i m i l i t e r , sicut taus discursus non valet 'omne album est coloratum; Sortes incipit esse albus; igitur Sortes incipit esse coloratus', sic tnlis discursus non valet 'omnis homo est aliquid; Filias Dei factus est homo; igitur Fillus Dei factus est aliquid'; et hoc propter consirnilem causam• Ista de propositionibus categoricis, aequivalentibus propositionibus 45hypotheticis, ad praesens sufficiant, quamvis restent multa dicenda de quibus in diversis locis dicetur• 18 sub... i nt. om. A ' , v e to ] bono A 2 2 Dei ] qui a antecedens est v erum et consequens falsum add. A 'D 2 2 Li nde] quia A ' D 2 3 fi n t ] fi t A I V 4 Sirail.] etiam add. e t add. I t e n e t ] valet A I D 2 6 Unde non] non enim A ' 2 7 sec., s e r m . 25 ,om.s Ae' d2 8c homo a e rs. .lbs. C,Amg. yV' , om. ' A 2 9 sequ.1 etiam add. A l D s e c . propr.] et hoc (loquendo 2 r dicas e tB DI ] q u o d Qm. A l B 3 1 autl ] fi t add. DI K es ... ni hi l '] cta. D ) de4 v i rtute A I Dfi 3 0 edis s turl e i g i tu rs non fisat ahquid, e si i gittur fi t (s equitur quod fi at D ) ni hi l A M ), i g i tu r fi t aliquid 1 i; fi t" om. B C A B D I K V a 34 ens] aliquid A l ] v el l Sortes add. A ' 3 6 est om. A l e 3 7 sicut tales om. A l D 3 8 non] tantum A l 11 verse] non cidd. A l s e c . propr.] de v i rtute D 3 9 i nt.] intentionem I . Sanctorurn] c orum A l 40 sicut om. A l l 4 1 albus] album CI ;. sic] simiEter 1, etiam add. A ' D 4 3 hoc om. A C I 4 4 1sta] et praent C I 11 c ategl et add. C V " 4 5 praesem] dicta add. 1 4 6 lacia] alias add. A l D
aVide auctoritates citatas a Thoma Aquinate, Summa theol., ifi , g . Opus 1 Oxon., 6 , a d.a7, q. . 2 (ed.6Wadding, - 7 VII, ; 194-98). 8 loan. 8, 58. et a Scoto, III,
318
P
A
R
S
II CAP. 21
[CAP. 21. DE CONVERSIONEPROPOSMONUM DE INESSE ET DE PRAESENTI]
Postquam dictum est quid requiritur ad veritatem propositionum categoricarum, ntmc restat dicere de conversionibus 1• E t primo dicendum est de conversione propositionum de messe, secundo de conver- 5 sione propositionum modalium. Circa primum dicendurn est primo de conversione propositionum de messe et de praesend, secundo de conversione propositionum de messe de praeterito et de futuro. Est autem primo sciendum quod conversio est guando de subiecto fit praedicatum et e converso. Aliquando autem fi t tl j s transpositio nn112 alla mutatione facta ex parte vocis, aliquando autem fi t mutatio ex parte vocis praeter transpositionem terminorum. Secundo sciendum quod proposido de messe de praesenti aliquando est propositio in recto, aliquando in obliquo. 1 5 Tertio sciendum quod conversio est triplex, scilicet simplex, per accidens et per contrapositionem. Conversio simplex est guando manet eadem [qualitas et] quantitas utriusque propositionis 2 accipi . P oconversio t e s t simplex, t a m ut dicatur e n conversio simplex guando est mutua conversio, m a g ita quod i ssicut ratione complexorurn ex convertente sequitur 20 conversa, l a ita r sequitur g ee converso. Et ita frequenter accidit, quamvis sit diversa quantitas antecedentis et consequentis, sicut guando singularis convertitur in pardcularem et e converso. Conversio per accidens dicitur illa guando non manet eadem quanCAP. 21. - 4 de] earum add. A l D conversione om. (hom.) B
7
5
messe] et de praesenti add. B , et add. D
di c endum] sciendum A C V '
convers. propos .] propositione C V '
9
inesse] e t add. A A l E
om. A C E V ' t ra n s p . ] trans mutatio (etiant infra) I
1 2
8
6 - 8
propos ....
secundo] di c endum est add. D 1 0
amere] i gi tur D
mutati one] transmutatione C
1 1 1 4
talis i n t -w l
et add. A l D 1 5 propos. om. B I re c t o ] et add. D 1 6 sciendum] dicendurn C V ', est add. B s c i Hect om. A DE V a 1 7 c ontrap.] ternánorurn add. B I K 1 8 qualitas e t i ta edd. Bonon. e t Veneta, qualitas (et Qm. quantitas) A C , e t qualitas (p . propos .) A ' 1 9 accipi] s ui ni B Ji c o n v . 1 racione] o m . regul A Ca I K V c 'o m p i . ] c onv ers iv orura (?) I 2 1 i t a i ] frequenter add. B I K i t a l ] h o c C 20 22 sing.] universalis A, singulare C V ' 4 2 4 c l i c i t u r ] A
2 3 e
parti r.] particolare A C V s t
CAP. 21. - 1 Pro hoc et sequentibus capitulis usque ad cap. 30 videsis Aristot., Anal. Priora, I, c. 2 (25a 1-26); Boethius, De syllogismo categorico, I (PL 64, 804-10); Petrus Hispanus, Summulae Logicales, tract. 1, nn. 1.18 - 1.21 (ed. cit., pp. 6s.). 2Cf. Petrus Hispanus, loco cit., n. 1.18: "Simplex conversio est guando de subiecto fit praedicatum et e converso, remanente eadem qualitate et quantitate" (loco cit., p. 6).
DE CONVERSIONE P ROP OS ITIONUM D E INESSE
3
1
9
25titas antecedentis et consequentis. Potest tamen aliter vocari conversio per accidens, guando non est conversio mutua. Sicut bene sequitur 'ornnis homo est albus, igitur aliquod album est homo'; sed e converso non sequitur. Conversio per contrapositionem dicitur, guando termini finiti mu30tantur in terminos infmitos. Quarto sciendum quod universalis negativa de recto convertitur simpliciter, large accipiendo conversionem simplicem; e t hoc nulla mutatione facta ex parte vocis praeter transpositionem terminorurn, nisi forte vox mutetur secundum genus grammaticale. Sed stricte accipiendo 35conversionem simplicem, non semper sic convertitur; sicut non sequitur 'nullus asinus est Sortes, igitur nullus Sortes est asinus', sed sequitur 'igitur Sortes non est asinus'. Similiter, singularis affirmativa convertitur simpliciter in particularem et indefmitam vel singularem, sicut sequitur Sortes est homo, 443igitur homo est Sortes' et 'aliquis homo est Sortes' et e converso. Similiter sequitur 'Sortes est Plato, igitur Plato est Sortes' et e converso. Singularis negativa convertitur simpliciter in universalem negativam vel singularem negativam, sicut sequitur 'Sortes non est albus, igitur nullum album est Sortes' et e converso. Sirniliter sequitur 'Sortes non est 45Plato, igitur Plato non est Sortes' et e converso. Et ita singularis, secundu,m quod praedicaturn est terminus communis vel singularis, i n diversam propositionem convertitur conversione simplici. Similiter, tam indefinita quam particularis affumativa convertitur tam in propositionem particul2rem quam indefmitam vel singularem, sosecundum quod habet pro praedicato terminum communem vel singularem. Sicut sequitur 'homo est albus, igitur aliquod album est homo' et 'album est homo'; et sequitur 'aliquis homo est albus, igitur aliquod albura est homo' et 'album est homo'. Similiter sequitur 'homo est Sortes, igitur aliquis homo est Sortes, igitur Sortes est homo' et e converso. 55 , S i m i l i t e r , universalis affirmativa tantum convertitur per accidens, quia non est ibi conversio mutua; et hoc guando terminus praedicatus est 25 Potest temen] nec potest B 2 6 accid.] scilicet add. B s e q u i t u r] di c i tur I 3 3 m u t.] v ari atione A ' 3 4 v ox om. A C V ' 3 8 simpl. om. A C V 4 ve!] 3et A9ID, i n add. e (ultra) t A ' . osicut]mnon .add, sed del. C V ' 3 9 - 4 0 homo._ converso] aliquis h o D I i n d e f . ] mo, i g i tu r aliquis h o m o ese Sortes. Si mi l i ter s equitur 'Sortes ese hom o, i g i t u r h o m o est Sorte,' A ' D i n d e t e r m i n a t a m 41 I Sortes] non add. C, add, sed del. V ' P l a t o ' ] n o n add. C 4 3 v e!... negat. om. A I v e ! ] i n add. A 1 E ' v el i quam AE, i n add. C V ' 5 2 - 5 3 et... h o m o ' cm. (hom.) M I ) 5 3 esta] vel aliquis homo ve! 1 ese add. D 5 6 i bi ] aliqua A ' t e rm i n u s praed.] praedicatum A l D 1 4 s e
320
P
A
R
S
I I CA P . 2 1
terminus co =u n i s. Et tunc convertitur per accidens tan' in particularem quam indefinitam. Sicut sequitur 'orimis homo est albus, igitur aliquod album est homo' e t 'album est homo', e t non e converso. Quando autem habet praedicatum terminurn singularem, tunc etiam 60 convertitur per accidens in propositionem singul2rem; bene enim sequitur 'omnis homo est Sortes, igitur Sortes est homo' et non e converso. Particularis negativa non convertitur, nec simpliciter nec per accidens. Non enim sequitur caliquod animal non est homo, igitur aliquis homo non est animal', nec sequitur 'ergo nullus homo est animar. Eo- 65 dem modo indefinita negativa non convertitur, quia semper particularis et indefinita convertuntur. Et hoc saltan est verum guando subiectum utriusque supponit personaliter. Aliquas de praedictis conversionibus probat P h i l o s o p h u s I Priorum 8, quia tamen planae sunt et non indigent magna probatione, 70 ideo duxi pertranseundum. Et s i d i c a t u r contra aliqua praedictorum quod secundum P o r p h y r i u m 4 e t P h i l o s o p h u m 8 speciesnonpraedicatur de genere, nec inferius de superiori, et singulare sive individuum non praedicatur nisi de uno solo, ergo tales conversiones non valent 'onmis 75 homo est animal, ergo aliquod animal est homo' et huiusmodi: D i c e n d u m quod P o r p h y r i u s e t P h i l o s o p h u s i n tendunt quod inferius non praedicatur de superiori communiori ad plura actualiter quam sit inferius, ipso superiori universaliter sumpto, et hoc praedicatione vera. Unde non intendunt nisi quod nulla taus sit vera so 'ornne animal est homo', 'onmis homo est Sortes' et sic de aliis; quin tamen particulares et indefmitae sint verae non negant. Praedicta dicta sunt de propositionibus in recto. Sed de propositionibus in obliquo non est omnino eodem modo dicendum, sed in 58 quam] i n adj. A ' D
5 9
e t'] simiEter s equitur add. A l D, i gi tur adj. (ultra) D
num] c ommunem add. K., om. I s i n g . ] simplicem I
6 1
bene eni m] qui a bene A 'D
60 term i 62 omni s ]
aliquis I 6 3 non] nec B, om c o n v . om. 1 1 necl om. B 6 5 ergo om. B I 6 5 - 6 6 Eodem] etiam adj. K 6 6 n o n om. A ' 6 9 Mi quas ] temen add. A I D P hi l os .] Arist. et adj. i n D II I ] l i bro adj. B I 7 0 et... prob. cm. A 1 73 e t Philos. om. A ' 7 4 d e ] s uo add. B 7 5 onmi s l aliquis A ' 7 6 al i quod] quoddam C 13 7 1 77 Di c .] est adj. A E 7 7 - 7 8 i nt.] i ntel l i gunt B D I 7 9 s uperi ori ] s ingulari I 8 0 n o n ] ni hi l c l i n t i l aliud / V D ,¡ i nt.] dicere add. D 8 2 s i nt] s unt ALCE, om. A v e rl e ] hoc adj. D 8 3 s unt] om ni a d i x i adj. B 8 4 o rm i n o om. A C V A V ' , 4 o m . A ' 'Anal. Priora, I, c. 2 (25a 1-26). 8Aristot., 4 Cf. Porphyrius, Isagoge, cap. p e r t De propriis generi bus et speciei (versio Boethii cit., pp. 23s.). 5 Aristot., Praedican ] p menta, e c.r 5 (2b t r20-21). a n s e u n d o A ,
DECONVERSIONEPROPOSITIONUM DE INESSE
3
2
1
asfrequenter oportet aliquam mutationem facere ex parte vocis praeter solam transpositionem temlinorum. Et hoc addendo frequenter ad praedicatum participium verbi, quod est copula, sicut sic arguendo 'nullus homo est in domo, igitur nullus exsistens in domo est homo'. Similiter sic arguendo 'nullus homo videt asinum, igitur nullus videns asinum est 90homo'. E t hoc est verum quando obliquitas cadit a parte praedicati; quia si cadat a parte subiecti, non oportet. Unde ista 'omnem hominem videt asinus' debet sic converti 'ergo asinus videt hominem'; similiter 'Filium generat Pater, igitur Pater generat Finum'.
Circa praedicta est sciendurn quod guando in tali propositione po95nitur adverbialis determinatio vel aliqua determinatio aequivalens adverbiali determinationi, illa deterrnm . a t i o verbi, i nsed debet esse determinatio participii eiusdem verbi. Et rninatio ctunc o inntan v casu, e r sive s apropositio convertibilis sit in recto sive in obliquo, noportetoresolvere n verbum in suu,m participium et in hoc verbum 'est'; d e b e variationem t 100et ita oportet aliquam vocis facere praeter transpositionem Est ideo eista 'alteramm currit velociter' non debet sic eterminorum. s dconverti e 'ergot currens e est velociter r alteratum', nam ponatur quod idem -tarde alteretur et velociter currat, tunc est antecedens verum et consequens falsum; sed debet sic converti 'igitur velociter currens est altera10 5 non huius verbi 'est'. Similiter ista 'creans semper est Deus' non debet t sic converti 'igitur Deus est semper creans', sed sic 'igitur aliquid quod u semper est Deus, est creans'. m ' , [CAP. 22. DE CONVERSIONEPROPOSITIONUM DE INESSE, QUAE SUNT i DEPRAETERITO ET FUTURO] t Circa conversionem propositionurn de praeterito et de futuro est a q primo sciend= quod quaelibet propositio de praeterito et de futuro, u5in qua subicitur terminus communis, est distinguenda penes tertium moo dum aequivocationis 1, eo quod subiecturn potest supponere pro eo quod d 86 hoc mg. y ' , otts. AA" 8 7 quoci... copula] qui est copulativa B 8 9 nullus" ons . B l 90 obliquitas] obliquus casus B 9 2 asinus 2 B &ter na.' offi. I 1 0 0 variar.] varietatem I 1 0 1 ista om. A ' B 1 0 2 ergo om. BD I i otn. nani... quod] n a quia d dsi .D , orn. A' K 1 0 5 hiliLUI istius B v ]v ni oCAP. d e22. t- 6l col] modo add. B e o m n e m CAP. infra, Pars 111-6, c. 4. d 22.d - ' Cf. . l a I o 9 5 c vO C KR AMe, S U M M Al L O G IC A. E . . 21 e t e r m i d .
*
322
PARS 11 CA P . 2 2
est vel pro eo quod fuit, si sit propositio de praeterito; hoc est eo quod subiectum potest supponere pro eo de quo verificatur subiectum per verbi= de praesenti, vel pro eo de quo verificatur subiectum per verbum de praeterito. Sicut ista f u i t Sortes' est distinguenda, eo quod 'album' potest supponere pro eo quod est album vel pro eo quod fuit album. Si autem sit propositio de futuro, tunc est distinguenda, eo quod subiectum potest supponere pro eo quod est vel pro eo quod erit, hoc est pro eo de quo verificatur subiectum per verbum de praesenti vel pro eo de quo verificatur subiecmm per verbum de futuro. Et est 15 ista regula intelligenda guando subiectum supponit personaliter, hoc est significative. Secundo sciendum quod guando subiecttun taus propositionis supponit pro eo quod est, tunc illa propositio debet converti in propositionem de praesenti, accepto subiecto curn hoc verbo 'fuit' et hoc prono- 20 mine 'qui', e t non i n propositionem de praeterito. Unde ista consequentia non valet 'nullum album fuit homo, igitur nullus homo fuit albus', si subiectum antecedentis sumatur pro eo quod est. Nam ponatur quod multi homines, tam vivi quam mortui, fuerint albi, et quod multa alia fuerint alba et modo sint, et quod nullus homo sit modo 25 albus, tunc est antecedens verum et consequens falsum, nam haec est vera 'nihil quod est album fuit homo', quia quaelibet singularis est vera, per casum; sed haec est falsa 'nullus homo fuit albus', qunlitercunique subiectum accipiatur. Et ideo non debet praedicto modo converti, sed sic 'nullum album fuit homo, igitur nullus qui fuit homo est albus'. 30 Et eodem modo sequitur e converso 'nullus qui fuit homo est albus, igitur nullum album fuit homo', subiecto consequentis supponente pro his quae sunt alba et non pro his quae fuerunt alba. Si autem subiectum in tali propositione accipiatur pro eo quod fuit, sic est simpliciter convertibilis in illam de praeterito et non in illam de praesenti. Bene enim 35 sequitur 'nullum album fuit homo', subiecto accepto pro eo quod fuit, 'igitur nullus homo fuit albus'; et hoc si subiecturn consequentis accipiatur pro eo quod fuit. Impossibile enim est quod aliquis homo fuerit albus et tamen quod nihil quod fuerit album fuerit homo. 7 praet.] vel pro eo quod cric, si sic propositio de futuro, et add. A
1 0
pratt.] si sic praeterita.
V e14-15 hoc ... f u t u ro o m . B 1 5 e n ] q u o d c ri c add. K 1 8 propos .] d e praeteri to add. A ' 1 20 subiecto] consequentis add. s. un. C 2 7 v e ra p ,converso K 3 3 non._ alba] quae non fuerwat nec fi unt alba K , s u b i l propositionis add. B 3 4 in... r' f a l s a A ' 2 8 propos.] taus propositionis A ' 3 5 B ene] u n d e A C , e t praem. B • e n i t n i n o n A C , limad cori. co a s u r a ] e 36 p accepto] o ssupponente i t A II u fui t]malbus add. B 3 7 - 3 8 i gi tur... fui t om. A ' 3 9 fueri tl ] fu i t D I K o a d d . d B e 1 q
DE CONVERSIONE P ROP OS ITIONUM D E INESSE
3
2
3
40 S i autem taus propositio de praeterito fuerit singularis, i n qua subicitur pronomen demonstrativurn sine addito vel nomen proprium, tunc convertitur in propositionem singularem vel universalem, sive particularem vel indefmitam, subiecto consequentis accepto pro eo quod fuit. Sicut bene sequitur Sortes non fuit albus, igitur nihil quod fuit 45album fuit Sortes'. Sed subiecto consequentis accepto pro eo quod est, non valet consequentia. Non enim sequitur Sortes non fuit albus, igitur nihil quod est album fuit Sortes'; nec etiam sequitur illa de praesenti, scilicet ista 'nullum album est Sortes', nam posito quod Sortes nunc primo sit albus, ista est vera Sortes non fuit albus'; et utraque illamm est falsa. Est etiam notandum quod sicut propositio taus distinguitur guando subiecturn est terminus communis, ita etiam potest distingui guando ponitur pronomen demonstrativum cum termino communi. linde haec est distinguenda 'hoc album fuit Sortes', eo quod potest esse implicatio 55mediante verbo de praesenti, et mnc est iste sensus 'hoc, quod modo est album, fuit Sortes', vel mediante verbo de praeterito, ut iste sit sensus quod L i t album, fuit Sortes'. Et est taus propositio convertibilis uniformiter propositioni de praeterito in qua subicitur terminas communis. 60 fi l a quae dicta sunt de propositione de praeterito applicanda sunt, proportionaliter, propositioni de futuro, iuxta distinctionem p r i u s data= Sciendum est etiam quod, sicut dictum est p r i u s 2 , q u o dde praesenti i n adverbialis determinatio addenda est i n propositionibus 65consequente participio prioris verbi et non verbo; ita est faciendum in illis de praeterito et de futuro. Per praedicta patet quod tales consequentiae non valent 'Deus non semper fuit creans, igitur crems non fuit semper Deus', narn antecedens est verum, hoc scilicet 'Deus non fuit semper creans', quia non fuit creans 70ante mundi creationem; sed haec est falsa 'creans non semper fuit Deus', 41 s u b i l subiciatur B D V , B, sive C V ' 4 4 ni hi l ] nul l um B q u o d fuits orn. D 4 5 fui t] est A 'B S ortes ] sumpto 43 v el]4seu p r o p r i u m ] subiecto consequentis pro eo quod fuit add. D 4 5 - 4 7 Sed... Sortes orn. (hom.) A ' 4 7 eti am] eni m p r o p o s i A CV t i o 4 sciendum a B I d 5 3 d l i n d e hace] haec enim C 5 8 propos .] c um propositione A ' D 6 0 4 ista A ',. alia B, autem add. A 6 1 dist.] ciefmitionem C K 6 4 i n] c um A 6 8 nana] quia A I DI 8 I 68-69 ante... hoc ] pri ma est vera, hace I 6 9 hoc ... fui ts ] cuna non fueri t / V D 7 0 ere/1f I c onn 4 stitutionem B 7 0 - 7 6 sed... Deus orn. (hom.) A s e d . . . Deus ] et consequens est falsum A 'D i 2 m v 2 Supra,]ecap. 21, un. 94-97. a l c i ] n n a d d o
324
PAPS I I CA P . 2 2
quia hoc creans semper fuit Deus. Sicut enim haec est vera 'album fuit nigrum' et tamen haec nurnquam fuit vera 'album est nigrum', ita haec est vera 'crems semper fuit Deus' et tamen haec non fuit semper vera 'creans est Deus'; et ideo praedicta consequentia non valet. Sed debet sic converti 'Deus non fuit semper creans, igitur nihil quod fuit semper 7S creans, est Deus', vel 'nihil quod semper fuit creans, fuit Deus'. Et ista est vera, quia habet duas causas veritatis: vel quia nihil semper fuit creans; vel quia aliquid semper fuit creans, quod unten non est Deus. Et prima causa est vera, quamvis secunda sit falsa. Similiter ista consequentia non valet 'nullus videns fuit caecus, igitur nullus caecus fuit 80 videns', accepto subiecto antecedentis pro eo quod est; sed debet sic converti 'igitur nullus qui fuit caecus, est videns'. Et ita propositio de praeterito, accepto subiecto pro eo quod est, convertitur in unam de praesenti, modo praedicto, sicut guando subiectum accipitur pro eo quod fuit, convertitur in illam de praeterito, subiecto consequentis accepto pro eo quod fuit. Simiditer est de talibus 'nullum impossibile erit verum'; si subiecnnn accipiatur pro eo quod est, convertitur in unam de praesenti, scilicet sic 'nullum impossibile erit verum, igitur nihil quod erit verum est impossibile'; si subiectum accipiatur pro eo quod erit, convertitur sic 'igitur 90 nullum v e n = erit impossibile', subiecto consequentis accepto pro eo quod erit. Sciendum est etiam quod guando talis propositio de praeterito est vel de futuro, si subiectum sit terrninus corrmumis vel includens terminurn communem cum pronomine demonstrativo e t praedicatum sit 95 pronomen demonstrativum sine addito vel nomen proprium, ttmc si subiectum accipiatur pro eo quod est, convertitur in illara de praesenti, sine omni alla variatione. Sicut sequimr 'album erit Sortes, igitur Sortes est albus', sed non e converso est mutua conversio, et hoc si sit possibile 71 h o c ] haec I V ' , es t v e ra add. I , o m . C j De u s ] demons trato D e o add. A l D , v e ra e s t add. C V ' S i c u t eni m] unde sicut A l D
7 2
hace._ v era] hoc ... v e n = B C V ' II i ta] sic eti am
73 s emper' om. C V ' s e m p e r] umquam (p. fui t) C V ' 76 est... c rean,' orn. (hom.) B v e L . . Deus ' orn. (hom.)I fui t] fui t sernper... fui t semper M I 83 tubi.] consequentis add. A ' 8 5 illam c r y ,sic om. B C V ' 9 1 s c i l i adj. A C V ' 9 7 c e t A o C Vm 4 .tia A l D , om . I iA l lA a l m D l e
7 4
7 7
creans] semper add. C V ' 11 et om. C V '
duas] tres I 7 7 - 7 8 serrtper fuit... semper
7 8 quod tamen] et al ud A ' 8 2 i ta] ista CE, com. i n ista V ' accepto] sumpto A ', etiam add. A 'D 8 7 erit] est B 8 8 unan]
nul l um] quod eri t adj. K 11 e ri t ] est A
9 2
ex i t] e s t B
9
4
s át] taus
s ubi ec tum] s i gnum A V ' J , ac c i p.] s um atur c o n v e r t i t u r ] c onv erti bi l i s
DE CONVERSIONE P ROP OS M ONLIM D E INESSE
3
2
5
toodale ultiman-1 rei permanentis in esse 4 fuit Sortes', subiecto accepto pro eo quod est, 'igitur Sortes est .S albura i albus' , sed non sequitur e converso, si sit dare primum rei permanentis m i l in esse. Si autem subiectutn accipiatur pro eo quod erit vel fuit, coni t vertitur er babsolute e nin illarn e de praeterito vel de futuro, et est mutua conlsosversio. e q u i t u r ' a l i q u o d [CAP. 23. DE CONVERSIONEPROPOSMONUM QUAE NON SUNT MERE CATEGORICAE, CUIUSMODI SUNT EXCLUSIVAE, REDUPLICATIVAE EXCEPTIVAE ET HUIUSMODI]
Ex praedictis in duobus praecedentibus capitulis potest aliqualiter 5 patere conversio propositionurn reduplicativarum, exclusivanun, excep-
10
15
tivarum et aliarum in quibus ponitur hoc verbum 'incipie vel 'deshile 1 •Nam propositio habens exponentes habet consimilem conversionem cum suis exponentibus, et si omnes exponentes eodem modo convertantur, illa exposita eodem modo convertitur. Si autem una exponens convertatur uno modo et alia alio modo, scilicet una simpliciter et alia per accidens, tunc habebit consimilem conversionem cum conversione unius et non curn conversione alterius. Tamen magis in speciali videndum est de istis. Unde sciendum est quod propositio reduplicativa non convertitur in propositionem reduplicativam, sed convertitur in unam non reduplicativam, cuius subiectum erit unum aggregatum ex praedicato prioris et ib super quod cadit reduplicatio, cum reduplicatione mediante hoc pronotnine 'quod'. Sicut ista 'animal in quantum homo est risibile' convertitur in istam 100 e t praem. D, etiam add. A' D 1 0 2 sed] et AC V praesenti 4 ,A s i ] n o n a d d . B 23. - 5 excl.11ct add. BC 0 4 CAP. 9 illa] ista BE 1 p e 11 time] 1 propositio xr p o as .exposita ] e e txadd.p. AloD]n 1e 3n l'samen_ l i nde] Ad videndum (tamen add. A' ) magis in specialiBde istis AlD es ta 1 om. C !IV 4 istal 18 1chace 6 o A' n v . ] p r a c e o d ni c v . e r t e t u r Physica, p r4 AIuxta i o rAristot., ' i s B ] IVIII, c. 8, t. 69 (263b 20-21), non est dare ultimum s permanentis u b i ein esse. c tCf. Burlaeus, De puntate artis logicae tractatus longior, pars rei o partic. II, c. 4 : " E t notandum est secundum Philosophum octavo PhysicoIII, p r i o r rum quod in permanentibus est accipere primum sed non ultimum... ut primum u m instans in quo Sortes vel albedo habet esse, sed non est accipere ultimum instans A in : quo Sortes !habet esse, sed primum in quo habet non-esse" (ed. cit., p. 191). q CAP.u 23. - ' oCf. supra, cap. 16-19. d ] q u o
326
PARS I I CA P . 2 3
'aliquid, quod in quantum homo est risibile, est animal' et non in istam 'risible, i n quantum homo, est animan Instantia patet hic Sortes in 20 quantum homo est risibilis, igitur risibile in quantum homo est Sortes', quia antecedens est verum et consequens falsurn. Similiter ista 'nullum activum in quantum passivum est activum' convertitur in istam 'igitur nihil quod est activum in quantum passivum, est activum'. Similiter, proportionaliter, hic dictis et dictis in priori capitulo di- 25 cendum est de conversione propositionum reduplicaávarum de praeterito et de futuro. Circa conversionem propositionurn exclusivarum est sciendum quod exclusiva non convertitur in exclusivam. Non enim sequitur 'tantum animal est homo, igitur tantum homo est animal', sed ipsa convertitur 30 in universalem, sicut sequitur 'tanturn animal est homo, igitur omnis homo est animal'. Sinnliter sequitar 'tantum homo non currit, igimr omne non currens est homo'. Et sicut d i c t u m e s t d e conversione propositionum de praeteHto et de futuro 2 , i t de a praeterito et de futuro. Unde non sequitur comne album fuit rum d i c subiecto e n d accepto u Sortes', pro eo quod est, 'igitur tanturn Sortes fuit m albus'; nam posito quod nihil sit modo album nisi Sortes et quod multi e fuerunt s t alii albi, antecedens est verum et consequens falsurn. Et ideo non d e isto modo sed sic 'omne album fuit Sortes, igitur tantum 40 convertitar Sortes c o est n albus'. v Non tamen est conversio mutua. Et sicut dictum est e r ita s proportionaliter i o de ista, dictis in priori capitulo dicendum est de aliis exclusivis. n e t Circa a conversionem l propositionum exceptivarum est sciendum quod iexceptiva u non convertitur in exceptivam. Non enim sequitur 'onmis 45 m homo praeter Sortem currit, igitur aliquid currens praeter Sortem est e xquiacconsequens est improprium. Sed exceptiva convertimr in homo', l unon-exceptivam, s unam cuius subiectum erit u n = aggregatum ex praeidicatovexceptivae a et parte extra capta, mediante hoc toto 'quod non -est', sic 'omnis homo praeter Sortem currit, igitur aliquod currens, quod so s s 19 ri s i bi l e... ani m al ] es t ri s i bi l e ani m al A ' , ri s i bi l e ani mal es t B 2 0 ri s i b l quod add. I 21 ri s i bi l e] e t n o n s equi tur add. A I D passivum est ac ti v um C
2
6
2 4
passivum... a c t i v u m l ac ti v um es t passivum B , e s t
propos . orn. A C V "
2
7
d e cm. C I • f u t u ro ] i n p ri o ri capitulo
add. A ' D 3 5 tal i urn Qm. A ' D 3 6 de'... futuro Qm. A B E I o m n e l tantum A l l 3 9 fuerunt] fuc ri nt C I V 4 0 s i c ] sequitur I o m n e l tantum A l l 4 6 al i qui d] al i quod B D , om ne I K , om. C V ' 48 unam om. I , n o n om. A I u n u m ] subiectum C V '
2Supra, cap. 22.
4 9
mediante] c um A
5 0
sic] sicut B I
DE CONVERSIONE P ROP OS M ONUM M OD A L I U M
3
2
7
non est Sortes, est homo'. Et ista 'nullus homo praeter Sortem currit' convertitur in istam 'nullum ctuTens, quod non est Sortes, est homo'. Circa conversionem propositionum in quibus ponuntur haec verba 'incipri', 'desinit' est sciendum quod non convertuntur in propositiones 55consimiles. Non enim sequitur 'aliquis homo incipri esse albus, igitur aliquod album incipit esse homo', sed debent tales propositiones sic converti 'aliquis homo incipri esse albus, igitur aliquid, quod incipri esse album, est homo'. Et ita est de alás. Ex praedictis possunt elici modi conversionum quartuncumque pro60positionurn de messe, sive sunt de praesenti sive de praeterito sive de futuro, sive etiam sint categoricae non aequivalentes propositiorábus hypotheticis sive sint aequivalentes eis.
[CAP. 24. DE CONVERSIONEPROPOSITIONUMMODALILIM. ETPRIMODECONVERSIONEPROPOSMONUMDENECESSARIO] Viso quomodo propositiones de messe converttmtur, videndum est quomodo propositiones modales convertuntur. E t primo de conver5sione propositionum de necessario'. Est autem primo sciendum quod, sicut dictum est p r i u s 2, guando modus porátur cum dicto, illa propositio est distinguenda secundum compositionem et divisionem. E t ideo primo videndum est de conversione talium propositionum in sensu compositionis et aequivalen io -e i s , secundo de conversione tnlium propositionum in sensu divisionis et aequivalentiurn eis. Circa primum sciendum est breviter quod tales propositiones convertuntur sicut suae de messe, quia in conversione tnlium arguitur semper per istam regulan-1 'si unum convertibiliurn est necessarium, reliquum 15est necessarium'; vel per istam 'si antecedens est necessarium, conse51 est'] homo add. A' 5 2 est'] homo add. A' 5 4 inc.1 vel asid. A' 5 6 tales om. An3 pr opos. orn. A' 5 8 album] albus AV' 6 0 sunt] sint BD I 6 1 sint] mere add. AID , categ.] i d est add. A' , id est categoricae add. D pr opos. orn. M I) 6 2 sint] categoricae asid. AID ei s] hypotheticis A, propositionibus hypotheticis D CAP. 24. - 5 necess.] messe I 6 Est autem] Circa quam A' , circa quod D , prius] quod add. I 7 poniturl accipitur C 1 0 secundo] viciendurn est add. D 1 2 est brev. om. Al ! br ev .] tmiversaliter C • quod] omnes add. D 1 3 tallarla] propositionum add. I 1 4 est] verum vel add. C V 15 vel] et B 4
CAP. 24. - 1 Cf. Aristot., Anal. Priora, I, c. 3 (25a 27 2 5 b 25). 2 cap. 9, Un. 12-13.
Supra,
328
PARS I I CA P . 2 4
quens est necessarium'. Unde i n conversione simplici, large sumpta, arguitur per primam regulara, in conversione per accidens arguitur per secundam regularn. Verbi gratia sic arguendo 'nullum hominem esse asinum est necessarium, igitur nullum asinum esse hominem est necessarium', arguitur per istam regulam. C u m ista convertantur, sicut dictum est p r i u s 8, 'nullus homo est asinus' e t 'nullus asinus est homo', si haec sit necessaria 'nullus homo est asinus' oportet quod haec sit necessaria 'nullus asinus est homo'. Et sicut dictum est de istis, ita dicendurn est de aliis. Et hoc est universaliter verum de otrmibus, sive sint reduplicativae sive exclusivae sive exceptivae sive quaecumque aliae propositiones categoricae. Sciendum est etiam quod P h i l o s o p h u s, I Priorum 4 probat , tillas a nde tu necessario r n converti in sensu compositionis vel eis aequivalentes et non alias, quia neutra probatio sua procedit de aliis, sicut ibi patet. Unde ista propositio 'si unurn convertibilium est possibile, reliquum est possibile' non valet nisi quantum ad propositiones de possibili sumptas in sensu compositionis. Nec etiam ista 'cuicumque actui repugnat necessitas, potendae eiusdem actus repugnat necessitas eadem', hoc est cuicumque propositioni de Messe repugnat aliqua propositio de necessario, propositioni de possibili correspondenti illi de messe repugnat eadem propositio de necessario. Unde si istae duae repugnant 'aliquis homo currit' et 'necesse est nullum animal currere', istae duae repugnabunt 'possibile est aliquem hominem currere' et 'necesse est nullum animal currere'. Et hoc est verum generaliter guando utraque de modo accipitur in sensu compositionis vel aequivalens sibi. Si enim una acciperetur in sensu divisionis, regula non valeret, nam instantiae sunt multae. Sicut istae duae repugnant 'aliquod verum est impossibile' et 'necesse est nullum verum esse impossibile', et tamen istae duae stant simul 'aliquod verum potest esse impossibile' et 'necesse est nullum verum esse impossibile', illa de necessario sumpta in sensu compositionis, quia utraque istarum est vera. Et ita P h i l o s o p h u s i n libro Priorum 16 es t] e ri t B bilium etc . add. / V D ibidem A ' B D
3 0
1 7 2 1
reg.] el add. A l D
1 8
e t ] i g i t u r B , orn. A l
possib.] et add. AB1
3 1
reg. om• A l l 3DI 2 4
2 0
reg.] si unum c onv erti -
orrmi bas ] talibus A ' , om. D
ni s i ] nec C, quod corr. V ' , om. A
3 2
2 9 c ompos i
divisionis C V ' 3 3 eiusdem] eidem a c t u s ] actui o m . A ', eadem] eiusdem A M repugnat] eadem necessitas vel A C V ' " aliqua] al a I 3 5 i l l i ] eáusdem B, om. A ' 4 0 vell el B, est add. A 'D I K 41 regula] reliqua et add. i n sensu compositionis K 4 2 - 4 3 impossibile... imposs.] possibile... possibile B 43 istae] illae A C V '
4 6
utraque] neutraque A i s t a ru m con. i n i l l arum A '
8Supra, cap. 21, un. 31-37.
4
Aristot., Anal. Priora, 1, c. 3 (25a 27-36).
20
25
30
35
40
45
DE CONVERSIONE p R o p o s m o N u m M OD A L I U M
3
2
9
non loquitur de conversione propositionum de necessario nisi guando surnuntur in sensu compositionis vel aequivalenter. Circa conversionem propositionum de necessario, sumptarum i n 50sensu divisionis et aequivalentium, est sciendum quod non sunt convertibiles nulla facta mutatione seu variatione ex parte vocis praeter transpositionem terminorum. Non enim sequitur per naturam conversionis 'nullus homo de necessitate est asinus, igitur nallus asinus de necessitate est homo', quia non sequitur in sensu divisionis acceptis aliis proposi55tionibus. Unde non sequitur 'nullum impossibile esse v e r = est necessarium, igitur nullum verum esse impossibile est necessarium', quia antecedens est verurtt et consequens falsurn. Nullum enim impossibile potestesse verum, et tamen aliquod vemm potest esse impossibile. Haec enim modo est vera 'ego non fui Romae', et tamen potest esse impossi60bilis: si enim vadam Romam, postea erit impossibilis. Similiter non sequitur 'creans de necessitate est Deus, igitur Deus de necessitate est creans', quia mtecedens est verum et consequens falsum. Similiter non sequitur 'homo de necessitate intelligitur a Deo, igitur aliquod intellectum a Deo de necessitate est homo', quia antecedens est verum et consequens falsum. Similiter non sequitur 'homo albus de necessitate est homo, igitur homo de necessitate est homo albus'. Et ideo tales praedicto modo converti non possunt; sed subiecto consequentis, quod fuit praedicatum antecedentis, addendus est modus necessitatis cum hoc 'aliquid quod est', ut ista 'omne impossibile de necessitate non est verum' convertatur sic 'igitur aliquid, quod de necessitate non est verum, est impossibile'. Similiter ista 'creans de necessitate est Deus' convertitur in istam 'igitur aliquid, quod de necessitate est Deus, est creans'. Et ista 'homo de necessitate intelligitur a Deo' convertitur sic 'igimr aliquid, quod de necessitate intelligitur a Deo, est 75homo'. Et ita de aliis. Ex quibus patet quod stricte accipiendo propositionem de modo et propositionem de messe, propositio de necessario, sumpta in sensu divisionis vel aequivalens ei, non convertitur in propositionem de necessario sed in propositionem de messe. 48 s umtmtur] supponunt A , s upponit C11 4 mg. 5 B ,1om. D s 5e 9 u eni ] m om. A C V sequitur e s l u ABC1.7 4 f uv i ]impossibile m A C 1 / possibile... 9 - A, 66 9 hoc 0 ] toro add. A l D a l i q u i d om. B D a l i q u i d quod es t] q u o d est 4 6 B 85consequentis praedicato ¡ T Op . ] ov .. ] iC O m sa si aliquidv A CaI V r as t . e si t ma np t i oe e s t 4 A7C om. 1 Vr 0 ] p o s78 i 5 c A CI V 4 4 5 ci c i cm. o m ]7 3 L i d n d e a d ¡i. s .tn i ]s a A , th a
330
PARS I I CA P . 2 5
Patet etiam ex praedictis quod taus consequentia non valet 'tantum necessarium de necessitate est verum, igitur omne verum de necessitate est necessarium', quia ista uráversalis non est convertibilis cum praedicta exclusiva sed ista 'omne, quod de necessitate est verum, est necessarium', quia semper propositiones habentes exponentes diversimode convertuntur, secundtun quod exponentes earum diversimode convertuntur. linde secundum quod exponentes unius exclusivae aliter convertuntur quam exponentes alterius exclusivae, sectmdum hoc una exclusiva aliter convertitur quam alia. Similiter non sequitur 'tantum creans de necessitate est Deus, igimr ()rime quod est Deus, de necessitate est creans' sed sic 'igitur ornne quod de necessitate est Deus, est crems'. Causa autem quare in praedictis consequentiis est antecedens verum et consequens falsum, dicta est p r i u s 5, ubi dictum est quomodo aliter appellat praedicatutn suam formam quam subiectum. Et ideo illud ibi dictum summe est imprimendum memoriae ad sciendurn quid requiritur ad vetitatem propositionum de praeterito et de futuro et de modo et aequivalentium eis.
80
90
95
[CAP. 25. DE CONVERSIONEPROPOSITIONUM DE POSSIBILI]
Circa conversionem propositionum de possibili est primo sciendum quod in isto capitulo accipiendum est semper 'possibile' sectmdum quod est cormnune ad necessarium et ad contingens quod non est necessarium: u t 'possibile' sit idem quod 'propositio non impossibilis'. Et sic 5 accipiendo 'possibile' concedendum est quod Deus potest esse Deus et quod homo potest esse animal. Sic autem accipiendo 'possibile' est sciendum quod eaedem regulae quae d i c t a e sunt d e conversione propositionum de necessario attendendae simt circa conversionem propositionum de possibili. Nam ulla de possibili, sumpta in sensu compositionis, et aequivalens ei est 82 uni v . om. A u n i v . non est] non est univ. B CD1 V 8 3add. A 's 8 e5 sec.... d i som. (hom.) t a CV bentes]4diversas conv. 4 sed] 8 mbene 7 gs equitur a l . t eadd. r iMV uI ) s 9] 0 i gi tur om. A ' B D E V 89 i l 94l 2i t 1 I 4 e 3 s t appellat ] modo] , qualiter A ' o 9 3 m .praed. trp. A 'B D 1 s8 u f fi 8 c i e n t e r A Ct et A CAP. 3 m cap.] casu A 4 c ommune] consequens I 11 est' om. A ' C ad 25. n d- 2 est] u at . 4 . nec o M8 7i m hom o] D animal A a n i m a l ] homo K 1 1 et] est A e i ] i l l i A C V A b - A d a e •4 e s t ] q
u o 7, un. - 49-63. Supra, Cap. CAP. 25. - 1 Supra, cap. 24.
5
ut]
DE CONVERSIONE P ROP OS M ONUM M OD A L I U M
3
3
1
eodem modo convertenda sicut sua de messe, quia in onmibus talibus conversionibus arguitur per istam regulam 'si unum convertibilium est possibile, reliquum est possibile', vel per istam 'si mtecedens est possibile, 5consequens est possibile', quae regulae sunt semper verae. Sed si surnantur tales propositiones in sensu divisionis vel eis aequivalentes, tunc non eodem modo convertuntur. Unde non sequitur 'Deus potest esse non creans, igitur non creans potest esse Deus', et hoc si subiectum consequentis accipiatur pro eo quod est. Similiter non 20sequitur 'viator potest esse damnatus, igitur damnatus potest esse viator', sed sequitur 'igitur aliquis, qui potest esse daranatus, est viator'. Verurntamen ut plenius pateat qiinliter tales propositiones de possibili debent converti, est sciendum quod guando subiectum propositionis de possibili est terminus communis vel includens terminum communem, 25propositio est disdnguenda, eo quod subiectum potest supponere pro his quae sunt vel pro his quae possunt esse; quae regula intelligenda est, propordonaliter, sicut dictum est p r i u s 2 de propositionibus de praeterito et de futuro. Si autem accipiatur subiectum antecedentis pro bis quae sunt, timc convertitur in illam de possibili, subiecto consequentis 30accepto pro his quae possunt esse,sed non accepto subiecto consequentis pro bis quae stmt. Unde bene sequitur 'aliquis, qui est viator, potest esse datrmatus, igitur aliquis, qui potest esse darrmatus, potest esse viator'. Similiter sequitur 'Deus potest esse non creans, igitur qui potest esse non creans, potest esse Deus'. {Et non solum sequitur illa de possibili, sed 35etiam CUIT1 tali additione 'qui potest esse' sequitur illa de messe, sicut sequitur 'Deus potest esse non creans, igitur qui potest esse non creans, est Deusl Sed si subiectum antecedentis accipiatur pro his quae possunt esse, tunc sequitur ulla de possibili, subiecto consequentis accepto pro his quae possunt esse, et non sequitur illa de messe. Si autem prae40dicatum antecedentis sit terminus singularis vel pronomen demonstra17 non om. A 1 8 n o n ' om. A ' 1 9 accip.] s umatur A
2 0 v i ator] n o n add. A ' 2 1 s equi
sic add. I ,, est] posest esse A ' 2 2 plenius] ulterius venus B 2 3 debent] debeant A ', om. B c o n v . ] conveztantur B 2 5 supp.] accipi A ' 2 7 propos.] de istis adj. A ' 2 9 possibili com, in messe F, messe I 3 0 sed] es A ', om. D a c c e p to ] s umpto A ' 3 2 potess esse] est C, com ,v iator] i n Haec e s consequentia t F G equina antecedens, i . pases, de quo hi c l oqui tur, c onv erti tur i n unam de messe, quae infers illam de possibili, quam hic i nfert ex pri ma. Hac e patent ex praedictis pluribus add. (glossam
propriam vel cuiusdam leaoris) A'
3 3
e s
prom. I, bene add. A' i gi sur ] aliquis add. c r e a n s
add. K q u i potess] potem A 3 4 potcst esse] est B CIK 3 4 - 3 7 Es... Deus C O, inter laicos E, mg. V ', om. A A ' B D I K Gem. 3 4 s ol um om. C 3 4 - 3 5 sed eti am om. C 3 5 additione om. C V ' 37 s ubi l signum V ' , accip.] sumatur A C V I
Supra, cap. 7.
4 0
antec.] consequentis A C I K V '
332
PARS I I CA P . 2 6
tivum sine addito, sequitur illa de possibili absolute; sicut sequitur 'creans potest esse Deus, igitur Deus potest esse creans', sive subiectmn mtecedentis accipiatur pro his quae sunt sive pro bis quae possunt esse. Per praedicta patet quod tales consequentiae non valent 'videns potest esse caecus, igitur caecus potest esse videns'; 'verum potest esse impossibile, igitur impossibile potest esse verum'; 'nullum necessarium potest esse falsum, igitur nullum falsum potest esse necessarium'. Et hoc si subiecmm consequentis accipiatur pro bis quae sunt; aliter consequentiae sunt bonae.
45
[CAP. 26. DE CONVERSIONE PROPOSMONUM DE IMPOSSIBILI]
Circa conversionem propositionum de impossibili est sciendum quod propositiones de impossibili, acceptae in sensu compositionis, convertuntur sicut suae de messe, guando illae de Messe convermntur simpliciter, quia tunc arguitur per istam regulam 'si unum convertibilium 5 est impossibile, reliquum est impossibile' quae regula vera est. Sed guando sua de messe non convertitur simpliciter sed tanturn per accidens, tunc illa de impossibili in sensu compositionis [non est convertibilis] nec aliqua sibi aequivalens est convertibilis. Et hoc quia non posset tenere taus conversio nisi per ist2m regulam 'si antecedens est impossibile, consequens est impossibile'; quae regula falsa est, nam aliquando antecedens est impossibile et consequens necessarium. Et ideo tales consequentiae sunt bonae 'nullum hominem esse animal est impossibile, igitur nullum animal esse hominem est impossibile'; 'aliquem hominem esse asinum est impossibile, igitur aliquem asinum esse hominem est impossibile' 'Detml esse corpus est impossibile, igitur corpus esse Deum est impossibile'. Sed tales consequentiae 'mine animal esse hominem est impossibile, igitur aliquem hominem esse animal est impossibile'; 'omne ens in actu vel in potentia esse Deum est irnpossi43 a c c i p l s umatur C 4 8 ac c i p.] s umatur A I B D 4 8 - 4 9 c o n s i n o n add. I , ons. 49 bonael u t di c tum (praedicturn D ) est adj. A l D , si s umantur i n sensu compositionis add. mg. Gem. CM. 26. - 3 propositiones E I Con., i n corr. A , propositionibus A l B C D V ceptae4EI Gens, in con. A, acceptis A l B C D V o tp Aco'Bso i 9tmi ohoc 4 -p t']r4 eri í n .]upane ]m add. c mK. C 9 - 1 0 tenere] teneri B C 1 1 nani ] quia I sit A 3' ,:, es c o an v ce r t- i t u r aliqu. om. I 1 7 miss.] non valent adj. mg. I V ' 1 7 - 1 9 omne... impossol cm. (hom.) A I D 1 9 D potentia otn. A l D 4 s u a e l d u a e
DE CONVERSIONE P ROP OS M ONUM M OD A L I U M
333
20bile, igitur Deurn esse ens in acm vel in potentia est impossibile' et huiusmodi non valent. Si autem talis propositio de impossibili sumatur in sensu divisionis vel aequivalens sibi, ttmc convertibilis est sicut illa de necessario. Unde ista consequentia non valet 'aliquod album impossibiliter est homo, 25igitur aliquis homo impossibiliter est albus', nam antecedens est verum et consequens falsum; sed debet sic converti 'igitur aliquid, quod impossibiliter est homo, est album'. [Similiter ista a l b u m potest esse homo' non convertitur sic 'igitur nullus homo potest esse albus' sed sic 'igitur aliquid, quod non potest esse homo, est album'.] 30 [ I s t u d cancellavit ipse Occkam. Est autem sciendum quod guando negatio praecedit modum, mutat modurn, ut non dicatur propositio de tali modo. Et ideo ista 'nullus homo potest esse albus' non est de possibili sed magis de impossibili. Sicut ista 'nullus homo de necessitate est albus' non est proprie et stricte de necessario sed magis de possibili, quia 35aequivalet isti 'omnis homo potest non esse albus'. Et ideo quia tales propositiones in quibus negmtur modi aequivalent propositionibus affirmativis de aliis modis, ideo non convertuntur simpliciter sed per accidens tantum. Unde ista 'nullum ens de necessitate creat' non convertitur in istam 'igitur nullum creans de necessitate est ens', quia falsa est, cum 40sua contradictoria sit vera, scilicet 'aliquod creans de necessitate est ens', quia hoc creans de necessitate est ens, demonstrando Deum; nec in istam 'nihil quod non de necessitate creat est ens', nam non sequitur, quia mtecedens est verum et consequens falsum; sed sequitur ista 'igitur aliquid, quod non de necessitate creat, est ens'l
20 i n Qm. C V' ,¡ vel pot ent i a om. Al D 2 0 - 2 1 et huiusmodi] sed tales consequmni2o V' , Qm. AC 2 3 vel] alia asid. A' , aliqua BD I 2 4 imposs.] i n potestate (etiam infra) K 2 5 aliquia] Deus B 2 7 horno.., album trp. Gen:. 2 7 - 2 9 Similiter... album C , in noruno f V' , cm. alii 3 0 htud... Occkam notat in mg. O (Vas. °crol , imo f A' F (Flor., Lata in ,. 2autem] 30 0 7 1 etiam ) I3 30 1 - m4o d u4m l non add. E m u t a i . . , o m . C V ' [f non cm. E d i c a t u r] dicetur C V ' .E X sI Sicut... 33-34 I , t s.possibili . . om. (hom.) C V' 3 6 negantur] neutri V ' 3 7 sed] oonvertuntur adj. B 38 e tantum 4 ) ,n om. I sc r eai non] creaturn est I 3 9 igitur Qm. All3F10 ens ] Deus V' 3 9 - 4 2 quia... ens ista ih Qm. n a (Isom.) b A'e 4 r0 vera] : 1 asid. 10 s c i l l si B, om. C al i quod] aliquid E e m ] Deus C V' 41 I 11 hoc] hi c B 4 1 - 4 4 nec... esas Qm. C V ' 4 1 i n istam] jata I si quia... u n ens unom. r (hm.) t 42 est] cum... sit Al BE 4 3 aliquid] illud O — (In cod. Al tenia manu c non' Qm. o o I 4 2 l- 4 3 quia... . additur: B _ fChurr. C . scripsit). 1 0 , V 4 ;
334
P
A
R
S
I I CA P . 2 7
[CAP. 27. DE CONVERSIONEPROPOSMONUM DE CONTINGENTI]
Post praedicta videndum est de conversione propositionum de contingenti'. Et est primo sciendum quod in isto capitulo accipiendum est semper 'contingens' pro contingenti ad utrumlibet, u t illa sola propositio di- 5 catur contingens quae nec est necessaria nec impossibilis. Et quia t2lis propositio habet duas conversiones, unam in terminis et aliam per oppositas qmlitates, ideo primo dicendum est de prima conversione, secundo de secunda. Est autem primo sciendum quod propositiones de contingenti, sumptae in sensu compositionis, et eis aequivalentes convertuntur sicut suae de messe, guando suae de messe convertunmr simpliciter. Et hoc quia talis conversio tenet per hanc regulam 'si unum convertibilium est contingens, reliquum est contingens'; quae semper est vera. Et ideo bene sequitur 'hominem esse album est contingens, igitur album esse homi- 15 nem est contingens'. Similiter bene sequitur 'Deum creare est contingens, igitur creantem esse Deum est contingens'. Et ita particularis affirmativa et imiversalis negativa de contingenti, sumptae in sensu compositionis, convertuntur simpliciter. Similiter bene sequitur 'hace est contingens: nullus homo est albus; igitur haec est contingens: nullum al- 20 bum est homo'. Et ita est de aliis. Sed guando illa de messe non convertimr simpliciter sed per accidens tantum, tunc illa de contingenti in sensu compositionis non convertitur in terminis, quia talis conversio non potest tenere nisi per hoc medium 'si antecedens est contingens, consequens est contingens'; quod est 25 simpliciter falsum, cum ex contingenti sequatur necessariurn. E t ideo non sequitur 'omnem hominem esse album est contingens, ergo aliquod albura esse hominem est contingens'; sicut non sequitur 'ornnem substantiam exsistentem in actu esse Deum est contingens, igitur D e = esse substantiam exsistentem in actu est contingens', quia antecedens est ve- 30 rum et consequens falsum. Hace enim est contingens 'omnis substantia CAP. 27. - 4 Et est] est autem B1 c ap.] casu ACI 5 pro... utrumlibet mg. C, om. V' utrurn1.1 utrtmaque B 6 E t o r n . BC 7 in terminis] per terminos I e t om. A' BDE per ] in AC V I cdo ni v .c orn. 4videndum 8 . ]BC 1 1 et] vel I 1 2 hoc] est add. AC V" 1 3 quia] guando A 13 quia] guando A H taus... tenet] tales conversar tenent I 1 4 quae] quia C V' 1 8 sumptael sumpta C V' 1 9 Similiter] Unde A 25 1 quod] consequens B 2 6 E t om. C V ' 2 7 sequitur] ex natura conversionis add. A ' D 29 D exsistentenal 1 9 - 2entena 1 C, om. A. S i m i l i t e r . . . CAP. a l i27. i- 1 Cf. s Aristot., Anal. Priora, I, c. 3 (25a 37 2 5 b 25). o m . A 2 4
DE CONVERSIONE P ROP OS M ONUM M OD A L I U M
3
3
5
exsistens in actu est Deus', quia potest esse vera et falsa, et tatnen haec estnecessaria 'Deus est substantia exsistens in actu'. Si autem illa de contingenti sumatur in sensu divisionis vel alia aequivalens ei, tunc si illa propositio habeat pro subiecto terminum communem vel aliquid includens terminurn commtmem, cuiusmodi simt talla a l b u m ' , 'iste homo', 'iste asinus', vel etiam habeat pro subiecto aliquod participium vel aequivalens ci, illa propositio est distinguenda, eo quod subiectum potest supponere pro his quae sunt vel 40pro his quae contingunt. Si subiectum talis propositionis accipiatur primo modo, sive etiam subiectum sit nomen proprium vel pronomen demonstrativum, sic non convertitar in idem genus contingentis, sed convertitur in illam de messe et in illam de possibili, sumpto subiecto consequentis cum ista additione 'quod contingit esse'. 45 P r i m u m patet, scilicet quod non convertitur in idem genus contingentis, nam non sequitur 'contingit Deum esse creantem, igitur creantem contingit esse Deum'; nec etiam sequitur 'quod contingit esse creantem, contingit esse Deum', nam sua repugnans est vera, ista scilicet 'quod contingenter creat, necessario est Deus', et per consequens non est socontingenter Deus. Secundum, scilicet quod convertitur in illam de messe, praedicto modo, patet: nani bene sequitur 'Deus contingenter est creans, igitur aliquid, quod contingenter est creans, est Deus'. Ista conversio potest probari: quia si haec sit vera 'Deus conángenter 55est creans', manifestam est quod utraque istarum est vera 'hoc' - demonstrando illud pro quo subiecturn supponit - 'est Deus' et 'hoc est contingenter creans'. Nunc autem sequitur per syllogismum expositorium 'hoc est Deus; hoc est contingenter creans; igitur aliquid, quod est contingenter creans, est Deus'. E t per consequens cum ista 'Deus est 60contingenter creans' non stat opposita istius 'aliquid, quod est contingenter creans, est Deus', et per consequens ipsa sequitur ad primam. Et ita conversio ista probatur per syllogismurn expositorium. Et sicut ista probatur per syllogismum expositorium, ita ahae multae priores, quarum probationes sunt dirnissae, eodem modo probantur. 33 exsistens] condngens I 3 4 autem] tamen /VD , fi la] prima K i n . . . div.] divisive I ,' anal ei A, aliqua B 3 5 eil et I, om. C 3 7 istell hic B 3 8 aliquod orn. AC V' , vel] aliquod ALCD ': t a u s A' , ista B 4 0 taus om. BI 4 1 primo... etiarn] pr o his quae sunt vel etiam si A' D 45 idem] illud A C praem. 1 D, ciara add. A' , patet add. C , quod] non add. A' 5 5 esta] erit AC IV' 5 7 syllog.] scilicet 1 A 6 0 istius] illius ACDV" 6 2 ista'] illa C D IV asid. 63 alise] 4 ita6 4 2 7-et 6eodem 3 modo E A' t priores] . . . propositiones K s e x t :p o s . e 1 u . m o ] . (i g h i o t m . )
336
PARS I I CA P . 2 7
Est autem probatio sufficiens, quia syllogismus expositorius est ex 65 seevidens, nec indiget ulteriori probatione. Et ideo multum e r r a n t q u i n e g a n t talem syllogismum in quacumque materia, nisi possint ibi ostendere fallaciam aequivocationis vel amphiboliae vel compositionis et divisionis vel accentus vel figurae dictionis vel blinciam secundum quid et simpliciter vel ignorantiam elenchi vel petitionis prin- 70 cipii. Nec potest ibi esse fallacia accidentis, sicut m u l ti dicunt 2• Et quia syllogismi expositorii, qui sunt ex se evidentes, frequenter negantur a m o d e r n i s t h e o l o gi s, e t ideo contra tales non est disputandum, CUITI negent per se nota, ideo - aliquAliter disgrediendo a proposito - ponarn exempla in quibus non est syllogismus expositorius, quamvis videatur. Unde hic non est syllogismus expositorius l o c animal est canis; hoc animal non est caeleste sidus; igimr caeleste sidus non est canis'. Et hoc quia tam maior quam conclusio est distinguenda penes aequivocationem. s o Similiter hic non est syllogismus expositorius 'iste vellet se accipere pugnantes; iste vellet vincere; igitur qui vellet vincere, vellet se accipere pugnantes', nam maior est distinguenda penes amphiboliam, sicut a l i b i patet 2. Similiter hic non est syllogismus expositorius laec: tu es asinus, as est falsa; haec-. tu es asinus, est vera si est necessaria; igitur aliquod verum, si est necessarium, est falsum', narn tarn minor quam conclusio est distinguenda secundurn compositionem et divisionem. Sirniliter hic non est syllogismus expositorius 'iste vult pendere; iste non vult pendere; igitur qui vult pendere, non vult pendere', nam 90 propositiones sunt distinguendae penes accentum. Similiter hic non est syllogismus expositorius Sortes est albus; Sortes est animal; igitur animal est albus', sed hic est fallacia figurae 65 autem] talis add. q u i a ] si add. C e x ] per ABK, de A '
6 6
u l t . ] ulterius B I
6 7
nisi
possint] n o n possit A 6 9 et] v el A C V 4 vaelc'i csecundum e n t u add. a ] D I 7 1 Ne c ] qui a n o n A ' D 11 accid.] accentua B 70 7 2 qui a] qui dam a c Vi d e n t i s add.c A C C , 4 75 ponam] pono B, aliqua add. A ', brev i ter add. B D I 7 7 expos.] quamvis v i deatur add. C1 1 c . fa r e q 4 1 1n o na add. n i I - 7 9 concl.] m i n o r A ' 8 1 - 8 9 i c e _ expos. orn. B 8 1 v el l et] nol l et A l D mal] Iu i ,s velletal 82 v AC eI V 1 i m nollet A ' , se om. 2 4 5 K 8 9 hic ... expos.] nec hic A ' 9 0 qui ... pendere] etc. A 'D II nani ] quia A I D nor]l 8caaior p i 3 - A8A l E . hi . c. A ' 9 3 albas] al bum A B C f a i l . fi g . ] fi gura A I D cs] hi 92 ii ctc n oun ] tnec e p ot s . ] e rx sB i m i l i t I 2 De hac re fusius infra, Parte I11-1, cc. 4 et 16. 8 In tractatu de fallaciis, ,, e r fi infra, Parte 111-4, c. 5. n le ic . o cm A m ' .. 8 B 7 I A n a
DE CONVERSIONE P ROP OS ITIONUM M ODA L 1 UM
3
3
7
dictionis. Similiter nec hic 'iste homo est sanus; iste homo est substantia; 95igitur aliqua substantia est sanus'. Similiter nec hic 'Sortes non est filius Platonis; Sortes est pater; igitur aliquis pater non est filius', sed est ignormtia elenchi. Similiter nec hic 'Sortes est albus sectmdum dentes; Sortes est niger; igitur aliquod nigrum est albura', sed est fallAcia sectmdum quid et toasimpliciter. Nec hic est syllogismus expositorius probativus 'Sortes est calidus; Sortes est productivus caloris; igitur productivum caloris est calidum', quia est ibi petitio principii, et ideo non probat, quamvis illatio sit bona. Et sicut est de istis, qui videntur esse syllogismi expositorii et non 105sunt, quod est in eis manifestus defectus praeter fallaciam accidentis, ita est de aliis. Unde sciendurn quod regula generalis est quod guando propositiones sunt mere de messe et de praesenti et disponuntur in figura sine omni additione vel diminutione ad subiectum et praedicaturn quod numquam noest in tali discursu fallacia accidentis, sicut nec in discursu disposito in primo modo primae figurae potest esse fallada accidentis, sicut i n f er i u s 4 ostendetur. Eodem modo guando aliquis discursus potest reduci ad talen' syllogismurn expositoriuni, vel per conversionem vel per impossibile vel per propositiones aequivalentes assumptas, non est falnslacia accidentis. Est tamen advertendum quod ad syllogismum expositorium non sufficit arguere ponendo pro medio pronomen demonstrativum vel nomen proprium alicuius rei singularis, sed cum hoc oportet quod illa res demonstrata vel importata per tale nomen proprium non sit realiter 120plures res distinctae. Et propter hoc hic non est syllogismus expositorius 'haec essentia' - demonstrando divinarn essentiam - 'est Pater; haec essentia est Filius; igitur Filius est Pater', et hoc quia haec essentia est plures personae distinctae. Et ideo in mil paralogismo magis est fai94 nec ] non B, om. D h i t ] ibi A C V s a An, usana s ] 1 9 8 hi c ] es t syllogismus add. D 9 7 fi lius] Platonis add. s e d ] hic 1 sanus] 4asinus a s i n u s 101 Nec ] Si mi l i ter praem. A I D , est... probat. Qm. p r o b a t i v u s cm. A B E 1 0 1 - 0 2 Sortes... Sortes] A . ; Sol... Sol 2 prod.... h I o1 0 m o ' prod.] proiectivas... proiec tiv um B 1 0 3 quia... i bi ] sed B 1 0 4 sicut] dictumo add. C m1 0 5 sunt] eo add. B q u o d ] quia A 'D I , praeter] propter I 1 0 6 de] multis add. B . 109 v el C] e t A A D 1 9 termi ni B K , termi 5 118 rei] ni add. (!) I 1 2 0 res] nec I, om. p r o p t e r hoc ] i deo A ' 1 3 , ai n l i q sentii] di v i na add. A ' 1 2 3 personae] real i ter add. I u a q uo o m 4. d . Cf.infra, Pars c . o Bm . D A 'OCKHAM, SO MMA LOGICAE 2 2 1 1
1 2 1 es -
338
PARS I I CA P . 2 7
lacia consequentis quarn accidentis, quarrivis etiatn sit ibi fallacia accidentis. 1 2 5 Cum igitur in isto syllogismo l o c est Deus; hoc est contingenter creans; igitur aliquid quod est contingenter creans est Deus' non possit ostendi aliquis defectus, manifesmm est ipsum esse evidentem syllogismum expositorium; et per consequens probatura est sufficienter quod ista 'Deus contingenter creat' convertitur in istam 'quod contingenter130 creat, est Deus'. Ex quo etiam patet quod convertitur in istam de possibili 'aliquid, quod contingenter creat, potest esse Deus', quia semper illa demesse formaliter infert illam de possibili. Si autem subiectum talis propositionis de contingenti sit pronomen demonstrativum vel nomen proprium, tunc convertitur sicut prior,135 scilicet in illam de messe et de possibili. Sed si subiecturn taus propositionis de contingenti sumatur pro his quae contingunt esse, sic convertitur in idem genus contingentis, sumpto subiecto consequentis pro eo quod contingit. Unde bene sequitur 'contingit aliquem hominem currere, igitur contingit aliquod currens esse hominem', si subiectum140 utriusque sumatur pro eo quod contingit, u t iste sit sensus 'aliquid, quod contingenter est currens, contingenter est homo'. Nam oppositum consequentis non stat curn antecedente, scilicet 'nihil quod contingenter est currens, contingenter est homo'. Nam si haec sit vera 'aliquid quod contingenter est homo, contingenter currit', sit illud a : tunc 145 utraque istararn est vera 'a contingenter est homo e t similiter ista 'a contingenter currit'. Ex istis arguo sic 'a contingenter est homo; a contingenter currit; igimr aliquid quod contingenter currit, contingenter est homo', quae est contradictoria prioris, igimr prior non stat. Et ita evidenter sequitur q u o d contingenter est homo, contingenter currit,150 igitur aliquid quod contingenter currit, contingenter est homo'. Et ita ista consequentia est bona 'aliquis homo contingenter currit, igitur aliquod currens contingenter est homo', subiecto utriusque accepto pro eo quod contingit. Et s i d i c a t ur quod tunc sequeretur 'Deus contingenter creat,155 124-25 quamvis... accid. om. A B C V 4 I 1 1 23 16 quod] etiam adj. D 1 3 2 quid add. h o c . . . non add. I, add. mg. C 1 3 5 tunc ] n o n add. I h o c l 141 s umatur] ac c ipiatur A ' B D c o n t . ] esse adj . h o r n o . 2 osci!, m cm. . C V ' 143 C adj. A 1 h o V ' 1 r 4 4 vn era] quod o om. B C AIV 4 1 155 s equi s equitur 3A E 1 4 09 - 5 1i s t a q u m ] a e a l
quod... c reat] c onti ngenter crearts K
1 3 4 c ont.]
s i c u t l e t add. A 1 3 6 scil. om. A l D e t ] v el B B 1 4 2 est c urrens ] c u rri t , c ont. 4 6 es t'] eri t A 'D i s t a om. A 'B
1 4 8 c onting.a
DECONVERSIONEPROPOSMONUMMODALIUM
3
3
9
igitur aliquod creans contingenter est Deus', quia sequitur 'a contingenter est Deus; a contingenter creat; igitur aliquid quod contingenter creat, contingenter est Deus', sicut argutum est in priori exemplo: D i c e n d u m est quod iste ultimus syllogismus est bonus, non 160tamen probat istam conversionem. Et hoc quia per istam 'Deus contingenter creat' non habentur aliquae tales propositiones 'a contingenter est Deus', 'a contingenter creat', quia ad veritatem istius non requiruntur aliquae tales duae, sicut ad veritatem istius 'aliquis homo contingenter currit' requirunmr tales duae, si subiecturn sumatur pro bis quae coni65tingunt. E t ideo per unum syllogismum expositoriurn probatur una conversio sufficienter et per alium non probatur alla Unde si subiectum iBius de contingenti est pronomen demonstrativum vel nomen proprium, non convertitur in idem genus contingentis, nec subiectum potest habere talem acceptionem, scilicet pro eo quod contingit. 170 S c i e n d u m est tamen quod praedicta distinctio de propositionibus de contingenti, de possibili, de praeterito et de futuro debet sic intelligi quod subiecmm accipiatur pro eo quod est etc., vel denotetur accipi pro eo quod est tale, vel contingit esse tale, vel fuit etc. Unde si nihil sit albura, in ista 'album potest esse homo' subiectum non potest accipi pro 175eo quod est album, cum nihil sit album; potest tamen denotan accipi pro eo quod est albura Et ideo si nihil sit album, ipsa est falsa, curn per ipsam denotemr falsum, quia per ipsam in illo sensu denotatur aliquid esse album, cum tamen nihil sit albura.
[CAP. 28. DE CONVERSIONEPROPOSITIONUM DE CONTINGENTI PEROPPOSITASQUALITATES]
Sequitur videre de conversione propositionurn de contingenti per oppositas quinlitates E t est sciendum quod quaelibet propositio de scontingenti ad utrumlibet, si sumatur i n sensu divisionis, convertitur 156 al i quod] aliquid A E c r eam ] quod contingenter creat I , s equi parte add. B, om. A 157 aliquid] aliquod BI 1 5 7 - 5 8 quod... creat] creans B 1 5 9 est' om. AlC11,7' 1 6 1 aliquae] alise B, om. I 1 6 3 aliquae] aliae B istius] istarum C V 4 add. per 1 6C 61 7 0 Spropos.] i ] pronominibus C V' 1 7 1 et Qm. Al C D V g ista] 4 174 u1 7aaliquod 2n add. d q oBIu 1 o7 5d album] e tale A's t A o 'm 28. B .- 3 D EA nuncCadd. BV 4 Et est] est etiam CV' CAP. sequitur] 5 utr tur ill utrumque (sic et 1 4 6 7 infra) B v e l ]
CAP. 28. 1 C f .
340
P
A
P
S
11 CA P . 2 8
per oppositas qualitates; hoc est, affirmativa convertitur in negativam et econverso, sicut sequimr 'contingit b esse a, igitur contingit b non esse a'. Similiter sequitur 'orrmis homo contingenter currit, igitur onmis homo contingenter non currit'. Et est advertendum quod guando propositio de contingenti ad 10 utrumlibet convertitur per oppositas qualitates, in utraque propositione modus debetesse affirmatus et non negatus 2 . E t contingenter homo i d e o currit, n igitur o nnullus homo contingenter currit', nec s e q'nullus sequitur u i homo t u contingenter r currit, igitur ornnis homo contin' o currit', genter r nsed bene n isequitur s 'omnis homo contingenter currit, igitur 15 mi-mis homo contingenter non currit'. Similiter sequimr 'onmis homo contingenter non currit, igitur omrns homo contingenter currie. Praedicta conversio patet, nani sequitur formaliter 'homo contingenter currit, igitur homo potest currere'. Similiter sequitur 'omnis homo contingenter currit, igitur non necesse est omnem homMem cur- 20 rere'; ex qua sequitur ista 'aliquis homo potest non currere'. Nunc autem ex istis duabus 'aliquis homo potest non currere' e t 'ille potest currere' sequitur quod aliquis homo contingenter non currit. Igimr ex prima sequitur ista per illam regulara 'quidquid sequimr ad consequens, sequitur ad antecedens', quae semper vera est. 2 s Propter p r o te r v os autem est sciendum quod quandocumque dico talem propositionem 'homo contingenter currit', 'homo contingenter non currit' intelligo talen' 'contingit homm - e m tingit hominem c u r non r e currere', r e ' , ne proterviamr contra me, dicendo quod 'sequimr c o'homo n contingenter currit, igitur homo currit'. 3 0 Sic igitur patet manifeste quomodo quaelibet taus propositio de contingenti in sensu divisionis et aequivalens ei convertitur per oppositas qualitates. Sed talis propositio in sensu compositionis non convertitur per oppositas qualitates, nam tunc argueretur per aliquam istarum regularum 'una contrariar= est contingens, igitur reliqua est contingens', 35 'una subcontrariarum est contingens, igitur reliqua est contingens'; 8 Si ni i l .J e t praem. D I 18 nam s equi sequitur enim B om. K 2 1 aliquis] o = i s D om. B q u a n d o c .] guando B
12 affi rm . n e g a t u s ] arfi rmati v us ... negati v os (i t a et infra) K 19 potest] c ontingenter add. A ' omni s om. A 'C D I K 2 0 o = e m 22 die] homo add. A l K potes ta] non add. I 2 6 autem] tamen C, 28 talem] tales p ro p o s i t i o n e m add. D
33-34 Sed... qualitates om. (hom.) A B ! quia A ' 3 4 - 3 5 reg.] sic add. A et A , om. V '
3 3
compos.] sic arte]. A '
3 4
3 2
divis.] compositionis B
perl ... qualic. om. A ' I nam]
35 i gi tur] e A, om. A ' ' c ont.9 si add. A, ve! add. A 'D
2 Ut docet Aristot., Periherm., cap. 12 (21a 34 - 22a 13).
3 6
i gi tur]
DE CONVERSIONE P P OP OS M ONUM M OD A L I D M
3
4
1
quae falsae sunt. Et ideo non sequitur e x s i s t e n s esse hominem est contingens, igitur omne exsistens esse hominem est contingens'; nec sequitur 'omne exsistens esse Deum est contingens, igimr nullum 40exsistens esse Deum est contingens'. Similiter non sequitur 'aliquod exsistens esse hominem est contingens, igitur aliquod exsistens non esse hominem est contingens', quia in orrmibus praedictis exemplis antecedens est verum et consequens falsum, si sumantur omnes propositiones in sensu compositionis.
[CAP. 29. DE CONVERSIONE PROPOSMONUM MODALIUM QUAE NON AB OMMBUS CONCEDUNTUR ESSE MODALES, CUIUSMODI SUNT g O M N E HOMINEM M CURRERE EST VERUM ' E T deCconversione O N S I M propositionum I L I A ] modaliurn quae
Dicto ab omnibus 5conceduntur esse modales, restat dicere de conversione propositiomml modalium quae non ab omnibus conceduntur esse modales, quae tamen vere sunt modales, sicut dictum est p r i u s 1. E t quia sunt quasi immmerabiles, ideo non intendo dicere de onmibus in speciali, sed volo ciare aliquas regulas generales. IO E s t autem sciendum quod guando est aliquod nomen modale quod potest verifican i de uno convertibilium sine hoc quod verificetur de reliquo, taus propositio modalis, sumpta in sensu compositionis, vel etiarn aequivalens tali, non convertitur simpliciter, quamvis sua de messe convertatur simpliciter. Si autem talis modus possit verifican i de antecedente 15sine hoc quod verificetur de consequente, taus propositio, sumpta i n sensu compositionis, vel aequivalens ei, non convertitur per accidens nec simpliciter, quamvis sua de messe convertatur per accidens. Si autem talis modus non possit competere uni convertibilium nisi conveniat reliquo, semper taus propositio in sensu compositionis vel aequivalens ei conver40 aliquod] aliquid C1 minemj ani mal B
4 3
4 1
homi nem] Deum A ', animal B a l i q u o d ] aliquid A
4 2
ho-
et om. C V ' c a o s . ] est add. C V ' o m n e s Qm. A C V '
CAP. 29. - 4 mod. om. A 'B 5 mod.] nunc add. A l D 6 modal l um Qm. A A 'C I K V cm. C V4 ' q 7u aE teorn. A C V " q u i a ] quae A 8 int. dicere] dic am A ' , clicere om. A C V " v o l o dare] debeo A l 9 gener.1 per quas sciri potest qui d de earum conversione est dicendum (sentiendum D ) add. A ' D 1 0 auteml i gi tur A l D 1 2 etiam om. A l D 1 3 tali] ei A l D 1 4 autem] sir add. A ID m o d u s ] q u i add. A I D
1 5
sine] absque A ' D
tunc A l D v e l i es t B , e t C D V '
CAP. 29. - 1 Supra, cap. 1, un. 36-43.
1 8
rel i quo] tunc add. E
1 9
s emper]
342
PARS I I CA P . 2 9
titur simpliciter si sua de messe convertatur simpliciter; et proportio- 20 naliter convertitur sicut sua de messe. Si autem talis modus non possit competere antecedenti nisi competat consequenti, tunc illa propositio convertitur per accidens sicut sua de messe. Ex ista regula patet quod ista conversio est bona 'hominem currere est verum, igitur currens esse hominem est verum' similiter ista 'omnem 25 hominem currere est verum, igitur aliquod currens esse hominem est verum'; nam prima tenet per istam regulam 'si unum convertibilium est verum, reliquum est verum', et secunda per istam 'si mtecedens est verum, consequens est verum'; quae ambae sunt verae. Similiter ista conversio est bona 'nullum horninem currere est falsum, igitur nullum 30 currens esse hominem est falsurn', quia tenet per istam regulam 'si unum convertibilium est falsum, reliquum est falsum. Sed ista conversio non valet 'omnem hominem currere est falsum, igitur aliquod currens esse hominem est falsum', quia tenet per istam regulam 'si antecedens 35 est falsum, consequens est falsum'; quae falsa est. Ex istis patet quod quando universalis afirmativa taus non convertitur per accidens, frequenter particularis afirmativa et similiter particularis negativa convertuntur per accidens, per istam regulan' 'consequens est falsum, ergo antecedens'. Per praedicta etiam patet quod tales consequentiae non valent 'nul- 40 lurn hominem currere est scimm, igimr nullum currens esse hominem est scitum', quia ista regula non est generaliter vera 'unum convertibilium est sciturn, ergo reliquum est sciturn'. Potest enim unum convertibilium sciri, quamvis aliud non sciatur, immo quamvis de alio non cogitetur. Similiter, tales consequentiae non valent 'orrinem hominem 45 esse animal est per se primo modo, ergo aliquod animal esse hominem est per se primo modo', quia non sequitur 'antecedens est per se primo modo, ergo consequens est per se primo modo'; nec valet 'omnem hominem esse risibile est per se secundo modo, ergo aliquod risibile esse hominem est per se secundo modo'. Et ita in talibus semper aspicien- so dum est ad tales propositiones 'unum convetibilium est tale, igitur re20 s i mpl . 1 BD, competeret CIV 4 et om. 21 e4 28 B It 2 9 v eruml ] et add. A a m b a e ] regul ar semper add. A ' D v e r l e ] bonae A 'D 3 2 conv.] c o pn r ov p . ] consequentia I 3 4 tenet] teneret A l l 3D 3 7 frequ.] tunc add. A l D e n a m D 3 8 c onv .] c o on r ts i e q convertitur u e on n taAlic r av ,B , A i'B r te e g add. 4r .0 ] P e r praed.] Praeterea I 4 2 - 4 3 qui a... s c i turn suniversaliter 2 Qi m a . ( ' h 4o 3m eni . )m] etiam A add. C AVl D 4 9 ris ib.] risibilem A I D 5 0 ita] ideo A E I A a 4 2 5 dd d . 4 ledg l n i e g r . ] iA 3 D.u t r 3 B ]
DECONVERSIONEPROPOSMONUMMODALIUM
3
4
3
liquurn est tale', 'antecedens est tale, igitur consequens est tale', et per istas potest sciri quae propositio in sensu compositionis vel aequivalens ei convertitur sicut sua de messe et quae non. 55 S e d circa conversionem tnliurn propositionum inSCI1S11divisionis et aequivalentium eis est sciendum quod semper vel frequenter convertuntur sicut aliqua propositionum modalium de quibus dicmrn est p r i u s i n specialill. Sicut ista 'album scitur esse homo' non convertitur in istam Igitur aliquis homo scitur esse albus', narn posito quod sciam 60Sortem esse hominem, et quod sit albus et tamen hoc ignorem, tunc haec est vera 'aliquod album scitur a me esse horno'; quia iste syllogismus expositorius est bonus Sortes scitur a me esse homo; Sortes est albus; igitur aliquod album scitur a me esse homo'. Et tarnen haec est falsa 'aliquis homo scitur a me esse albus', ponamr quod nesciam quod 65aliquis homo est albus, et ideo prima convertitur in istam Igitur aliquid quod scitur esse homo, est album'. Similiter ista conversio non valet 'Deus trinus et unus scitur a philosophis esse immortalis, igitur aliquod immortale scimr a philosophis esse Deus trinus et unus', sed convertitur in istam 'igitur aliquid quod a philosophis scitur esse immortale, est oDeus trin . e Et t s i d i c a t u r quod haec est falsa 'Deus trinus et unus scitur a u philosophis n u esse immortalis', quia impossibile est quod philosophi nas turaliter ' . sciant istam 'Deus trinus et unus est immortalis', igitur haec non est vera 'Deus trinus et unus scitur a philosophis esse immortalis' • 75 D i c e n d u m quod ista est vera 'Deus trinus et unus scitur a philosophis esse immortalis'3, et tamen ipsi nesciunt istam, irmno negarent eam et dicerent eam esse falsam, quia dicerent quod implicat falsum, scilicetDC111/1esse trinum et unum. Et tamen ipsa est vera, quia per istam non plus denotatur nisi quod de illo qui est trinus et unus, quamvis 80nesciatur ipsum esse trinum et unum, scitur a philosophis quod est immortalls. Unde per istam 'Deus trinus e t unus scitur a philosophis esse imrnortalis' non denotatur nisi ista copulativa 'Deus est trinus et 52 i g i t u r] e t add. B . es t tal e' oni. A A 'D q1u a e ] q u o d B C 5 4 ei ] i l l i A C I V ' 5 6 aequiv .] aequivalentibus B v e l ] u t add. A ' 13 5 3 i s t a s ] 57 aliqua] i l l a A 5 8 Si c ut] sic C i s t a ] haec A ' 6 0 tamen hoc Qm. A ' D i g n o re m ] i gnorei s t a m tur I, a n sit albus add. A l D 6 1 - 6 3 quia... homo om. (hom.) A C I V A B , 4 6 5 e s t ] s i AB t C 7 1 di c .] clicas A ' 7 7 canal] i l l am B , aliquid i m m orsitio add. aliquid e A ' D a6 7 aliquod] s B C E p r i m a ] tale estADeus trinus 'et unas add. A ' e a m p r o p o 2 Deus p e C Vs t filo] I qou a m vti s ] licet 41 l i ti s] t a m r om g p. oe s Ai nt i oe n er m a l ,p t eQ i 0 ,t e r 8rD 2Supra, cap. 24-28. d 3 Cf. infra, Pars c . 4. no ea m s c . d. ] a nI: e. s c i a 9 n7 t e s G t a m A si
344
P
A
R
S
I I CA P . 2 9
unus et de illo scitur a philosophis quod est irmnortalis'. Et hoc est verum, quia utraque pars istius copulativae est vera. quod haec sit vera, patet, nam ista est vera 'aliquid quod 85 scitur a philosophis esse immortale, est Deus trinus et unus', quia Deus, qui scitur a philosophis esse immortalis, est Deus trinus et unus. Tunc arguo per syllogismum expositorium 'Deus est Deus trinus et unus; Deus est aliquid quod scitur a philosophis esse immortale; ergo aliquid quod scitur a philosophis esse immortale, est Deus trinus et unus'. Prae- 90 missae sunt veme, ergo conclusio. Et ultra, similiter sequitur 'Deus scitur aphilosophis esse immortalis; Deus est trinus et unus; igitur Deus trinus et unus scitur a philosophis esse immortalis'. Sic igitur patet evidenter ventas propositionis acceptae et bonitas conversionis. Similiter ista Intellectus cognoscitur esse anima intellectiva' non 95 convertitur in istam 'igitur anima intellectiva cognoscitur esse intellectus'; sed in istam 'igitur aliquid quod cognoscimr esse anima intellectiva, est intellectus'. Sitniliter ista 'aliquis veniens cognoscitur a te esse Coriscus' non convertitur in istam 'ergo Coriscus cognoscitur a te esse veniens', sed100 in istam q u i cognoscitur a te esse Coriscus, est veniens'. Similiter ista h o m o per se est animal' non convertitur istam 'aliquod animal per se est homo', sed i n istam 'aliquid, quod per se est animal, est homo'. Similiter ista 'album per se aedificat' convertitur in istam 'aliquid, quod per se aedificat, est album'. l o s Similiter ista 'Deus per accidens est creans' non convertitur in istam 'aliquid creans per accidens est Deus', sed in istam 'aliquid, quod per accidens creat, est Deus'. Et sicut dictum est de istis, ita dicendum est de aliis, quod tnlis propositio convertitur vel sicut propositio de necessario vel de possibili vel no de impossibili vel de contingenti. Et forte ista fuit causa quare P h i l o s o p h u s specialem tractatum de talibus propositionibus et proprietatibus earum et conversionibus non fecit, quia ex illis quae scienda sunt circa propositiones de neces83 M o l ipso A ', ¡sto B 8 4 istius] huius D 8 5 4 l mg. B , cm. A A I E 8 9 - 9 0 aliquid... unus l etc. D 88 Deus
i s tal haec A ' i s t a . . . v e ra om . C V 9 2
Deus l] Deus add. A l D
9 4
v e-
ritasl istius add. A 9 7 i g i tu r om. A C I V 4 a l coloratus i q u i (etiam d ] infra) A ' 1 0 2 ista] i gi tur add. B 1 0 3 i s taml l i gi tur add. A IB E 1 0 4 aeriscus] a i q u(etiam o dinfra) I 1 0 4 - 0 5 c onv . i s t a m ] debet (debes D ) ceden-1 m odo c onv erti (c on& f.]l disgregat A C E I V vertere D ) A ' D , i g i t u r add. (ul tra) A ' 1 0 7 al i qui d1 al i quod C D I c r e a n s ] q u o d c rear A ' 4 i109 quod1 n tqui a eB C I Vl l . 1 1 earum 1 add. D. o4 m v e ! V] C t 4e 9B 9 1 1 C o
DE P ROP OS MONIB US HY P OTHE TICIS
3
4
5
lis sano, de contingenti, de possibili et impossibili et quibusdam paucis, potest faciliter sciri quid sentiendurn sit de aliis modalibus et proprietatibus earum. Q u a = tamen ignormtia, sicut ignorantia propositionum et proprietatum earum, facit multos m o d e r n o s errare et intricari in theologia et in aliis scientiis particularibus, tam speculativis quam 120practicis. Ad evidentiam autem conversionum omnium modalium propositionum sciendurn est quod communiter propositiones modales in sensu divisionis et eis aequivalentes similiter convertuntur sicut illae de messe in quibus aliqua adverbialis determinan 125o iilisaadverbialis d d i m determinado r et ei aequivalms non est addenda eodem v e compositioni modo r b o . in convertente et conversa, sed in convertente debet N praecise poni a amparte subiecti, sicut d i c t u m e s t 4, i ta modus in s i cdebet u ponittotaliter a parte subiecti, sicut exemplificatum est. consequente i n
[CAP. 30. DE PROPOSMONIBUS HYPOTHETIC1S ET PROPRIETATIBUS EARUM1
Postquam trmscurrendo de propositionibus categoricis et proprietatibus earum est tractatum, nunc de propositionibus hypotheticis et pro-. prietatibus earum sunt aliqua pauca dicenda 1. Est autem primo sciendum quod illa propositio dicitur hypothetica quae ex pluribus componitur categoricis mediante aliquo adverbio vel coniunctione coniunctis. Et non tantum potest unicum adverbiurn vel 115 etI] de add. D V 116 siti4 este At Al 'B] D E e t l de add. B D 1 1 c u n a add. A H mul tos moc i .] mul ti s modi s nos A I D , 119 tana... quam ] (p a t ri -. ta ra y ' 1 2 2 a 122-23«i n... divis. I dom. I 1 2 4 i n quibus...
7 sicutl et add. D K
1 1 8 multos l multotiens K , scilicet
B 1 1 9 - 2 0 et... practicisl u b i nul l a foret necessitai A ' est oni. A A ' c o m m . ] c onv ertuntur I p ro p o s . orti . B C addi tur] nisi... addatm- I K Gem. 1 2 5 c i ] eis I aequi v .1
aequivahmtes . B I c o d e m l c o I 1 2 6 compos.] propositioni A , compositionis B, c omponi tur I c o n I c onte D 1 2 7 i n] convertente vel add. A ' 1 2 8 consequentel c on-te D, convertente K , v ertente'] 1 1 converte G e 6 ni, conversione modalitma sufficiant adj . A ' D f a t o t a l . c CAP. 3 0i . - 5l dicencia] addenda CIV t 6 autem ] i g i t u r D 6 i l l a l i s ta B , orn. / V D ] l uri bus add. 7f eox ] rpl 8 c oni unc ti one] al i qua add. A , i nv i c em a d j . A ' D c o n i u n e t i s ] m s a a l i t A compositis t i e r s I 4 K Cf. supra, cap. 21, un. 94-106. e x s e m CAP. 30. e p l m a p1 C f . i p lB o e d i i c
346
P
A
R
S
11 CA P . 3 0
unica coniunctio coniungere propositiones categoricas et facere propositionem hypotheticam, immo etiam possunt plures coniuncdones et adverbia, et aliquando unum adverbiurn vel plura adverbia, et coniunctio vel coniunctiones concurrere ad faciendum propositionem hypotheticam. Unde ista est propositio hypothetica Sortes currit vel Plato vel loannes'; similiter ista 'si homo currit, animal currit et Plato disputa'. E t secundurn hoc aliqua propositio hypothetica componitur ex pluribus 15 quam ex duabus propositionibus categoricis. Tamen faciliter posset dici quod non est hypothedca ubi concurrunt adverbium e t coniunctio vel etiarn duae coniunctiones natae Lacere proposidones hypotheticas diversamm specierum. Et idem potest dici de adverblis. 2 0 Secundo sciendum est quod propositionum hypotheticarurn quinque assignantur species, scilicet condicionáis, copulativa, disiunctiva, causalis, temporalis 2• Sed videtur quod praeter istas sunt aliae propositiones hypotheticae: nam omnis propositio vera vel falsa, composita ex duabus categoricis, 25 est propositio hypothetica; sed huiusmodi sunt multae praeter praedictas igitur etc. Maior est manifesta satis. Minor patet, nam haec est huiusmodi 'Sortes est currens ubi Plato disputat'. Sed advertendum est quod quamvis sint multae propositiones hypotheticae praeter praedictas, multae tamen videntur esse aliae a praedictis, 30 quae ad ipsas reduci debent. Unde ista est causáis 'Sortes philosophatur, ne sit ignorms', quia aequivalet isti 'quia Sortes non vult esse ignorans, Sortes philosophamr'. Et sicut est de ista, ita est de multis aliis.
9 et] v el A ' 9 - 1 0 propos .] tmam A , propositiones C, om. B et] v e! A
1 1
u n u m l uni c um A l D ' c oni .] una add. A '
1 2
1 0 hypoth.1 hypotheticas B C ,1 v el ] plurt-s add. A '
1 3
Pl ato]
c urri t add. B 1 3 - 1 4 Ioann.] c urri t add. A A ', es add. (ultra) A 1 4 homo] Sortes C I V 4 1 5 add. pA 'l u1 r6 . propos ] categoricis . o m . A ' B D 1 7 est] una add. I 1 8 adv .] adv erbia 19 potes t] posset A M O
2 1
22 caus.] et add. D I
multae] tales categoricae I p ra e t e r] istas add. K
patet] probatur B
2 6 2 8
es t om. B C , h y p o t h . ] categoricarum C , c ommuni ter add. A ' D 2 7
est'... satis] patet B
Sortes... currens] Sortes c urri t A, nullus Sortes c urri t B u b i ] ve! I
debela] reclucuntur C i caus.] talis CI 3 2 quia] quae B C V 4 Sortes] t i r i ]i deoi A s' D ts i cau t .m 33 . . ista (om. A ' i t a l sic B a l i i s ] u t i nfra patebit add. 1 . ) A l D 36, agetur de sexta specie, scilicet de propositione i g2Infra, n cap. . ] i d e o a d d . A
3 1
locali.
red.
DEPROPOSMONIBUSHYPOTHETICIS
3
4
7
[C AP. 3 1 . D E PR OPOSM ON E C ON D IC ION ALI E T AEQU IVALEN T E E l ]
Sequitur modo videre de istis i n speciali. Sed quia condicionalis aequivalet uni consequentiae, ita quod tunc condicionalis est vera quando mtecedens infert consequens e t non aliter, ideo differatur usque ad 5tractatum d e c o n s e q u e n t i i s l . Hoc tamen sciendum quod illa hypothetica dicitur condicionalis quae componitur ex duabus categoricis, coniunctis mediante hac coniunctione 'si' vel aequivalenti ei 2 • P rista o est p t condicionalis e r quod 'Sortes non legit nisi sit magister', quia aequi io -ii ss t ti 'si u Sortes d non sit magister, Sortes non legie. Et universaliter, u l t i m u m coniungunmr mediante aliqua coniunctione, guando duae propositiones e totumsaequivalet t uni condicionali, fila propositio dicetur hypothetica et et condicionalis. d i c e n d u Est m etiam sciendum quod ad veritatem condicionalis nec requiritur 15ventas antecedentis nec ventas consequentis, immo est aliquando condicionalis necessaria et quaelibet pars eius est impossibilis, sicut hic 'si Sortes est asinus, Sortes est mdibilis'.
[C AP. 3 2 . D E PR OPOSM ON E C OPU LAT IVA E T Q U I D R E Q u m r r u l t AD VER IT AT EM EIU S]
Copulativa est illa quae componitur ex pluribus categoricis coniunctis mediante hac coniunctione 'et' vel mediante aliqua parte aequi5valente tali coniunctioni. Sicut ista est copulativa Sortes currit et Plato disputat'. Sirniliter ista est copulativa 'Sortes nec est albus nec niger'; sirniliter ista Sortes est tam albus quam calidus'; quia prima aequivalet isti 'Sortes non est albus et Sortes non est niger', et secunda isti 'Sortes est albus et Sortes est calidus'. CAP. 31. - 2 modo om. A' l 4 non om. I al i ter ] alias A' d i m i t t a m r A, differenter D, de eis add. A' 6 Hocl hic AV' 8 vel] aliquo add. A' D e l ] lsti CV' , tali K, et add. D, Qm. B di c . ] sciendum I 9 est] una acid. A' 1 0 isti] propositioni add. /VD 1 1 med.... coni.] aliquo modo coniunctione mediante I 1 4 Est] Et praern. D sci end.] advertendurn A 1 5 ventas' om. AA' 16 est om. BI CAP. 32. - 3-4 coni.] conitmctim I, om. B 4 aliqua] alia I' parte] orationis add. AlD 5 coni.] propositioni I 6 niger] et add. BD 7 istal est una copulativa add. D ': prima] prior AM) 8 etl om. AC V 4
CAP. 31. - Qu a e est Pars 111-3. 2 ceronis, V (PL. 64, 1129ss.).
Cf. Boethius, loco cit.; et lu Topica Ci-
348
P
A
R
S
I I CA P . 3 2
Ad veritatem autem copulativae requiritur quod utraque pars sit vera, et ideo si quaecurnque pars copulativae sit falsa, ipsa copulativa est falsa. Et similiter ad necessitatem copulativae requiritur quod quaelibet pars sit necessaria. Et ad hoc quod sit possibilis requiritur quod utraque pars sit possibilis. Sed ad hoc quod sit impossibilis non requiritur quod utraque pars sit impossibilis, nam haec est impossibilis Sortes sedet et non sedet', et tamen utraque pars est possibilis; sed ad hoc quod copulativa sit impossibilis requiritur quod altera pars sit impossibilis vel quod una sit incompossibilis alteri, sicut haec est impossibilis Sortes est albus et Sortes est asinus', quia haec est impossibilis Sortes est asinus', e t haec est impossibilis Sortes sedet et non sedet', quia duae partes sunt incompossibiles. Sciendum est etiam quod opposita contradictorie copulativae est una disitmctiva composita ex contradictoriis partium copulativae 1. Et ideo idem requiritur et sufficit ad veritatem oppositae copulativae quod safficit et requiritur ad veritatem disiunctivae. linde istae non contradicunt Sortes est albus et Plato est niger', Sortes non est albus et Plato non est niger', sed illi copulativae contradicit ista Sortes non est albus vel Plato non est niger'. Oportet autem scire quod semper a copulativa ad utramque partem est consequentia bona, sicut sequitur Sortes non currit et Plato disputat, ergo Plato disputat'; sed e converso est fallacia consequentis. Tamen sciendum est quod quandoque ab altera parte copulativae ad copulati10 autem om. A A ' B D
1 1
quaec .] al tera A ' i p s a ] t o t a add. A , c o p a l .] t o t a B , om. I
12 E t om. A C I V 4 etiam1re q4u i ri tu r q u o d al i qua pars s i t impossibilis add. D , n a n i ] q u i a A I D Ì ' hac e] c opul ati v a u add.t Ar' Da 1q 6 e tl ] Sortes add. C D 1 7 c o p u l l categorica I ' pars om. A C V ' 1 8 una] para u e ] add. A ' D a l t e ri ] et altera compossibilis add. K h a e c ] copulativa add. D 1 9 es t' albas] sedet 1 q u a e Sortes' , , quia] secunda pars (eitts add. A ') impossibilis et add. A l D 1 9 - 2 0 quia... asinus l i est b orn. e t (hom.) A , Sortes"... asinus om. A ' S ortes "... imposs. otn. (hom.) D 2 0 et] similiter add. cm. A incompossibilis B CV " e t B 1 1 add. A l D 2 3 parti um ] illius add. A ' 2 4 i deo] i l l ud add. / V D 2 5 e t requ. om. illius D S o r t e s 1 25 Li nde] u t I , istae] illae C, propositiones add. D 2 6 etl ] v el K 2 7 ista] disiunctiva add. A I D 1 d d . a 28 5 v el ]' e t C n i g e r ] albas A ' 2 9 semper orn. A C V ' u t ra m q u e ] al teram A ' 3 0 sicut s equi A sequitur u 2 0t enim- S o r t e s ] hic C S o rte ,... c urri t] Sortes est currens c u r r e n s est Sortes D 3 1 disp.] r e converso 2 et 1a add. C V ' 3 2 est om. A I D I q u a n d o q u e ] aliquando A I D , guando I a l t e ra ] alía q uu d e ]e a 1auDe rlege ab Augusto De Morgan denominata videsis Ph. Boehner, Colq p e ltaectedeArticles s cit., pp. 321ss.; Medieval Logic, Manchester-Chicago-Toronto 1952, i ]l pp. 67s. Cf. etiam Gualtems Burlaeus, De puntate artis logicae tractatus longior, pars b ea p r t III, partic. 1, c. unicum (ed. cit., pp. 112s.); Ps.-Scotus (Andreas de Novocastro ?), e s B e i Quaestiones in Anal. Priora Aristot., I, g. 3, n. 7 (ed. Wadding, inter opera Scoti, 1, 277). D u s i m A p o ' s s D
10
15
20
25
30
DE PROPOSITIONIEUS HY P OTHE TICIS
3
4
9
vam potest esse consequentia bona gratia materiae, puta si una pars copulativae inferat aliam, tunc ab illa parte ad totam copulativam est 35consequentia bona.
[CAP. 33. DE PROPOSMONE DISIUNCTP/A1
Disiunctiva est i11 quae componitur ex pluribus categoricis mediante hac coniunctione 'vel', vel mediante aliquo aequivalente sibil. Sicut ista est disiunctiva 'tu es homo vel asinus'; similiter ista est di5siunctiva 'tu es homo vel Sortes disputat'. Ad veritatem autem disiunctivae requiritur quod aliqua pars si t vera; et hoc est intelligendum guando propositiones sunt de praesenti et non de futuro nec aequivalentes propositionibus de futuro. Et hoc diceret P h i l o s o p h u s 2; tamen secundurn veritatem ad veritatem io disiunctivae requirimr quod altera pars sit vera 8, quia seamdum veritatem propositio de futuro est vera vel falsa, quamvis evitabiliter. Sed ad necessitatem disiunctivae non requiritur necessitas alterius partis, sicut ad hoc quod haec sit necessaria 'Sortes sedet vel non sedet' non requiritur quod altera pars sit necessaria. Tarnen ad necessitatem 15disiunctivae requirimr [vel] necessitas alicuius partis, vel quod partes sibi contradicant, vel aequivaleant contradictoriis, vel sint convertibilia cum contradictoriis• Unde haec est necessaria Sortes currit vel Deus est', quia altera pars est necessaria; haec autem est necessaria 'Deus creat vel non creat', quia partes contradicunt. 2o A d possibilitatern autem disitmctivae sufficit quod altera pars sit possibilis; sed ad hoc quod distiunctiva sit impossibilis requiritur quod utraque pars sit impossibilis• 33 potes t esse] est A ' 11 si] guando B
3 4
al i ara] alteram B CI, partern add. B D p a r t e ] c o -
pulativae add. A ' CAP. 33. - 4 Sicut isla] ut hace A ' v e ! ] tu es add. A altera A l E , alia B I 8 contingenter add. mg. B
5
v e!] aut D
exl] v el el add. de praeterito B , om. A ' D 1 2 neceas] v eritatem n o n cm. B
6
autem om. B I a l i q u a ]
9 sec.] rei add. A ' 1 1 est] 1 4 l 'amen] sed B , om. I , ne-
cessit.] veritatem K 1 5 v e1 1 autem] similiter hace e t hace etiam D v e ! ] Deus add. K 2 0 pari om. A C V ] s c i l i c e t A , 4 e t B s i CAP. b 33. i -l 1 Cf. Boethius, De syllogismo hypothetico, I (PL 64, 834 C - 835 A). n v Periherm., i c e c. 9 (18a 28 - 19b 4). a ai Aristot., Et hoc quia "Deus determinate m scit alteram", ut dicit Ockham, Expositio in Periherm. Aristot., I, c. 6, ad te3aum: a d d .Quare manifestum est (ed. Bononiae 1496). A M I ) 1 6
350
PARS I I CA P . M
Sciendum est etiam quod opposita contradictorie distiunctivae est una copulativa composita ex contradictorils partiam ipsius disiunctivae 4 e , t ideo idem sufficit et requiritur ad veritatem oppositae disiunctivae 25 quod sufficit et requiritur ad veritatem copulativae. Sciendum est etiam quod ab altera parte disiunctivae ad totam disiunctivam est honran argumentum, et e converso est fallacia consequentis, nisi sit aliquando aliqua causa specialis impediens fallaciam consequentis. 3 0 Similiter a disiunctiva cum negatione alterius partis ad alteram partem est borrara argumentara, sicut bene sequitur 'Sortes est homo vel asinus; Sortes non est asinus; igitur Sortes est homo'.
[CAP. 34. DE PROPOSMONE CAUSALI]
Propositio causalis est illa quae componitur ex pluribus categoricis mediante hac coniunctione 'quia' vel aequivalente ci. linde ista est causalis 'quia Sortes est homo, Sortes est animal'. Similiter ista est causalis 'Sortes laborat, u t sanetur'; aequivalet enim isti 'Sortes laborat, 5 quia vult sanad'. Similiter ista est causalis 'Sortes deambulat post cenara, ne infirmetur', quia aequivalet isti 'quia Sortes non vult infirmar, deambulat post cenarn'. Similiter ista est causalis 'Sortes calefit i n quantum movemr', quia aequivalet isti 'quia Sortes movetur, Ad veritatem autem causalis requiritur quod quaelibet pars sit vera, et simul cum hoc quod antecedens sit causa consequentis. Et ideo ista non est vera 'Sortes est albus, quia Plato est albus'; quamvis enirn utraque pars sit vera, quia tamen ista non est vera Sortes est albus propter hoc quod Plato est albas', ideo est falsa. 23 est om. C V' 11 etiam] autem Al 2 4 compos.1 Lacta A' , om. I ,1 contr adi oppositis ipsius] illius BD, om. A 2 7 di n.] disiunctiva B I 2 8 et] sed M I ) 2 9 - 3 0 c o a s . om (hom.) C 2 9 aliqu. om. A A 31,32 1 partem ons. BI 3 3 asinusl] et add. Al D Sor teo' ] et A 1 3 aCu'. l i34. q u ] - 4aanimal] risibilis /VD, et add. AID 5 - 6 S o r t e o ' trp. p. Sorteo (líos. 8) I a sanetur... l i asanari] nl eftat calefieri /VD 6 deamIL] ambulabat AA' I, est ar nbi 5-6 I ,B aequ.] aequivalet enim B 7 - 8 quia'... causáis Qm. A' 8 deamb.] arnbulat AB caos.] taus IUnns calefacit B (sic7et infra) q B, calescit u i etiam a ' infra) I 9 quia' ] quae B. om. A' 11 quia'... calefit] Sorteo f a (calescit l l B)aquia c movetur i calefit A' B, Sorteo quia movetur calefit D 1 0 causalis] istius A, talio C V' a simul m om. ACV" 1 2 Sorteo] non add. ACV* qui a] propter hoc quod AC KV' ,', esta] lit A 11enim 11 cm. o AA" r 1 3 iota.,. n Sorteo] Sorteo non AVa, iota Sanes non C 1 4 Plato] non add. A . A A supra,l cap. 32, nota 1. 4 Cf. l 2 9 3 0
351
DE PROPOSITIONIBUS HY P OTHE TICIS
15 E t est sciendum quod hic accipitur causa large et non stricte. Non enim requiritur ad veritatem causalis quod una propositio sit causa quare alla ponimr in esse,sed sufficit quod exprimat causam requisitam ad hoc quod alla propositio sit vera. Sicut est hic 'lignum calefit, quia ignis est sibi praesens' ; per illud enim antecedens 'ignis est praesens ligno' expri20mitur causa sine qua haec non esset vera 'lignum calda', ideo ista causalis est vera. Vel requiritur quod propositio illa sit prior alia, ita quod praedicatum antecedentis prius praedicemr de subiecto suo quam praedicatum consequentis praedicetur de subiecto suo. Et secundum hoc potest haecesse vera 'isosceles habet tres, etc., quia triangulus habet tres etc.'. 25 E t est sciendum quod hic accipitur causa large, sive sit causa per se sive per accidens, sive voluntaria sive naturalis. Ex istis patet quod omnes tales sunt falsae 'asinus est risibilis, quia est homo', 'omnis homo peccat, quia est liberi arbitrii' et huiusmodi. linde ad necessitatem causalis requiritur necessitas utriusque partis. 30Sed ad impossibilitatem causalis non requiritur impossibilitas nec sitas alicuius partis, sed sufficit quod antecedens non possit esse causa consequentis, modo praedicto accipiendo causan'. Et est advertendum quod non dicitur hic antecedens illud quod sectmdum vocem praecedit, sed ulla propositio quae immediate sequitur hanc coniunctionem 'quia', illa est mtecedens. Similiter ad possibilitatem causalis requiritur quod quaelibet pars sit possibilis. Sed hoc non sufficit, sicut ad necessitatem non sufficit necessitas utriusque partis. Ex praedictis patet quod a causali ad alteram partem est conse40quentia bona sed non e converso. Similiter a causali ad copulativam est bona consequentia sed non e converso. Unde bene sequitur 'onmis homo peccat, quia est liberi arbitrii; igitur manis homo peccat et omnis homo est liberi arbitrii'; sed e converso non sequitur.
18 est hi c ] enim hoc I
1 9
enim om. A C I a n t e c . ] cortsequens A
2 0
c al efl calefacit B I V '
21 illa] ista B C 2 2 antec. mg. D, om. A B C I K V ' 2 2 - 2 3 g u a ra _ suo om. (hom.) A B 2 4 etc .'] et tamen I, om. C V ' 2 6 s i v el sic causa add. I 3 0 non] nec C D V ' 3 0 - 3 1 fahitas] necessitas K 31 pos s i t] potes t C V ' , posset E 3 2 praed. c a u s a m l q u o di c tum A ' 37-38 Sed... partis om. B 3 7 sicut om. I K nec eas .] qui a add. A I K 4 1 bona add. D
4 3
sequitur om. C V '
3 5 i l l a om. A l e D c o n v l est consequentia
352
P
A
R
S
II CAP. 35
[CAP. 35. DE PROPOSMONETEMPORALI ET QUID REQUDIITUR AD vEarrATEm Elus]
Propositio temporalis est illa quae componitur ex pluribus categoricis mediante aliquo adverbio temporis 1. Sicut ista est temporalis 'Sortes currit, dum Plato disputat'; similiter ista Sortes fu i t albus, 5 guando Plato fuit niger'; similiter ista Sortes fuit albas, guando Plato non currebat'. Ad veritatem autem temporalis requiritur ventas utriusque partis pro eodem tempore vel pro diverso tempore. Unde aliqua sunt adverbia quae denotant propositiones quas coniugunt esse veras pro eodem tempore et aliqua pro diverso tempore. Unde ad veritatem istius 'Deus agit, guando creatura agit' requiritur quod utraque istaram sit vera et in eodem tempore. Similiter ad veritatem istius 'Apostoli praedicabant, durn Christus praedicavit' requiritur ventas utriusque partis et quod in eodem tempore fuerint verae, si fuerint formatae. Sed ad veritatem 15 istius 'Paulas fuit conversus, postquam Chrisms fait passus' requiritur quod istae proposidones fuerint verae pro diverso tempore; similiter ad veritatem istius 'Christus praedicavit, antequam patiebatur' requiritur quod ambae partes fuerunt verae pro diverso tempore. Tamen sciendum est quod ad hoc quod temporalis sit vera, non 20 requiritur quod numquam fuerffit partes verae pro eodem tempore vel numquam pro diverso, sed quod aliquando fuerint verae pro eodem tempore vel pro diverso. Et ideo istae duae stant san' ul 'Apostoli praedicaverunt, dum Christus praedicavit' et 'Apostoli praedicaverunt postquarn Christus praedicavie. 2 5 Similiter ad necessitatem temporalis requiritur necessitas utriusque partas. Et ideo nulla talis est necessaria 'lignum calefit, guando ignis sibi appro)dmatur'; 'creatura creatur, guando Deus creat'; 'asinus est risibilis, C . 35. - 5 disputat] legit B, et add. D si m i l .] et A' 6 fuit"... Plato' Qm. (hom.) BI 6 - 7 sima. c ur r ebat om. A' 8 autem Qm. M I 1 1 aliqua] sua B, est I 1 2 et om. AB ,! in] pro B 14 duma] guando ABE 11Christus] Deus A pr aed.] praedicabat AA' E H quod cm. AI 1 5 fuerintl... t'orna. om. A ' ! fueti nt 417-19 similiter... tempore Qm. (hom.) IK 1 7 - 1 8 ad verit. om. Al C V pat.] 1 e 8r w aAi t1s 8 -t 1i9 urequ. s ]_tempore h om.i A OcV O 1 9 partes om. A ]4 f upateremr 1 et h sicEdeaaliis e A' c2 1 numquam] unquam C AIC 11tempore om. AC D KV' 7 2 - 2 3 sed— diverso B V add. 1 Q 3 (hom.) h fI u 2e 3r . vel] ] numquam f u e radd. i B n [1t pro om. ACDV 4m. cabant t1 de uA', 4 m a7praedicant ep Q o I m r 2 4e. duna] ] Cguando V A, postquam B 1 esas.] a e2t d i a c3I a 2v -e7 r tcalefit] 2m t ] 4calefacit BI i4 p srveritatem p e r ]r a ea d ei c da b . a ]n t CAP. 1 Cf. dBoethius, A '35. p i - De syllogismo hypothetico, I (PL 64, 835). i lr la - e 2 6 a e n e A 1
DEPROPOSITIONIBUSHYPOTHETICIS
3
5
3
guando est homo'. Et si in aliquo auctore inveniantur tales propositiones 30et asserat eas esse necessarias, glossandae sunt tales: u t auctor non loquamr de virtute sermonis, sed per temporalem intelligit condicionalem, ut taus 'creatura creatur, guando Deus creat' importat istam 'si Deus creat, creatura creatur'. Unde ista propositio 'Sortes est, dum est' vel 'Sortes movetur, durn 35currit' non est necessaria, sed poterit esse falsa. Vemmtamen per tales temporales intelligunt condicionales, quae condicionales verae sunt 2• Similiter, ad impossibilitatem temporalis non requiritur impossibilitas alicuius partis, sed sufficit quod partes sint incompossibiles. linde ista est impossibilis 'Deus creat, durn non creat', quia partes sunt incom40possibiles. Si autem sit temporalis quae notet propositiones esse veras pro diverso tempore, tunc ad hoc quod sit impossibilis, sufficit quod partes sint convertibiles, ita quod una non possit esse vera sine alia nec e converso. Ex praedictis patet quid requiritur ad hoc quod temporalis sit pos45sibilis vel contingens. Ex praedictis etiam patet quod a temporali ad alteram partem est bona consequentia sed non e converso. Similiter ex temporali sequitur copulativa et non e converso: non mi m sequitur 'Adam fuit et Noe fuit, igitur Adam fuit, guando Noe fuit'; nec sequitur 'Iacob fuit et Esau fuit, igitur Iacob fuit, guando Esau fuit'.
[C AP. 3 6 . D E PR OPOSr r ION E H YPOT H ET IC A, Q U A E POTEST \TOC AR '
LocAlls] Propositio hypothetica localis 1 potest vocari ulla quae cornponitur ex pluribus categoricis, coniunctis mediante adverbio locali vel aliquo 29 hom o] e t huiusmodi add. A ' B D 3 0 eas orn. C V 4 e dicertdum s s e est cBm E K Vadd. CDK , om. A I B I u t ] quod A gloss. stmt] tal es. ] proposiciones 4 ABT n 3 2 e talis] c etata aB, propositio s . ] add. D i m p . ] i mportet B D 3 4 Li nde] e t add. A ', etiam 1 loquitur 1 3 D3v 30 5-e 3V erum 1r t.]l aauctores o q s ufrequenter a t u etr homines ] add. c ommuniter loquentes add. D 3 5 - 3 6 per._ A C I temporales] auaores p e rDtales (condicionales mg.) propositiones (frequenter mg.) A ' 3 5 tales] p ro positiones «id. I 3 9 ista] temporalis add. A M ) i m p o s s i incompossibilis E :i partes] eius add. A ' D 40 quae om. C V ' n o t e t ] denotet E 4 1 i m p.] possibilis I 4 2 alia] reliqua A l D 4 4 - 4 6 E x _ converso cm. A ' 4 5 vell et B p ra e d . ] quo AC1.7 4 e t i add. a mA C V o m . A C V sitailiter 4 r t CAP. e c 36. ] 4-3 localisl7logicalis K 4 pluribus] duabus B, proposicionibus add. A A 'D I i; aliquo om.B CV e t i at r a ] 4 s d a d 2Inceptor de . de hac re fusius agit in Exposítione in P erilitrin. Arista., I , c. 6, ad ' A l tex til= Esse tkitur quod est, guando est (ed. Bononiae 1496). 4 8 D f4 u i t CAP. 36. - 1 Supra, cap. I et 30, propositio localis inter species propositionum 4 9 hypotheticarum non enumerabatur. ] g u a n d o ] p o 23 sOCKRAM, t SUMPAA LOGICAE q
u
354
P
A
R
S
11 CA P . 3 6
aequivalente ci, qualis est ista 'accidens est, ubi suum subiectum est' et 5 ista 'Christus patiebatur, ubi praedicavie. Ad veritatem taus hypotheticae requiritur ventas utriusque partis et pro eodem loco vel pro diverso. Et in hoc differt a temporali, quia ad veritatem temporalis requiritur ventas utriusque partis pro eodem tempore vel pro diverso, ad veritatem autem localis requiritur ventas utriusque partis pro eodem loco vel pro diverso 2 . Est tamen sciendum quod tempus large accipitur pro tempore proprie dicto et pro aeternitate sive negatione temporis. Quod qiinliter habeat intelligi, alibi expositurn est, super I V Physicorum e t super II Sententiarum 3 . H o c mundus fuit' et huiusmodi. antequam a uPertpraedicta e de propositione temporali patet quid dicendum est de m propositione locali, quia onmia, vel fere, quae dicuntur de temporali, d i proportionaliter dici de locali. possunt c Per o praedicta etiam de propositionibus hypotheticis praenominatis 20 potest p faciliter r sciri quid sentiendum est de aliis hypotheticis, si quae o Cuiusmodi forte sunt tales 'albedo est in Sorte, i n quo non est sint. t l nigredo', l'Deus est a quo sunt onmia' et huiusmodi. Tales tamen posisimt breduci ad copulativam. u s p r o p o s i t i 5 e i ] s i bi B i s t a ] bu-e A ' 6 ista] haec A ' 7 v era.] autem add. D 8 e t " oin. o n i A l D K c o d e m ] subject° add. I 8 - 9 loco... eodem om. (hom.) K 8 v el ] non E 0 8 - 1 0 Ett... b uom. As 8 - 1 1 E tt... diverso om. K 9 partis] v el add. A ' 9 - 1 0 tempore] loc o C V ', sed diverso cm. ' V ' , om. 1 1 0 p ro om. D 1 0 - 1 1 ad... diverso om. (hom.) B C I 1 0 autem] propositionis asid. A I D l oc al i s ] non add. A V ' 1 1 l oc o com. i n tempore V ' , v el ] et A ', n o n E D p r o Qm. AJ D D 13 sivel sine E, pro add. K 1 4 alibi om. A 'B ex pos i tum est] dicetur A ', ex poni tur B, ex ponetur DF, exponenchma est 1, scilicet add. C1K, puta add. K 1 4 - 1 5 et... Sete. om. A ' 1 5 Ho c autem] et e hoc C , autem om. A V ' 1 6 fui t] fueri t 1 1 8 orrmi a... fe re ] f e re omrda A ' D 2 0 eti am] u es V ', om. A 2 0 - 2 1 praen.... hy poth. oin. (hom.) B 2 0 praenom.] praenotatis A i C 2 1 sent.1 sdicendurn A , sciendum I V ' ' alba] propositjonibus asid. A ' f u 2 Si propositio localis est negativa, requiritur quod utraque pars sit vera pro loco diverso. Cf. Albertus de Saxonia (Albertucius), Perutilis Logica, tract. ifi , c. i 5: " A d veritatem primarum istarum propositionum requiritur quod ita fi a t i n teodem loco sicut suae categoricae significant, et hoc si est affirmativa; et si est ,negativa, tulle hoc non requiritur. Verbi gratia Sortes dormit ubi Plato vigilat'; Sortes non dormit ubi Plato vigilat' (e d . Venetiis 1522, £ 19vb). G u i l l e l m u s 1 de 5 Ockham, Expositio in Physicam Arista., IV, t. 118 (cod. Oxon. Merton 293, f. 105rb); Sent. 11, g. 10 J.
DEPR0P0SITI0N1BUS HYPOTHETICIS
355
[CAP. 37. DE PROPOSMONIBUS I N QUIBLIS CONIUNCTIONES VEL ADVERBIA PONUNTUR INTER DUOS TERMINOSI
Praedictis autem est adiciendum quod guando aliqua praedictarum coniunctionum vel adverbiorum ponitur inter duos terminos, ita quod 5propositiones categoricae non complete exprimuntur, taus propositio est distinguenda secundum composidonem et divisionem, quia potest esse categorica ve! hypothetica. Vel tnlis distinguenda est sectmdum arnphiboliam, eo quod potest esse categorica vel hypothetica. Et forte ista distinctio est planior et magis propria. Tamen sive distinguatur secunlo dum compositionem et divisionem sive secundan' amphiboliam, sensus non diversificatur. Unde ubi ponitur haec coniunctio 've!' illa propositio est distinguenda, eo quod potest esse disiunctiva vel de disiuncto extremo. Sicut haec est distinguenda 'orrmis homo salvabitur vel darrmabimr', eo quod potest esse disiunctiva, et tunc aequivalet isti 'ormils 15homo salvabitur vel omnis homo darrmabitur', quae falsa est; vel potest esse de disiuncto extremo, et tunc aequivalet isti 'de quolibet contento sub homine verificatur hoc totum: salvabitur vel damnabitur'; et hoc est verurn, et ideo prima est vera. Et est advertendurn quod guando taus propositio est singularis, ttmc 20disiunctiva et de disiuncto praedicato aequipollent, non autem guando est universalis, ut patet in praedicto exemplo. Sirniliter, ubi ponitur haec coniunctio 'et' i l h propositio est distinguenda, eo quod potest esse copulativa vel de copulato extremo, sicut ista est distinguenda 'tria et duo sunt quinque': si sit de copulato susbiecto, vera est; si sit copulativa, falsa est. Similiter est de tali propositione ubi ponitur haec coniunctio 'si', quod talis propositio est disdnguenda, eo quod potest esse condicionalis vel de condicionato extremo, sicut ista 'omne possibile, si est necessaritun, est verum' est distinguenda, eo quod potest esse condicionalis, et 3otunc est sensus 'si orrme possibile est necessarium, omne possibile est verurd, quod verum est; si sit de condicionato subiecto, tunc aequivalet C . 37. - 3 autem] etiam A' 4 ita] etiam I 6 quia] quod BCIVi, ve! add. A 7 Ve!] linde D 1, taus A' B 9 distingl distingueretur CV' , distinguantur D 1 0 - 1 1 sensus] rdhilominus add. A' 1 1 clivers.] diversantur D c oni .] dictio A' 1, Mal talis A', aliqua I 1 3 ve!] omnis homo add. B 1 4
356
PARS I I CA P . 3 7
isti: de ornni illo de quo verificatur hoc toturn 'possibile, si est necessarium', verificatur hoc praedicatum 'verum'. E t hoc est falsum. Nam de ista propositione 'homo est asinus' verificatur hoc totum 'possibile, si est necessarium'. Haec enim est vera 'te esse asinum est possibile, si est 35 necessarium', sive sit condicionalis sive de condicionato subiecto, et tamen haec non est vera 'te esse asinum est vertun'. Similiter est de coniunctione causali, quod propositio in qua ponitur est distinguenda, eo quod potest esse causalis vel de causali extremo. Sicut ista est distinguenda 'omnis homo est capax Dei, quia habens413 mimarn rationalem', eo quod potest esse causalis vel de causan praedicato. Sed semper vel frequenter i i i sensus convertuntur. Similiter, ubi ponimr adverbium temporis, illa propositio est distinguenda, eo quod potest esse temporalis vel de temporali extremo. Sicut ista est distinguenda 'omnis danmatus, dtun fuit viator, peccavit', eo 45 quod potest esse temporalis vel de temporali praedicato. Si sit temporalis, tunc aequivalet isti 'durn onmis damnatus fuit viator, omnis damnams peccavit', quae falsa est, quia istae duae nurnquam fuerunt simul verae; si sit de temporali extremo, mnc aequivalet isti 'de quolibet damnato verificatur hoc totum: dum fuit viator, peccavit', et hoc est verum, quia so quaelibet singularis est vera. Similiter est de adverbio local Sicut patet de ista 'omnis homo currebat, u b i disputaba?. Ponatur enim quod quilibet homo i n eodem
loco i n quo disputabat, currebat, sed diversi i n diversis. Tunc patet quod prima est vera, si sit de locali praedicato; et falsa, si sit localis. 5 5 Est etiarn sciendum quod taus distinctio non tantum habet locum praedictis, sed etiam consimilis distinctio potest poni guando hoc pronomen 'qui' ponitur inter duos terminos. Sicut hic 'omnis homo, qui est albus, currit', nam in sensu divisionis aequivalet uni copulativae, isti scilicet 'orrmis homo currit et ille est albus'; in sensu compositionis de- 60 notatur quod de quocumque verificatur hoc totum 'homo, qui est albus', de illo verificamr hoc praedicatum 'currit'. Et de propositionibus ad praesens ista sufficiant. 32 si] non I , om. B e s t ] v e r = add. A ' 3 4 verif.... totum om. I 3 4 - 3 5 possibile... neceas.] si est possibile est necessarium A' , si est possibile non est necessarium I 3 5 - 3 6 Hace._ neceas, om. I 3 6 sive] sit add. CLIC ' condic.] extremo adj. A 3 7 vertml] ut pata intuenti add. D 38 ponitur] haec coniunctio quia add. B 4 0 Sicut ista] et sic A' , dist.] vera CV' I orneas om. h a b - eni] habet A' B 4 4 Sicut] unde A' 4 5 dum] guando I 4 5 - 4 6 ea... temporalisl] si sia temporalis A' 4 6 temporali] extremo sive add. K 4 7 dum... viator om. A d o n i (mi. C V' om ni s ] homo add. B 4 8 istae] illae BC V' 5 2 patet] est C El homo] ibi add. a. fin. B 5 3 quilibet] omnis A 5 4 in quo] ubi A' T tm c ] quod A' 5 5 quod] quia A' e t ] est add. B 5 6 etiam] autem Al 5 9 nani] et ille est albos A' 5 9 - 6 1 aequiv. denot at ur om. Al 6 1 albos] quod add. B 6 3 Et] haec adj. C I propos.1 hypotheticis adj. D ;, ista cm. C
SUMMA LO G I CA E P A RS I I I
TRA CTA TUS P R I M U S
DE SYLLOGISMO S IMP L ICITE R
356
PARS I I CA P . 3 7
isti: de ornni illo de quo verificatur hoc toturn 'possibile, si est necessarium', verificatur hoc praedicatum 'verum'. E t hoc est falsum. Nam de ista propositione 'homo est asinus' verificatur hoc totum 'possibile, si est necessarium'. Haec enim est vera 'te esse asinum est possibile, si est 35 necessarium', sive sit condicionalis sive de condicionato subiecto, et tamen haec non est vera 'te esse asinum est vertun'. Similiter est de coniunctione causali, quod propositio in qua ponitur est distinguenda, eo quod potest esse causalis vel de causali extremo. Sicut ista est distinguenda 'omnis homo est capax Dei, quia habens413 mimarn rationalem', eo quod potest esse causalis vel de causan praedicato. Sed semper vel frequenter i i i sensus convertuntur. Similiter, ubi ponimr adverbium temporis, illa propositio est distinguenda, eo quod potest esse temporalis vel de temporali extremo. Sicut ista est distinguenda 'omnis danmatus, dtun fuit viator, peccavit', eo 45 quod potest esse temporalis vel de temporali praedicato. Si sit temporalis, tunc aequivalet isti 'durn onmis damnatus fuit viator, omnis damnams peccavit', quae falsa est, quia istae duae nurnquam fuerunt simul verae; si sit de temporali extremo, mnc aequivalet isti 'de quolibet damnato verificatur hoc totum: dum fuit viator, peccavit', et hoc est verum, quia so quaelibet singularis est vera. Similiter est de adverbio local Sicut patet de ista 'omnis homo currebat, u b i disputaba?. Ponatur enim quod quilibet homo i n eodem
loco i n quo disputabat, currebat, sed diversi i n diversis. Tunc patet quod prima est vera, si sit de locali praedicato; et falsa, si sit localis. 5 5 Est etiarn sciendum quod taus distinctio non tantum habet locum praedictis, sed etiam consimilis distinctio potest poni guando hoc pronomen 'qui' ponitur inter duos terminos. Sicut hic 'omnis homo, qui est albus, currit', nam in sensu divisionis aequivalet uni copulativae, isti scilicet 'orrmis homo currit et ille est albus'; in sensu compositionis de- 60 notatur quod de quocumque verificatur hoc totum 'homo, qui est albus', de illo verificamr hoc praedicatum 'currit'. Et de propositionibus ad praesens ista sufficiant. 32 si] non I , om. B e s t ] v e r = add. A ' 3 4 verif.... totum om. I 3 4 - 3 5 possibile... neceas.] si est possibile est necessarium A' , si est possibile non est necessarium I 3 5 - 3 6 Hace._ neceas, om. I 3 6 sive] sit add. CLIC ' condic.] extremo adj. A 3 7 vertml] ut pata intuenti add. D 38 ponitur] haec coniunctio quia add. B 4 0 Sicut ista] et sic A' , dist.] vera CV' I orneas om. h a b - eni] habet A' B 4 4 Sicut] unde A' 4 5 dum] guando I 4 5 - 4 6 ea... temporalisl] si sia temporalis A' 4 6 temporali] extremo sive add. K 4 7 dum... viator om. A d o n i (mi. C V' om ni s ] homo add. B 4 8 istae] illae BC V' 5 2 patet] est C El homo] ibi add. a. fin. B 5 3 quilibet] omnis A 5 4 in quo] ubi A' T tm c ] quod A' 5 5 quod] quia A' e t ] est add. B 5 6 etiam] autem Al 5 9 nani] et ille est albos A' 5 9 - 6 1 aequiv. denot at ur om. Al 6 1 albos] quod add. B 6 3 Et] haec adj. C I propos.1 hypotheticis adj. D ;, ista cm. C
[CAP. 1. DE DIVISIONIBUS ET DEFINMONIBUS SYLLOGISMORUM]
Completis primis duobus tractatibus, nunc ad tertium tractatum, de argumentis videlicet, est accedendurn. Et quia inter omnes species argumentorum syllogismus obtinet principatum, ideo de syllogismo est primo dicendum 1. Praernittendae autem sunt quaedam distinctiones ad propositurn necessariae. Unde sciendurn est quod syllogismus aliquando accipitur pro uno communi omni syllogismo, ita quod in propositione supponat pro uno communi et non pro aliquo significato. Et sic accipiendo syllogismum 10 haec est falsa 'syllogismus est orario' etc. 2 , e t h aexetribus componitur c terrninis' etc. 8 Aliquando autem accipitur syllos i msignificative gismus i l i t e pro r oratione, 'in qua quibusdatn positis' etc. ' s Secunda y l ldistinctio o g est i squod m syllogismorurn u s quidam sunt demonstrativi, quidam topici, quidam nec topici nec demonstrativi. Syllogismus 15 demonstrativus est ille in quo ex propositionibus necessariis evidenter notis potest adquiri prima notitia conclusionis. Syllogismus topicus est syllogismus ex probabilibus. Et sunt "probabilia 4 quae videntur vel onmibus vel pluribus vel sapientibus, et de his quae videntur vel omnibus vel pluribus vel maxime sapientibus". CAP. 1. - 2 ntmc ] ttmc o m . C
3
acced.] capiendum A , attenciendum B I
5
dic endum]
sciendum A B C I V 4 d i As ut n. o] ] aliquo A gismo 9 pro] alio add. I a l i q u o ] singulari add. A 1 0 est'] esset B D o r a d o ] d i v i s i in qua add. C 1 0 - 1 1 et... etc. om. C V o n e s 4 1 0 s y l l o g . add. B A I DI 1 4 topi c i l ] e t add. D 1 5 i n ] de C I V 1 4 1 8 v9 sapientibus... i d e n t vuel ar om. ] add. K 1 8 1 A CV 7 ]4 d i 1c e c 9 cu s n q utt au er ] a q ua i e I upCAP. s iq . l pars tertiae partis Summae Logicae in cod. V a de , 1.dl - i Prima .a ] Iv] A inscribitur; 4 L i agitar b e r enim P hic r i de r s u m simpliciter, de quo Aristoteies in libris p l u r i b uo syllogismo o m . A p o 1 2 Priorum t1 e Analyticorum agit. Cf. etiam Boethius. De syllogismo categorico (PL 64, 794p s i t i 3ot s1 832). s ] 2 Cf. Aristot., Anal. Priora, I, c. 1: "Syllogismus autem est orario in qua a c e t positis quibusdam aliud equid ab bis quae posita sunt ex necessitate accidit eo quod c i c o n c p i haec sint" (24b 18-20); versio Boethii (Aristoteles Latinas, III, 1-4, ed. L. Minio-Pas s i s B lucilo, Bruges-Paris 1962, 6). Eodem modo definit syllogismum Aristoteies etiam in , sTopicis,uI, c. 1 (100a 25-27). 8 Cf. Petrus Hispanus, Summulae Logicales, tract. W m i (ed. cit., t u p. 36). 4 Aristot., Topica, I, c. 1 (100b 21-23); versio Boethii (Aristoteles rLatinus, V, 1-3, ed. L. Minio-Paluello, Bruxelles-Paris 1969, 5s.). D 8 p r o p o s .
360
PARS I I I - 1 CA P . I
Et est ista descriptio sic intelEgenda quod probabilia sunt illa, quae curn 20 sint vera et necessaria, non tarnen per se nota, nec ex per se notis syllogizabilia, nec etiam per experientiam evidenter nota, nec ex talibus sequena; tamen propter sui veHtatem videntur esse vera omnibus vel pluribus etc., ut sic brevis descriptio sit ista: probabilia sunt necessaria, nec principia nec conclusiones demonstrationis, quae propter sui veri- 25 tatem videntur omnibus vel pluribus etc. Per primam particulam excluduntur omnia contingentia et omnia falsa; per secundam omnia principia et conclusiones demonstrationis; per tertiam excluduntur quaedam necessaria, quae Limen omnibus apparent falsa vel pluribus etc. Et sic articuli fidei nec sunt principia demonstrationis nec conclusiones, nec 30 sunt probabiles, quia onmibus vel pluribus vel maxime sapientibus apparent falsi. Et hoc accipiendo sapientes pro sapientibus mundi et praecise innitentibus rationi naturali, quia illo modo accipitur 'sapiens' in descriptione probabilis. Ex istis sequitur quod syllogismus topicus nec peccat in materia nec 35 in forma. Sequitur etiam aliud, quod nullus secundum communem cursum potest evidenter et demonstrative cognoscere de aliquo syllogismo topico ipsum esse topicum, quamvis possit habere fidem quod est syllogismus topicus. Sequitur etiam aliud, quod non °milis syllogismus topicus facit semper praecise dubitationem et formidinem, sed etiam fre- 40 quenter facit firmarn fidem, sine onmi dubitatione, quia ita aliquando adhaeremus probabilibus sicut evidenter notis. Syllogismus qui nec est demonstrativus nec topicus potest dividi, quia quidam est ex improbabilibus, quidam non ex improbabilibus. Sirniliter, quidam syllogismus peccat in materia, quidam non peccat in 45 materia. Alia distinctio: quidam est syllogismus uniformis, quidam mixtus. Et uniformis quidarn est uniformis ex propositionibus de messe, quidam
21 et] nec A' 2 1 - 2 2 syllog.] syllogisatis A, syllogisata A' 2 2 etiam om. C V' 2 4 sic] sit A add. 1 A' 2 9 vel] in I 3 0 princ. dom.] demonstrationes A ' 3 2 sapientibus] huius add. D K 33 praecise] praecipue BC D 3 4 probab.] philosophi A' , philosophiat I 3 5 quod] numquam 111 add. c l BD 11 nee'l non C V 4 38 e sipsum] non add. A ' 11 est] si t A ' 3 9 ornnis] ormnbus A' 4 0 formid.] fortitudinem K 41 ,c rfirmam] o m . primam B DA 4 2 probab.] probabilibtu ABIK, et add. D 4 4 non ex] ex non A, non est ex D iI pi m, pr ob. I1 p e com.c Aa,, peccar' t ] om. AE 4 7 Al a] est add. DI, om. A di s t.] similiter A, clivisio A' BD, quod t ,i non ]n add. e c quia add. D 4 8 quidam9 est uniformis add. D, tmiformiter I o ] B, syllogismi p a r o bd a d p b .r i l i b u sB o
DE DIV IS IONE S Y LLOGIS MORUM
3
6
1
ex propositionibus modalibus. Et isti sunt diversi, [secundum quod soversitas invenitur in propositionibus modalibus]. Mixtus syllogismus quidam est mixtus ex necessario et Messe, quidam ex necessario et contingenti. Et sic de aliis, de quibus ornnibus dicetur i n f e r i u s 5 . Similiter, syllogismus uniforrnis ex propositionibus de messe qui5 5 de praeterito, quidam ex omnibus de fututo, quidam ex una de praed senti et alia de praeterito vel de futuro. a Sciendurn est tamen quod defmitio conununis ornnibus praedictis m est ista: Syllogismus est orado in qua ex duabus praemissis, dispositis e60 in modo et in figura, de necessitate sequitur conclusio. E t ad istarn s defmitionem nihil refert an praemissae sint verae vel falsae. t Hoc tamen est generale quod numquam praemissae sunt verae et u conclusio falsa, quamvis possit esse e converso. Unde in tota parte sen quenti, usque ad partem in qua tractabitur de syllogismo demonstrai6 f5 requirentis particulas praedictae definitionis, et non amplius. ot ri m V [CAP. 2. DE QU1BUSDAMPRAEAMBUL1S QUAE PRAEMITTENDA SUNT iO ANTEQUA/11DESCENDATUR AD PROPOSITUM] s6 e, Positis divisionibus et distinctionibus syllogismi, de quibusdam divixv dentibus in speciali est dicendum. E t primo de uniformi generatione pe5syllogismorum de messe, secundo de uniformi mochlium, et tertio de rl mixtis. os Circa primum primo est dicendum de syllogismis ex onmibus de pe 49 m odal l quidam ex propositionibils de praeterito el quidam de futuro add., et rep. r n o om dalibus ( un. 47-49) A ' 4 9 - 5 0 secundum... modalibus D ( E inter untos), orn. AA' BC 1KV" sp 51 Mixtus,.. mixtus] quidam est mixtus syllogismus C1V' neceas.] modalibus e l ] de add. A' B ie messe] el add. AC IV 4 5 4A A tr sitionibus e K 1 bus x 5] 7 ve!] et B 5 9 Syllog. est om. AC 1V iv 60-61 d I Xe in"... E 4 ex defm. d u om. a bA u6 s0 in' 0m. Al BEI 6 3 possit] posset C V' 6 4 ad] Mara add. A 6 5 . ve!' C qua] 5 p r 6 ubi aV eA m ] ] ut add. D oe in 5 u e q xCAP. 4 i' 2. -b- 3 syllog.1 u s dedmesse m I 3 - 4 divid.] divisiortibus B 7 primo om. d i c e n nl p]5 o5 s i t i a add. dum] sciendum el add. el primo A s if epq r ou p i l t m cap. ' 31-64. 8 Seu usque ad tractatum secundum tertiae partis huius br Aod s 5ai Infra, Summae. i] o n i ue be u s sq as du dt
362
P
A
R
S
I I I - 1 CA P . 2
messe et de praesenti, secundo de liis. Sed antequarn accedatur ad propositum, videnda sunt quaedam praeambula Primum est quod tantum sunt duae praemissae categoricae ponendae in syllogismo et conclusio ; et tanturn tres termini, scilicet maior extremitas et minor et medium. Est autem medium quod ponitur in utraque praemissa; maior extremitas est quae cum medio termino ponitur in maiori; minor extremitas quae ponitur cum medio in minori propositione, hoc est in secunda propositione. 1 5 Secundum est quod tantmn sunt tres figurae. Prima est in qua medius terminus subicitur in prima propositione et praedicatur in secunda. Secunda figura est guando medius terminus praedicatur i n utraque. Tenia figura est guando medius terminus subicitur in utraque. Non est apponenda quarta figura, quia si medius terminus praedicetur in prima 20 propositione et subiciatur in secunda, non erit nisi transpositio propositionurn positarum in prima figura, et ideo non sequitur alia conclusio quam illa quae sequitur ex praemissis dispositis in prima figura. Et ideo non est negandum quin possit argui ex duabus praemissis in quarum prima medius tenninus praedicetur et i n secunda subiciatur, sed illa 25 conclusio quae primo sequitur ex illis praemissis erit eadem quae sequitur ex eisdem praemissis dispositis in prima figura. Si enim arguatur sic 'onmis homo est animal; onme animal est substantia', conclusio quae primo sequitur est ista 'igitur omnis homo est substantia'. Et ista sequitur ex praemissis eisdem, dispositis in prima figura, sic 'omne animal est 30 substantia; omnis homo est animal; igitur omnis homo est substantia'. Tertium praeambulum est quod omnis syllogismus, immediate vel mediate, regulatur per dici de onmi vel per dici de nullo. Syllogismi enim in prima figura regulantur immediate per dici de omni vel per dici de nullo. Syllogismi autem secundae et tertiae figurae reducuntur in 35 10 ponimdae] positae B I 1 1 i n ] categorico add. I medius terminus D m e d i u m ' ] sive rnedius terminus add. D ri ... m i nori ] rnaiore... mi nore A B D E
1 4
1 2
m i nor] extremitas add. D m e d i u m ' ]
1 3
est om. A A 'B E V " 1 3 - 1 4 mai o-
medi o] termi no add. D p ro p o s . om. D
1 6
Sec un-
dum] Terti um A. praeambulum add. D fi g u ra e ] quamm add. D 1 8 medius terminus] medi um A C l / ' 19 es t 3 pri mo] post B CV ", Qm. A e a d e m ] cum illa add. K 2 7 eisdem] eis A clispositis] positis C e n i m 26 ] om. M I 2 7 - 3 0 Si... fi gura om. (hom.) I 2 7 arguatur] arguam A l B E 2 9 - 3 1 E t... subst'. om. a u (hom.) B 2 9 ista] ita e a d e m add. A 3 0 praem. eisdem trp. et add. sic A 'C V " s i c om. A A ' C V t e 4 32 m Terti um] Quarttun A " syllog.] sive add. A 3 5 i n] ad A a d 1Haec praeambula colligi possunt ex Aristot., Anal. Priora, I, cap. 1-7 (24a d 10 2 9 b 28); cf. etiam Pctrus Hispanus, Summulae Logicales, tract. I V (ed. cit., . PP. A 36s-)» l E 2 0
SYLLOGISMI EX PROPOSMONIBUS DE INESSE
3
6
3
syllogismos primae figurae, vel per conversionem vel per impossibile vel per transpositionem propositionum, et ideo mediate regulantur per dici de omni vel per dici de nullo. E t qumdocumque sic est quod aliquis discursus regulatur per dici de ormti vel per dici de nullo, sive 40mediate sive immediate, ille discursus est bonus. Est autem dici de omni guando nihil est sumere sub subiecto, quin de eo dicatur praedicatum2. Quod est sic intelligendum: non quod praedicatum conveniat cuilibet de quo dicitur subiectutn,—tunc enim non esset dici de omni nisi in propositionibus veris —,sed sufficit quod per 45talem propositionem denotetur quod nihil sit sumere sub subiecto, quin de eo dicatur praedicatum. Et hoc denotatur per o = e m propositionem universalem affirmativam. Dici de nullo est guando per eam denotatur quod de quocumque dicitur subiectum, quod ab eo removetur praedicatum. Et hoc denotatur per omnem propositionem universalem negatisovam, sive sit vera sive falsa.
[CAP. 3. DE SYLLOGISMIS FACES IN PRIMA FIGURA]
Istis visis videndum est primo de syllogismo primae figurae 1• Et est primo sciendum quod, cum d i c t u m s i t omnes syllogismos primae figurae regulan i immediate per dici de omni vel per dici de nullo 2 5oportet , circa modos primae figurae servare duo principia. Primum est quod maior sit propositio universalis. Si enim maior 37 ta-msp.] expositionem BCDIKV" propos.1 praemissanun A m ediate] immediate I 4 1 subiectol aliquo A' 4 1 - 4 2 quin... eol de quo non A 4 2 Quod] non add. mg. A n o n quod] nisi A 4 3 non om. D 4 4 nisi orn. BI i n propos.1 pro omnibus D 4 5 sub subil de illo A' 46 eol eodem A 5 0 sivet] vel B, sit add. A fal sa] similiter de prima figura add. B CAP. 3. - 2 visis] praemisgis K
4
i mmed. trp. p. nul l o D , om. B
5
sentare] duos modos
rive add. K s e rv a re ... pri nc .] observare duo princ ipaliter I, uv e duos modos add. A ' unum I
6
P ri mum]
2Aristot., Anal. Priora, I, c. I : "Dicimus autem de omni praedicari guando nihil est sumere subiecti de quo alterum n o n dicatur; e t de nullo similiter" (24b 28-30); Petrus Hispanus, Summulae Logicales, tract. IV: " Dici de omni est, guando n ih il est sumere sub subiecto, de quo non dicatur praedicatum... Dici de nullo est, guando nihil est sumere sub subiecto a quo non removeatur praedicatum" (ed. cit., p. 36). CAP. 3. - 1 Cf. Aristot., Anal. Priora, I, c. 4 (25b 26 - 26b 33). 2 Vide supra, cap. 2, nota 2.
364
PARS I I I - 1 CA P . 3
esset particularis, patet manifeste quod taus discursus non posset regulan iper dici de onmi nec per dici de nullo. Tunc enirn aliquis syllogismus regulatur per dici de omni guando per primari propositionem denotatur de onmi illo de quo dicimr subiectum vere dici praedicatum, et lo per secundarn propositionem denotatur subiectum primae propositionis vere dici de aliquo assumpto. Sicut per istam propositionem 'omnis homo est animal' denotatur quod de quocumque dicitar 'homo' de eodem dicitur 'animal'; per istam autem secundar denotatur quod 'homo', qui fuit subiectum primae propositionis, vere rs ti ' S oder Sorte; dicitur t e s propter e squod t evidenter sequitur quod hoc praedicahtum o 'animal' m vere o dicitur ' de Sorte. Et ideo iste syllogismus est regulatus per dici de omni 'omnis homo est animal; Sortes est homo; igitur Sortes est animal'. Et eodem modo, proportionaliter, dicendum est de syllogismo re- 20 gulato per dici de nullo. Sed nihil tale potest denotan i per propositionem particularem, igitur numquatn propositio particularis potest esse maior in prima figura. Ex eodem patet quod minor semper debet esse affirmativa, quia semper per minorem debet denotan i quod illud quod in prima proposi- 25 tione fait subiectam vere praedicatur de aliquo determinato assumpto; quod non potest esse nisi per propositionem affirmativam. Ex praedictis sequitur quod in prima figura sunt tanturn quatuor modi in quibus fiunt utties coniugationes. Nam combinando duas propositiones per universalem et particularem, per affirmativam et negati- 30 sexdecim erunt combinationes, quarum duodecim peccabunt contra praedicta principia. Quod patet sic: si sint duae propositiones, aut utraque est universalis aut utraque particularis, aut una universalis et alla particularis Si autem utraque sit universalis, aut utraque est A r m aut riva a utraque negativa, aut una affirmativa et alla negativa. Si utraque 35 - affirmativa, sic est primus modus et utilis; si utraque sit negativa, sic sit est alia coniugatio et est inutilis, quia habet minorem negativam. Si una sit affirmativa et alia negativa, aut maior est negativa et minor Arma 7 esset] propos i ti o add. K q u o d l qui a C V ' :: talis l mai or B di s c .1 syllogismus B D I re g u l a n ] nee add. C V ' 8 nec] et B T u n c l et I 9 propos. cm. A C I V 4 horno'] 1 2 quod S adj. i cBu u subiecto t 13 D I t 1i 6 Sol-te] B p r o p t e r quod] ideo A C V ' 2 4 E x ] et e x D . et I A ' p r o p o s . eoderni m o d o add. I 2 5 denotan] demons trari B 2 6 determ.] determinate K 2 7 affi rml c m . iAgi tur etc. C add. D 2V8 praeal ' quibus A, etiam add. D s e q u l patet D 3 0 uni v . p a r t . ] universale... particulare B I, eti am add. B , e t etiam adj. I 3 2 autl v el D 3 3 utraque'] est add. B D a u t i ] vel D 34 autl eri t I e s t ons. M I 3 5 utraquc l est adj. A C V 4 n e g a t ' . tunca Au Ct Vt . . . m g . V ' , 4 o 7 m . A A 3 1 a l l C 3 6 a ]
SYLLOGISMI EX PROPOSITIONIBUS DE INESSE
3
6
5
tiva, vel e converso; si primo modo, habetur tertia coniugatio, et est 40UtiliS si e converso, est quarta et inutilis, quia habet minorem negativam. Si utraque sit propositio particularis, sic fiunt quatuor combinationes per affirmativam et negativam, sicut prius, sed omnes erunt mutiles, quia omnes habebunt maiorem particularem. Si autem una sit universalis et alla particularis, aut maior est univer45satis et minor particularis, aut e converso. Si primo modo, aut utraque est affirmativa et habetur nona coniugatio et utilis, aut utraque negativa, et est decima coniugatio et inutilis, quia minor est negativa. Au t una est afirmativa et alia negativa, et tunc est aut maior afirmativa et minor negativa, et est undecima coniugatio et inutilis, quia minor est negativa; soaut maior est negativa et minor affirrnativa, et est duodecima coniugaáo et utilis. Si autem maior sit particularis et minor universalis, sic fiunt quatuor combinationes per affirmaávam et negativam, sed ormles erunt mutiles, quia quaelibet illartun habet maiorem particularem. Ex quibus omnibus manifeste patet quod tanturn sunt quatuor modi 55utilium coniugationum, scilicet primus et tertius et nonus et duodecimus. Duodecim yero i1ii sunt mutiles, quia soli quatuor possunt regulan i per dici de omni vel per dici de nullo; alii non possunt, quia semper habent maiorem particularem vel minorem negativarn, quorum utrumque repugnat syllogismo regulato per dici de omni vel per dici de n a o .
[C AP. 4 . I N Q U O PR OBAN T U R PR AED IC T A I N PRAECEDENTI c A p r r u i n l
1sta narrata non possunt probari nisi per modum quo probat A r i st o t e l e s ca l , probando scilicet quod quatuor modi sunt utiles, per hoc quod non contingit inferre instantiam. Unde servmdo talem mo5dum arguendi ex duabus universalibus affirmativis 'orrinis homo est animal; omne risibile est homo; ig;itur omne risibile est animar impos39 vel] et BI ;1 e convl econtra AD V' pr i m o] secundo A habetur ] est D11 etl ut I es t om. BI 40 utilis... et om. DI: si... inutilis om. A' 1 e comí.] primo modo A es t ] habetur AC 1, quarta] coniugatio add. I negat.1 si ‘ecundo modo, est quarta coniugano et est inutilis add. D 4 1 combl coniugationes I 42 onmes] utraque A 4 3 partic.1 particulares C V 46 4 en'4om.5AAl V a u t l ] e t 4 4 B 5 6 D uodi et praem. D , om. B om. ,7 s k x u n d uvs I, om. e A terl ti usl quartus D e n ' om. e CI ] D 5 7 aliili modi add. D possuntl probari asid. I 5 8 vel] en B 5 9 r egull D sy e tr o' om. h immediate e D ,, per' om. BD I e a b add. tc u CAP. or 4.n- 3-4 per v hoc. quodl 1 en A e c o n t r a CAP. 4. - A risto t., Anal. Priora, I, cap. 1-7 (24a 10 - 29b 28). E D 4 8 a
366
P
A
R
S
I I I - 1 CA P . 4
sibile est invenire instantiam ubi praemissae sunt verae et conclusio falsa. Similiter est sic arguendo cnullus homo est asinus; omne risibile est homo; igitur nullum risibile est asinus'. Similiter sic arguendo 'onmis homo est animal; aliquod corpus est homo; igitur aliquod corpus est ro animal'. Similiter sic arguendo 'nullus homo est asinus; aliquod animal est homo; igitur aliquod animal non est asinus'. Alii autem modi sunt mutiles, quia contingit invenire praernissas taliter dispositas esse veras et conclusionem falsam. Unde guando utraque est universalis et negativa, patet instantia, sic arguendo 'millas homo est animal irrationale; nullus asinus est homo; igitur nullus asinus est animal irrationale'. Praernissae sunt verae e t conclusio falsa. Eodem modo est de aliis, quod praemissae possunt esse verae conclusione exsistente falsa, sicut patet discurrendo, et ideo non valent. Et est hic advertendum quod ad probandum coniugationem 2 0 lem vel modum inutilem non oportet invenire instantiam in terminis substantialibus, sicut a l i q u i e r r a n t e s 2 dicunt, sed sufficit invenire instantiam in quibuscumque terrninis, sive substantialibus sive accidentalibus sive quibuscumque. Unde et A r i s t o t e l e s 2 frequenter per tales terminos instat in libro Priorum, sicut manifeste patet ibidem. E t 25 ideo quatuor modi primae figurae tenent in omnibus terminis, nec fert utrum sumatur sub terminus substantialis vel accidentialis, quale quid vel hoc aliquid, sive quantum sive ad aliquid, sive quale sive quodcumque aliud, durnmodo per primam propositionem denotetur praedi7 surtt] sint D I 8 est'] etiam A, om. B 1 3 Al i i ] illi B aut c m om. C V' 1 4 c ona] esse A' 1V 4 versalis et maior affirmativa et minor negativa patee instantia sic: Omnis homo est animal; nullus asinus est ergo nullus asinus est animal. — Similiter si utraque sit particularis et affirmativa patee instantia 1 homo; 5 sic: animal est homo; aliquis annua est animal; ergo aliquis asinus est homo. — Similiter si utrae Aliquod t que o sic particularis et negativa est instancia sic: Aliquis homo non est animal irrationale; aliquis asinus non m est homo; ergo aliquis asilla% non ese animal irrationale. — Sirniliter si maior sit affirmativa et minor . negativa, sic: Aliquis homo est animal; aliquis asinus non est homo; ergo aliquis asinus non est animal. — Similiter si sit e converso, sic: Al i quod animal non est hom o; al i quod risibilc est aniA mal; C ergo aliquod risibile non est hom o add. I 1 8 modo] dicendum add. I i est Qm. AA' V' d e l omnibus add. D al i i s ] coniugationibus inutilibus add. D q u o d ] quia ABE, ubi 1 8 - 1 9 concl. V exsist.] et oanclusio AID 1 9 sima._ discurr. om. D I s i c ut . . . vales:a cm. C val ent] Et exempla ad " quanalibet coniugationem mutilen, quaere in termini l ubi pracmissae sunt verae et conclusio falsa, quia 1 exempla de aliis modis inutilibus gratis hic oraisi (vide additiont•m cod. I ad lbs. 17) add. D 2 3 sivell 7 in P add. B 2 4 et om. AC V 4minis 2substantialibus 6 vel accidentalibus BV' v el ] sive A' 2 8 vel] uve A' si ve' l vel C a d om. C V' r qa primam... 29 u a t udenot.] o r primum ] modum I 11 denot.] denotatur (etians infra) BCV' , om. I pe r i m i 2dForsitan Magister Abstractionum, de quo infra, nota 4. 8 Cf. Aristot., am d . Anal. Priora, I, c. 4: "Termini ubi messe 'album, equus, cygnus', u b i non messe K . 'album, equus, 2] 7 corsrus" (26a 37-39), e t alibi saepe. se u bn oi m
SYLLOGISMI E X PROPOSITIONIBUS D E INESSE
3
6
7
30cattun vere dici vel removeri ab omni dio de quo dicitur subiectum et per secundam propositionem denotetut illud quod prius fuit subiectutn non aequivoce accepturn dici de assumpto, et postea in conclusione concludatur illud quod fuit praedicatum in prima dici vel removeri de illo praecise quod fuit subiectum in secunda propositione. 35 E x isto sequitut quod tales syllogismi sunt boni comne coloratum est; °rime album est coloratum; ergo omne album est'; 'omne animal est homo; omnis asinus est animal; ergo omnis asinus est homo'. Et ideo errat M a g i s t e r A b s t r a c t i o n u m 4 assignando i n praedictis syllogismis fallaciam accidentis, cum isti syllogismi regulentur per dici 40de onmi et sint de se evidentes. Sináliter tales syllogismi sunt boni, nisi aequivocatio impediat, 'ornnis homo continetur in genere substantiae; album est homo; igitur album continetur in genere substantiae'; 'nullus homo est aggregatum per accidens; homo albus est homo; igitur homo albus non est aggrega 5tum per accidens'; 'nullus homo distinguitur ab homine; homo albus est homo; igitur homo albus non distinguitur ab homine'; 'nullus homo est genus; animal est homo; ergo animal non est genus', et ceteri huiusmodi, in quibus tamen volunt a l i q u i m o d e r n i assignare ciam accidentis, nescientes naturam syllogismi nec fallaciae accidentis. so A d v e r te n d u m est tamen quod numquam syllogismus est regulatus per dici de ornni vel per dici de nullo guando aliquis terminus aequivocus surnitur. Et ideo quia in aliquibus praedictis exemplis potest terminus accipi aequivoce in altera ptaemissa et in conclusione, ideo potest ibi assignari fallacia aequivocationis; e t conclusione accepta i n uno 55sensu est bonus syllogismus, et accepta in alio sensu non valebit, sed erit fallacia aequivocationis. Verbi gratia sic arguendo 'nullus homo est genus; animal est homo; igitur animal non est genus' ista conclusio 'animal non est genus' est distinguenda, eo quod li animal potest stare 30 dic i] praedicari Al:, ab] de A ' istis I
3 7
3 3
in] una sive culd. A '
3 5
Ex] Et praern. D i s t o ] ista CV ',
omrtis "... h o rn o '] nul l us asinus est homo, i gi tur nullus asinus est animal A '
stractionum] Ex trac ti onurn C V '
4 2
subst.] omne add. A
4 4
3 8
Ab-
horno'] aggregatuna per accidem A
44-45 aggr. a c c i d . ] homo A 4 7 ceteri] rel i qui A ' 4 8 moderni ] modernorurn A ' 4 9 tal laciael talladora A B 5 0 ti men] etiam A l ', est om. D I 5 1 v el ] et B p e r dici orn. B D I 5 3 altera praemissa] aliqua praemissarum D , altera praemissarum K 5 4 - 5 6 cc... aequiv. om. (hom.) M I erit D
5 7
ani mal ' non] nul l uni animal K
5 8
5 5 est]
l i om. B D I
4 Magister Abstractionum nostro iudicio non est Franciscus de Mayronis, Doctor filuminatus, ut Ph. Boelmer putavit. Plura de hac re in Introductione. Cf. etiam supra, Pars I I , c . 4 .
368
PARS 111-1 CA P . 4
personaliter sive pro suis significatis, vel potest stare simpliciter sive pro intentione animae sive conceptu. Si primo modo, sic est bonus 80 syllogismus, regulatus per dici de omni; si secundo modo, sic non valet, nec regulatur per dici de omni, nisi solum vocaliter, propter hoc quod 'animal' aequivoce accipitur in minore et in conclusione. Est igitur regula generalis quod guando praemissae disponuntur in modo et in figura, et propositiones sunt de praesenti, et adverbialis de- 65 terminan per o vest e bonus l syllogismus, nisi aequivocatio impediat vel accentus vel a e q amphibolia vel compositio e t divisio vel falincia sectmdum quid et u i v a pro insolubilibus. Et tunc in uno sensu est bonus syllogismus simpliciter, l ein nalio et s sensu erit fallacia aequivocationis, et sic de aliis. Unde guando 70 u compositio est n et divisio vel amphibolia, i n illo sensu i n quo fallit i f o praemissae non disponuntur in modo et figura praedicto modo. discursus r m sic arguendo 'quidquid est vivens semper est; Sortes est vivens; Unde iergo t Sortes e semper est', si l i vivens componatur cum li semper, ut sit r sensus 'quidquid est vivens semper, est', praemissae non sunt dispositae 75 a modo et in figura, quia in propositione prima subiecturn est hoc in c c ‘vivens semper', sed in secunda propositione hoc totum non est toturn ipraedicatum p sed 'vivens' tontuna., et ita non est dispositio in figura. Sed i li semper t si componatur cum li est, tunc praemissae sunt dispositae in u r et in figura, et sequitur ista conclusio 'igitur Sortes semper est'. 80 modo v Et ita ista est regula generalis quod guando praemissae sunt dispoe sitae in modo et in figura prima, si proposidones sunt de praesenti, sive l acceptae cuna determinationibus adverbialibus sive aequivalentibus, sint n determinantibus compositionem sive non, dummodo illae determinao tiones ponantur in maiore et in conclusione et semper determine= ver- as n burn, syllogismus est bonus et regulatus per dici de ornni vel dici de a nullo, nisi aequivocatio vel accenms impediat, vel alia fallacia de enumeratis. c c Nec aliqua ali nfallada ibi potest assignari. Et hoc est verum, quai 59 sivel cm. A' I v e l l sive B 6 0 sive] vel A", seu DI, pro add. Al C V p logismus 4 add. 6 1D - 66 22 de] vproa13 IIl vocaliter] e t ]naturaliter s A' y 6 3l accip.] sumitur I 6 5 in art. BI,, •i n i s i A' 6 6 veli] aliquid adj. D 6 8 etl] vel ABI fal l ada] accidentis vel I 6 9 pro insolub.] et sic de aliis I es t] cric D11/ t v el7 ] et0B 7 e2 non] 4 C t ' Lamen i bi A' 7 3 vivens] vettiens (d'ion infra) B II Sortes] Petrus (ajan, o infra) m I 7 .4 ut] non I 7 6 i n' ont. AIBI 7 7 sed] et A' , Qm. B I 7 8 i ta] ideo B S e d u •I A B E V r•4a A I lB D i s tmot] sint] AC P/ ,orn. a A 7 11 9 lu 8l 83 t6 est] e cricmB D I r e g u l . ] regulatur A C V 4 87 s I al aliqua v e l add. ] Al D p . 8e 9 r Nec] vel a A di, aliqua d om. . AH) E t opn. A113014 sta u i v d e ] d s A • I ci I s D n e e d ] a d li j ic . ii a m t . s e A ]r
SYLLOGISMI E X PROPOSITIONIESUS D E INESSE
369
90lecumque sit verburn, sive faciat propositionem modalem sive non, sive etiam determinado adverbialis faciat propositionem modalem sive non. Propter quod omnes tales syllogismi, secundum intentionem A r i st o t e l i s, sunt boni 'orrmis veniens cognoscitur a te; Coriscus est veniens; igitur Coriscus cognoscitur a te'; 'on-mis persona divina de ne95cessitate est Deus; creans est persona divina; igitur creans de necessitate est Deus'; 'omnis homo est ens per se; homo albus est homo; igitur homo albus est ens per se'; 'omnis homo per se est animal; album est homo; igitur album per se est animar; i g n i s est per se calefactivus; siccum est ignis; igitur siccurn per se est calefactivum'; 'ornnis aedificator per se aedificat; album est aedificator; igitur album per se aedificat'; 'nulla persona divma .vina; i n igitur t e l lDeus i g i non t u rintelligimr a me'; 'onmis Deus scitur a philosophis a irmnortalis; m quaelibet e ; persona divina est Deus; igitur quaelibet esse D edivina u scitur s a philosophis esse immortnlis'; 'onmis anima inpersona rostellectiva e sscitur at ponentibus intellectum esse accidens esse substantia; pintellectus e est r anima s intellectiva; o igitur intellectus scitur a ponentibus n intellecturn a esse accidens esse substantia'. Et multi tales syllogismi ind numeri, quii negantur a m o d er ni s, sunt optimi syllogismi et regulati per dici de onmi vel de nullo. 110 Q u o d enim tales syllogismi sint regulati per dici de on-mi vel de nullo, secundum intentionem A r is t o t e l i s, patet manifeste. Nam per istam propositionem 'orrmis Deus scitur a philosophis esse immortalis' denotatur quod de quocumque dicitur hoc subiectum 'Deus' quod de eodem dicitur hoc praedicatum 'scitur a philosophis esse imrnortnlis'. lis Et per istam 'quaelibet persona divina est Deus' denotatur quod hoc quod fuit subiectum in prima propositione, scilicet 'Deus', dicitur de hoc subiecto 'persona divina' universaliter sumpto; igimr necessario sequitur conclusio, in qua denotatur illud quod fuit praedicatum in prima propositione dici de hoc subiecto 'persona divina', quod fuit subiecturn 120in secunda propositione; et hoc per virmtem dici de orrmi. Iste enim syllogismus 'omnis homo currit; orrme album est homo; igitur omne album currit' non tenet nisi quia per rnaiorem denotatur quod de quocumque dicitur hoc subiectum 'homo' quod de eodem dicitur hoc praedicatum 'currit' e t per minorem denotatur quod 'homo' dicitur de 90 sivell scilicet add. C D V " 9 8 al bum] animal non A ' 1 0 0 est] p e r se add. A ' 1 0 7 tales] alii D 1 0 8 modernis] esse syllogismi add. D e t om. C V ' 1 0 9 v el] per dici add. A A ', dici add. D 110 eni m] autem D s i n t ] sunt A C E V " v e l ] dici add. D 1 1 4 s c i tur] scitum B D 1 1 7 subiecto] scilicet add. A 1 1 8 sequitur] sequi v idetur I 1 2 0 per] propter v i r t . ] v eri tatemA 'C
O C K H A M , S U M M A L O G IC A E
2
4
370
P
A
R
S
I I I -1 CA P . 4
hoc subiecto 'album' universaliter sumpto, ideo necessario sequimr con-125 clusio i n qua denotatur hoc praedicamm 'currit dici de hoc subiecto 'album' universaliter sumpto. E t ideo cum aequaliter inveniatur dici de omni vel dici de nullo in omnibus praedictis exemplis et consirnilibus sicut invenitur in istis 'omnis homo currit; onme album est homo; igitur omne album currit'; 'nullus homo currit; omne nigrum est130 homo; igitur nullum nigrum currit', aeque boni syllogismi, et regulan per dici de omni vel de nullo, enmt praedicti syllogismi et consimiles sicut isti ultimi, de quibus nullus dubitat quin sint boni. Sic igitur praedicti syllogismi sunt boni. Et similiter tales sunt boni 'omnis natura specifica est realiter communicabilis; differentia indivi- 135 dualis est realiter natura s p e c i liter fi communicabilis'; 'onmis differentia individualis est de se haec; nac a ; specifica tura i g i t u estr differentia individualis; igitur natura specifica est de sdehaec i f f; ,eonmis r e intellectus n t i a divinus est principium producendi Filium; i n d divina voluntas i v est i intellectus d u a divinus; igitur voluntas divina est princi-140 l i producendi pium s Filiam'. e Et s i sd i c a t ut r quod nmc esset hic bonus syllogismus 'orrmis r essentia divina e est Pater; a Filius est essentia divina; igitur Filius est Pater'; similiter P a t e r est Filius, essentia divina est Pater; igitur essentia divina non est 1 4 5 D i c e n d u m e st quod P h i l o s o p h u s diceret tales syllogismos tenere et regulan per dici de orrmi vel de nullo, et hoc quia non posuit unicam rem simplicem esse plures res distinctas realiter. Sed th e o l o g i 5 , q plures esse u i res, quia dicunt quod essentia divina simplex et indivisibilis150 p plures est o n upersonae distinctae realiter, habent dicere quod praedictá n t discursus non valent, nec regulantur per dici de omni vel de n a o . Et ratio est, quia per istam 'omnis essentia divina est Pater' non denotatur squod e decquocumque dicitur hoc subiectum 'essentia divina' quod de ueodem n dicatur d hoc praedicatum Tater'. Tunc enim necessario iste syllo-155 u m vnullo] 126 e c urrirt] c urrere A ' 1 2 6 - 2 8 hoc... de' om. (hom.) M I 1 2 8 v el i e t A d i c i om. A l B E I , sicut add. I 1 2 9 i nv .] i nv eni tmtur D I V ', ipsa add. B i n istis] hi c s y l l o g i s m i s add. D i132 v alt ] di c a i add. C , p e r dic i add. y ' 1 3 3 l i ti ] m o d i add. I m u l t i A ' n u l l u s ] nemo D 134 Sic ... b o t e n i art. (hom.) A A ' :: E t1 i s ti add. A :, s unt b o n i om. B I 1 4 3 P a te r'] e t add. B D I 147 v e!] et B, dici add. A 1 4 8 unicam] unam A l D 1 5 0 i ndi v .] individualis B 1 5 1 personae] m res K 1 5 2 nec] nisi B v e l i dici add. A " — u 5Guillelmus de Ockham, Scriptum in I Sent., d . 2, g. 6 (ed. St. Bonavennture, N.Y., II, 174s.). a m
SYLLOGISMI E X PROPOSITIONIBUS D E INESSE
371
gismus reguhretur per dici de omni 'ormais essentia divina est Pater; Filius est essentia divina; igitur Filius est Pater'. Sed ista esset tunc falsa 'omnis essentia divina est Pater', sicut ista est falsa: de quocumque subiecto dicitur hoc subiectum cessentia divina de eodem dicitur hoc praedicatum 160'Pater'. Sed per istam 'omnis essentia divina est Pater' denotatur quod omne illud quod est omnis res absoluta et relativa quae est essentia, est Pater. Et hoc est verum; sed mnc, si uniformiter acciperetur minor, ipsa esset falsa. Tunc e = per istam 'Filius est essentia divina' denotaretur quod 165Filius esset quaelibet res respectiva quae est essentia divina. Quod falsum est, quia non est Pater, et tamen essentia divina est Pater. Et sicut dictan' est de isto syllogismo affirmativo, ita proportionaliter dicendum est de syllogismo negativo adducto. Talis igitur modus arguendi numquam fallit nisi guando accipitur terminus qui importat aliquam rem unicam numero, quae tamen est plures res numero, et accipitur alia res, de qua et una alla vere dicitur quod illa unica est illae duae res. Sed istum defectum non contingit in aliis assignare, sicut manifeste patet. Unde hic non est taus defectus 'orlarás Deus cognoscitur a philosophis esse i =o rtn l i s; quaelibet per175sona divina est Deus; igimr quaelibet persona divina cognoscitur a philosophis esse immortalis'. Nam per istam 'orrmis Deus cognoscitur a philosophis esse immortalis' denotatur quod de quocumque dicitur hoc subiecturn 'Deus' quod de eodem dicitur hoc praedicatum 'cognoscitur a philosophis esse immortalis'; et ideo necessario praedictus syllogismus erit regulatus per dici de omni, secundum viam A r i s t o t e l i s. Et s i d i c a t u r quod secundum ista philosophi cognovissent tres personas esse in divinis, d i c e n d u m quod philosophi non cognoverunt tres personas esse in divinis, quia ad notitiam istius propositionis 'tres personae sunt in divinis' nullo modo poterant devenire, tamen de las illo quod est tres personae poterant scire quod ipsum est immortale. Et huiusmodi multa. Et propter hoc potest ista verifican i 'quaelibet persona divina scimr a philosophis esse i =o rta l i s', quia per istarn propositio158 sicut] s irniliter I s ubi ec to ont. A D E 1 5 9 s ubi l praedicatum A ' d i c i t u r'. . . praed.1 praedicatur 1 6 2 onmis] est B , om. A e t ] v el A 1 para A ' 1 6 9 Tal i s i g i t u r] S ed tal i s A a c c i p . ] aliquis add. B D I 1 7 0 uni c am ] unarn A D CV 171 res '] et add. A ' ,, eti... al i a'l i l l a una res A 1 7 2 defec tum] discursum A ' 1 7 3 sicut] ut D 4 1 6 4 d i v i n a defectus] o mdiscursus . A ' 1 7 7 quoc .] quibuscumque A ' 1 8 0 e ri t] es t A 'B E 1 8 1 c o g n o vissent] cognoscerent B D 1 A , cognoscunt 1 1 8 2 - 8 3 c ognov .] cognoscunt A C V 4 1 A 8A 64 p o5 t e r a n t ] p o 1 terunt r 1 e s ] E11 4 d e v
372
PARS I I I -1 CA P . 4
nem non denotatur quod haec propositio sit scita a philosophis 'quaelibet persona divina est immortalis'. Ista enim propositio nullo modo potest sciri evidenter ex puris naturalibus, quia nec ista potest sciri CX190 puris naturalibus 'aliqua persona est Deus', accipiendo 'personam' sicut theologi accipiunt. Sed per istam 'quaelibet persona divina scitur a philosophis esse immorrAlis' denotamr quod de quolibet, quod est persona divina, scitur quod est immortale. Et s i d i c a t u r quod tunc haec esset vera 'de Patre scitur a phi-195 losophis quod est immortalis', et per consequens philosophi sciverunt quod Pater est immortalis, d i c e n d u m quod haec est vera 'de Patre scitur a philosophis quod est immortnlis', quia per istam non denotatur quod haec fuerit scita a philosophis 'pater est immortalis', quia nec istam nec aliquarn consimilem poterant scire, sed per istam denotatur quod de200 aliquo, qui est Pater, fuit scitum a philosophis quod est imrnormlis, hoc est de Deo fuit scitum ipsum esse immortalem, et ipse est Pater, non tamen fuit scitinn a philosophis ipsum esse Patrem. Unde ista est vera 'Pater scitur a philosophis esse Deus', et tamen haec non est vera 'Deus scitur a philosophis esse Pater'. 2 0 5 Quod autem ista stent simul 'quaelibet persona divina scitur a philosophis esse immortalis' et tamen quod haec non est scita a philosophis 'quaelibet persona divina est i =o rta l i s' potest declaran i per exempla. Sit primurn istud: sit ita quod ista nomina sint synonyma simpliciter 'gladius' et 'ensis', et tamen quod Sortes hoc ignoret, sed sciat significa- zo tionem istius nominis 'gladius' et nesciat quid significet hoc nomen 'ensis'. Tunc haec est vera 'ensis scitur a Sorte esse unum genus armorum' vel 'ensis scimr a Sorte esse acutus' vel 'ensis scitur a Sorte esse ferrum', quia hoc praedicatum vere competit et vere praedicatur de pronomine demonstrante illud pro quo subiectum supponit. Igitur ista215 propositio est vera, et tamen nulla istarum propositionum est scita a Sorte 'ensis est unum genus armorum', 'ensis est acutus', 'ensis est fer188 phi l os .] s c i tur q u o d add. A '
1 8 9
di v i na] i n di v i ni s D 1 s t a e n i m ] q u i a i s ta D
191 s i c ut] u t 1 9 2 d i v i n a o m . A M ) 1 9 3 q u o l . ] quoc urnque A C V 4 dicitur add. mg. C 1 9 4 s c i tur] a philosophis add. I , i m m o rt . ] i mmortal i s I 1 9 5 q u o d ] ,i gi tur s cD i t1 u9 r 6 sciverunt] a d dsciunt . A C V "A 1 9 7, quocill est concedendum quod add. D 1 9 9 phi los.] Philosopho A C V 4 2 I , 0i mmort.1 1 scitur i mmortal e A B CV ", et hoc est v erum, quia de Deo, qui est Pater, fui t scitum a p h i a l i q u o losophis ipsum esse i mmortal em add. B D I 2 0 3 philos.] Philosopho A C 2 0 5 philos.] Philosopho l A CV q u o 4 hace A ,, simpl.] sicut A ', similiter y ', scilicet add. D, om. A 2 1 1 istius] huius A i DI 2 1 2 est] isu] d 2 e D 2s 1 3 v e l l et B v e l ' l et B 2 1 4 quia hoc] et hoc quia A ' d e ] hoc add. C 2 1 5 pron.] erit 0 tnomine I , i l l ud] hoc A ' i s t a ] ipsa B DI, otro. A 8 P a t q e r u v e a l
S Y LLO G I S M I E X P RO P O S I T I O NI B US D E I NE S S E
3
7
3
rum'. Igitur similiter stant simul quod 'quaelibet persona divina scitur a philososphis esse immortalis', et tarnen quod ista non sit scita ab els 220'quaelibet persona divina est Aliud exemplum est: quod ponatur, sicut ponunt p h i l o s o p h et credo esse verum, et a l i b i 6 est sufficienter probatinn, u t videtur, quod essentia divina et intellectus qui est in Deo sint idem omnibus modis ex natura rei. Ttmc si haec sit vera 'essentia divina scitur 225ab onmibus esse essentia divina', haec erit vera 'intellectus divinus scitur ab onmibus esse essentia divina'. Et tamen aun hoc stat quod haec sit scita ab ornnibus 'essentia divina est essentia divina' et non ista 'intellectus divinus est essentia divina'. Et hoc, quia ad veritatem istius lectus divinus scitur ab onmibus esse essentia divina' non requiritur nisi 230quod praedicatum vere praedicetur de pronomine demonstrante illud pro quo subiectum supponit. Hoc autem verum est in proposito, cum pro eodem supponat subiectum in ista 'intellectus scitur esse essentia divina' et in ista 'essentia divina scitur esse essentia divina'. Aliud exemplum est de activa generatione et paternitate. Quia si 235sint idem ornnibus modis, impossibile est quod paternitas credatur esse constitutiva Patris nisi credatur activa generatio esse constitutiva Patris. Et tamen a multis creditur ista esse vera 'patemitas est constitutiva Patris' a quibus non creditur ista esse vera 'activa generatio est constitutiva Patris'. 240 S i m i l i te r , si anima sensitiva in homine et anima intelectiva sint simpliciter eadem forma, necessario si anima intelectiva hominis scitur non esse distincta ab anima intelectiva hominis, anima sensitiva hominis scietur non esse distincta ab anima intelectiva hominis. Et tamen haec erit scita 'anima intelectiva hominis non est distincta ab anima intelec245tiva horninis', quamvis haec non sit scita 'anima sensitiva hominis non est distincta ab anima intelectiva hominis'. Et ratio onmium praedictorum est, quia per talem propositionem 218 s i mi l .] eodem m o d o D , s implic iter I q u a e l i b e t ] al i qua C , om. A d i v i n a ] i n divinis D 219 ista] ipsa A ', propositio add. D n o n om. B 2 2 0 divina] i n divinis D 2 2 1 ex empl um] ad idem add. D q u o d ] qui a A ', Qm. A D 226 q u o d ] e t B
2 2 2 esse] quod es t A ' B 2 2 2 - 2 3 e t'... v i detur om. D
2 3 2 inte11.1 cbvinus add. A ' E K
2 3 3
e t ] s i c ut A
i n i s ta om. A l B C I
234 Qui a] quod D I 2 3 8 quibus] quol i bet B c re d i t u r] di c i tur I 2 4 0 i ntel l .] i n homi ne add. A 242 intell. corr. i n sensitiva A ' 2 4 2 - 4 5 ani ma'... homi ni s ' cm. A ' 2 4 5 - 4 6 quamvis... hominis om. 245 sensitiva] intellectiva A ' intellectiva hominis add. A '
2 4 6 hominis ] et i ta anima sensitiva hominis non est distincta ab anima
Guillelmus de Ockham, Scriptuni in I Sent., d. 2, qq. 1-2 (ed. St. Bonaventure, N.Y., II, 3-74).
374
PARS I I I - 1 C A P . 4
'anima sensitiva hominis scitur non esse distincta ab anima intelectiva horninis' non denotatur nisi quod hoc praedicatum 'non esse distinctum ab anima intelectiva horninis' scitur de l ' o quod est anima sensitiva250 hominis, non quod sciatm- de hoc subiecto 'anima sensitiva hominis'. Sicut per istam 'veniens scitur esse homo' denotatur quod res, quae est veniens, scitur esse homo, quarnvis nesciatur an hoc praedicatum 'homo' sciatur de hoc subiecto 'veniens'. C o n t r a tamen p r a e d i c t a exempla potest instan: quia in 255 ornnibus supponitur quod duo subiecta propositionum duarum adductarum supponant simpliciter pro eodern. Non sic autem est in istis 'quaelibet persona divina scitur esse imrnortalis', 'Deus scitur esse immortalis', quia subiecturn unius supponit pro persona divina et subiectum alterius non supponit pro persona divina sed pro essentia divina, et ita non est 2 60 simile de istis et de aliis exemplis adductis: Sed istud n o n o b s t a t, quia quamvis quantum ad hoc non sit simile, quia tamen persona divina est essentia divina, - propter quam identitatem quidquid convenit essentiae divinae, convenit personae divinae, nisi oppositum inveniatur in Sacra Scriptura vel sequatur eviden-265 ter ex talibus -, ideo si concedatur quod Deus scitur esse immortalis, debet concedi quod persona divina scitur esse immortalis. Nec ex hoc aliquo modo sequitur quod aliquis potest scire ex naturalibus quod tres personae sunt in Deo, quia per istam et consimiles 'persona divina scitur esse immortalis' non denotatur nisi quod de filo, quod est persona di- Z70 vina, scitur quod est immortale. Et hoc est verurn, quia de Deo, qui est persona divina, scitur quod est imrnortalis. Sic igitur numquam taus discursus debet negari nisi guando accipitur aliquis terminus importans aliquam rem quae est plures res distinctae realiter. Sed adhuc non semper in tali casu, sed tunc solum guando non de-275 notatur per maiorem quod praedicaturn dicitur de omni illo quod est subiectum, sed guando solum denotatur quod omne illud quod est fonnaliter illud quod importatur per subiectum quod de orrmi tali dicatur praedicatum. Quid autem sit aliquid esse formaliter aliquid, decla248 sensitiva] intellec tiv a (etiam i nfra) A 2 5 0 hominis om. A C I T' i l l o ] praedicari add. D 252 scitur] a te add. B 2 5 2 res, quae] ille qui B D I 2 5 3 praec1.1 esse add. I 2 5 4 veniens] hoc est, licet (quamvis I) nesciatur haec propositio 'veniens est homo' add. C I V 4 2 5 substantiva 5 t avelmadd.e A n 2 5 8 soc i tu rlma philosophis . / VA ' i V 256 duo] add. m m o rt . '1 i gi tur Deus est persona . divina add. K 2 6 3 tamen] v ero I , quam] aliquam A ' 2 6 4 - 6 5 divinae Qm. A ' C 2 6 5 nisi] per ' add. C 2 6 6 i deo] t u n c D D e u s ] s i t i mmortal i s add. A , oin. B 2 6 7 c onc edi] eti am add. D 268 ex] de C, puris add. A '
2 7 1
275 s ol uml tamen K n o n om. K
qui ] quod C V '
2 7 3
debet] potes t A a l i q u i s ] c ommunis V '
SYLLOGISMI E X PROPOSITIONIBUS D E INESSE
3
7
5
280ratum est a l i b i 7. C u m igitur inter creaturas hoc non possit reperiri quod una res sit plures res, numquam in creaturis talis modus arguendi debet negari, nisi forte aliquando aliquis terminus includat aliquod syncategorema, quo expresso pateret taus discursus non valere. Unde si a significet idem quod hoc toturn 'tanturn i s t e syllogismus non 285valebit 'omnis homo est substantia; a est homo; igitur a est substantia', quia expresso syncategoremate incluso aequivalenter in l i a et etiam expresso alio termino illo modo incluso, manifestarla est discurs= non valere. Sicut non sequimr torrarás homo est substantia; tantum animal est homo; igitur tantum animal est substantia'. 290 E t s i d i c a t u r quod taus syllogismus regulatur per dici de omni, nam per istam maiorem c.:milis homo est substantia' denotatur quod de quocumque dicitur 'homo' de eodem dicitur 'substantia', et per istam rrnnorem 'tantmn animal est homo' denotatur quod 'homo' dicitur de hoc toto 'tantum animar; igitur sequitur conclusio in qua gsubstantia' 295praedicatur de hoc toto 'tanturn animal'; igitur praedictus discursus regulatur per dici de omni-. Dicendum est quod non regulatur per dici de onmi, et hoc quia quamvis per minorem denotetur quod 'homo' praedicetur de hoc toto 'tanmm animal', tamen non tantum hoc denotatur, sed etiam denoo tatur quod hoc subiectum 'homo' removetur a quolibet non-animali. Et propter hoc non sequitur conclusio praedicta, quia tunc argueretur per istam regulan.' 'a quocumque removetur subiectum universalis, ab codern removetur praedicatum', quae falsa est; et propter hoc non regulatur praedictus discursus per dici de omni. 305 S i m i l i te r , si a significet idem quod 'non ° m i - regulqbitur iste discursus per dici de omni gornne album est substantia; l i saest h album; o m oigitur ' , a est msubstantia'. n c Et ratio patet. Et sicut est de istis, n ita est o de consimilibus. n Et forte propter talem causam negantur aliqui syllogismi ab aliqui310bus a u c t o r i b u s, q u i tamen aliter essent de se evidentes. Unde si 282 al i quodl al i ud A C I 2 8 6 l i os i. A E 2 8 7 al i ol al i quo A ', om. A 2 8 8 Si c utl sed A ' 290 E t om. A l l 2 9 2 homo] quod add. B I c o d e rn ] i l l o A A ' C V 4 i nadd. o Kr 2e 9 m5 ]disc.I syllogismus A ' 2 9 7 est om. CINT quodl2 l y 9add.3 I, hocmtotum m 4 asid. 2 a 9A il 9' 3o 0e 2r t quocumque] ie a m r n iquo B C D V ' u n i v . 1 uniyersaliter I 3 0 4 praed.] iste A .1 disc.1 hoc A syllogismus A ' 3 0 7 p a ta ] qui a m i nor aequipollet u n i parti c ul ari negati v at asid. K E t 2 coxis.] omnibus talibus A 3 0 9 talern] istam A 308 I q u i a A '
7 Guillelmus de Ockham, Scriptum in I Seta., d. 2, qq. 1 e t 11 (ed. St. Bonaventure, N.Y., II, 17-36, 364-76).
376
PARS I I I --I CA P . 4
abstracta concretorum substantialium includant aliqua determinata syncategoremata, sicut forte secundum modum loquendi aliquorum includunt, multi discursus apparebunt evidentes, qui tamen fallunt, sicut multae propositiones tunc essent falsae, quae tamen aliter essent verae. Si enim tnlia abstracta 'hmnanitos', 'equinitas', 'animalitas' et huiusmodi315 includant aequivalenter talia syncategoremata 'per se primo modo' vel 'necessario' vel aliquod huiusmodi, tunc erunt istae propositiones falsae 'humanitas est homo', 'humanitas est animal', 'hurnarátas est animalitas', 'hum2nitas est alba', 'humanitas currit' e t huiusmodi. E t hoc, quia expresso syncategoremate aequivalenter incluso CLIM alio termino, patet320 falsitas earum. Haec enim est falsa 'homo necessario currit' et ista similiter 'homo necessario est homo' vel 'homo necessario est animal'. Et sic auctoritates, quae negant tales propositiones de talibus abstractis, sunt glossandae. Eodem modo, hoc supposito, tales discursus non valebunt 'orrmis homo currit; humanitas est homo; igitur humanitas currit', nani325 iste discursus non valet 'omnis homo currit; homo necessario est homo; igitur homo necessario currit'. Instantia enim patet i n istis terminis 'orrmis persona divina est creans; Pater est necessario persona divina; igitur Pater necessario est creans', nam praemissae sunt verae et conclusio falsa. Et per isturn modum multae auctoritates, sonantes quod hu- 330 manitas non sit homo et quod humanitas non sit alba, debent solvi. Sic igitur, breviter, orrmis syllogismus regulatus per dici de orrmi vel de nullo est simpliciter bonus et de se evidens, nec indigens aliqua probatione. Et non refert quale sit illud quod sumitur sub in minore, sive sit terminus substantialis sive accidentalis, sive dicat quale sive quantum sive ad aliquid sive ubi, sive quodcumque aliud. Ex quo patet quod non semper guando commutatur quid in quale vel in quantum vel in ad aliquid vel in quale quid vel in aliquid aliud est fallacia figurae dictionis. Tunc enim hic esset fallacia figurae dictionis 'orrmis homo currit; album est homo; igitur album currit'. Similiter 340 hic 'ornnis homo est animal; aliquod bicubitutn est homo; igitur aliquod 311 c onc r.] i l l arum A ' add. A '
3 2 0
3 1 6 inc l.] etiam add. A '
3 1 7
erunt] essent I
c um alio] i n aliquo A ' , a u n aliquo I p a r e t i s tati m add. A
3 1 9 3 2 1
hoc ] i deo
falsa] ista I
322 v el ] i ra I 3 2 3 auc t.] auctoritas A , auctores C q u a e ] qui C n e g a n t ] negat A s u n t ] est A 324 gloss.] glossanda A , glossancii C E o d e m m o d o ] sicut I 3 2 7 h o m o ] ani mal I 3 2 8 p e rs onal Pater A d i v i n a ' om. A A ' C V 4 3 2 9add. D n3 3 a3 sm et consimiles i mpl . bonus ] s i mpl ex I e s ] similiter add. A ' 3 3 4 sub om. A I i n o m . om. C V ' 3 3 5 sivel] termi nus add. B d i c a t ] di c atur A A A A ' 1 quid] qual e qui d i n hoc al i qui d A ' 3 3 8 v el l ] sive C i n ' ] ad add. I V ' 3 3 9 fal l . fi g . '] fi gura 3 3 1 C V aDI f a l l l. fi g.'] bfi gura D a 3 4 0 c urri tt] es add. B I 4 3 3 6 a d ] ] h o c A ' e t 3 3 7 3 8 h u i u s q u i d . . . m o d i
SYLLOGISMI E X PROPOSITIONIBUS D E INESSE
3
7
7
bicubiturn est animal', et in multis aliis evidentibus syllogismis; quod est manifeste falsum.
[CAP. 5. AD VIDENDUM QUANDO SYLLOGISMUSREGULATUR PER DICI DE OMNI ET DE MALO ET QUANDO NON]
Quando autem syllogismus non regulatur per dici de ornni ve! de nudo, tunc non oportet quod valeat, sed est fallacia accidentis vel aliqua s alla fallacia. Ad videndum autem guando discursus non regulatur per dici de onmi nec de nudo intelligendae sunt ad praesens regulae infra scriptae. Prima est quod quandocumque minor habet aliquam exponentem negativam taus discursus non potest regulan i per dici de onmi vel de io nudo. Et ratio est quia, sicut dictum et p r i u s 1, p e r maiorem non denotatur nisi quod de quocumque dicitur subiectum quod de eodem dicitur praedicatum, vel ab eo removetur. Igitur si in minori denotetur subiectum removeri ab aliquo, vel aliquid aliud removeri ab aliquo, nudo modo poterit regulan i per dici de orrmi vel de nullo, quia in minori non debet denotan i nisi quod subiectum primae propositionis dicitur de aliquo. Et ita patet manifeste quod guando minor habet aliquam exponentem negativam, non poterit syllogismus regulan i per dici de orrmi vel de nudo. Per istam regula 2ovae emt habentes aliquod istorum verborum v e l cdesinie, e t e x c l u d uquae habent exponentes negativas, ne possint esse quaecumque aliae minores n t ui n rtali syllogismo. E t ideo taus discursus non valet 'omnis p est r animal; o p o tantum risibile est homo; igitur tantum risibde est homo s i nec t itaus o 'orme n animal'; album est corpus; omne animal praeter corvum e s igitur omne animal praeter corvum est corpus'; nec iste asest album; e x c l342 et]ui ta czdd. s I 3i 4 3 falsum] quare add. C, i deo etc. add. V ' Cu m A v e ! ] per dici add. A ', dici add. D 4 accid.] fi gurae dictionis A ' vCAP. 5.a- 3 Quando] e 5 discd syllogismus A ' 6 omni ] vel add. I n e c ] vel A ' 8 Pri ma] autem add. B , regula add. D e exp.] falsam ve! add. A ' 1 2 col codern A I m i n o ri ] maiori A 'B DK V ", mi nore (in corr.) C 1 3 ve!] et A ', tctiam add. D I 1 4 nul l o'] et illo A , orrmi „. del orn. A ' !, vel... o n s • C d e l . . . quia mil. A de mi l l o] i n mi nori B V " 1 6 aliquam] unam A 1 7 poteri t] debet A ' re g . ] ve! add. D 1 9 ise x tam] autem add. B D I p ro p o s . ] omnes A C V " e t oin. C I 2 0 v el i et B 2 1 ex pon. oin. A A ' c al bum e A ' i s t e ] talis B D 25 animal] p t CAP. 5. i - - 1 Supra, cap. 4, lin. 110-33.
378
P
A
R
S
I I I -1 CA P . 5
'omne ridens est homo; Sortes incipit esse ridens; igitur Sortes incipit esse homo'; nec taus 'ornne sentiens est animal; asinus desinit esse sentiens; igitur asinus desinit esse animal'; et omnes alii habentes consimilem defectum non valent• Mia regula est quod quandocumque in minori propositione denotatur praedicatum dici de subiecto cum aliquo modo, nato determinare compositionem, non expresso in malore, qui modus positus et non positus mutat propositionem quantum ad veritatem vel falsitatem, taus discursus non regulatur per dici de omni vel de nullo. Tales autem modi sunt huiusmodi 'necessario', 'contingenter', 'velociter', 'bene', 'male' et cetera adverbia. Nam haec est vera 'homo est albus' et haec est falsa 'homo necessario est albus'. Similiter haec est vera 'homo est albus' et haec est falsa 'homo per se est albus'. Et ita est de multis aliis• Et ratio istius regulae est, quia per propositionem universalem maiorem non denotatur nisi quod de quocumque dicitur subiectum de eodem dicitur praedicatum vel removetur; et non denotatur quod de quocumque dicimr subiectum cum aliquo adverbio determinante compositionem quod de eodem dicitur praedicatum cum eodem adverbio. Et ideo accipere in minore aliquod tale adverbium non est regulare talem syllogismum per dici de omni vel de nullo. Et ideo tales syllogismi non valent 'orrmis homo est albus; Sortes necessario est homo; igitur Sortes necessario est albus'. Instantia dicta est p r i u s 2. N e c tales syllogismi valent 'omnis creans est Deus; quaelibet persona divina contingenter est creans; igitur quaelibet persona divina contingenter est Deus'; 'ornne currens est homo; Sortes est velociter currens; ergo Sortes est velociter homo'. Et est diligenter advertendum m in minore accipiatur aliquis terminus includens aequivalenter talem deterrninationem adverbialem vel aequivalentem, quamvis non exprimatur. Quia si sic, non erit syllogismus regulatus per dici de omni vel de nullo. Alia regula est quod guando in propositione minori ponitur aliquis 26 r i d e m l v idens (i t a e t i nfra) C 36 N a m ] sicut A ' e s t ' om. A i D I
3 7
3 0
est c m. B I
albusl] et add. B
3 2 3 8
et] v el A ' K es t' cm. A D
3
3 3
v el ] e t I
9
qui a] quod
C I : per] talern add. I 4 0 s ubi l quod add. B D I 4 4 i n a d v . ] mi norem c um tal i adv erbio A mi nore] maiori I 4 5 vel] dici add. A ' 1 7 Nec] etiam add. D 4 8 onmis] omiso I 4 9 - 5 0 quaelibet... Deus ] etc. et add. similiter nec tales D 53 v el] aliquid add. D
5 4
5 2
m i nore] mai ore C K a c c i p . ] al i qui d v el add. D
aequiv.] aequivalens D Q u i a ] quoniam A
56 m i n o ri ] naaiori A ' D I
2Hic supra, in paragrapho praecedenti.
5 5
v ol ] p e r dici add. A V '
30
35
40
45
50
55
SYLLOGISMI E X P ROP OS MONIB US D E INESSE
3
7
9
modus qui potest competere toti propositioni, si in tnaiore hoc denotetur, non semper taus discursus regulabitur per dici de omni vel de nullo. Sed quia hoc tangit syllogismos ex mocklibus 3, ideo de hoc dimittatur ad praesens. Alia regula est quod guando per maiorem non denotatur praedicatum vere affarmari vel vere negari de pronornine demonstrante quodcumque quod est realiter idem cum significato per subiectum, tunc accipiendo sub aliquid tale, non erit syllogismus regulatus per dici de 65omni vel de nullo. Et ideo taus discursus non regulatur per dici de omni 'omnis essentia divina est communis tribus personis; Pater est essentia divina; igitur Pater est communis tribus personis', et hoc quia per istam 'onmis essentia divina est comrnunis tribus personis' non denotatur quod quilibet, qui est essentia divina realiter, sit corrmnmis tribus personis, sed 70praecise denotatur quod quidquid est essentia realiter et formaliter, est commune tribus personis. E t ideo accipiendo sub 'Pater est essentia', nisi acciperetur sic sub Tater est essentia realiter et formaliter' non arguitur per dici de omni. Secus autem est hic 'omnis homo currit; album est homo; igitur album currit', nam per istam 'omnis homo currit' 75denotatur quod quicumque est homo realiter quod ipse currit, et ideo accipiendo sub Sortes est homo' sequitur quod Sortes currit. Non sic autem per istam 'omnis essentia divina est communis tribus personis', quia non denotatur quod quicumque est essentia divina quod est communis tribus personis; hoc enim falsum est. Et ita patet satis evidenter, 80supposito quod essentia divina unica et singularissima sit tres personae et Lamen quod una non sit alia, quomodo iste syllogismus non regulatur per dici de omni 'omnis essentia divina est cormnunis tribus personis; Pater est essentia divina; igimr Pater est cormnunis tribus personis', 57 qui ] pri mo add. D
5 8
semper] propter hoc B, om. d i s c . ] syllogismus A '
5 9
nul l o]
et ideo taus discursus non regulatur p e r di c i d e o m n i add. A 5 9 - 6 0 di mi tt.1 praetermi ttatur B D I 61 m ai orem ] m i norem C 6 2 v ere' out. A E V 4 V 'p s ri gon i nf . ]oassignato m . ] A ' 6 4 s ub] subiectum A 6 5 disc.1 syllogismus A ' o m n i C p r o p o s i t i o n e 2 nullo add. A 6 7 divina om. B D 6 8 divina om. A C D V " 6 9 s i t] es t D p e rs o n i s otn. I V ' A ] v e lV d e' sed] quia C V ' 37 1 - 7 2 s ub.., s ub] secus A 7 1 s ub mg. C, aliquis y ', aliquis add. C 7 2 est 6 essentia] i n mui n o ri quam mA 7 2 - 7 3 argui tur] regul atur A c 1 o quic .] quidquid 75 m A A ' i p s e.] i ps urn A ' , out. A 7 6 s ub] q u o d add. B D I q u o d S ortes -CV 2 homo I , q u o d h o m o K 7 8 qui c umque] qui dqui d C I , con°, i n qui dqui d V ' 7 9 i ta] i l l a A ' S e c u s ] ]4 i g i 7t u r 3 79-80 satis... scupp.] s upra A 8A 0 suppos.] supponendo C V ' 8 1 u n a ] persona add. D s y l l o g . ] s i , regulatur de uomni 'omni s homo c urri t; al bum est h o m o ; i g i t u r al bum c u rri t '; e t tamen iste s i per dici c t A add. D 8 2 ' personis om. C D
3De quibus agetur infra, inde a cap. 20 huius tractatus.
380
PARS 111-1 CA P . 5
et tamen iste syllogismus regulatur per dici de omni 'onmis homo currit; album est homo; igimr album currie. s s Est autem sciendurn quod quamvis propter rationem dictam nullus discursus, ubi persona accipitur sub essentia vel e converso, reguletur per dici de omni vel de nullo, tamen multi tales valent et tenent et mulá non valent. Quando autem taus discursus tenet et quando non, non potest sciri nisi guando in Scriptura Sacra vel ex determinatione Ec- 90 clesiae vel ex eis, mediante evidenti syllogismo, habetur quod praernissae sunt verae et conclusio falsa: sicut oportet credere quod onmis essentia divina est Pater, et quod Filius est essentia divina, et tamen quod haec est falsa Tilius est Pater', et ideo iste discursus non valet 'omnis essentia divina est Pater; Filius est essentia divina; igimr Filius est Pater'. Sed 9 non sic est de isto discursu 'onmis essentia divina fuit scita a philosophis 5 esse immortalis; Pater est essentia divina; igitur Pater fuit scitus a philosophis esse immortalis'. N o n enim habentur praemissae i n Sacra Scriptura vel ex deterrninatione Ecclesiae cum opposito conclusionis, nec illa tua evidenter sequuntur ex illis, ideo talis discursus est concedendus. Et universaliter omnis tnlis discursus est concedendus nisi possit inveniri in Sacra Scriptura vel ex determinatione Ecclesiae vel evidenter sequatur ex talibus quod praemissae sunt verae cum opposito conclusionis. E t ideo talis discursus in creaturis numquam debet negari, quia inter creaturas impossibile est quod una res numero, simplex et singularis, Sit105 realiter piares res distinctae realiter. Alla regula est quod nullus terminus i n praemissis vel conclusione sumatur aequivoce. Si enim aliquis terminus, sive i n praemissis sive in conclusione, sumatur aequivoce, non poterit regulan i per dici de omni vel de nullo. Et ideo taus syllogismus 'onmis canis currit; cae- no leste sidus est canis; igitur caeleste sidus currit' non regulatur per dici de orrmi vel de nullo si 'canis' sumatur aequivoce. Nam per istam proposi84-85 e t . . . c u rri t ' om. seu trp. (vide lectionem paenult.) D 8 6 quod om. B D p r o p t e r ] secundara A ' 8 7 persona] divina add. , , sub] v e! add. r e g u l l regul aretur A A ' C 8 8 v e!] per dici add. A ' , d i c i add. D
8 9
tenet] v alet A A 'E
9 0
determ.] deciaratione C V '
9 1
me-
diante] manifeste A l l h a b e t u r ] haberetur A A J C V " 9 3 quoc i 2 A scitur ' C EA 'V 9 7 fai t scitus] s c itur A CoV 'm, .L i t Ascita] 9 8 i n ] ex A 9 9 d e te rm l declara4 9 6 L i t ] tione B C D V e s t 1 , I 1 0 1 E t . . . c onc ed. o m . (hom.) A A ' C V tane c102udt em ]u .]s cleclaratione 4 ate rm o m BC . V " v e l ] q u o d add. A 1 0 3 s u n t] s i n t A E 1 0 5 s i mpl ex ] e x E B p o s s i t ] simpliciter A ' 1 0 7 nullus ] si A 1 0 7 - 0 8 nullus ... aequivoce om. C V ' 1 0 7 v e]] sive B , i n A p o s s e t add. B E 1 0 7 0 8 c onc i.] si add. B 1 0 8 0 9 Si ... aequiv. om. A B 1 0 8 eni m om. C V ' s i v e 1 B I , om. 0 C V o' 1 0 s9 sive] p s v e! CiV ' n onn om. tB 1 1 0 v eli per dici add. A C V ' i d e o om. , talis] est 0 C add. A , s y l l og.] discursas A 1 1 2 v ell per dici add. A ' iste t r i a ] v i
SYLLOGISMI E X P ROP OS MONIB US D E INESSE
3
8
1
tionem 'ornnis canis currit' non denotatur quod de quocumque dicitur subiectum quod de eodem dicitur praedicatum, sed denotatur quod de quocumque dicitur hoc subiectum 'canis', guando supponit pro animali latrabili, quod de eodem dicitur praedicatum, et non plus. Et ideo accipere postea quod 'caeleste sidus est cants', accipiendo 'canis pro caelesti sidere et non pro animali latrabili, non est arguere per dici de onmi, sicut ciare patet. Et sicut est de istis, ita est de aliis 120 A l i a regula est quod nullum syncategorema, nisi forte signum universale vel particulare additum super subiecto, addatur vel auferatur in minore vel conclusione praeter illa quae sunt in maiore. Et si aliquod tale syncategorema ponatur in maiore, si in illa sit determinado praedicati, oportet quod in alia propositione, in qua debet poni, sit deter125minatio praedicati. Si autem sit in illa deterrninatio compositionis, debet eáam in alia esse determinatio compositionis, quia aliter non regulabitur per dici de omni vel de nullo. Et ideo tales syllogismi non valent 'omnis homo est tantum animal; Sortes est homo; igitur Sortes est tantum animal'. E t multi tales deficiunt propter aliquem defectum 130tactorum.
[CAP. 6 . DE SUFFICIENTIA MODORLIM PRIMAE FIGITRAE1
Sciendum est etiam circa syllogismos regulatos per dici de omni vel de nullo quod, cum quatuor sint modi, quorum primus est ex duabus universalibus affirmativis inferentibus universalem affirmativarn per dici sde ortini, secundus est ex maiori universali negativa et minori universali affirmativa inferentibus universalem negativam per dici de nullo, tertius est ex maiori universali affirmativa e t minori particulari affirmativa inferentibus particularem affirmativam, quartus est ex maiori universali negativa et minori paráculari affirmativa inferentibus parácularem negaio i s t a e conclusiones praenominatae sunt primo sequentes ex praemissis, mediate tamen et secundario sequuntur aliae conclusiones. 113-14 dic itur... di c i tur] est... est I 1 1 4 - 1 6 sed... praedic. Qm. (hotn.)A 'l add. D
1 1 9 del ] multis add. A '
1 1 7 accip.] autem
1 2 0 forte] fueri t I 1 2 1 super] semper B C, om. a u f . ]
affi rmatur A , om. A ' 1 2 2 mi nore] m i n o ri D I V 4 vanal e illa l i BK i n 122-29 aS o rtde s d . 124 C 1 2 3 mal add. C V' 2 m 129 ul ti ] i n ul ti ma A V ' 1 3 0 tac toruml c ategoric orum A B C V ', tactuna m a l o ] .r. . e prius tacaturn D i, tac tarurn m oa n iK m r a l i A CAP. I 6. - 3 Cc um]] tantum V C, tamen V ' s i n t ] sunt A C D V ' • modi ] principales add. D 6 nul l o] 4 omni A ' 8 i nf.] concludentibus t a n t A 9 - 1 0 negativam] e t add. D 1 0 puma.] praenotatae C u S t e
m o e
r s
382
PARS I I I - I CA P . 6
Nam in primo modo, praeter universalem conclusionem sequentem, sequitur conclusio particularis et etiam conversa primae conclusionis universalis. E t ita tres conclusiones sequuntur in primo modo; et ultima conclusio potest sequi in illo modo qui dicitur B a r a l i p t o n. Ex praemissis autem dispositis in secundo modo sequuntur quatuor conclusiones: prima, universalis negativa, in qua negatur maior extremitas de minori; secunda, conversa illius universalis, et tunc habetur ille modus qui dicitur C e l a n t e s; tertia est particularis subalterna primae universalis; quarta est particularis negativa de terminis transpositis, quae est subalterna secundae conclusionis universalis. Ex praemissis dispositis in tertio modo sequuntur duae conclusiones, scilicet particularis directa et secundario conversa illius; et tunc habetur die modus qui dicitur D a b i t i s. Ex praemissis dispositis in quarto modo non sequitur nisi una con- 25 clusio, et hoc quia conclusio particularis negativa non convertitur. Sed illa eadem conclusio particularis negativa sequitur ex universali affirmativa de terminis transpositis ipsius mm - o r maioris, versa i s e ipsis t propositionibus transpositis, concludentibus conclusionem indirectam; ex conversa tninoris et conversa maioris, 30 u n i v e r s aet lsimiliter i n e g praemissis transpositis a t i e vt indirecte a concludentibus. E t tunc habentur illi c duo modi o Fna p e s m - o et Fr i s e s o m o r u m . Omnia autem praedicta probantur per istas duas regulas quae semper verae sunt 'quidquid sequitur ad consequens, sequitur ad antecedens'; 'quidquid sequitur ad consequens cum addita propositione, sequitur ad 35 antecedens cum eadem propositione'. Tales autem modi non possunt accipi penes alios tres modos per transpositionem propositionum. N a m modi affirmativi non possunt reduci per conversionem in modos affirmativos, propter hoc quod nec universalis affirmativa nec universalis negativa potest converti in uni- 40 versalem affirrnativam. Et eadem ratio est quare penes modum universalem non potest surm - t a upropositionum tionem s de terminis trmspositis. m o d u s 12 uni v .] talem A ' 1 3 primae om. C V ' 1 5 potest] porti tur A DE IK ' potest sequi] sequitur A ' , cillo] pori m onB c1 7 l priuma] est add. A ' 1 8 secunda] secundo sequitur D I, habetur] di c i tur C V ', sequitur I 1 9 terti a] conclusio add. D p a u s e . ] e t add. A ', negativa add. D 2 3 secund.] secunda A d e n s 26 hoc qui a] haec est B c o n c l u s i o om. A I E V i e t 2n 9 d m ia i or r i s ] 4 30 m r A 'le M 1 has C aV ' , duas antec.] et add. D 3 5 c um] sive C a d d i t a ] addito i n I 3 7 per] e c i toom.8 Ae A otalem m A atici. I ' 3 C NaVm ] quia A i .4 ; m o d i nonm p 40 negativa] eadd.g iC V. ' 4s 1 atErm.] negativam g u a t e ] quia A 4 2 modus ] e t add. A C V ' iV s ] A ' p , .] praemissarum 43 propos A iro i t A mp . s u "A ' tsAa f r r a aMr r nn . E e sp o p s so t su
SYLLOGISMI E X PROPOSITIONIBUS D E INESSE
383
[C AP. 7 . Q U O M O D O SOLVU N T U R M U L T A AR GU M EN T A Q U A E VID EN T U R FACERE C ON T R A PR AED IC TA1
Per praedicta possunt solvi multa argumenta quae videnmr contra praedicta. E t sunt talia: non videtur quod iste syllogismus sit bonus s'omne animal, si est sensibile, est corpus animatum; lapis est animal, si est sensibile; igitur lapis est corpus animatum'. Nec iste 'omnis homo vel asinus est rationalis; iste asinus est homo vel asinus; igitur iste asinus est rationalis'; et alii tales non videntur valere. Et est dicendurn, breviter, quod maior utriusque syllogismi est io distinguenda secundurn compositionem e t divisionem vel secundum amphiboliam, sicut i n t r a c t a t u p r a e c e d e n t i l est declaratum. Unde maior primi syllogismi est distinguenda, eo quod potest esse condicionalis, et tunc est vera, sed tunc discursus non valet, quia maior non est categorica. Si sit de condicionato subiecto, tunc est maior falsa, et 15syllogismus bonus et regulatus per dici de = t i . Consimiliter est dicendurn de secundo discursu: quia si maior sit disitmctiva, ttmc est maior vera, sed discursus non valet, eo quod maior non est categorica. Si sit de disiuncto subiecto, ttmc est rnaior falsa; denotatur enim quod omne illud de quo dicitur hoc totum disiunctum 'homo vel asinus' quod sit rationale; quod est simpliciter falsum. Et sicut dictum est de talibus, ita, proportionaliter, dicendum est de propositionibus quae possunt esse de copulato extremo vel copulativae, vel de temporali extremo vel temporales, vel de causali extremo ve! causales. Consimiliter est dicendum guando subiecturn est compositum 25ex duobus terminis mediante hoc toto 'qui est' ve! 'quod ese. Sicut si arguatur sic 'omnis homo, qui est albus, potest disgregare visum; Sortes est homo; igitur Sortes, qui est albus, potest disgregare visum'. Sit Sortes niger. Nam si hoc to n = sit distributum 'homo, qui est albus', tunc CAP. 7_ - 3 praed. I autem add. A videntur ] esse add. K 3 - 4 contra praed.] contraria praedictis A' 4 Et] non add. B 1' non] enim add. A' 6 est'] animal add. I i s te] syllogismus add. ACIT' ' orrmis s fin. C, om. AV' 8 al i ] aliquando AC V 4 quenti A' 1 4 categ.] sed add. D S i ] autem maior add. t u n c ] sic A 1 5 bonus om. D e t om. , mACDV' u l t i 1 a6 dmaior' d . om. /VI 1 8 denot. enim] quia denot. D 2 1 del omnibus add. C V' D vel mg. y ' t, etaB, om. 22 l e I copulativae s ] mg. y ' , om. I 2 3 v el l et B I • e t D v e 1 24 s mas.] 4 y l etl add. o DgI " iCons.] s rsimiliter a i D I e s t compos.] componitur BD I 2 5 quod] qui d C I V 2 4 argumentetur I . 2 7 Sit] sic BI 2 7 - 2 8 Sortes] secundum veritatem add. D 2 8 ni]a6 ar e g.] t d B I d ger] D tunc sunt praemiso buitur D hor no] Sortes a l b u s ] potest disgregare visura add. (el om. tunc) ,1 1 - v e r rs a p ae t e c c. o CAP. n ] c l7.u -s1 iSupra, Parte II, cap. 9 et 27. o s e f- a l s a :
384
PARS I I I - 1 CA P . 8
syllogismus non valet, cum non reguletur per dici de omni, sicut manifieste patet. Si autem 'homo' tantum sit distributus, tunc aequivalet 30 copulativae tali 'omnis homo est albus et ille potest disgregare visum'; et tunc iste discursus est bonus, quamvis non sit syllogismus categoricus, sed potest reduci in syllogismos categoricos.
[C AP. 8 . Q U O D M A I O R I N PR I M A F IGU R A P o s s r r C ON VEN IEN T ER ESSE SIN GU LAR IS E T SEQU ETU R EAD EM C ON C LU SIO Q U A E SEQUERETUR S I ESSET U N IVER SALIS]
Sciendum est etiarn quod sicut arguitur evidenter ponendo talem universalem affirmativam vel negativarn pro maioH in prima figura, ita s etiam sequitur evidenter si tnalor sit singularis affirmativa vel negativa. Bene enim sequitur Sortes est albus; omnis homo est Sortes; igitur on-mis homo est albus'. Similiter bene sequitur Sortes non currit; onmis homo est Sortes; igitur nullus homo currie. Et ita sequitur 'Sortes non currit; aliquod album est Sortes; igitur aliquod albura non currit'. Et ratio istorurn est, quia guando propositio singularis est vera, si sit affirmativa, subiectum non potest dici de aliquo nisi de eo dicatur praedicatum; si sit negativa, non potest removeri ab aliquo nisi ab eo removeatur praedicatum. Et ideo taus syllogismus est bonus sicut ille qui regulatur per dici de omni vel de nullo, et hoc quia sicut subiectum uni- 15 versalis supponit actualiter pro omni suo significato, ita etiam subiectum singularis supponit actualiter pro orrmi suo s i g n i nisi fi unum. c a tEt o ,regulae, c u quae m dictae n sunt o pnr i u s 1, guando maior est univerh asuntbetiam e servandae a t salis, guando maior est singularis. Et propter hoc 20 taus discursus non valet Sortes est animal; tantmn homo est Sortes; 29 sicut] aliud B, vel I 3 0 hom o tanturn] hoc totum B s i t ] scilicet aid. A add. Al 3 1 tali] taliter B i l l e] homo add.B 3 2 et] haec est falsa et add. D, cm. i s t e om. DII est] lit AA': a3 e3q upotest] , posset i v . possit ] uAl D n i BI CAP. 8. - 4 etiam] autem C, om. AV' 8 omnis" es t ] Sortes est homo B 9 ita] jata ABE 9-10 Sortes'... currit' trp. p. Sortes (fin. 10) A 1 0 Sortes] animal B 1 1 sing.] affirmativa add. D 11-12 si... affirm. orn. D 1 3 si... remov.] et si sit negativa, subiectum non potest dici D 1 6 actual.] accidentaliter B 1, signif.] supposito A :I etiam] et AC V 4 gnificat 1 A7 1 9 Et e om. Ct I li r eg.] illae add. A ' 2 1 talis... valet] tales_ valent D I Sor ter ' ] homo t a I t u e n a d d . y ' - 1 Supra, cap. 5. CAP. 8. h a b e a t ] s i -
SYLLOGISMI E X PROPOSITIONIBUS D E INESSE
385
igitur tantum homo est animal'; 'Pater distinguitur a Filio; essentia est Pater; igitur essentia distinguitur a Filio'. Et hoc quia per istam 'Pater distinguitur a Filio' non denotatur quod omne illud quod est Pater 25distinguitur a Filio. Et sicut est de istis, ita est de aliis , psicut r odeclara p o r tum t i oest n ai bl iidt ee m. r, Ultimo notandum est quod ea quae dicta sunt in istis capitulis de uniformi ex propositionibus de messe et de praesenti, sunt intelligenda guando omnes propositiones sunt in recto, non in obliquo, nam illae 30quae sunt in obliquo specialem habent difficultatem, de quibus dicendum est in sequenti capitulo.
[CAP. 9. DE SYLLOGISMO EX PROPOSMONIBUS DEINESSESUMPTIS IN OBLIQUO]
Circa syllogismum de obliquis est sciendum quod guando maior est de obliquo et minor de recto semper sequitur conclusio de obliquo et regulatur per dici de omni vel de nullo, durmnodo obliquitas cadat a parte eiusdem extremi in conclusione a parte cuius cadit in maiore, ita quod si subiectum maioris sit terminus obliquus, oportet quod subiectum conclusionis sit terminus obliquus. Unde ornnes tales syllogismi regulantur per dici de omni vel de nullo 'omnem hominem videt asilo nus; Sortes est homo; igitur Sortem videt asinus'; 'cuiuslibet hominis est asinus; Sortes est homo; igitur Sortis est asinus'; 'orrmis homo videt asinum; Sortes est homo; igitur Sortes videt asinum'; a s i n u m videt homo; Brunellus est asinus; igitur Brunellum non videt homo'; 'nullus homo est asini; Sortes est homo; igitur Sortes non est asini'. Sciendum est etiam quod variis modis potest esse terminus obliquus in syllogismo: quia aliquando utraque praemissarum est de obliquo, aliquando altera tanturn. Similiter, aliquando utriusque subiectum est 22 animal] similiter add. B 2 2 - 2 3 essentia... essentia] tantum essentia divina est Patee, igitur tantum Pater A 2 4 quod' i quia B 2 5 de' ] multis add. A' i bi dem ] prius D 2 7 not.] dicendum H ea] m una BD I 2 8 tmif.] syllogismo add. A' ', ex] de CS/ 4 2 et 9 recto] add. ppr orp oo s pi c oi o sn e. s 1D 3 t0 diffic.] a l differentiam e s A' , defmitionem I 3 1 sequenti] A praecedenti B, sequentibus ¡ AC V I 4 i i CAP. c a9.p- 5. et ] reg.] per syllogismum regulatum DI], ve!] per dici add. BD 6 maiore] minore K c7 subil a p praedicamm i t u l i Getn. s quoci l l znam terminus add. I 7 - 8 subiectum EIK, praedicaturn A A A C V 1 timad. corr. V 4 1 3 C D , oportet quod praedicatum conclusionis sit terminus obliquus add. I 1 1 esta] hic add. A 4 obliquus, A 1 3 homo'] Sortes est asinus add. I 1 6 in] propositione a d d . A ,eses] o hic m add. . G e t n . 8OCICHAM,SUMMALOGICAE 2 5 c o n c
386
PARS C A P .
9
terminus obliquus, aliquando praedicatum un-iusque; aliquando subiecturn unius est tenninus obliquus, aliquando praedicatum alterius. Et alits modis possunt fieri combinationes, quas longum foret emarrare. 2 0 Hoc tamen sciendum est quod praeter praedictos modos regulatos per dici de ornni vel de nullo, in quatuor casibus est bonus discursus, ubi aliqua praemissarum est de obliquo, et non in allis. Primus est, guando maior est universalis negativa cuius subiectum est terminus obliquus et minor est affirrnativa, habens terminum praedicatum obliquum; et tunc 25 sequitur conclusio de recto e t non de obliquo. Bene enim sequitur 'nullum hominem videt asinus; omne risibile videt hominem; igitur nullum risibile est asinus' similiter bene sequitur 'nullius hominis est asinus; omne risibile est hominis; igitur nullum risibile est asinus'; quia impossibile est quod conclusio sit falsa si praemissae sint verae. 3 0 Sed talis modus arguendi ex affirmativis non valet. Non enim sequitur 'omnem hominem videt asinus; omnis equus videt hominem; igitur otrmis equus est asinus'. Secundus casus est guando maior est universalis negativa, habens praedicatum obliquum, e t minor est afirmativa, habens subiectmn 35 obliquum; e t tunc sequitur conclusio de recto. Bene enim sequitur 'nullus asinus videt hominem; °irme rudibile videt asinus; igitur nullum rudibile est homo'. Sed si praemissae sint affirmativae, non sequitur conclusio; non enim sequitur 'onmis homo videt asinutn; omnem equum videt homo; igitur otrmis equus est asinus'. 4 0 Tertius casus est guando maior est universalis afirmativa de recto et minor est affinnativa habens subiecturn obliqurml; et turre sequitur conclusio habens subiectum obliquum. Sicut bene sequitur 'omnis asinus currit; Sortis est asinus; igitur Sortis est currens'. Bene etiam se-. quitur 'omnis homo est animal; Sortem videt homo; igitur Sortem videt 45 animal'. Sed si maior sit negativa, non sequitur; non enirn sequitur cnullus equus est asinus; cuiuslibet hominis est equus; igitur nullius hominis est asinus'. Quartus casus est guando maior est affirmativa de recto et minor habens praedicatum obliquum; et tunc sequitur conclusio habens prae- so 18 ob1.1 e t add. B I
1 9
al i qui et B D a l te ri u s ] aliquando e converso add. B
2 0
c omb.]
obligationes A f o r e t ] esset D 2 1 Hoc ] hic I 2 2 veli aut I !I i n] tantum A ' 2 3 non ons. aliis] ubi aliqua praemissa est de obl i quo add. A C V 4 6 e t mdi bi loe D m3 1 -. 3 2 sequitur] valet A ' 3 6 et ons. A bile...2risibile] rudibile... B D 2 8 1 bile... rudi bi l e] r i s i b i l e A A 'B C1 1 / e V s t ' ] C 4 add. o ri n . B dD I 4 e0 equum... hom o] homi nem e q u u s I 4 4 Bene] Un d e C 4 7 nullius v t 4 i ,hom.] o 3mnullus .7 - asinus K3 8 A ' 43r 9 ues8t]duniversalis add. A 11 t u m o r] particularis add. A C s i n t ] 2 9 s u n t r i s i A I B E 3 9
SYLLOGISMI E X PROPOSITIONIELTS D E INESSE
3
8
7
dicatum obliquurn. Nam sequitur 'omnis homo est animal; asinus est hominis; igitur asinus est animalis'. Sirniliter bene sequitur 'onuris homo currit; Sortes videt hominem; igitur Sortes videt currentem'. Sed si maior sit negativa, non sequitur; non enim sequitur 'nullurn risssibile est asinus; omnis homo videt risibile; igitur nullus homo videt asinum'. In aliis casibus non tenet processus guando aliqua praemissa est de obliquo, sed semper servandae sunt regulae positae in prioribus capitas. Propter quod tales discursus non valent 'omnis homo videt asinum; 6otantum risibile est homo; igitur tantum risibile videt asinum'; 'omnis horninis est asinus; omne album praeter Sortem est homo; igitur omnis albi praeter Sortem est asinus', et huiusmodi, sive arguatur ex terminis praecise importantibus res creatas sive increatas.
[CAP. 10. DE SYLLOGISMISFACIENDIS IN SECUNDA FIGURA EXPROPOSITIONIBUS DE RECTO]
Post praedicta videndum est quomodo fi t talis syllogismus in secunda figura ex propositionibus de recto'. 5 E t est primo sciendum quod semper in secunda figura altera praetnissarum debet esse negativa nisi in duobus casibus, de quibus dicetur i n f e r i u s a. Cuius ratio est, nam secunda figura est guando medius terminus praedicatur in utraque. Sed nunc est ita quod superius praedicatur universaliter de quolibet inferiori, u b i tamen u n = inferius io universaliter negatur a reliquo; igitur per tale medium, quod praedicatur de utroque, numquam potest concludi unum extremum affirmari de reliquo. Igitur per talem discursum praecise potest concludi unum extremum negari de reliquo, et per consequens oportet quod altera prae51 Nana] Sicut A, bene add. ADE 5 5 ígitur] omnis vel add. A nul l us] omnis A' 5 7 aliis] autem add. I procesa.] nam add. I pr aem .] praemissarum DK 5 8 sed] et BI 5 9 tales.., valenti talis... valet AA" 6 0 asinum] nec etiarn sequitur add. D 6 1 hominis] homo A' B 6 1 - 6 2 onmis albi] omnis homo albus A, album B, omne albura I 6 2 ex] in D 6 3 incr.] i n crestas K CAP. 10. - 3 quomodo] guando B 7 narri] quia A 8 nunc] modo AV' , non I superius] inferius I 9 quolibet] suo add. A 1 0 a] de AAW 4 affirmari] 1 1afamare p BY' o t, affirrnative e s t C 1 3 de] a BD I c o n c l u d i ] d e b —e1 Det secunda figura videsis Aristot., Anal. Priora, I, c. 5 (26b 34 CAP. 10. e x c l u 13; d sed i vide etiam lectionem variantem infra in hoc capitulo, 28a 9). a Infra, cap.
ad un. 82.
388
P
A
R
S
C A P .
10
missarum sit negativa, cum ex affirmativis numquam sequatur syllogistice conclusio negativa. 1 5 Secundo sciendum quod i n secunda fi g usitr universalis. a s e mNam p esi rmaior esset particularis, sive affirmativa maior p o posset r t medium e t primo affirmari particulariter vel negati sive o negativa, de superiori, q u et postea o universaliter d negari vel affirmari de inferiori ad illud superius; et tamen non sequeretur illud superius universaliter nec 20 particuhriter negari ab inferiori. Verbi gratia, cum hoc quod 'animal' particulariter affirmatur de 'substantia' e t universaliter negatur a 'lapide', non sequitur quod 'substantia' universaliter vel particulariter negetur a 'lapide'. Non enim sequitur 'aliqua substantia est mimal; nullus lapis est animal; igimr aliquis lapis non est substantia'. a s Similiter, ex hoc quod 'animal' particulariter negatur a csubstantia' et imiversaliter affirmatur de 'homine', non sequitur quod 'substantia' particulariter negamr ab 'homine'. Non enim sequitur 'aliqua substantia non est animal; omnis homo est animal; igitur aliquis homo non est substantia'. Et ratio quare m2ior in secunda figura non potest esse par- 30 ticularis, est quia unum inferius, puta a, potest particulariter negari a suo superiori, puta a b, et illud praedicaturn inferius, scilicet a, potest universaliter negari a c, quod est infeHus ad b, et universaliter affirmari de d, quod est etiam inferius ad b; et tamen illud superius, scilicet b, a nullo suo inferiori vere negatur, nec universaliter nec particulariter. Sicut 35 'animal' particulariter negatur a 'substantia' et universaliter negatur a 'lapide' et universaliter praedicatur de 'hornine', et tamen csubstantia' praedicatur de omnibus isás universaliter. Ex istis duobus sequitur quod in secunda figura non sunt nisi quatuor modi coniugationurn utiliurn, directe concludentium. N a m si 40 utraque praemissa sit negativa, possunt fieri quatuor combinationes per universale et particulare, sed quaelibet erit inutilis, quia semper oportet alteram praemissarum esse affirmativam. Si etiam utraque sit affirmativa, possunt fieri quatuor combinationes per universale et particulare, sed quaelibet erit inutilis, quia d i c tu m e s t 8 quod in secunda figura 45 16 s emper c3n. A C E V ' 1 6 - 1 7 oportet... s i t] m a i o r s emper debet esse A ' 1 8 om. C V ' 2 0 superius'l nec add. I n e t ] v el A ' 2 2 subst.] isto A ' , a ] de A ' 2 4 25 a n i m a n subst. trp . K 1, n o n c m. A '
3 0
32 praed.] pri m um D I ,, s c i l l puta C D
3
universaliter A rum A l E I
4 3
3 7
3
praed.] affi rmatur A
3 9
utraque] praemissarum add. C D
8Supra, 1in. 5-7.
E t ] i deo adj . B , i ta add. D I
negati ] scilicet adj . I duobus ] eti am A ' 4 5
e ri t] est I
3
3 4 1
3 1 d] b A '
pri m o a] de I
es t] i d e o A ' 3
5
v ere]
praemissa] praerttissa-
SYLLOGISMI E X PROPOSITIONIBUS D E INESSE
3
8
9
oportet alteram praemissarum esse negativam. Et ita habemus quatuor coniugationes mutiles. Si autem una sit affirmativa et alla negativa, aut igitur maior est affirmativa et minor negativa, vel e converso. Si primo modo, possunt fieri quamor combinationes per particulare et universale, 50quia aut utraque est universalis, et tunc habetur secundus modus utilis, scilicet C a m e s t r e s , negativa. universalis i n Aut utraque est particularis, et tunc est coniugatio q u o inutilis, quia d i c t u m e s t4 quod semper maior debet esse univerm Aut salis. a maior i o est universalis affirmativa et minor particularis negativa, 55et r tunc est quartus modus, scilicet B a r o c o. A u t maior est particue et sminor universalis, et tunc est coniugatio inutilis, quia d i c t u m laris tes t quod maior debet esse universalis. Si autem sit e converso, scilicet u nmaior i vest negativa et rninor affirmativa, adhuc possunt fieri quaquod e rcombinationes tuor s a l per particillare et universale. Quia aut utraque est i s 60universalis, et sic habetur primas modus secundae figurae, in quo maior a universalis est f fi negativa et minor universalis affirrnativa, scilicet C em A uat utraque est particul2ris, et tunc est coniugatio inutilis sr a r e. ,t pci ra o ter u vspa -ma saepius d i c t a m. A u t maior est universalis et minor e particularis, et habemr tertius modus, scilicet Fe s t i n o. A u t maior t 65est particularis et minor universalis, et sic est coniugatio inutilis, propter m causam s u p e r i u s dictarn. i Sic igitur patet quod cum non possint fieri nisi sexdecim combin nationes per istas quamor differentias 'universale-particulare', 'negativumo affirrnativum', duodecim sunt mutiles et quatuor tanturn utiles. Quarum r 70exempla sunt ista 'nullus lapis est animal; omnis homo est animal; igitur nullus homo est lapis'; 'ornnis homo est rationalis; nullus asinus est rationalis; igitur nullus asinus est homo'; 'nullus homo est lapis; quaedam substantia est lapis; igitur quaedam substantia non est homo'; 'ornnis homo est animal; quaedam substantia non est animal; igitur 75quaedam substantia non est homo'. 46 praemiss.] semper add. A q u a t u o r] oc to D 4 7 a u t ] sic B 4 8 v el ] aut A l i , es B 50 est] eri t B 5 1 Camestres] Campestres A , Cambestres A 'B D I K V " 5 2 partic.] negativa add. B 55 tunc ] sic I e s t ' ] habetur A D, om. V ' , , qadd. est u aV r' t, u tunc s ]] sic I 5 7 e c onv .] coniugatio A ' 5 8 est] sin A A s e add. 1 c uD n 6 d0 usec. s fi gurae] scilicet Cesare D 6 1 mi nor] est add. A 'B 6 2 coni.] combinatio B sarum K D 5 9i am A ',u superius t r, a Dq 6u 4e ]et] tunc add. D t e rt i u s ] quartus K Fe s ti n o ] ubi mai or est uni 63 saepiusl A r unegativa p a e t et m mi ] inor sparticularis versalis afi rmati v a add. D 6 5 sic] tunc B D 6 6 causam] rationem q r t B E Ko, om. I 6 9 Qu a ru m ] q u o ru m A D C I V ' 7 0 una] quae E unt i n B DI s u u p e ri nas ] saepius A a d d . istis quatuor modis : Cesare, Cambestres, Festino, Baroc o add. D F Gem. 7 0 - 7 5 nullus... h o m o ] e t B C K patent intuenti D 7 4 - 7 5 omnis... homo om. B I 5 6 m i n o 4 Supra, un. 16-17. r ]
390
P
A
R
S
C A P .
10
Exempla coniugationum inutilium sunt ista 'omnis homo est animal; onmis asinus est animal; igitur omnis asinus est homo'. E t est inutilis, quia cum praemissis stat quod nullus asinus est homo. Et hoc exemplum sufficit ad probandum quod ex omnibus affirmativis, qualitercumque combinentur per universale et particulare, non contingit 80 arguere in secunda figura, ex quo cum ambabus universalibus stat universalis negativa de eisdem extremis. Pro omnibus ex omnibus negativis sit illud exemplum 'nullum animal est albedo; nullus homo est albedo' e t stat quod 'omnis homo est animal'. E t sic habemus octo coniugationes Mutiles. Pro aliis quatuor sunt ista exempla 'quaedam 85 substantia non est animal; onmis homo est animal' et stat quod 'orrmis homo est substantia'; 'quaedam substanda est animal; nullus lapis est animal' et stat quod 'o/mis lapis est substantia'. Et ista eadem exempla sufficiant ad probandi.= quod 21ii duo, quorum uterque est ex una particulari affinnativa et particulari negativa, non valent. 9 0 Et est sciendmn quod praedicti quatuor modi ita tenent in tertninis accidentalibus sicut i n tenninis substantialibus 5 . h m refert ad nbonitatem o , nsyllogismi i h i an l termini sint substantiales an accidenp eet ideo tales, n i commutatio t u s unius praedicamenti in aliud vel quale quid in hoc aliquid vel e converso non facit fallaciam figurae dictionis nec 9 fallaciam accidentis in praedictis, dummodo aliae circumstantiae debite 5 observentur. Et ideo in talibus nulla est fallacia 'otrmis essentia divina intelligitur a me; nulla sapientia divina intelligitur a me; igitur nulla sapientia divina est essentia divina'; 'onmis intellectus divinus est principlum producendi Filium; nulla voluntas divina est principium pro- io 76 Ex empla] Sed praem. D s t m t om. A C V 4 ie st tam t a en BoI , m 78 cuma] e t D. j i praemissis] c ura hoc B D, om. I e s t ] s it A A 'E 7 9 e x om. A ' I A C D V ' 81 uni v .] affi rmativis K , affi rmativis add. A A 7 7 7 8 1 Carneo casibus contingit arguere ex orrunbus affirmativis i n secunda fi gura, videlicet guando medias termi i g i t u r . . . E 8 2 d e ] nas estq termi nasu(om. B ), isicut hi c a'orlaras h o m o ese Sortes; hoc al bura est Sortes; i gi tur hoc albura est c u m homo';o e t (Itern F)mguando terminas . praedicatus s urni tur c um signo universali, sicut hic 'aliquod al una A ' , B h o m o ; Sortea D es t omnis homo; i gi tur Sortes est albas'. E t probatur (patee F) uterque discursas est orarás e i s d e m I B (terminas D discretus I B ) ,p e r c onv , mi onem praemissarum, inferendo eandem conclusionem add. B F Grm . e(v. i nfra, x c ap. t 1 3r, un. e1-23) m, P r oi omni bus ] propos itionibas I e x ] autem B , eti am D , om. A C sonmibus' ] om. A B C D 8 3 i l l ud] i gi tur add. A 8 4 stat] c um hoc adj. D j quod] non adj. B I n acto] sex C 8 5 c oni .] combinationes B , et add. I s u n t ] ponantur D 8 6 homo] non add. d u o b uet] tamensadj. A ' 8 8 est] sit C , eadem om. A I 8 9 d u o ] m o d i c oni ugati onum add. D ji q u o rum acerque] quarum atraque A ' 9 0 affi rmativa om. C V ' 9 2 terminis om. C I 9 3 an"... sine] guando-. sunt I 9 4 c ommutati o] coniugatio A p ra e d . ] praedicati B V ' 9 5 nec l v e l A ' 97 est] pelanas adj.
9
8
nul l a'] non (p. div ina) D d i v i n a om. C V ' n u l l a ' ] non (p. div ina) D
100 v ol i mraq bonitas (etiam infra) I
5 Cf. supra, cap. 4, nota 3; et hic infra, un. 134-39.
SYLLOGISMI E X PROPOSMOND3US D E INESSE
391
ducendi i g i t u r nulla voluntas divina est intellectus divinus'; 'onmis voluntas divina est principium producendi Spiritum Sanctum; nullwn velle divinum est principium producendi Spiritum Sanctum; igitur nullum velle divinum est voluntas divina'; 'nullum veniens co105gnoscitur a me; Coriscus cognoscitur a me; igitur Coriscus non est vernens'; 'nulla differentia individinlis est realiter communicabilis; ornnis natura specifica est realiter communicabilis; igitur nulla natura specifica est realiter differentia Verumtamen si aliquis terminorum positorum in praedictis gismis vel in aliquo eorum includat aequivalenter aliquod syncategorema, quo expresso syllogismus non teneret quia non convenienter ordinaretur in modo et in figura, tunc taus syllogismus non valet. Sed hoc posset ita contingere in terminis substantialibus sicut in accidentalibus. Unde sic arguendo 'ornnis homo est risibilis; nulla humanitas est 115risibilis; ergo nulla hurnanitas est homo', non valet si li humanitas includat aequivalenter hoc syncategorema 'per se primo modo'. E t taus defectus posset hic assignari 'nullus homo est animal; omne risibile est animal; igitur nullum risibile est homo', scilicet per alicuius determinati syncategorematis inclusionem per aequivalentiam. 120 I d e o dicendum est quod sicut in prima figura, guando praemissae sunt dispositae in modo et in figura, non potest aliquis defectus plus assignari si omnes termini sint in genere accidentis, vel unus in genere substantiae et ahus in genere accidentis, (luan' si omnes essent in genere substantiae vel omnes in aliquo uno praedicamento, ita etiam in secunda 125figura non plus peccat discursus guando fi t in terminis accidentalibus praecise, vel ex uno termino substantiali et aliis accidentalibus sive e converso, quam si fieret in omnibus te n n i s substantialibus. Et ideo ubicumque servatur talis modus arguendi, est bonus syllogismus, nisi impediatur per aequivocationem vel per amphiboliam vel per compo13 ° minus est importans aliquam rem quae est plures res, cuiusmodi est s 102 produc .... Sanctum] produc ti v um Spiritus Sancti B D I 1 0 5 ni el ] te C 1 0 9 - 1 0 syllog. i aliquo] exemplis et i n aEquibus A ' 1 1 0 in om. B D 1 1 1 s y l l og.] syllogismi (etc. i n plurali nut mero) A ' 1 1 2 i n ' om. A A IB E I t a u s ] eiusmodi I, om. B 1 1 3 i n '] terminis add. A ', om. B C D i 114 Li nde_ arg.1 Tamen sic accipiendo I 1 1 6 E t] ideo add. B 1 1 7 hic] i bi A C V ' 1 1 8 homo] o si aliquis terminus aliquod syncategorema includat non est add. A ' 1 1 9 inc1.1 inclusi A, v el add. D I, per] eius add. D 1 2 1 i n ' Qm. A ' D I fi g u r a ] tamert add. A ' 1 2 2 v el ] e t (etiam i nfra, saepius) B n 123 omnes] termi ni add. A ' 1 2 4 omnes] essent add. D 1 2 6 s ubs t.... accid.] accidentali... substane tialibus A s i v e ] v el A l I 1 2 8 serv.] s umatur A ' a rg . ] quidquid add. I 1 2 9 p e r' om. B D p e r ' m osi. C V ' 1 3 0 accentum] accidens I e t
392
P
A
R
S
M - 1 CA P . 1 0
essentia divina, vel per aliquem talem defectum, cuiusmodi ita potest inveniri in terminis substantialibus sicut in accidentalibus et e converso. Et ideo P h i l o s o p h u s, i n libro Priorum13, ad probmdum aliquos modos coniugationum esse mutiles non tantum instat per terminos135 substantiales sed etiam per terminos accidentales, sicut per huiusmodi 'nigrum', 'corvus', 'currens', 'movens', 'animal' e t huiusmodi; et ideo omnes syllogismi aequivalent in terminis accidentalibus sicut essentiAlibus. Et ideo e r r a n t 7 qui volunt semper assignare fallaciam accidentis guando aliquid primo attribuitur rei subiectae et postea140 accidenti. Sic enim esset dicere quod hic esset fallacia accidentis 'omnis homo est animal; aliquod album est homo; igitur aliquod album est mimar ; et hic 'nullus homo est albus; omne calidurn est album; igitur nullurn calidum est homo'. Quod nullus diceret, nisi qui ignoraret ornnem modum arguendi. 1 4 5 Sciendum est etiarn quod illae regulae quae dictae sunt p r i u s 8 circa primarn figurarn, sunt etiam servandae circa sectmdam. E t ideo tot modis potest fallere discursus in secunda figura et propter eosdem defectus propter quos in prima. Intelligendum est quod sicut ex praemissis aliquando in prima fi - 150 gura sequuntur plures conclusiones, e t propter hoc ponuntur aliqui modi concludentes indirecte, ita est etiam aliquando in secunda figura. Unde ex praemissis utriusque syllogismi universalis sequuntur quatuor conclusiones, scilicet dure directe, videlicet universalis negativa e t sua subalterna, e t dure indirecte, scilicet conversa primae conclusionis185 universalis e t subalterna ipsius. E x praemissis autem syllogismorum particularium sequitur una conclusio sola, scilicet particularis negativa, quia illa non est convertibilis nec simpliciter nec per accidens. Sed ex praemissis de terminis transpositis e t propositionibus trmspositis non 132 cuitismodil qui A, defectus add. D, om. I • ita] necessario add. A 1 3 3 i n' om. CDI V " 1 3 7 corvas] corpus A , Coriscus E 1 3 8 - 3 9 accid. e s s e n t . ] substantialibus sicut i n accidentalibus el add. et e converso A ' 1 4 0 atta.] tri bui tur B C 1 4 1 eni m] dicere add. D I h i c ] haec A B es s et] est A l V " 142 aliquocill aliquid E 1 4 3 hi c ] similiter add. D ,; albus] asinus A , animal A ' o m n e ] aliquod A album] h o m o A , animal A ' ignoret C V '
1 4 4 nul l um om. A ' h o m o ] asinus A , al bum E q u i om. A D , i g n . ]
1 4 6 Sciendum] Sic ut A C V " p r i u s om. A l '
1 4 7 secundam] fi guram add. B D I
148 et] etiam B D 1 4 9 defectus] et add. CV ', om. B D p r i m a ] pri mo A ', fi gura add. A 1 5 0 est] etiam add. /V D, amena add. I, om. C V ' 1 5 3 univ .] in secunda fi gura add. D 1 5 4 directae] rectae B, directe concludentes I v i d e l l puta D, cm. C 1 5 5 duae] duas I 1 5 6 sub. ipsius] sua subalterna D 158 non] nec I l nec' om. I " s i mpl l per se D 1 5 9 de om. K t r a n s p . " om. I e t . . . trans p. 1 o m . A A ' C K V 4
6Aristot., Anal. Priora, I, c. 5 (27b 31-39). 35-40. 8 Supra, cap. 5.
7
Videsis supra, cap. 4, un.
SYLLOGISMI E X P ROP OS MONIE US D E INESSE
393
160sequitur aliqua conclusio in secunda figura, quia tunc praemissae enmt in tertia figura dispositae. [CAP. 11. DE REDUCTIONESIILLOGISMORUMSECUNDAEFIGURAE IN QUATUOR MODOS PRIMAE FIGURAE]
Notandum est quod syllogismi in secunda figura non sunt ex se apparentes, sed habent reduci in syllogismos primae figurae, et hoc per 5conversionem vel per impossibile. Per conversionem autem reducuntur tantum tres modi primi. Unde primus modus reducitur per solam conversionem maioris, quia conversa maiore fi t syllogismus in prima figura, sicut de se patet. Et patet talis modus arguendi et reductio per conversionem per illam regulan' 'quidlo quid sequitur ad consequens, sequitur ad antecedens'. Secundus modus reducitur per conversionem ininoris propositionis e t transpositionem propositionum et conversionem conclusionis. Ternus modus reducitur per solam conversionem maioris. Sed quartus modus non potest reduci per conversionem, quia si sua 15maior converteretur, praemissae disponerentur i n prima figura, sed maior esset particularis, e t ita per consequens non disponerentur i n modo; minor autem non potest converti, cum sit particularis negativa, quae non potest converti. Sed iste quartus modus, sicut quilibet alius, reducitur per impossibile. Unde iste quartus modus reducitur in primum 20modurn primae figurae arguendo e x contradictoria conclusionis e t maiore, inferendo contradictoriam minotis. U t si fiat tnlis syllogismus in quarto modo secundae figurae 'omnis homo est animal; quaedam substantia non est animal; igitur quaedam substantia non est homo' accipiatur contradictoria istius conclusionis 'quaedam substantia non est 25homo', quae est ista 'omnis substantia est homo', et arguatur sic 'omnis homo est animal; orrmis substantia est homo; igitur ornnis substantia est animal', quae est contradictoria primae minoris. Et tenet ormiis reductio 160 erunti essent C, erant V' CAP, 11 — 3 est om. AIC 4 hocl vel add. A' 6 Unde] unus AA' IV' , om. C 7 modus om• AIC V 4 rainorum add. C 1 2 propos. ter m i nor um per A 1 4 si Qm. B sua] sola BD, illa I 1 5 muy.] 8 add. B I primal secunda CV' , sed corr. V' 1 7 sit partici particulari I 1 9 linde- . red.] reducitur si enim i. q. tu. D 1! primuml quartum I 2 1 contradl oppositum AM), contradictionem I ', minoris] d sive e contradictoriam add. A' 2 4 contradi contradictio I 2 5 arguaturI cum eadem re aiore quae sprius add. D 2 6 homo'] substantia B 2 7 primae om. DI m inor isl quae erat prius add. D om ni s red.] ista inductio A' , omnis deductio I. per impossibile add. BD e ] v e
394
PARS B I - 1 CA P . 1 1
per istarn regulam copposittun consequentis non stat mrn antecedente, igitur consequentia bona'. Unde si talis syllogismus non valeret, tunc oppositum conclusionis staret cum praemissis. Sed hoc est falsum, quia 30 tunc possent praemissae esse verae et tamen oppositum conclusionis simul esset verum; et per consequens oppositum conclusionis et una praernissarum non inferrent oppositum alterius praemissarum, quia oppositum staret. Et ita universaliter, guando ex opposito conclusionis cuxn altera praemissarum infertur oppositum alterius praemissae, semper est bonus 35 discursus per hanc regulara. 'oppositum consequentis non stat cum antecedente, igitur consequentia bona'. Similiter primus modus secundae figurae reducitur i n secundtml modum primae figurae, arguendo ex contraria conclusionis, quae est universalis affirmativa, et ponendo eam loco minoHs, et maiore nega- 40 tiva, qua prius, inferendo contrariam minoris, quae erit universalis negativa. Secundus modus reducitur i n primum modum primae figurae, arguendo ex eadem maiore qua prius et contraria conclusionis, quae erit universalis affirmativa, inferendo contrariam minoris, quae erit univer- 45 salis affirmativa. Tertius modus reducitur in secundum modum primae figurae, arguendo ex eadem malore et contradictoria conclusionis, inferendo contradictoriam minoris. Sic igitur omnis syllogismus secundae figurae reducitur i n syllo- so gismos primae figurae, scilicet in duos primos modos, arguendo semper ex maiore qua prius et contraria vel contradictoria conclusionis, inferendo contrariam vel contradictoriam minoris, semper virtute istius regulae 'repugnans conclusionis non stat cum antecedente, igitur prima 55 consequentia bona' 1• Unde sciendum est quod numquam valet syllogismus in secunda 30 c o n a ] consequentis I
3
2
esset] esse A ', om. D
3
3
i nferrent] i nferret A 'B D V ", i nfert
praern.] praemissae B , om. D 3 4 Et... tmi v .] Univ ers aliter autem ita esset A i t a ] per consequens D ;I altera] una D 3 6 disc.] syllogismus A ' 3 7 coxis.] conclusio 1 3 8 secundum] p ri m u m A ', om. c r v , quae A B I erri ] est B E 4 1 - 4 2 negat.1 v el affi rmativa add. A 4 4 q u a ] t i m e B 4 4 - 4 8 qua._ 3 9 malore om. (h o m ) I 4 4 - 4 5 quae... affi rm. onz. A ' 4 5 eri t] est A n3 4 5 - 4 6 uni v .] negativa c o n vel add. A C 4 7 - 4 8 Tertius ... c o n a om. A ' 4 9 mi nori s ] conclusionis m a i o r i s I 5 0 orrmis] t r . ] omnes c o (etc. n t in plurali num.) B D 5 2 ex] eadem add. D e t ] v el C V ' 5 4 c onc i.] conclusioni A CK V ', r a d i consequentis c o n s e q u e n t i Gens. 5 4 - 5 5 i gi tur... bona om. A ' 5 5 coxis] conclusio 1, es t cadd.t B D, o non r est add. I 5 6 est om. C1 v a l e t ] est bonus A ' i a B Cod. D hic notat in margine: "Regula non valer". 3 9 4 4
SYLLOGISM1 EX PROPOSMONDEJS DE 1NESSE
3
9
5
figura nisi possit reduci in syllogismum primae figurae vel per conversionem vel per impossibile. E t propter hoc dicturn est p r i u s 2 quod ornnis syllogismus regulatur per dici de omni vel de nullo, imme60diate vel mediate.
[CAP. 12. DE SYLLOGISMO EX OBLIQUIS IN SECUNDA FIGURA]
Ex istis, et dictis p r i u s 1, potest patere guando syllogismus ex ()Miquis valet in secunda figura. Primo, quia si utraque praemissarum sit de obliquo a parte subiecti, sequitur conclusio de recto, sic 'nullum 5equurn videt asinus; omnem hominem videt asinus; igitur nallus homo est equus'. Similiter sequitur 'cuiuslibet hominis est asinus; nullius rudibilis est asinus; igitur nullum rudibile est homo'. Similiter, si utraque praemissarum habeat praedicatum obliquum, sequitur conclusio de recto, sic 'nullus asinus est horninis; orrmis bos est io hominis; igitur nullus bos est asinus'. Similiter, si maior afirmativa sit in recto et minor habens subiecturn obliquum, sequitur conclusio habens subiectmn obliquum, sic 'onmis asinus est animal; nullius hominis est animal; igitur nnlìius hominis est asinus'. 15 S i m i l i t e r , si nuior sit de recto et minor negativa, habens praedicaturn obliquum, sequitur conclusio habens praedicatum obliquum, sic lonmis homo est animal; nullus asinus est anirnalis; igitur nullus asinus est hominis'. Similiter, si rnaior sit negativa, habens subiectum obliquurn, e t 20minor de recto, sequitur conclusio habens praedicatum obliquum, sic hominem videt asinus; °rime rudibile est asinus; igitur nullum mdibile videt hominem'. Similiter, si maior sit negativa, habens praedicatum obliquwn, et 59 r egul l reducitur A : ve!] dici add. D CAP. 12. - 2 et] etiam AAIEV 6 equus] 4 asinus A ' 6 - 7 rudibilis... mclibile DEF Geni., r i s i b i l i s alii 9 sic] sicut C 11 in] ,de eA't :'i habeas] a m habet B 1 2 sequitur... obl. om. Al I s i c ] sicut C 1 4 asinus] quae est conclusio habeas a d subiectum d . obliquum (v. Im. 12) add. A 1 5 sit] affirrnativa add. D de] in A' 1 7 omnis] nullus C A', » nullus o m . A' 1 9 - 2 4 Similiter... obliquum] Similiter si maior sit negativa habens subiecnma o obliquum m . A' 2 3 praed.] subiecnun K B 2Supra cap. 2, un. 32-33. 3 q u - 1 Supra, i CAP. 12. cap. 9. a o m .
396
P
A
R
S
1 n -1 CA P . 1 3
minor de recto, sequitur conclusio habens subiectutn obliquum. Unde bene sequimr ' 1111 igitur nullurn 1 1 1 mdibile . videt homo'. In aliis casibus non sequitur conclusio. 1 S Praedicta patere possunt convertendo propositiones et reducendo in h o m primam figuram vel arguendo ex opposito. o v i d e t [CAP. 13. QUOMODOALIQUANDO EX OMNIBUSAFFIRMATIVIS a s i INSECUNDAFIGURAESTBONUMARGUMENTUM] m m r , Quamvis dicturn sit s u p e r i u s l quod ex affirmativis non cono tingit arguere in secunda figura, tamen ab illa regula generali sunt duo m casus excipiendi. Primus est, si medius terminus sit terminus discretos: n tunc enim ex duabus affirmativis contingit inferre conclusionem affire mativam; sicut bene sequitur 'ornnis homo est Sortes; Plato est Sortes; r u igitur Plato est homo'. Et potest taus syllogismus probari, quia conversis d i propositionibus erit syllogismus expositorius in tertia figura. b i Secundus casus est guando terminus medius sumitur cum signo l e universali: tunc enim semper contingit inferre conclusionem affirmatie vam in qua maior extremitas praedicatur de minores. Bene enim sequitur s 'omnis homo est omne risibile; Sortes est ornne risibile; igitur Sortes t est homo'. Iste autem discursus probatur per hoc quod semper taus a propositio rnator convertitur i n unam universalem affirmativam, qua s conversione facta patet quod discursus est in prima figura, regulatus per i dici de orrmi. Bene enim sequitur 'aliquis homo est omne animal, igitur n omne animal est homo'. Et ita talis discursus est bonus in secunda fi u gura 'omne musicum est ornnis homo; Sortes est omnis homo vel Sortes s est homo; igitur Sortes est musicus'. Nam conversa ista malore 'omne ;musicum est orrmis homo' i n istam 'orrmis homo est musicus' syllo2A-25 Unde... sequ.] sic D 2 5 - 2 6 rudi bi l e... rudi bi l e] risibile... risibile A l I V "
2 7
Praed.]
Per praem. A I C 2 8 v el ] e t A 1 CAP. 13. - 4 secunda] p ri m a l 6 eniml v ero B, om. A ' 8 probari ] regulan i A 'I , et regulan 13 add. CiV 14 est] omni s 4 add.1 A1El prob.1 regularon A ' • semper om. A 15 unam] H l = I. om. D 1 6 est] eri t B D E re g u l l c1 o n et regul atur C V " 1 7 aliquis] onmi s A B I 18 i ta] i deo A l B D E 1 9 v e n h o m o om. A ' E v 3e r 1 19-20 Sortes s i s 2 e s t ' ] o m . c o CAP. 13. 1 K n v 2 Amanuensis 1 codicis D hic notat in margine: "Haec probatio non concludit nee r cessario". s i S u p r o a , d c a e 1
25
5
10
15
20
SYLLOGISMIEXPROPOSITIONIBUSDEINESSE
3
9
7
gismus regulabitur per dici de orrmi in prima figura, sic arguendo 'ornnis homo est musicus; Sortes est homo; igitur Sortes est musicus'. Et est sciendum quod in duobus praedictis casibus non solurn con25tingit arguere ex affirmativis universalibus, sed etiam contingit arguere ex omnibus affirmativis particuhribus. Et eodem modo probantur syllogismi tales ex particularibus sicut ex universalibus. Et ideo tales regulae generales 'ex particularibus nihil sequitur', 'oportet alteram praemissartun in secunda figura esse negativam' intel30ligendae sunt: quod non semper contingit arguere ex particularibus nec semper ex affirmativis. Tamen in praedictis casibus contingit arguere tara ex particularibus quam ex affirmativis. Et tenet tnlis discursus non gratia materiae sed gratia form2e, quia in ornni materia, observato quod medias terrainus sit terminus discretus vel sumptus cura signo universali 35i n maiori, discursus erit bonus.
[CAP. 14. DE SYLLOGISMISFACTIS IN TERTIA FIGURA ETSUFFICIENTIA MODORUM]
Post haec videndum est quomodo in tertia figura fi t syllogismus 1. Est autem primo sciendum quod in tertia figura numquam potest con5cludi conclusio universalis. Quod enim universalis affirmativa non possit concludi in tertia figura, patet, nam duo superiora, ordinata secund= superius et inferius, possunt universaliter praedicari de eodem contento; igitur ex hoc quod aliqua praedicantur universaliter de eodem contento, non potest haberi quod unum praedicatur universaliter de reliquo. Quod etiam universalis negativa non possit concludi, patet, nam de eodem subiecto potest unum ordLnatorum secundum superius e t inferius universaliter negari et reliquum u m -animali uráversaliter negatur lapis et universaliter affirmatur substantia, v etamen r s a l lapis i t e ret a f fi r se mhabent a r i secundum . et substantia superius et inferius; S iex talibus c upraemissis t igitur numquam potest concludi unum extrem= d e negari a reliquo. universaliter 33 in omni] in eo A, illo eum I 1, materia] dio modo add. C, add. mg. 11 M vel]4 terminus i o b scommunis e r v a tadd. o ] A o3 b5 smaiorij e r naaiore v a nK t u r A 14. - 3 hace] hoe AE , fi t] sit INP CAP. aliquo1D 51 0 e Quod] n i m Et A ] ,, etiam] enim A' 14 Lamen] e o cuna n c s l e uc . s] sieut i o AA' BE a d j . D CAP. 14. - 1 Arista., Anal. Priora, 1 1 a f f u m . o m .
1 1 sec.] per D
1 2 del hoe termino add. A
I, c. 6 (28a 10 - 29a 18).
398
PARS 111-1 CA P . 1 4
Secundo sciendum est quod in tertia figura semper debet minor esse affirmativa, ita quod nullo modo potest esse negativa. Et ratio est ista: quia de eodem potest primo aliquod superius praedicari universaliter et postea inferius removeri universaliter, e t tamen ex hoc 20 non potest concludi superius removeri ab inferiori nec universaliter nec particulariter. Unde animal praedicatur de homine universaliter et asinus removetur ab homine universaliter, et tamen animal non negatur ab homine nec universaliter nec particulariter. Ex praedictis et duobus principiis communibus omni figurae, quo- as rum tmum est quod 'semper altera praemissarum debet esse universalis vel singularis' et aliud quod 'altera praemissarum debet esse affirmativa' sequitur quod non sunt nisi sex modi utiles in tertia figura. Nam sicut in aliis figuris per istas quatuor differentias 'universale-particulare', 'affirmativarn-negativum' possunt fieri tantum sexdecim combinationes, 30 scilicet octo, in quibus semper utraque praemissarum est negativa vel utraque est particularis; restant igitur aliae. Quia si utraque sit tmiversalis et altera affirmativa, aut utraque est affirmativa, et habetur primus modus. Aut maior est negativa et minor afirmativa, ethabetur secundus modus; aut e converso, et est modus peccans contra principium pro- 35 prium istius figurae. Si autem non utraque praeraissarum sit universalis sed altera, tunc aut maior est universalis et minor particularis vel e converso. Si primo modo, aut maior est affu-mativa et minor negativa, et non valet, sicut patet; aut e converso, et habetur sextus modus; aut utraque est affIrmativa, et habetur quartus modus. Si autem maior sit 40 particularis et minor universalis, aut utraque est affirmativa, et est tertius modus; aut maior est negativa et minor affirmativa, et est quintus modus; aut maior est afirmativa et minor negativa, et non valet, quia peccat contra principium proprium istius figurae. 17 Sec.] sed A ' 1 9 pri mo om. A C1 V 4 2 AC 1V a b ] 25 et] etiarn o ugati n onum m add. i 4di] c oni D s i c u t om. A C1 , .fi 1, rorn. ,7 4scil. d ea3 o 0dc t dao f ont. mcum . loe. ] 31 C q u i b u s ] ornnibus I e s t ] eri t A ' 3 2 est cm. A A A e ' Cess sunt miles add. Gem. i g i t u r] quatuor add. I a l i a e l octo add. A , orto videlicet add. Gens. U sis] est 1 partic.] 3 maior 2 a . - CK 2Geni. A 4 A C D,Votn.72dB 3 d4 g l i ai t u vrnativa e 4 ,1 m H i nnHCo lGem., re a negativa alii 3 5 m odus ' om. 3 6 istius] Li ti A A I D V r g n a] t i v a sn D i E e 4 altera] • p tantum r a e m . B D oH aut] r enim n . add. B Cv e l I] autV A ' 3 8 - 4 4 Si... fi gurae] es habetur sextus modus. 37 add. vc e gs4 . er I ze C s m d o e F ut utraque A est affi rmativa es mi nar negativa, es non vales, sicut patet. A u t e converso, et habetur modus t m ]nu r ciG me s . utilis. A est affi rmativa et habetur tertius modus. A ut majos est negativa es mi nor affirmativa es Au t utraque .,s e x habeturl qui ntus modus . A u t mai or es mi nor, es non valet, quia peccat c ontra pri nc i pi wn pm pri um Liti ,a A f fi I r mC a figurae A ' 3 9 4 0 a l . o ff sV t i i v "a -cm. B g4 0 - 4 3 Si... aut] mai or est negativa et mi nor affi rmativ a es habetur qui nti l n a l n . ] oo d mes A i s r am u .sm i n o r ssmiversalis. m i o sit r affi rmativ s a eti maitor particulaHs es m i n o r universalis Sed a si utraque .partindaris a 4 0 habetur modus. Si autem D 4 3 est c m A A 'B E 1 e t t ] ttrac add. D n o n ] ni hi l A pm a tertius ri n h e t u r to ia cbr ] g r a um lu aa a r sr i] s o i e s 1
SYLLOGISMI E X PROPOSITIONIBUS D E INESSE
3
9
9
45 E x e m p l a praedictorurn possunt esse ista: 'ormns homo est animal; orrmis homo est substantia; igitur aliqua substantia est animar; 'nullus homo est asinus; onmis homo est animal; igitur quoddatn animal non est asinus'; 'quidam homo est animal; = m i s homo est substantia; igitur quaedarn substantia est animar; 'omnis homo est animal; quidam so homo est substantia; igitur quaedam substantia est animar; 'aliquis homo non est asinus; omnis homo est animal; igitur quoddam animal non est asinus'; 'nullus homo est asinus; quidarn homo est animal; igitur quoddam animal non est asinus'. Sciendum est etiarn quod praedicá modi ita tenent in terminis accissdentnlibus quibuscumque sicut in terminis substantinlibus 2 . U n d e suntt boni a l'nullus e s homo est ens per accidens; aliquis homo est syllogismi homo albus; igitur aliquis homo albus non est ens per accidens'; 'nullus homo distinguitur secundum rationem ab homine; aliquis homo est homo albus; igitur homo albus non distinguitur seamdum rationem ab 60hornine'; 'nulla essenáa divina distinguitur secundurn rationem ab essenda divina; essentia divina est sapientia divina; igitur sapientia divina non distinguitur secundum rationem ab essentia divina'; 'onmis intellectus speculativus informatur habitu speculativo; intellectus speculativus est intellectus practicus; igitur intellectus practicus informatur 65habitu speculativo'. Verumtamen in quibusdam praedictis potest assignari fallada aequivocationis; sed hoc non obstat quin ita teneat forma syllogistica in terminis accidentalibus sicut in terrninis substantialibus, quia taus defectus, scilicet aequivocatio, potest contingere guando termini sunt substantiales. 70 Et ideo si de praedictis vel aliquo consimili inveniatur in aliquo auctore quod praemissae sunt verae et conclusio falsa, auctoritates sunt glossandae: vel quod loquuntur aequivoce vel non de virtute sermonis. Unde guando arguitur sic 'nullus homo distinguitur ratione ab homine; homo est homo albus; igitur homo albus non distinguitur ratione ab homine', 45 possurtt... ista] sufficienter patent i ntuenti sic D F Getn. 4 5 - 5 3 oil:mis— asinus ont. D 46 aliqua] quaedam C i animal] et est Darapti add. A ' 4 8 asinus] e t est Felapton add. A ' 4 9 ani mal '] et est Disamis add. A ' 4 9 - 5 0 omnis a n i m a l om. A C I V 4 5 simiEter 0 a n Ci m5 1a est l ] animal] non est asinus C 5 2 asinusl] et est Bocardo add. A ' i aliquis] praeln. t e s t A ' b oem o D a t i s i 2 59 i g i tu r] aliquis add. A C I ,, sec a d d . 1 ,62r di a vti na . ] om. r aC Vt ' i o6 n3 e i n fl est i nformatus I 6 9 aequiv .] aequivocationis el add. non A ', i ta n o n A B E V add. 7 0 al i quol l m o d o add. A !, c o m . ] s i mi l i A a E q u o auc.] aEquibus auctoribus A ', aliqua c4 t LIC d auctoritate I 7 1 s untl ] sint D I ,, auc t.] auctores B 7 2 non] aequivoce add. d e om. C V ' ,d . Io m . 5 2 Vide supra, cap. 4, notam 3 et cap. 10, notas 5 et 6. I 3 6 1 n d i v i n o a ' ] n D e
400
P
A
R
5
I11-1 CA P . 1 4
conclusio potest distingui, eo quod li homo albus potest supponere per- 75 sonaliter et significative, et tunc est discursus bonus et conclusio vera; vel potest supponere rnaterialiter vel simpliciter, et tunc syllogismus non valet, propter hoc quod unus terminus aequivoce accipitur in una praemissa et in conclusione. Et sicut dictmn est de ista, ita potest de multis aliis consimiliter dici. 8 0 Notandum est etiam quod regulae datae de prima figura et secunda sunt etiam servandae in tenia S . E t homo 'omnis p r est o panimal; t e r tantum homo est risibilis; igitur tantum risibile et ita est de aliis. h est o animal', c i Notandum s t eest etiam quod sicut in prima figura aliqui modi conclu- 85 d i indirecte, dunt s c ita u etiam r sin tertia figura. Nam quilibet modus affirmativus u sconcludit duas conclusiones, scilicet imam directarn et suam conn versam, modi o autemnnegativi concludunt tantum unam, quia particularis v negativa anon convertitur. l e t Sciendtml est etiam quod omnes syllogismi tertiae figurae redu- 90 cuntur in primam figuram, vel per conversionem vel per impossibile. Unde primus modus reducitur in tertiurn primae per conversionem minoris. Secundus reducitur i n quartum modum per conversionem minoris. Tenias reducitur in tertium per conversionem maioris et transpositionem propositionum et conversionem conclusionis. Quartus re- 95 ducitur per conversionem minoris. Sextus reducitur per conversionem minoris. Sed quintus modus non potest reduci per conversionem, quia non est in eo aliqua propositio convertibilis nisi universalis afirmativa, quae non convertitur nisi in particularem, et tunc in syllogismo in prima figura utraque praemissa esset particularis; quod non est verum. E t ideo iste modus reducitur praecise per impossibile, sicut etiam omnes alii per impossibile reducuntur. Unde sciendum quod quilibet syllogismus factus in tertia figura reducitur in primam figuram, arguendo ex 76 e t '] v el A C I V c . 1A ' B 7 8 - 7 9 praem .] praemissarum D 7 9 e t i n ] c u re I I i ota] istis A , nallus 4A d i i ns om. o g c una.] consimilibus A 8 1 - 8 4 Notandurn... ahi s om. K 8 1 est om. B C I isto B Is y8 l0 l aliis i s m u s 82 eti am] hi c A ', om. A FI non] ni hi l A 8 3 ris ib.] animal I 8 5 est om. B C 8 6 etiarn] et I, B est adj.D A ' 1, fi gura om. A I D 8 9 non c onv .] n o n est convertibilis B D, nec est convertibilis adj. 92 modus] tertiae c o nfi gurae add. o m . B t e rt i u m ] modurn add. A ' p r i m a r ] fi gurae add. A ' 9 3 m o c AiA . dum om. 1 94-95 ]trans p.] t e rm i n o ru rn v e l add. A C V B D E9e 5 4 e t om.] (hom.) C I 9 7 quintos ] tertius I 9 9 i n '] per B 1 0 0 praemissa] 96-97 Sextos... rninoris 9 4es p r a d j . praemissarum A I D I 1 0 1 iste... red.] i i i modi reduc uraur B iA nt C V a ]4 8d Cf. cap. a 9 5 supra, 9 5. 6 j . rd e d . A CB o m . D V C V 7 4 4
SYLLOGISMI EX PROPOSITIONIBUS DE INESSE
401
opposito contradictorie conclusionis e t minore, inferendo oppositmn lOscontradictorie maioris. Et tenet talis reductio per istam regulan' 'oppositum conclusionis non stat cum antecedente, igitur consequentia bona'. Sciendum est tamen quod si in quinto modo maior esset singularis, posset reduci per conversionem minoris. Verurntamen taus syllogismus non plus deberet poni in isto quinto modo quam in secundo, propter ilo hoc quod singnlaris non plus convenit cum particulari quatn cum universali sed minus.
[CAP. 15. DE SYLLOGISMIS EX OBLIQUIS I N TERTIA FIGURA]
Quantum ad syllogismos ex obliquis in tenia figura est sciendum quod in primo modo posstmt fieri octo combinationes: quia aut utraque praemissarum est de obliquo aut altera. Si utraque, aut obliquitas est a 5parte subiecti in utraque aut a parte praedicati in utraque, aut a parte subiecti in maiore et a parte praedicati in min . omaiore in r e , eta a uparte t subiecti a in minore. Si primo modo, syllogismus p avalet: non r non t eemm .p s re q hominis aest u eileo; t du igitur r i c leoa estt asinus i vel leo est asini'. Si secundo modo, ' c valet, non u i uquia s non l i sequitur 'omnis asinus est Sortis; omnis asinus est b e t igitur Plato est Sortes vel Sortis'. Tamen si conclusio resolvatur Platonis; h 'aliquid, sic o mquod i est Platonis, est Sortis', est consequentia bona. Si n i modo, tertio s non sequitur, sicut non sequitur formaliter 'omnem hoe rninem videt s asinus; °milis homo videt bovem; igitur bovem videt ts asinus t vel est asinus'. Si altera praemissarum sit de obliquo, aut maior a minor. aut s Si i maior, aut habet praedicatum obliquum, e t tunc bene ntenet; sicut u sequitur s 'orrinis asinus est hominis; omnis asinus est animal; ; igitur aliquod animal est hominis'; aut habet subiecturn obliquum, et c u i 104 contrad. om. Al D I e t ] eadem add. D m i nor e] minoris A' , qua prius add. D 1 0 5 tenet] utunc A' sr eg.] tenet l oca A' 1 0 6 conci.] consequentis I c o n i . ] est add. BD 1 0 7 lamen] etiam iAIC , inbom. AAleI qui nto] sexto K 1 0 9 rito] primo 1, om. A' , syllogismo add. A '1 quinto] primo A' t110 cum] tali I 1 1 1 minusl de syllogismis autem ex obliquis in tema figura postea est dicendurn add. A CAP. 15. - 2 tenia] secunda I es t] primo add. A' 3 octo] Tanque 1 4 est'] cadit ; , a] ex CD 6 minore] muore A' 7 minore] aut e converso add. B 9 leo.., leo] equus... equus D vel... asini om. D 1 1 vel Sortis om. ABC V' 1 2 sic] sicut i g i m r add. D U coni.] conclusio I H Si] sed B 1 3 - 1 4 hominem] bovem A 1 4 asinas] vel est asinus add. A' 1 4 - 1 5 bovem... asinusl] bos... asinum BD 1 5 asinus 1 Casinos V ] a s iV'n)i viclet 4 (equus A asinum , (hominem S i V') vel est asinus (homo V') add. I, add. mg. V' 1 6 ate' om. CV' H )q udeaaliquo obl.] r t o vm i d o d o , n t e o n vOCXHAM, a s a SUMMA l LOGICAE e t 2 6 i( n s e q u i t u mr
402
PARS III- 1 CAP. 15
valet; sicut bene sequitur 'cuiuslibet hominis est asinus; ortmis homo est animal; igitur alicuius animalis est asinus'. Si autem minor sit de obli- 20 quo, aut de praedicato obliquo, et valet; sicut bene sequitur 'ornnis asinus est animal; omnis asinus est hominis; igitur hominis est animal'. Aut est de subiecto obliquo, et sequitur conclusio de praedicato obliquo; sicut bene sequitur cortmis homo est animal; aliquern hominem videt asinus; igitur aliquis asinus videt animal'. 2 5 Praedictae combinationes possunt fieri Orca seomdum modum. Primo modo sequimr conclusio in recto, sic ‘millius hominis est asinus; cuiuslibet hominis est leo; igitur aliquis leo non est asinus'. Secundo etiam modo sequitur conclusio in recto 'nullus asinus est Sortis; omnis asinus est Platonis; igitur Plato non est Sortes'. Sed tertio modo non 30 valet; non enim sequitur ' M videt I Lmdibile; = igitur mdibile non videt asinum vel non est asinus'. Si hquarto o m i nnon e sequitur; m modo, sicut non sequitur 'nullus homo videt asivnurn;i omnem d ehominem t videt rudibile; igitur aliquod mdibile non a videt sasinurn i vel n non u est asinus'. Quinto modo tenet, narn sequitur 35 s'nullus ; asinus est hominis; omnis asinus est animal; igitur aliquod aniomal non r estahominis'. n Sexto modo tenet, sicut patet. Septimo modo non tenet; i s non enim valet 'nullus asinus est bos; oranis asinus est homih igitur oalicuius horninis non est bos'. Octavo modo non valet; non Iris; m sequitur o 'nullus homo est asinus; aliquem horninem videt bos; 40 enim igitur aliquis bos non videt asinum'. Per praedictum modum potest leviter sciri guando syllogismus ex ()Miquis valet in aliis modis terriae figurae et guando non. Ultimo, pro tota ista parte de syllogismis et pro sequentibus est sciendum quod numquam refert ponere indefmitam pro particulari vel e 45 converso guando termini supponunt personaliter et significative, quia si termini tara particularis quam indefmitae supponant personaliter, generaliter - sine instantia - partioll2ris et i n d e fi 20 animali] hornittis ! ! minor] rnaior ABC K 2 1 aut] est adj. i g i t u r est adj. D II sicut... n i t asic Dc 2o2 nigitur] v eomnis r tadd. u BnI t u r . sequ.] etiam I e s add. t ' ] D a 2s 7i nsicuom. s AB 2 8 aliquis om. C V' 2 9 i n] de BD 3 0 Sortes] Sortis BK non om. A' 3 1 non] nec I hom o] non adj. C 3 2 rudibile.... ruclibile] risibile... a Sed] d j si DI;, . I risibile (etiam 2 4 lín. 34) A' v e l non] nec CI S i ] sed A' 3 3 nullus] omnis AC V 4 Q 4 mom.a A'al 3i 5q_vel u non] o d12eC I, tenet] etiam non tenet K n a m sequ. om. K 3 6 nullus,.. s m. 13i1 non hominis] s e nullius q hominis u est.asinus] CV' anim al] azámalis I 3 7 non s. y ' , om. AIC K hom i ni s] horno I m odo' ] non add. s i c D 3 9 non' om. K m o d o ] patee quod ladd. B 4 0 aliquem] manera AC B V C 4 indeterminatam I 64 6 guando] quibus I 4 7 pers.] particulariter I 4 8 sine inst.] est verum 2 4 numquam cet o reperitur m instantiabquin D 2 . ] p r
SYLLOGISMI E X P ROP OS MONIB US D E INESSE
4
0
3
[CAP. 16. DE SYLLOGISMISEXPOSITORILS IN TERTIA FIGURA]
Praeter praedictos syllogismos fiunt syllogismi expositorii, de quibus est nunc dicendum Unde sciendum est quod syllogismus expositorius est qui est ex 5duabus praemissis singularibus, dispositis i n tenia figura, quae Lamen possunt inferre conclusionem tam singularem quam particularem seu indefinitam sed non universalem, sicut nec duae universales in tertia figura possunt inferre universalem. Sed intelligendum est quod ad propositionem singulnrem, quae io debet esse in syllogismo expositorio, requiritur quod subiectum supponat pro aliquo quod non est plures res quaecumque, nec est idem realiter cum aliquo quod est plures res, sive relativae sive absolutae, et praecise pro uno tali. Si autem subiectum, sive sit pronomen demonstrativurn sive nomen proprium sive pronomen demonstrativum sunaptum cum aliquo 15termino addito, supponat pro aliquo quod quamvis sit unicum et simplex et unum numero et singularissirnum et tamen est plures res, non tenet consequentia per rationem syllogismi expositorii. Cuius ratio est, quia sicut guando terminus subiectus est communis non valet consequentia arguendo ex particularibus, propter hoc quod terminus supponit 2 0 alio, ita guando illud quod demonstratur est plures res, poterit una prop positio verifican i pro una illarum rerum et alia pro alia, et per conser quens non contingit inferre praedicatum primae propositionis de praeo dicato secundae. Unde sicut non sequitur 'homo est Sortes; homo est d5Plato; ergo Plato est Sortes', ita si haec humanitas una numero esset 2 i Sortes et Plato, et sirnul cuna hoc Sortes et Plato essent piares homines, v non sequeretur 'haec humanitas est Sortes; haec humanitas est Plato; e igitur Plato est Sortes'. Et hoc quia haec propositio 'haec humanitas est r Plato' verificaretur quia Plato est Plato, et haec propositio 'haec humas i CAP. 16. - 2 syllogi modos A' 4 qui est] syllogismus expositorius A' 5 praem.1 pros positionibus A 6 seu] quam A, vel A' 1 1 realiter cnn. BD 1 3 sulai.] syllogisnaus 1 1 I 1 5 addito] sive add. e t add. I ur ticum corr. in univocum I 1 6 sing.] singulare e quodcumque 1 d AI et es Qm. m .AA' ] 1 7 tenet] asta add. c o l a s . ] concitan° el add. arguendo I 2 0 ita una] in uno t I p r o ] de AC IV i Sor 4 I et I Platonis a l i aK ] 2 9 quia] quod BC a l i o t e l 16. - 1 De synogismo expositorio iam sermo erat supra, Parte II, c. 27, a a dCAP. d 1M.65-133. u . n po ra a
404
P
A
R
S
11I-1 CA P . 1 6
nitas est Sortes' verificaretur quia Sortes est Sortes, et propter hoc haec 30 hurnanitas est tam Sortes guara Plato. Ex isto patet piare iste syllogismus non est expositorius laec essentia est Pater; haec essentia est Filius; igitur Filius est Pater', quia scilicet haec essentia est plures personae distinctae. Similiter iste syllogismus non est expositorius 'hic Pater est essentia; hic Pater non est Filius; igitur 35 Filius non est essentia'; et hoc quia Pater est realiter divina essentia, quae est tres personae distinctae realiter. Est tarnen sciendum quod aliquando taus modus arguendi tenet de illis tenninis, quamvis non per virtutem syllogismi expositorii sed per aliam rationem, de qua tactum est p r i u s 2 . 4 0 Est igitur dicendum quod syllogismus expositorius est guando arguitur ex duabus singularibus i n tertia figura, quarum singularium subiectum supponit pro aliquo uno numero quod non est plures res, nec est idem realiterC11111aliquo quod est plures res. Et quia in creaturis nulla una res numero est plures res realiter quaecumque, ideo generaliter 45 guando arguitur ex propositionibus singularibus praedicto modo, fi t syllogismus expositorius, hoc addito quod minor sit affirrnativa. Quia si minor sit negativa, non valet syllogismus; sicut non sequitur Sortes est animal; Sortes non est Plato; igitur Plato non est animal'; et propter eandem rationem propter quam dictum est quod minor in tenia figura 50 non potest esse negativa. Sed si minor sit affirmativa, sive maior sit affirmativa sive negativa, semper est bonus syllogismus. Unde orrmes tales syllogismi sunt boni Sortes non est aggregatum per acc-idens; Sortes est homo albus; igitur homo albus non est aggregatum per accidens', si termini supponant semper personaliter et significative. Similiter 55 sequitur Sortes non distinguitur a Sorte; Sortes est Sortes albus; igitur Sortes albus non distinguitur a Sorte'; 'Coriscus cognoscitur a te; Coriscus est veniens; igitur veniens cognoscitur a te'; Sortes est alter a veniente; Sortes est veniens; igitur veniens est alter a veniente'; l o c est Sortes; - demonstrando quoddam singulare, ita tamen quod sit unum 60 30 quia] quod B C V 4 B e t 3 4 pers.] res A 3 6 est'] bate wid. A 3 8 Est tamen] E t est D 3 9 v i rt.] v eri senda om tatem Bo r nD. A C V 4 ' lis tac y3 tum] l l . di2cetum x C 4 1 clic.] sciendtma I 4 1 - 4 2 arg.] aliqua 1 4 3 non cm. A 4 5 numero] A u a -non Bg,t gener.] i n creaturis add. D 4 6 ex ] duabus add. A ' 4 8 sequitur] est bonus A, valet t e ] p o s . ] 50 propter guau:1] qua B e s t ] prius add. A ' 5 3 syllog. om. C D / 4 5 5 semper Qm. A s y q l l ou g 1 i homo I 5 i s m u 7amSortea] homo 1, est add. J , Coriscus] Petrus (frian: infra) I 5 8 i g i ta rl Coriscus add. 13 S o r t e s s ] A5 p 6add. e xPetrus BK., o I 6 0 quoddam] aliquod I [1 sing.] universale A l D FI K O Gem. s i , t o r q Cf. u i u 2 r asupra, cap. 5, un. 86-106. o d A 1 C n 4 o 0
SYLLOGISMI E X PROPOSITIONIBUS D E INESSE
4
0
5
et non plura - ; hoc est asinus; igitur aliquis asinus est Sortes'. Et universaliter in talibus non potest assignari fallada accidentis, sicut a l i q u i assignant, non plus quam hic 'Sortes est homo; Sortes est animal; igitur animal est homo'. Et ideo multum errant qui in talibus assignant 65fallaciarn accidentis et destruunt omnem modurn arguendi et omnem disputationem• Notandurn est hic quod, quamvis syllogismus expositorius sit in tenia figura tanturn, tamen arguendo in secunda figura ex duabus praemissis affirmativis in quibus ponitur terminus singillaris, est bonus syllogismus, secundum quod d i c t u m e s t 4. Sicut bene sequitur 'homo est Sortes; animal est Sortes; igitur animal est homo'. Et probatur iste syllogismus per conversionem rnaioris, sic: ista 'homo est Sortes' convertitur in istarn 'Sortes est homo' nunc autem sequitur in prima figura Sortes est homo; animal est Sortes; igitur animal est homo', quia dictum est p r i u s 5, quod in prima fi versalis singularis• g u r a an n o n Sed si altera praemissarum talium in secunda figura r negativa, sit e f e discursus r t non valet, quia non sequitur 'aliquod animal non est a Sortes; n homo est Sortes; igitur aliquis homo non est animal'. Nec valet m 'aliquod a i animal o est r Sortes; aliquis homo non est Sortes; igitur ali8 s i t 0 bari, u sicut n probatur i primus• Non primus istorum: quia maior, cum sit q particularis negativa, non convertitur; nec secundus potest probari, u quia minor in prima figura non potest esse negativa. i Sic igitur patet quod aliquis discursus in secunda figura valet ex s5ornnibus affirmativis, sed iste discursus non disponitur in aliquo prae8 h d i c t o = modorurn• Patet etiarn quod aliquis discursus ex ornnibus o particularibus tenet, sed de talibus non loquitur P h i l o s o p h u s i n m libro Priorum. o n o 63 assignant] significant A A ', errantes et modum disputationis destruentes add. A C V n 4 (v 6 . 4 6 -3 6) 6A C V E t . . . disp. om. e quamvis] 4 6 licet 7 A CV " 6 9 poni tur] praedicatur A A I D s i n g . ] simplcx A 7 0 sec.] sicut D. ut C V I o om.t C.D V] s 4Nquod s4 c7 i 1 e n d an] v el A 7 8 hom o'] non add. C 7 9 animal] non add. A C V u rm o b t 76 4p 8 prius 1 p r o b . ] p r o b a m m primusll A ' A ' N o n ] nam B 8 3 potest esse] est I 8 5 omnibus] tribus I d i s p . ] ex poni tur A ] I a e.87 tener]s vsalet Dt i n om. A e a t I Ip n 1te1o 3 t m A i .' a U t Magister Abstractionum, de quo supra, cap. 4 , 1M. 38. 4 Supra, C 13. SVu p r a , cap. 8. 7 m cap. '2 i a shc ] i t l ec
406
P
A
R
S
111-1 CA P . 1 7
[CAP. 17. DE SYLLOGISMIS EX PROPOSITIONIBUS DE PRAETERITO ET DE FUTURO IN PRIMA FIGURA]
visura est qualiter syllogizandurn est ex propositionibus de praesenti et de messe; nunc videndum est quomodo est syllogizandum ex propositionibus de praeterito et de futuro. Unde sciendurn est quod guando medius terminus est terminus communis, si subiectum maioris supponit pro his quae sunt, minor debetesse de praesenti et non de futuro nec de praeterito. Nam si minor propositio esset de praeterito et non de praesenti, non regularetur taus syllogismus per dici de omni vel de nullo, quia in maiore universali de praeterito subiecto, supponente pro his quae sunt, non denotatur quod de quocumque dicitur subiectum per verbum de praeterito quod de eodem dicatur vel removeatur praedicatum per verbum de praeterito, sed denotatur quod de quocumque dicitur subiectum per verbum de praesenti quod de eodera dicatur praedicatura vel removeatur per ver- 15 bum de praeteHto. Et ideo sumendo sub minorem de praeterito, non arguitur per dici de omni vel de nullo, sed sumendo sub minorem de praesenti, arguitur per dici de orará vel de nullo. Unde sic arguendo 'omne album fait Sortes; - si album supponat praecise pro his quae sunt alba -; Plato fuit albus; ergo Plato fuit Sortes' non valet, sed est fallacia 20 accidentis et etiam fallacia figurae dictionis. Sed sic arguendo 'omne album fuit Sortes; Plato est albus; ergo Plato fuit Sortes' est bonus syllogismus, regulatus per dici de omni. Si autem subiectum maioris supponat pro his quae fuerunt, mnc non debet accipi sub minor de praesenti, quia sicut manifeste patet, non 25 arguitur per dici de onmi vel de nullo; sed debet surni sub minor de praeterito, et non refert sive subiectum minoris supponat pro his quae sunt sive pro his quae fuerunt. Unde iste syllogismus non valet 'omne album fuit homo; asinus est albus; igitur asinus fuit homo'. Ponatur enim quod nihil fuerit album ante nunc nisi homo et quod multi asini 30 sint modo albi, tanc haec est vera 'omne album fuit homo' sub hoc C . 17. - 3 lam] Quia A 11 qual.] quomodo A, guando B 4 quonal guando B e x ] de A 5 de om. BC D V 8 des mg. B, om. D 9 reg.] regtdabitur AC V 4 futuro... 6 4 univ.] 1 1 surnpto . 1 B 1 3 dicamr] pracclicatum add. AlC11.7 e s 1vera t 0' C 1s 1y suppl d 4 catee] r sdic a itur e c . duA. CrV os -m u . s C 1 5 o pi m 4 A sequitur d let] l in minore A' qui a] quod B, tunc add. BD 2 7 mic1 i 6r D - 2 5 v accipi]eargui 1,,l sub minor] m i raaioris n o r A ', orn. B 2 8 sivel vel C V d i c i yenorisl m3 ] 0 4 f u a dn d e r i. t ] , m i s i t D D ta er n re t o e ] B m i Vn h o t
SYLLOGISMI E X P ROP OS MONIB US D E INESSE
4
0
7
sensu 'omne quod fuit album, fuit homo' e t haec etiam est vera 'asinus est albus' et haec est falsa 'asinus fuit homo'. Sed iste syllogismus est bonus 'omne album fuit homo; asinus fu i t albus; igitur asinus fu i t 35homo', et regulatur per dici de omni. Ex istis potest patere solutio aliquortmt sophismatum quae peccant per falinciam figurae dictionis, puta talium 'quidquid fuit homo, hodie est animal; aliquod album fuit homo; igitur aliquod album hodie est animar; 'quidquid vidisti, hodie tetigisti; albura vidisti; igitur album 40hodie tetigistr. linde ad videndum m si t fallacia figurae dictionis et fallacia accidentis i n tnlibus, videndum est an subiectutn minoris supponat pro his quae sunt, et tunc est fallacia accidentis; vel pro his quae fuerunt, et tunc non est fallacia, sed regulatur per dici de omni, vel potest reduci in talem syllogismum per expositionem propositionum. 45 I s t a quae dicta sunt de propositionibus de praeterito, proportionaliter sunt servanda circa propositiones de futuro. Nam si subiectum maioris accipiatur pro his quae erwitt, minor debet esse de futuro; si accipiatur pro his quae sunt, minor debet esse de praesenti. Est etiam intelligendum quod guando maior est de praesenti, num50quam minor debet esse de praeterito vel de futuro, nisi a parte subiecti maioris exprimatur verbum de praeterito vel de futuro; et tunc minor debetesse singularis, vel subiectum debet accipi pro eo quod est, et hoc sive subiectum sit terminus communis sive sit pronomen demonstrativum cum termino communi sumptum. Si enim subiectum accipiatur pro 55eo quod fuit, non valet discursus; sicut non sequitur 'omne, quod fuit album, est homo; nigrum fuit album; ergo nignun est homo', et est fallada accidentis in talibus. Quando tamen in talibus est fallacia figurae dictionis, patebit i n f e r i u s 1. Propter p r o t e r v o s yero est intelligendum quod quamvis 60propositio sit vera Sortes fuit albus', quamvis Sortes non sit, tamen tali discursus est bonus 'quidquid Luir album est animal; Sortes fuit albus; 32 et om_ B1 e t i a m om. A n v e ra ] per casum add. D D lì est' om. A 'C f u i t ] albus add. A
3 4
f u i t 'l est A '
3 3
et... es t'] hace tamen semper rnanet
3 6 soph.) sophisticorurn B:1 ri me] qui A B !
37 per] i n A ' l 3 8 hodi e] fui t animal v e! add. A C V 1 4 mai 0 ori s h rninoris] 1V o d i e o . A C 1 V 4 4m 3 A positionibus ' 4 7 debet] habet I f u t u r o torr, i n praesenti 1 4 7 - 4 8 si... peses. om. 1 4 7 si] ,f a l l a d a4 1 autem add A I C 4 9 eti am] autem A ' 5 1 m i n o r] mai or A ' 5 2 v el ] et A h o c ] ttmc e t l ] 55 fui tl ] est eA ' 5 7 l fai !. fi g . ] fi gura B 5 9 P ropter] ti m e n add. C V " 1 y ero om. C V ' 1! taus fiv g u r om. C a e V ' 6 0 quamvis] hect A C V ' s i t ' ] albos add. A ' 6 1 disc.] non add. C i bontis] non add. B d i s a d 1
i o
c
t
n i in tractatu De fallaciis, cap. 10. Infra, d .
408
P
A
R
S
III-1 CAP. 18
igitur Sortes est animal'. Tamen sic arguendo cquilibet homo, qui fuit albus, est animal; Sortes fuit albus; igitur Sortes est animal' non tenet, et hoc quia in ista h o m o , qui fuit albus, est animal' li homo non supponit pro his quae sunt homines. Haec dicta sunt de talibus syllo- 65 gismis in prima figura.
[CAP. 18. DE SYLLOGISMIS IN SECUNDA FIGURA EX PROPOSITIONIBUS DEPRAETERITO ET DE FUTURO]
Circa syllogismos in secunda figura ex illis de praeterito et de futuro est sciendum quod quamvis in prima figura si maior sit de praeterito, sive subiectum supponat pro his quae sunt sive pro bis quae fuerunt, 5 non sequatur conclusto de praesenti sed tantutn de praeterito, tamen aliquando ex ambabus praemissis de praeterito in secunda figura sequitur conclusio de praesenti. Unde sciendurn quod guando ambae praemissae sunt de praeterito in secunda figura et utriusque subiectum supponit pro his quae sunt, semper sequitur conclusto de praesenti et non de praeterito. Sicut sequitur 'nullum album fuit homo; onme nigrum fuit homo; igitur nullum nigrum est album', si subiecttun utriusque accipiatur pro bis quae sunt, quia ex opposito conclusionis et maiore sequitur oppositum m i noris in prima figura, sicut ostensurn est p r i u s 1. Sed illa de praeterito 15 non sequitur, quia si sequeretur, tunc ex opposito conclusionis et maiore sequeremr oppositum minoris i n prima figura, e t per consequens prima figura sub maiore, in qua subiectum supponit pro bis quae sunt, contingeret accipere sub unam minorem de praeterito; quod o s t e nsum e s t esse falsum 2 per • Qinstantiam u o d in terminis. Nam ponatur quod nihil currat nisi homo et e t nihil i a sit r n quod album nisi asinus et quod multi asini prius currebmt, t Ahaec l esti vera s 'omne currens fuit homo', quia omne, quod currit, tunc d i s c u r 64 n o n om. 1 6 5 supp.1 nisi adj. C q u a e l q u i A ' D H a c e ] Ista A ' s u s C . 18. - 3 illis] propositionibus D e t ] ve! A ' 5 sive'] ve! A I C V n 4 1 6 o s e q u i s e q u e n , " sequitur ' , ,praenaissarum n A adj . D 1 4 et] c um B 1 5 fi gura] i n quarto m odo add. (ut notan: mg.) , , fi l a] t ajatam A e', jata B 1 6 mai orel maioris A ' in vtingenter aaccipitur l , tmaml e una A ' m i n o re n , om. A 17 mi nori s l rnaioris B 1 9 cont. accip.1 c onn j v e a 1 t , ni] l qui I 2 3 fui tl est A ' DE IK 2 Q u o d l C p a 0 E t A , 9 CAP.t e 18. - C f . supra, cap. 11, lin. 3437. 2 Supra, cap. 17. E st c p r a e m . i e tn d A ' 2 2 .2 ] a s i -
SYLLOGISMI E X P ROP OS MONIB US D E INESSE
4
0
9
fuit homo, per casum; similiter haec est vera 'nullum album fuit homo', 25sumpto albo pro bis quae sunt, quia quaelibet singularis est vera; et tarnen haec est falsa 'nullum album fuit currens', sive album supponat pro bis quae sunt sive pro bis quae fuerunt. Si autem subiecturn utriusque supponat pro his quae fuerunt, tunc sequitur conclusio de praeterito, quia ex opposito conclusionis et maiore 30sequitur oppositum minoris. Per idem patet quod si subiectum maioris supponat pro bis quae fuerunt, sequitur conclusio de praeterito. Sciendum est hic quod non quilibet syllogismus taus in secunda fi gura est reducibilis in syllogismum primae figurae per conversionem, sine ornni variatione vocis praeter solam transpositionem terminorum, 35sed si debet reduci per conversionem, debent propositiones converti illo modo quo dictum est p r i u s 8 de conversione t2dium propositionum.
[C AP. 1 9 . D E SYLLOGISM IS I N T ER T IA F IGU R A E X PR OPOSM ON IBU S DE PRAETERITO E T D E F U T U R O]
In tertia figura, si subiecturn utriusque praemissae accipiatur uniformiter, semper sequitur conclusio de praeterito, subiecto conclusionis 5accepto pro eo quod fuit; quia ex opposito conclusionis, quae erit de praeterito et cuius subiectum supponit pro his quae fuerunt, et minore de praeterito sequitur conclusio de praeterito, in qua subiectum eodem modo supponet sicut supponit in minore, quia —per casum—subiectum praemissarum supponit uniformiter in utraque praemissa primi io P r o p t e r quod sciendum quod guando arguitur ex omnibus de praeterito in prima figura, subiecturn conclusionis debet habere eandem acceptionem in conclusione et in minore. Si autem subiectum in una supponat pro his quae sunt et in alia pro his quae fuerunt, tunc si supponat pro bis quae stmt in maiore et pro his quae fu e r = in minore, IS tanc nulla conclusio sequitur. Sicut non sequitur comne album fuit currens; orme album fuit nigrum; igitur nigrurn fuit currens'. Nam po29 et] in C
3 0
min.] Et add.
3
1
quae] sunt vel add. A fuer unt] erunt A' , sunt C
praet.]l fu i tu ro A ' 3 2 talis om. A 1 C . 19. - 4 subiecto] opposito A' 5 erit] erat C 1 1 prima] tertia EF (et 4 ¿JIU, contra 24) 13 3 3 12 s minore] y l l omalore g . I1 1 3 si] subiectum add. B 1 4 et] in conclusione add. A fuer unt] vel add. A 16 add.dB u m s igitur e c] omune n m o d u r n 8 Supra, Parte II, c. 22. C 3 5 s i l
410
P
A
R
S
I I I - 1 CA P . 1 9
natur quod ormie, quod unquam fuit nigrurn, fuit lignum, et quod tantum lignum fuit nigmm, et quod homo modo primo sit albus, et quod quilibet homo, qui est modo albus, currebat, tunc haec est vera 'omne album fuit currens', quia ormie, quod est album, fuit currens; et haec est vera 'omne album fuit nigrum', quia ormie, quod fuit album, fuit nigrum; et tamen haec est falsa 'aliquod nigrum fuit currens', sive 'nigrum' accipiatur pro bis quae sunt sive pro bis quae fuerunt. Et ita non sequitur conclusio de praeterito, nec sequimr conclusio de praesenti, sicut rnanifeste patet. Si autem supponat pro his quae fuerum in maiore et in minore pro bis quae sunt, sic nulla conclusio sequitur. Nam ponatur quod homo tantum fuerit albus et quod modo nihil sit album nisi lignum, tunc sunt istae praemissae verae 'omne album fuit homo; ornne album fuit lignum', et tamen haec est falsa 'aliquod lignum fuit homo'. Ex quo sequimr quod ex maiore de praeterito et minore de praeterito, subiecto supponente pro bis quae sunt, non sequitur conclusio de praeterito, subiecto supponente pro bis quae fuerunt. Si autem maior sit de praeterito et minor de praesenti, si subiectum maioris supponat pro bis quae sunt, sequitur conclusio de praeterito, subiecto conclusionis supponente pro bis quae sunt; quia ex opposito conclusionis et minore sequitur in prima figura oppositum maioris, sicut patet i b i d e m 1. Si autem subiectum maioris supponat pro bis quae fuerunt, nulla sequitur conclusio. Nam ponatur quod nihil fuerit nigrum nisi homo, et quod nihil sit nigrum nisi corvus, tunc non sequitur 'omne nigrum fuit homo; omne nigrmn est corvus; igitur corvus est homo'. Si autem maior sit de praesenti et minor de praeterito, tunc nulla conclusio sequitur, quia ex opposito conclusionis et minore non sequitur opposittnn maioris in prima figura. Sciendum est etiam quod si maior sit de praeterito et minor de praesenti, sive subiectum maioris supponat pro bis quae sunt sive pro his 17 omi te.- unquarn] tmaquaeque res A ' i umquam] numquam A C
1 8
n i g ru m corr. in album
V ' h o m o ] hoc A ' a l b u s ] albura A ' , q u o d ' om. C V ' 2 0 quia... c urrtms 1 o m . A (' h2 o1 m es. t]) sic A A ' i AquiIa] C I C, V om. A ' a l b u r a ' fui t om. A 2 2 aliquod ni grum ] quod add. quod 4 i e t ] album 2 2 - 2 3 ni grural mai or 2 4 de... c o n a ' om. (hom.) C V ' 2 7 Na m ] si autem 11ponatur] pasito A ' 3 0 et tamen] i g i t u r C E V ' e t f a l s a D F Gem., non sequitur (p. h o m o ) A, et hoc est falsum (p. homo) C V ', ons. A IB E I
3 1
ex ] in A ', c um 1
solutio B i b i d . 1 i bi B D 3 8 - 4 3 Si... autem cm. (hom.) A l om. A l l 4 5 mai ori s ] mi nori s A 4 7 sive9 v el A A I C V 4
1 Cf. supra, cap. 11, un. 34-37.
4 2
3 7
et] c um B
est] fu i t C D V "
3 8 4 3
sicut] m ai or
20
23
30
35
40
45
SYLLOGISMI EX PROPOSITIOND3USMODALIBUS
4
1
1
quae fuerunt, nulla sequitur conclusio; quia ex opposito conclusionis et rnaiore non sequitur oppositum minoris in prima figura, quia guando 50maior est de praeterito in prima figura, non sequitur conclusio de praesenti. Si autem in hac tertia figura maior sit de praesenti et minor de praeterito, nulla sequitur conclusio, quia ex opposito non sequitur 2 maior , c =in prima figura non debeat esse de praesenti respectu conclusionis 55de praeterito 8•
[CAP. 20. DE UNIFORMIGENERATIONESYLLOGISMORUM EXPROPOSITIONIBUSDENECESSARIO IN PRIMAFIGURA] Tractatum est prius de uniformi generatione syllogismorum de messe, el specialiter guando nulla adverbialis determinatio ponitur in
5praemissa, ideo nunc restaret dicere de syllogismis recipientibus aliquam talem adverbialem determinationem; sed quia eaedem regulae observandae sunt circa tales adverbiales determinationes et alias eis aequivalentes et circa determinationes modales in propositionibus acceptis in sensu divisionis vel eis aequivalentibus, ideo non oportet de eis separatim tractare. Sed dicendum est post praedicta de uniformi generatione syllo-
gismorum modalium. Et primo dicendum est de uniformi ex illis de necessario'. Et est primo sciendum quo& sicut d i c tu m e s t frequenter 2 15guando , dictum propositionis ponitur cum modo, illa propositio est
distinguenda penes compositionem et divisionem vel secundum amphiboliam. I n SellS11 compositionis denotatur quod ille modus praedicetur de illa propositione tota; in sensu divisionis denotatur quod praedicatum praedicetur de subiecto mediante verbo determinato per talem 49-50 quia... figura ons. A B
5 0 non] nec A
5 3
nul a] non I
CAP. 20. - 5 praem.] praemissis CD restaret] restat AAIDEI 6 eaedem] ceterae I 7 - 8 aequiv.] oppositas A' , aequipollentes C D V 4 A" add. 1 11 4 sciendum] S e ddicendum D, quod add. B , frequ.] quod add. A' El 1 6 penes] secundum d AIDE, .per B e . ] d . 2Forsitan pro: quia ex opposito conclusionis et maiore non sequitur oppoe . isitum g minoris i t in uprima r figura. 3 Ut dictum est supra, cap. 17, un. 49-58. D CAP. 20. - 1 Cf. Aristot., Anal. Priora, I, c. 8 (291) 29 - 30a 14). 2 Supra, 1 2 Parte II, t m cap. i9 et 24. fi l g e n e r a t i o n e
412
PARS C A P .
20
modum vel mediante verbo tali modnli Sicut per istam 'album esse 20 nigrum est possibile' in sensu compositionis denotatur quod iste modus 'possibile' verificamr de ista tota propositione 'album est nigrum'; in sensu divisionis denotatur quod hoc praedicatum 'nigrurn' verificatur de hoc subiecto 'album' mediante hoc verbo 'est', determinato uno adverbio vel aliqua alia deterrniaatione aequivalente, correspondente tali 25 modo, vel mediante verbo correspondente, adiecto hoc infinitivo 'esse', sic 'album potest esse nigrum'. Et manifestara est quod isti sensus multum diffemnt, quia unus est verus et alius falsus. Et sicut est de praedicta propositione, ita, proportionaliter, dicendum est de als. Quamvis ista distinctio communis possit sustineri, nec velim cani 30 improbare, tamen potest aliter distingui, et forte magis artificialiter, eo quod dictum propositionis potest sumi materialiter, et tunc non supponit pro se sed pro propositione cuius est dictum. Et iste sensus est idem cum illo qui ponitur sensus compositionis. Vel potest suini significative, et tunc est idem sensus = TI sensu divisionis. Sed quia sive distinguatur 35 uno modo sive alio, non est variatio quantum ad veritatem et falsitatem propositionum nec quantum ad modum arguendi, ideo volo uti communi distinctione in processu. Unde circa primara figuram est sciendum quod guando praernissae de necessario sunt acceptae in sensu compositionis, vel accipiuntur ali- 40 quae aequivalentes talibus propositionibus in sensu compositionis, semper est bonus syllogismus, inferens conclusionem consimilem quantum ad sensum compositionis vel aequivalentem. Unde iste syllogismus est bonus 'omnem hominem esse animal est necessariurn; Sortem esse hominem est necessarium; igitur Sortem esse animal est necessarium'. 45 Similiter iste syllogismus est bonus 'haec est necessaria: = l i s homo est animal; haec est necessaria: Sortes est homo; igitur haec est necessaria: Sortes est animal'. Et tenet taus discursus per istarn regulan-1 'praemissae 20 med.] mediste V ' t a l i modal i ] talis modi A '
2 4
subid t e t o s u b i e c t u m K a l b u m ] esse n i g ru m add. A ' adverbio determinante D 2 5 - 2 6 vel... modo om. D
2 5
h o c ] t e t o add. C K V ' , add. m g. B 2 4 - 2 5 d e t . . . . adv erbio] c um uno aliqua alta] mediante A ' ,, aequiv.] aequi-
valenter A E V ' 2 6 modo] v erbo K v e rb o . . . adiecto] hoc verbo 'potes t' c um D v e r b o ] potest add. C a d i e c t o ] addi to h o c ] hui c A 'I , om. A C es s e] v el aliqua alia deterrninatione aequivalenter add. A C V ', add. mg. B
2 7
ni grum ] v el al bum possibiliter est n i g ru m add. B D , v el ni grum potest esse
album add. I, v el album potui t esse ni grtun add. K 2 8 alius] al ter A ', est add. D V " s i c u t ] clictum add. I 3 0 Quamvis] Et pratm. D 3 1 forte] melius et add. A ' 3 5 sive] si A B C V ' 3 6 sive] ve! A •1 al i o] modo add. D v a ri a t i o ] uti l e I positiones C V ' prop.1 illis D
4 0 4 3
3 9
sciendum quod] distinguencia
"
praemissael p ro -
accip.] acceptae I, °tu. A ' 4 0 - 4 1 aliquae] proposiciones add. D v e!] ci add. A '
4 8
talis] iste A
4 1
talibus
SYLLOGISMI E X PROPOSITIONIBUS M ODA LIB US
4
1
3
in syllogismo regulato per dici de orrmi vel de nullo sunt necessariae, so igitur conclusio est necessaria'. Utrum autem debeat dici quod rPlis syllogismus 'omnem hominem esse animal est necessariurn; Sortem esse hominem est necessarium; igitur Sortem esse animal est necessarium' sit syllogismus ex universalibus vel non, non est magna cura, quia haec est magis difficultas vocalis 55quarn realis. Vocmdo enim syllogismum ex universalibus omnem syllogismurn habentem propositionem universalem, quae ideo dicatur universalis propositio quia subiectum propositionis materialis sumitur cum signo universali, sic manifesturn est quod praedictus syllogismus est ex universalibus; e t sic vocat P h i l o s o p h u s propositionem univer60salem et syllogismum ex u m Sic igitur circa tales syllogismos non est dificultas guando proposiv etiones r s a sunt l i b uacceptae s i innsensu compositionis vel eis aequivalentes, quin l sequatur i b rconclusio o tam directa quam indirecta, sicut in illis de messe. P Sed r guando i o omnes r u propositiones m sumuntur in sensu divisionis vel etiam 85eis aequivalentes, mnc semper sequitur conclusio directa, sed non sem6 . per sequitur conclusio indirecta. Primum patet, quia omnis syllogismus talis regulatur per dici de ortmi vel de nullo. Nam per propositionem talan universalem denotatur quod de quocumque dicitur subiectum quod de eodem dicitur praedicatum. Sicut per istam 'omm 70necessitate est d e n o t a t u r quod de quocumque dicitur hoc subs h o'homo' iectum m o quodd de e eodem dicitur de necessitate hoc praedicatum 'animal'. Et ita est, proportionaliter, de universali negativa. Igitur accipiendo sub minorem affirmadvam, in qua subiectum dicatur de aliquo ami modo necessitatis, arguitur per dici de orrmi vel de nullo. Unde 75bene sequitur 'omnis homo de necessitate est animal; Sortes de necessitate est homo; igitur Sortes de necessitate est animal'. Sed conclusio indirecta, scilicet conversa conclusionis sine omni variadone praeter transpositionem terminorum, non sequitur; e t hoc quia non semper illa de 49 i n syll. cm. r e g u l a t a e
! I v el] dici atid. D
5 3
neceas.] sive add. A 11 sis] clebeat
dici B 5 7 materialisl materi al i ter A A 1 60 ex u n i v i expositorum C, l a t o dubia V 1 4V 6 1 g 4i tSed] u Similiter r l syllogismi 1i 6 A ' ' etiam om. A I D I 6 7 p e r'] propter A ' 6 9 quod om. A l 4 e a Qm. m CD/ 70-71t hoci subi. , m a i o r i s O , A 4 ' II 7negar.] 1 necessaria K A 7 3 m i n o re m s i l ] m i n o re affi rraati v a A C V o m 6 2. h o c 4 d i cFaal it quu K r l d i c i t u r B D T i , colad.] conclusione B ,; praeterl C debet q r Ca u e i do ] .al iaqui bus ] A 7 6 h o m o ] ani m al A p sellara add. G e A ' ta nm . v q u o m . 9 i5 B Cs D 1 s i c ] 1 V 3 Cf. Aristot., Priora, 1, c. 24 (411D 7-32). s6 i m i Anal. l i 3 4 ti e r n 7 D 2 e
414
PARS I I I -1 CA P . 2 0
necessario in sensu divisionis, nec aequivalens ci, est convertibilis in talen)°, sicut ostensum est p r i u s 4. Et ideo quamvis sequatur 'quaelibet 80 persona divina de necessitate est Deus; creans de necessitate est persona divina; igitur creans de necessitate est Deus', tamen ista conclusio 'Deus de necessitate est creans' non sequitur, quia praemissae sunt verae et conclusio falsa. Sed sequitur ista conclusio indirecta, conversa prioris conclusionis, 'aliquid, quod de necessitate est Deus, est creans'. a s Ex isto sequitur quod illi quinque modi pHrnae figurae, concludentes indirecte 5 ,dennecessario, o n praemissis sumptis in illo sensu. c o Sinautem c l praemissae sumantur in sensu divisionis vel aequivalentes u u n t eis d et conclusio i n sensu compositionis vel aequivalens ci, non valet 90 i discursus. Sicut non sequitur 'quaelibet persona divina de necessitate est n Deus; creans de necessitate est persona divina; igitur haec est necessaria: u n estiDeus', quia praemissae sunt verae et conclusio falsa. creans f oEt sri d i c a t u r quod minor propositio est falsa, ista scilicet m i de necessitate est persona divina', nam possibile est quod creans 95 ccreans d non sit Deus, d i c e n d u m est quod haec est simpliciter vera 'creans e de necessitate est persona divina', quarnvis sit contingens et possit esse n e falsa. Nam per istatn propositionem 'crems de necessitate est persona c e non plus denotatur nisi quod aliquis est creans et ipse de necesdivina' ssitate sest Deus, u t ista 'creans de necessitate est Deus' aequivaleat isti 100 a r copulativae 'aliquis est creans et ipse de necessitate est Deus', sicut ista i'album o potest esse nigrum' aequivalet isti copulativae 'aliquid est album cet illud o potest esse nignma'. Sed manifestum est quod ista copulativa n potestcesse vera 'aliquis est creans et ipse de necessitate est Deus', quia lPateruest creans et ipse de necessitate est Deus; igitur ista est modo vera 105 screans i de necessitate est Deus'. Sicut tan-len copulativa potest esse falsa, o n prima pars potest esse falsa, ita ista 'creans de necessitate est eo quod e m 79-80 taima] terminis C 8 0 sequ.] quod add. Al 8 4 ista om. A 88 dio1sensul sensu divisionis D 8 9 praemissae] possibile C 9 0 ci] eri o m . D I 9 2 Deus] quodlibet 1 3 asid. 1 1AC V' i d 9 . 4] propos. q ucm. aC IVe e s t 98 4 Nam] 9a tamen 6 s Iie 9 sd9 t aliquis] aliquod D1,D ipse] illud D 1 0 0 D eus . ' ,c AAIE, munde 11: . isti] uniA A 1 0 1 copul.] scilicet isti asid. A 1 0 3 nigrum] vel isti 'aliquid potest esse 11 p eetr illud albura s o npotest a esse d inigrtmf v i add. n aAC V' A 1 0A 4 quia] sequitur add. D 1 0 5 creans] Deus 1 1 Densi 11 1 creans 3 1A' II igitur] aliquis est emana etc., et per consequens asid. D 11 ista] de necessitate add. CNI 4 106 E 9 Sicut] sed 71D11 temen] 1 tarn Cil falsa] vera u C t1 0 7 ]falsa] vera B, et add. C11 ita] et codera modo D ed i tv i n a ] n a Parte II, m c. 24, un. 49-79. 5 Cf. Boethius, De syllogimo categorizo, 4Supra, a s i d . II (PL 64, 815s). C I V "
SYLLOGISMIEXPROPOSITIONIBUSMODALIBUS
4
1
5
Deus' potest esse falsa, tamen modo de facto est vera. Nec est inconveniens propositionem veram de necessario esse contingentem, quatnvis propositio necessaria non sit contingens. Si autem maior sumatur in sensu compositionis vel aequivalens et minor in sensu divisionis, sequitur conclusio in sensu divisionis et non in sensu compositionis. Priman] patet, quia bene sequitur 'haec est necessaria: quaelibet persona divina est Deus; creans de necessitate est persona divina; igitur creans de necessitate est Deus', sed non sequitur ista 'igitur haec est necessaria: crems est Deus'. Si autem maior sumatur in sensu divisionis vel aequivalens et minor in sensu compositionis, sequitur conclusio in sensu divisionis et in sensu compositionis. Et ratio est ista: quia impossibile est aliquid per se inferius 120vel per accidens inferius necessario praedicari de aliquo, ita quod propositio sit necessaria nisi etiam propositio sit necessaria in qua superius ad Alud inferius praedicatur de codal 1. [CAP. 21. DE UNIFORMI DE NECESSARIO IN SECUNDA FIGURA]
Quando omnes propositiones de necessario i n secunda figura sumunmr i n sensu compositionis vel aequivalentes eis, semper sequitur conclusio de necessario sumpta in sensu compositionis vel aequivalens ci; 5guando scilicet syllogismus ex illis de messe tenet, quia tnlis syllogismus tenet per istam regulam 'si praemissae sint neeessariae, conclusio erit necessaria', quae semper vera est. Et ideo bene sequitur 'nullurn hominem esse asinum est necessarium; omne rudibile esse asinum est necessarium; igitur nullum rudibile esse hominem est necessarium'. Probatur etiam tqlis syllogismus aliter, scilicet per reductionem taus syllogismi in syllogismum primae figurae per conversionem, quia dic108 tamen. e s t ] hect._ sit D 1 1 2 et] sed A' D II bene] non A' 1 1 3 - 1 4 hace.- neceas. om. A' BI 1 1 5 ista] conclusio tuld. D 1 1 6 igitur... quod est A' 1 1 7 rnaior] minor D if sensu] compositionis et maior in sensu add. D*, aequiv.] ci add. A' 1 1 7 - 1 8 et... compos. om. D 1 1 8 di vi . seasu* om• A' 1 2 0 inf. om. AC V' i aliquol alio C V' 1 2 1 etiam] et AC V' eti am (et V' )... neceas, mg. V' , cm. I CAP. 21. - 4 composit.] divisionis C 5 ex Mis] est A' 6 sint] surtt DI, om. n e e . ] add. A' 7 - 8 hozninem... asinum corr. in asinum... horainem V' 8 - 9 rudibile__ rudibilel risibile AIC V asinum A' BC W , sed carr. C V' 1 0 red.] remotionem 4 8 a s i n u m
416
P
A
R
S
I1.1-1 CA P . 2 1
tum est p r i u s l quod illa de necessario in sensu compositionis vel aequivalens ei convertitur sicut sua de messe. Si autem omnes praemissae sumantur in sensu divisionis vel aequivalentes eis, non semper valet syllogismus. Linde P h i l o s o p h u s negaret istum syllogismum esse bonurn comne lucidum de necessitate est corpus caeleste vel elementum; corpus mixtum de necessitate non est corpus caeleste nec elementurn; igitur corpus mixturn de necessitate non est lucidum'. Nam si nihil esset lucidum nisi corpus caeleste vel ciernentum, praernissae essent verae, secundum opinionem A r i s t o t e l i s, e t conclusio falsa, sicut manifeste patet. Quod enim maior esset vera, patet, quia quaelibet singularis est vera, per casum, igitur imiversalis est vera. Similiter, ponatur quod Deus suspendat actionem cuiusamique agentis creati, ita quod nullum activum creatum aliquid producat, tunc sunt istae praemissae verae 'omnis producens de necessitate est Deus; omnis natura creata de necessitate non est Deus' et tamen haec est falsa 'ormris natura creata de necessitate non est producens'. Quod enim maior sit vera, patet, quia quaelibet singularis est vera, per casum; et ita patet quod taus conclusio de necessario non sequitur. Tamen sequitur ah conclusio de Messe, tqlis 'igitur aliquid, quod de necessitate non est Deus, non est producens'. Similiter, si maior sit universalis negativa, non valet syllogismus; nam ante incarnationem fuerunt istae praemissae verae 'omnis homo de necessitate non est Deus; omnis persona divina de necessitate est Deus' et tamen ista conclusio est falsa 'orrmis persona divina de necessitate non est homo', et ita tglis syllogismus non valet. Nec potest talis syllogismus perfici et reduci in primam figuram per conversionem, quia dicturn est p r i u s a, quod illa de necessario non convertitur in illarn de necessario guando sumitur in sensu divisionis vel aequivalens ci. Sicut non sequi12 quocil semper add. B D 1 3 t i ] guando syllogismus add. I 1 5 essi el A r v , 1per5 hoc - 1negaretur 6 P I es h s ei bonum l o sorn.. A C V negaretl 4 add. 1 C6 1 7l uej em.] c i midmeu add. m I] 1 8 c orpus ' cael.] luc idum B JI cae]. cm. C n e c l ve] A C V hic e s ssicut e 4 19 lucidtma] patet add. D :I Na m l quia D 1 9 - 2 0 v el elementum orn. A C V h i 3 c u s p e n d a t ] 4 2 omnem add. BI1,scuiusc.1 cuitalibet A ' 2 4 creati] causati C V a d d . 4 CIV A m g . ,4 o n s . I ' I n u l l u m B ornnis l nulla D, ons. I n o n ons. D h a c e ] conclusio add. A 26 2 7 ornnisl nul l a D 1 a a ln i coe n t oc i n sve . u s mD s ] n 1 . canclusio ] /mina] autem I 2 8 casum] et quod sic falsa patet, qui a mul tar singulares sunt falsar add. D a u m a n q e necessi necessitate s s l 'amen] sed e D '1 al a] aliqua A C V 29 C11 i d ] 4 hace 3 conclusio 0 i est n veeras add. s eD l 3 3 incarn.1 Chri s ti add. I 3 5 est] f u i t D II persona div. corr. a n s c i l i c e t i horno A ' 3 6 h o m o ] persona di v i na A ' 3 7 e t l v e l in A M E h 3 1 i p 1Supra r oParted 11, c.. 24, 1in. ] 12-26. V i d e supra, cap. 20, notam 4. l A ' 2
20
25
30
35
SYLLOGISMI E X P ROP OS MONIB US M ODA LIB US
4
1
7
40 tur c r e a n s de necessitate est Deus, igitur Deus de necessitate est creans', sed sic 'igitur aliquid, quod de necessitate est Deus, est creans'. Et ideo quamvis iste syllogismus sit bonus in prima figura 'omnis Deus de necessitate non est homo; quaelibet persona divina de necessitate est Deus; igitur quaelibet persona divina de necessitate non est homo', ta45men iste discursus non valet 'omnis homo de necessitate non est Deus; quaelibet persona divina de necessitate est Deus; igitur quaelibet persona divina de necessitate non est homo', e t hoc quia ista rnaior in secunda figura 'omnis homo de necessitate non est Deus', non convertitur in istam 'omnis Deus de necessitate non est homo'. 50 S i c igimr patet, quod quamvis mines propositiones sumantur in sensu divisionis vel sint aequivalentes eis, quod discursus non valet in secunda figura. Si autem maior sumatur in sensu compositionis et minor in sensu divisionis, valet discursus respectu conclusionis sumptae in sensu divisionis, et hoc quia conversa rnaiore tenet in prima figura, si55cut dicturn est p r i u s 3. Si autem maior surnatur in sensu divisionis et minor in sensu compositionis4, non sequitur conclusio in sensu compositionis• Nam non sequitur 'nullam creaturam esse Deum est necessarium; omne producens de necessitate est Deus; igitur nallum producens esse creaturam est necessarium', quia praernissae sunt possibiles et con60clusio impossibilis. Sed conclusio in sensu divisionis bene sequitur, quia conversa maiore sequitur in prima figura.
[CAP. 22. DE UNIFORMI DE NECESSARIO I N TERTIA FIGURA]
In tertia figura guando o =e s praemissae surnuntur in sensu compositionis tenet syllogismus sicut ex suis de messe, quia arguitur per istam regulam 'si praemissae fuerint necessariae, conclusio erit necessario'. Si 5autem orrmes sumanmr in sensu divisionis, omnis discursus valet. Unde in primis duobus modis valet talis syllogismus, quia quamvis ista de 41 s ed] c onv erti tur add. D s i c ] i n unam de messe add. D 4 2 Deus ] homo A ' 4 5 v al et] tenet A ' o rn n i s ] nullus A ' 4 8 Deus] homo A ' 5 2 sumatur] sit I. mg. y ' , Qm. C 5 4 maiore] maioris A A 1 56-57 non... compos. otn. (hom.) A ' B 5 9 c reat.) De u m B q u i a ] quae I 6 0 Sed om. A C V ' C I divis.] compositionis A ' 6 1 s equitur] conclusio add. A 5 5 C 4 fueri nt] fuerurtt A , sunt A IB E K d i v .i 22. - 3 syllog• oin. C V ' 2 - 3 c omp.] divisionis K nec.] 5 omni s om. A A 'C V " d i s c . ] n o n add. A ' o m n i s ] syllogismus e t a d d F 1: s i et o add. n AA' Linde 6 modis] i s om. A 5 - 6 Unde... syllog. om. A ' 5 - 6 l i nde._ taus] et D I K O Gem., om. B A CV cquod add. o 4 n ' 3 Cf. supra, cap. 11, un. 34-37. 4 Rectius e contrario. , i n c o m O C KHpAM , S U M M A L O G IC AE 2 7 o s i t i
418
P
A
R
S
I I I - 1 CA P . 2 2
necessario non convertatur in illam de necessario, semper tamen convertitur in illam de messe. Nunc autem in prima figura, rnaiore exsistente de necessario in sensu divisionis et minore de messe, sequitur conclusio de necessario in sensu divisionis, sicut p o s t e r i u s l ostendetur. Et quidquid sequitur ad consequens, sequitur ad antecedens; igitur ex eadem maiore et minore de necessario, quae convertitur in illam de messe, sequitur conclusio eadem in tenia figura. Per idem patet quod quartus et sextus modus valent ex talibus propositionibus; sicut bene sequitur 'quaelibet persona divina de necessitate 15 est Deus; aliqua persona divina de necessitate est Pater; igitur Pater de necessitate est Deus'. E t sic potest probari tertius modus. Vel potest probari per expositionem, sic 'si aliquod creans de necessitate est Deus et omne creans de necessitate est persona divina, igitur aliqua persona divina de necessitate est Deus'. Quia si aliquod creans de necessitate est 20 Deus, sit alud a: tunc a de necessitate est Deus et similiter a de necessitate est persona divina, ex quibus sequitur quod persona divina de necessitate est Deus. Et per istum modum probatur quintus modus. Nam iste syllogismus est bonus 'aliquis homo de necessitate non est Deus; omnis homo de 25 necessitate est natura intellectuqlis; igitur aliqua natura intellectualis de necessitate non est Deus. Quia si haec sit vera 'aliquis homo de necessitate non est Deus', sit ille a: tunc a de necessitate non est Deus et a de necessitate est natura intellectualis, quia omnis homo de necessitate est natura intellectualis, per minorem; nimc autem sequitur 'a de necessitate 30 non est Deus; a de necessitate est natura intellectualis; igitur aliqua natura intellectualis de necessitate non est Deus'. Si autem maior surnatur in sensu compositionis et minor in sensu divisionis, non sequitur conclusio in sensu divisionis nec in sensu compositionis. Non enim sequitur 'omne falsum esse falsum est necessarium; 3 aliquod falsum de necessitate est ista propositio: tu sedes; igitur ista pro5 positio de necessitate est falsa'; nec etiam sequitur 'igitur istam propositionem esse falsam est necessarium'. 9 in... div. om. A 'B D 1 0 posterius] inferius E D 1 0 - 1 1 pos ter.... E t] postpositis terminis, quia A l 11 e x om. A l B I 1 4 modus om_ A ' I 1 5 di v i na om. A V 4 e u prob. s om. l n om. sA A 'B C V ens D1I K 61 7 - 1 D8 Ve!... A 1e 8 si D I9 K 7 4 1C V t a... Deus o 1'm . quod ' 2 0 - 2e 1 Qui om. (hora.) A ' I 2 2 quibusl q u o B D I 2 7 - 2 8 Qui a... Deus ' D A eJ u s ] A orn. (hora.) B C 2 7 - V3 2 Qui a... Deus om. (hom.) C V ' 2 8 sit... Deus l om. (wm . ) I 2 9 neceas.] non 4 2 0 ata. B ' natura] n o n I 3 1 a l et I 3 4 nec] eti am add. A l l 3 D 3 6 - 3 7 propos.1 tu sedes add. D K Q u i a ]
1Infra, cap. 31, un. 8-10.
SYLLOGISMI E X P ROP OS MONIB US M ODA LIB US
4
1
9
Si autem majar surnatur in sensu divisionis et minor in sensu com40positionis, semper sequitur conclusio in sensu divisionis, non in sensu compositionis. Quod eram illa in sensu divisionis sequatur, patet, quia minor convertitur in illam de messe, ex qua et maiore sequitur conclusio de necessario in sensu divisionis, non in sensu compositionis, sicut i nf e r i u s ostendetur 2 . a e c dicta sunt quantum ad illos modos qui reducuntur per conver45 H sionem, et ex istis potest faciliter sciri quid dicendum est de aliis modis qui non reducuntur sic. [CAP. 23. DE UNIFORMI DE POSSIBILI IN PRIMA HGURA]
Post uniformem modum generationis syllogismorum de necessario dicendum est de uniformi generatione syllogismonmi de possibili. Et accipio hic 'possibile' pro possibili quod est commune omni propositioni 5quae non est impossibilis. Et est sciendum quod in onmi figura, si accipiantur omnes propositiones de possibili in sensu compositionis vel accipiantur eis aequivalentes, non valet syllogismus, quia tunc argueretur per istam regulam 'praemissae sunt possibiles, ergo conclusio est possibilis', quae regula est io falsa. Unde non sequitur 'omne coloraturn esse album est possibile; omne nigrum esse coloratum est possibile; igitur ()Infle nigrum esse album est possibile'. Nec sequitur 'omne animal esse hominem est possibile; omnem asinum esse animal est possibile; igitur omnem a s i r = esse hominem est possibile'. Et ita ista regula est falsa 'praemissae sunt possibiles, ergo conclusio est possibilis'; sed ista regula vera est 'si praemissae sunt possibiles et compossibiles, conclusio est possibilis'. Nunc autem aliquando praemissae sunt possibiles et sunt incompossibiles, et ideo numquam forma syllogistica uniformis ex illis possibilibus tenet in sensu compositionis. 39 e t ] vel C V ' 4 1 fi l a cm. E 4 2 qua] tali add. I e t ] c um M I 4 7 red.] c onv ertuntur A ' s i c ] per conversionem add. D , om. B C I V 4 C . 23. - 2 modum gen.] generationem A ' 7 compos.] divisionis C , eis orn. A C V 8 add. A r ' e 9 - ergo] et A ' ,, es t'] eri t A ', om. C ,, regula om. A C I V ' 1 0 sequitur] gularn]4 guando sensu compositionis sumendo proposiciones add. D c o l o ra tu m ... albura trp. I 1 2 Nec ] Sic B, non I 14 possibile] vel e converso add. mg. B 1 5 - 1 6 sed... possib. om. D 1 6 et] etiam add. C e s t] erit A ' possib.] compossibilis C, sic com. V ' 2 add. B , orn. A i n c . ] impossibiles A ' ] e t
1 7
autem] quia D s u n t i om. B DE I U et om. B DE I s u n t
1 8
possibl de possibili D, om. A
Infra, cap. 33, un. 35-45.
420
PARS C A P .
23
Sed si illa de possibili sumatur in sensu divisionis vel accipiatur aliqua 20 aequivalens, cuiusmodi sunt tales propositiones 'onmis homo potest esse albus', p o t e s t esse nignun' et huiusmodi, tunc est ista propositio distinguenda penes tertium modum aequivocationis, eo quod subiectum potest supponere pro his quae sunt vel pro his quae possunt esse, hoc est, eo quod subiectum potest supponere pro his de quibus verificatur 2.5 per verburn de praesenti vel pro his de quibus verificatur per verbum de possibili; sive denotatur posse supponere pro talibus, quod dico ad excludendurn unam c a v i l l a ti on e In. Sicut si dicam sic 'omne album potest esse homo': unus sensus est iste 'omne quod est album, potest esse homo', et iste sensus est verus si nihil sit album nisi homo. 30 Alius sensus est iste 'omne quod potest esse album, potest esse homo'; et hoc est falsum, sive tantum homo sit albus sive aliud ab homine. ista distinctione visa videndum est quomodo ex talibus potest syllogizari et quomodo non. Et primo in prima figura. Et est sciendurn quod si subiectum maioris sumatur pro his quae 35 possuntesse, vel denotetur suini pro his quae possunt esse, qualitercumque sumatur subiecttun minoris, semper est syllogismus uniformis bonus et regulatus per dici de omni vel de nullo, et hoc servatis principiis communibus syllogismo de messe. Unde sic arguendo 'omne album potest esse homo; - hoc est omne quod potest esse album, potest esse homo -; 40 omnis asinus potest esse albus; igitur orrmis asinus potest esse homo', qualitercumque sumatur subiectum minoris vel conclusionis, est syllogismus regulatus per dici de orrmi, quia per maiorem denotatur quod de omni illo de quo potest verifican i subiecmm quod de omni illo potest verifican i praedicatum. E t eodem modo patet quod iste syllogismus 45 regulatur per dici de nullo 'nullum album potest esse homo; onmis asinus potest esse albus; igitur nullus asinus potest esse homo'; vel sic 'mune album potest non esse homo; omnis asinus potest esse albus; igitur omnis asinus potest non esse homo'. 20 possib.] impossibili B
2 5
e o om. A ' l !I de] pro A ' • v eri fi l praeter add. I
2 6
p e r'] hoc
111 4 verificatur add. seis rep. B , hoc add. A d , del. y ' 2 7 de] praeterito ve! per v erbum de add. A ' ,, pos,sibili] potest add. y ' , add. mg. B t a l i b u s l sive non add. D 2 8 c av i !!.] cautelam A ' , conversionem I h 29 iste] quod add. I, (sin. All3 3 0 sensus om. B D 3 1 is te] quod add. A ' 3 2 albus] albura CV " o 33 c ex ] i n A ' 3 5 s umatur] accipiatur A ' 3 7 minoris ] maioris I [i uni f. om. B D 3 8 - 3 9 c omal .] in a add. A C V " 4 0 hoc ... homo] sumpto subiecto pro eo quod potest esse D, partem om. partem del. A ' d omni s asinus] aliquis homo , ' omni s 9 aliquis A ' 4 2 v e!] sive A ' 4 2 - 4 3 syllog.] bonus 41 d et add. D 4 3 o m n i ] v e! de mi l l o add. A 4 7 nul l us ] omnis A ' 4 7 - 4 9 v e!... homo om. A 'l . 48 n o n om. A 4 9 i g i tu r] non add. s . l i n. A A C v e
SYLLOGISMI E X P ROP OS MONIB US M ODA LIB US
421
50 S i autem subiectum maioris supponat pro his quae sunt, tunc talis unifonnis non valet. Non enim sequimr 'omne quod est album potest esse homo; omnis asinus potest esse albus; igitur onmis asinus potest esse homo', quia si nihil sit album nisi homo, praemissae sunt verae et conclusio falsa. Eodem modo non sequitur 'omne producens potest 55est Deus; omnis igru - esse Deus', quia si nihil produceret aliquid nisi Deus, quod est possibile, s praemissae p o t e s essent t verae et conclusio falsa. rnaior sit de possibili in sensu compositionis et minor de e s Si s autem e p possibili r o din sensu u c divisionis, nulla sequitur conclusio; sicut non sequitur seo 'omnem n s ;hominem esse Deum est possibile; aliqua humanitas potest esse i homo; g igimr i taliqua humanitas potest esse Deus' vel galiquam hurnaniu tatem r esse Deum est possibile'. Sinautemm maior accipiatur in sensu divisionis et minor in sensu como i positionis, s non sequitur conclusio nec i n sensu compositionis nec i n 6 5 sensu divisionis, nisi minor sit singularis. Sed si minor sit singularis, i g n semperi sequitur conclusio si subiectum maioris supponat pro bis quae s possunt esse; si autem supponat pro bis quae sunt, non valet. Primum p patet. Quod o enim non sequatur conclusio in sensu compositionis patet, t nam istae e praemissae sunt verae 'omne quod potest esse verum contins0gens ad 7 t utrumlibet potest esse falsum; omne verum contingens ad utramlibet esse vemm contingens ad utrumlibet est possibile', et tamen haec conclusio est falsa 'omne verum contingens ad utrurnlibet esse falsum est possibile', ipsa accepta in sensu compositionis. Quod etiam non sequatur conclusio in sensu divisionis patet manifeste. Nam istae praemissae sunt verae 'omne quod potest esse album, potest esse coloratum; ornnem substantiam creatam esse albam est possibile', et Limen haec conclusio est falsa 'omne quod potest esse substantia [creata], potest esse coloratum', nam angelus potest esse substantia [creata] et tamen non potest esse coloratus. Secundum, scilicet quod si minor sit singularis se80quatur conclusio, patet, nam bene sequitur 'omne veram contingens ad 50 taus ] syllogismus add. I 5 2 omni s ' e A s l l s 5 e8 - 5 9 d e possib.] impossibilis B 6 0 omnem... De u m ] angelus- 2B Q5 m8 . m i n oDr] sit add. tantum2 Deurn esse hominem A 6 2 possibile] qui a praemissae s unt v erae e t conclusio falsa add. D ] h o m o 63 accip.] sumatur I 6 4 nec... nec] neque... neque B 6 5 nisil mai or et add. A m i n o r i ] mai or I, a d d . orn. A 'I s i t l ] manifeste add. A ' S e d . . . s ing. Qm. A ' 6 5 - 6 7 Sed.., esse om. A 6 5 Sed s i ] s i autem iBE mgi n o r i] maior t CI us i t a ] r fueri]t C V ' 6 7 s i autem] sed si CDIV ", mai or add. B 6 9 v e s B 7 i0 - 7 2 cpotest...ufalsa om. t B 7 0 falsum] et add. C V ' 7 1 esse... utrundibetz Qm. rum cm. (hotn.) BA l ! 7 2 haec] taus ABE, otn. C 7 3 Qu o d ] el A e t i a m ] autem B 7 4 divis.] c om a s i n u positionis K m a n i f . om. B D N a m israe mg. V ', quia D 7 9 Secundurn... si] si enim A ' s ]
422
PARS M - 1 CA P . 2 3
utrumlibet potest esse falsum; hoc vernal esse verum contingens ad utrumlibet est possibile; igitur hoc verum potest esse falsuml. Sed non sequitur ista de possibili in sensu compositionis v e r u m esse falsum est possibile'. Ratio autem quare plus sequitur conclusio taus de possibili guando minor est singularis quam guando minor est universalis, est 85 quia semper singularis de possibili in sensu compositionis infert singularem de possibili in sensu divisionis, quamvis non e converso, nisi subiectum singularis sit praecise pronomen demonstrativurn vel nomen proprium. Tunc enim sensus compositionis et divisionis convertuntur. Per idem patet quod si minor fuerit particuhris, sequitur conclusio 90 particularis in sensu divisionis, nam particularis in sensu compositionis semper infert particularem in sensu divisionis. Sequitur enim ghaec est possibilis: homo est Deus; igitur quod potest esse homo, potest esse Deus', quamvis non sequatur semper e converso. Non enim sequitur 'quod potest esse album, potest esse nigrurn, igitur haec est possibilis: 95 album est nigrum'; nec sequitur 'quod potest esse suppositum humanum, potest assumi a persona divina; igitur haec est possibilis: suppositum humanum est assumptum a persona divina'. Circa istam generationem in prima figura sunt duo intelligenda. Primum, quod quamvis aliquando teneat uniformis de possibili, sicut in 100 talibus casibus de quibus d i c t u m e s t 1, non tamen semper in illis sequitur conclusio indirecta, quae scilicet praecise differat a conclusione directa per transpositionem terminorum. Quia non sequitur 'omne quod potest esse falsum non-possibile, potest esse impossibile; aliquid, quod est verum, potest esse falsurn non-possibile; igitur aliquid, quod los est impossibile, potest esse verum'. Et tamen ista conclusio directa quid, quod est verum, potest esse impossibile' bene sequimr. Unde guando conclusio prima est directe convertibilis, tunc bene sequitur. Semper tamen sequitur illa in quam conclusio est convertibilis. Qualiter autem conclusio debeat converti, dictum est p r i u s 2 . 81 esse'] est B, om. i : v erum! Qm. AJB 8 3 ista] conclusio asid. B v e m m ] conringens add. mg. B 84 autem] etiam I p l u s ] magis D 8 5 m i nor] mai or B V 4 Tu n c mi c a] quia tunc D s ens us ] est sensus add. (!) C e t ] sensus add. A l I V 89 , on am 4 C add. B 89 3 8 i g i m r] Deus potest esse homo add. B 9 4 N o n eni m] qui a non D 91 m ]. semper ,s96 est] o i mpotest n. g esse C. B ]n e cdl similiter i v i add. s D . m regul . am generalem B , uni formi s d e pos 9 9 o gener.] p r add. C o p t i add. o nK i 1 s 0 1 talibus om. B D 1 0 2 c onc l .] praedic ta add. A sibili D, o s y l lsogi si morum a d 103-04 ornne quodd trp. C V. ' 1 0 4 potest om. A C V D 4 e s sfalsum e ' non o possibile m . esse add. seu C rep. K i m p o n . ] possibile A ' D 1 0 7 - 0 8 Unde... sequi107 esse] 1 orn. (horn.) 0 6 ' 1 0 7 - 0 9 Li nde_ sequitur cm!. (hom.) A C V tur A d ] n l us 4 add. 1i DF 0r Gem. 9 e q cu t am a t] qua m a Ie c onc ] i o Qm. A A tio i nn di im r e c t a e 1 Supra, Iin. 35-49• 2 Cf. supra, Pars II, c. 25, ubi agit de conversione AI ' D , E M propositionum a lde possibili. p r o p o s i -
SYLLOGISMI E X PROPOSMON1BUS MODAL1BUS
4
2
3
Aliud notandum est: quod sicut in illis de messe non refert an maior sit tmiversalis vel singularis, sic in illis de possibili non refert. Unde iste syllogismus est bonus Sortes potest esse albus; omnis substantia potest esse Sortes; igitur omnis substantia potest esse alba'. Sed oportet quod 115subiectum minoris et conclusionis uniformiter accipiantur, quia si i n minore accipiatur pro bis quae sunt et in conclusione pro his quae possuntesse, non valet. Sicut non sequitur Sortes potest esse pater Platonis; orrmis homo, qui est, potest esse Sortes; igitur omnis homo, qui est, potest esse pater Platonis'.
[CAP. 24. DE UNIFORMI EX PROPOSMONIBUS DE POSSIBILI IN SECUNDA FIGURA]
In secunda figura si subiectum utriusque praemissae supponat pro bis quae sunt, syllogismus non valet. Non enim sequitur 'omnis persona sdivina potest non esse creans; Pater potest esse creans; igitur Pater potest non esse persona divina'. Nec sequitur 'omnis persona divina potest non esse creans; omnis homo, qui est, potest esse creans; ponatur quod nullus homo sit nisi Christus -; igitur orrmis homo potest non esse persona divina', nam illo casu posito praemissae stmt velo rae et conclusio falsa. Si autem subiectum utriusque accipiatur pro bis quae possunt esse, sic non tenet syllogismus. Nam non sequitur 'omnis homo potest non esse albus; omne risibile potest esse album; igitur omne risibile potest non esse homo'; sicut non sequitur 'omnis persona divina potest non 15esse creans; °milis persona producta potest esse creans; igimr orrmis persona producta potest non esse persona divina'. Et ratio est quia negativa de possibili non convertitur in negativam de possibili. Non enim sequitur 'quaelibet persona divina potest non esse creans, igitur omne quod est creans, vel potest esse creans, potest non esse persona divina'. 20 Et ita taus syllogismus de possibili non potest reduci in primarn figuran' per conversionem, quia nullus syllogismus secundae figurae reducibilis 111 Aliud] Et Al 1 1 2 vel] an ACIV" 1 1 4 Sed] tamen add. BD 1 1 6 accip.] subiecturn add. AC V 4 potest esse V' , om. A 1 1 9 esse] Sortes potest esse add. A' 1 1 CAP. 24. - 3 praemissae] praecise I, om. A' 5 Patera_ creans om. (hom.) BI 5 - 7 Pater"... 7 creansi om. (horrs.) A' D 8 omnis] aliquis D, om. AIBIK 9 nam] quia D c as u D Cern., om. alii v persona] a l 15 divina add. B producta) divina D 1 9 quod] non add. I esse] Deus vel add. CV' persona e s Deus ] divina] AIBD IK 2 1 secundae figurae om. CV' v a l e r e
424
PARS C A P .
24
per conversionem potest reduci nisi per conversionem universalis negativae. Quare autem non teneat taus syllogismus in quarto modo secundae figurae, ratio est quia non potest reduci nisi per impossibile. Sed hoc 25 patebit i n f e r i u s 1. Et s i d i c a tu r quod quamvis negativa de possibili non convertatur in illam de possibili, convertitur Limen in illam de messe, sic 'onmis persona divina potest non esse creans, igitur aliquid, quod potest non esse crems, est persona divina'; immo, in istam de possibili potest converti q u o d potest non esse creans, potest esse persona divina'; dicendum est igitur quod per talem conversionem potest reduci in primarn figurarn: D i c e n d u m est quod illud argumentum concludit oppositum, narn universal negativa de possibili quamvis praedicto modo possit 35 converti in illam de messe vel de possibili, secundum quod subiectum aliter et aliter accipitur in antecedente, tamen numquam convertitur nisi in particularem, quia bene sequitur 'aliquid, quod est persona d i vina, potest non esse creans, igitur aliquid, quod potest non esse creans, est persona divina'. Similiter bene sequimr 'quodlibet, quod potest 40 esse persona divina, potest non esse creans, igitur aliquid, quod potest non esse creans, potest esse persona divina'; sed non sequitur 'quodlibet, quod potest non esse creans, potest esse persona divina'. Et ita patet quod universal negativa de possibili non convertitur nisi in particularem. Sed guando syllogismus secundae figurae reducitur per 45 conversionem in primam figuram, semper conversa universal negativae debetesse maior in prima figura, et per consequens si t a l syllogismus reduceretur in priman' figuram per conversionem, conversa negativae, quae est particularis, esset rnaior in prima figura; quod est impossibile, quia tunc non regularetur per dici de orrmi vel de nullo. 5 0 Similiter, si altera praemissarurn sumatur in sensu compositionis et 24 autem] tunc B q u a r t o ] secundo A , Qm. A ' '! m o d o om. A ' C D I V s Se e dc ] sicut . fi ', de add. g .A ', ] om. C 2 8 i l l am... i l l am] pri mam— fi gura 4A ' , 22 54 - ni2 s i5 om. D AV s e c u n d a primam A ' 3 1 c onv .] sic add. A ' n o n esse] esse n o n K 3 2 di c endum] v i tl etur B D COrIV.1 non add. B 3 3 fi g .] tamen add. A 3 5 possit] concludi vel add. A ' 3 6 v el ] e t i l l am C, i n istam add. B
3 8
i n part.1 partic ulariter A '
4 0
est] potest esse A B C K V " q u o d l i b e t ] quidlibet A '
41 esse'] creans vel quodlibet quod potest esse add. A C, v el quod potest esse add. V ' 4 2 potest esse] est B 4 2 - 4 3 sed... divina otn. (hom.) A A 'C I K V " 4 4 de possibili osi. A l 4 6 negativae] negativa B I
4 7
nullo om. C V '
si om. C V ' 5 1
4 9
es t'] sisee A '
5 0
qui a] e t
Similiter si] si autem A '
1Immo, iam patuit supra, cap. 11, un. 14-37.
q u o d
B v e l ] nec B v e l de
SYLLOGISMI EX PROPOSMONIBLIS MODALIBUS
4
2
5
altera in sensu divisionis, qualitercurnque, non tenet syllogismus. Et ita patet quod qualitercurnque propositiones de possibili combinentur, numquam valet uniformis de possibili in secunda figura. Et ratio est, quia 55idem potest ab eodem removeri et affirmari cum nota possibilitatis affirmativa, et ita ex tali affirmativa et negativa non sequimr negativa eiusdem a se, sicut patet in exemplis supra positis.
[CAP. 25. DE UNIFORMI DE POSSIBILI IN TERTIA FIGURA]
In tertia figura si utraque sumatur in sensu divisionis et subiectum utriusque supponat pro bis quae sunt, sequitur conclusio de possibili, sumpto subiecto pro eo quod potest esse. Sequitur enim 'omnis homo 5potest esse albus; aliquis homo potest esse niger; igitur quod potest esse nigrum potest esse album'. Similiter sequimr 'ornnis homo potest non esse albus; aliquis homo potest esse niger; igitur aliquod nigrum potest non esse album'. Hoc probatur: quia d i c t u m es ti quod talis minor convertitur in illarn de messe, sic 'aliquis homo potest esse niger, igitur io aliquid, quod potest esse nigrum, est homo'. Ninic autem sequimr per syllogismum regulatum per dici de omni 'omnis homo potest esse albus; aliquid, quod potest esse nigrum, est homo; igitur aliquid, quod potest esse nigrum, potest esse album'. Sic igitur taus syllogismus probatur per conversionem. 15 S i m i l i t e r , si subiectum utriusque supponat pro his quae possunt esse,sequimr conclusio de possibili, sumpto subiecto pro eo quod potest esse, quia illa de possibili, sumpto subiecto pro eo quod est, semper sequitur ad illam de possibili, sumpto subiecto pro eo quod potest esse. Sed uniformis ex illis in quibus subiectum supponit pro bis quae sunt, 52 q u a l i t i accipiantur termi ni odi!. A C V ' t e n e t ] valet B 5 3 de possib.] i n secunda fi gura add. A, om. A ' • c o m b . ] c onv ertantur C , c orr. i n c onv erti V ' , om . A 5 3 - 5 4 n u m q u a m ] n o n A 54 secunda] pri m a K
5 5
i dem] i l l ud B I c u m p o s s i b l quia non ponatur K n o t a ] negativa (?) I
possib.1 positis C, possit I, et add. V ' 5 5 - 5 6 affi rm.] affi rmata B D, affi rmari I
5 6 seg.] conclusio
add. A 11 negativ a C F I K V ", affi rmati v a B D Geni ., e t affi rmati v a add. C V ' , negati o A E , om . A ' 57 a ] a d K s e ] ipso add. A s i c ut... positis mg. V ', Qm. A A 'B D E I CAP. 25. 2 utraque] praemissamm add. AC, add. mg. V ' 3 supponat om. A A 'B DE 5 i gi tur] aliquid add. C, add. mg. V ' 6 - 8 Si mi l i ter.„ album om. (hom.) B D 8 non cm. I K m i n o r ] potest converti v e! add. B
9
aliquis] al i qui d et add. puta B n i g e r ] ni grum B
13 probatur] regtdatur B 1 4 c o n v i et per dici de ormi i add. mg. B potest esse I 1 9 Sed] si B s u b i l sumpmra add. B
CAP. 25. - ' Cf. Pars II, c. 25.
1 7
1 2
est] potest esse A '
s umpto] accepto A e s t ]
426
PAPS 111-1 CA P . 2 5
tenet; igitur ex aliis tenet, quia quidquid sequitur ad consequens, se- 20 quitur ad antecedens. Potest etiam probari per conversionem, sicut prior uniformis. Si autem subiectum in maiore sumatur pro eo quod est et in minore pro eo quod potest esse, tenet syllogismus; et similiter e converso. Et uterque probatur per hoc quod ad illam de possibili, sumpto subiecto 25 pro eo quod potest esse, sequitur illa de possibili, sumpto subiecto pro eo quod est. Sed conclusio de possibili, sumpto subiecto pro eo quod est, non sequitur; sicut non sequitur 'omnis homo potest esse albus; omnis homo potest esse intelligens; igitur quod est intelligens, potest esse album', quia si nullus homo esset intelligens sed angelus, praemissae essent30 verae et conclusio falsa. Si autem maior sumatur in sensu divisionis et subiectum supponat pro eo quod potest esse, et minor sit de possibili in sensu compositionis, sequitur conclusio de possibili in sensu divisionis, non in sensu compositionis. Quod enim sequatur i n sensu divisionis, patet, nam sequitur 35 'omne quod potest esse homo, potest esse album; haec est possibilis: omnis homo est niger; igitur aliquid, quod potest esse nigrum, potest esse album'. Et ratio istius est, quin semper illa de possibili singularis in sensu compositionis et in sensu divisionis converttmtur si in praemissis supponat pronomen demonstrativum vel nomen proprium. E t quia 40 quidquid sequitar ad quamlibet singularem alicuius particularis cum aliquo, sequitur ad illam particularem cum eodem, per istam regulam 'quidquid sequitur ad quodlibet antecedens alicuius consequentis, sequitur ad Alud consequens'. E t virtute istius regulae tenet probatio syllogismorum guando probantur per syllogismum expositorium, de quo dictum est p r i u s 2. E t ita in ista probatione non arguitur per illud medium 'quidquid sequitur ad singularem, sequitur ad particularem', quia hoc est falsum, sed per alud medium 'quidquid sequitur ad quodlibet antecedens alicuius consequentis, sequitur ad illud conse20 i gi turl sicut D que A '
2 7
2 3
i n mai ore] maioris m i n o r e ] sumatur add. D
conci.] e converso C q u o d l ] non add. K
2 8
2 5
uterque] u t ra -
sequituri] concludo add. A 'l potest] non
add. A ' 3 0 sed] nisi A ' ' essent] possent esse I 3 3 c ompos .] divisionis K 3 4 de possibili om. A l D I 3 5 eni ml autem et add. n o n A ' 3 7 omni s om. A C V e s t ] potest esse A ' 3 9 i n' om. B D , praem.] praecise B D
4 1
libet B, ad aliquod D L alic. c om. om.
quaml. sing.] quodlibet singulare A ' ,
c om.] consequens B D
antecedens et add. A E t ] de A ' 4 6 prius om. A C V 4 pA rC oV ' b,: sed] . ] argui p rturo add. p oD sm ei d it u im oom.n AeC V add. A li l l u d ] 4 4 i9 4 i d e 8 m D , 2Supra, 16. q um i cap. a ] o . s e q u i t u r
4 4
4 3
alicuius] et ad quod-
i l l u d i quocilibet A ', idem B D,
SYLLOGISMI EX PROPOSITIONIBLISMODALIBUS
4
2
7
soquens'. Probatur igitur talis syllogismus 'omne quod potest esse homo, potest esse album; haec est possibilis: aliquis homo est niger; igitur aliquid, quod potest esse nigmm, potest esse album'. Quia si haec sit possibilis 'aliquis homo est niger', aliqua singnbris erri possibilis: sit illa a; tunc haec est possibilis 'a est nigrum et a est homo, igitur a po55test esse album', per universalem primam. Modo sequitur laec est possibilis: a est nigrum; igitur a potest esse nigrarn', sicut dictum est prius. Nunc autem iste syllog-ismus est bonus 'a potest esse album; a potest esse nigmm; igitur nigrum potest esse I g i t u r primus syllogismus fuit bonus. 60 S i m i l i t e r , si maior surnatur in sensu compositionis et minor in sensu divisionis, bene sequitur per eundem modum respectu conclusionis de possibili in sensu divisionis.
[CAP. 26. DE UNIFORMI EX PROPOSMONIBUS DE CONTINGENTI NON-NECESSARIO IN PRIMA FIGURA]
Circa uniforrnem generationem syllogismorum de contingenti nonnecessario1 est primo sciendum quod in nulla figura est talis uniformis 5conveniens si omnes propositiones sumantur in sensu compositionis vel si omnes sint talibus aequivalentes; et hoc, quia tunc argueretur per istam regulara. 'praemissae sunt contingentes, igitur conclusio est contingens', quae regula falsa est, quia ex contingentibus potest sequi tam necessarium quam impossibile. Sequitur enirn 'nullum album est asinus; omnis homo est albus; igitur nullus homo est asinus', ubi praennssae s'ara contingentes et conclusio necessaria. Similiter etiam sequitur 'omne animal est homo; orrmis asinus est animal; igimr onmis asinus est homo', ubi praemissae sunt contingentes et conclusio impossibilis. Sciendum est tamen quod numquam possunt praemissae esse con15tingentes et conclusio impossibilis nisi praemissae repugnent, sicut patet in praedicto exemplo. Sic igitur patet quod uniformis de contingenti 50 i g i tu r] s i c I
5 2
potes t esse'] est A l '
5 3
est ni ger] potes t esse A ' 5 3 - 5 4 sir
ista scilicet A ' 5 5 per... primaria om. D 5 8 - 5 9 syllog.1 modus nyllogismi A C V 4 5esse9 A 6 0f - 6 u 1 i mit nor... ] potest di v .] i n s. di v . s umatur m i nor D CAP. 26. - 4 taus] syllog. add. A ' erit A ' 1 E
1 1
6
et hoc ] non s egui r= conclusio (mg.) B , om. A '
conc1.1 impossibilis add. I ' necess.] est add. A D N ' e t i a m om. A A
CAP. 26. - 1 Cf. Aristot., Anal. Priora, cap. 13-14 (32b 25 - 33b 24).
7
est]
428
PARS r r i - i CA P . 2 6
in nulla figura tenet si onmes propositiones sumantur in sensu compositionis. Et ideo dicendurn est de aliis. Et primo de prima figura. Ubi primo sciendum quod sicut fila de possibili habet duplicem acceptionem, ita illa de contingenti. Potest enim subiectum accipi pro eo quod est vel pro eo quod contingit, sicut in ista 'contingit album esse hominem'. Si enim nullus homo sit albus, tunc haec est falsa 'contingit albura esse hominem', sumpto subiecto pro eo quod est. Haec enim est falsa 'aliquid, quod est album, contingit esse hominem', quia quaelibet singularis est falsa. Si autem subiectum surnatur pro bis quae contingtrat, vera est. Haec enim est vera 'quod contingit esse album, contingit esse hominem; Sortem contingit esse albunr, igitur Sortem contingit esse hominem'. Posita ista distinctione sciendum est quod si subiectum maioris sumatur pro bis quae contingunt, uniformis est bonus respectu conclusionis de contingenti, subiecto sumpto eodem modo sicut sumitur in minore, quia est syllogismus regulatus per dici de omni vel de nullo. Unde bene sequitur 'omne quod contingit esse hominem, contingit esse album; omne quod contingit esse nigrum, contingit esse hominem; igitur omne quod contingit esse nigrum contingit esse album'. Nec iste syllogismus indiget aliqua probatione, sed est de se evidens. Similiter etiam patet quod syllogismus valet si subiectum tam in minore quam in conclusione sumatur pro his quae sunt. Et eodem modo patet quod valet syllogismus guando maior est universalis negativa de contingenti. Sed si subiectum minoris supponat pro his qu2e sunt et subiectum conclusionis pro bis quae contingunt, uniformis non valer Non enim sequitur 'omnem hominem contingit esse album; omnem substan6am creatam intellectualem contingit esse hominem; igitur omnem substantiam creatam intellectualem contingit esse albam', quia posito quod homo sit intelligens et quod nullus angelus sit, conclusio est falsa et praemissae verae. Et est advertendum quod guando uniformis tAlis de contingenti 17 propos .] praemissae B 1 9 i dee] p ri m o add. A , om. A ' d e ] i n B D fi g u r a om. A C V 20 ita]4sic B, i n I. de add. C V ' 2 2 c o n t.1 esse add. D S i eni m] quia si D 2 3 tunc ] tamen I 24 es t'] v el pro ev quod contingit add. mg. B H a e c enim] quia haec D e n i m om. A 'l 2 5 bous.] i l l o casu pasito add. D s i n g . ] eius add. D 2 6 - 2 7 v era est... quod] v erurn esse... quia B 2 7 h o m .] quia add. B D Geni .
2
8
al bum] homi nem A B E , i gi tur] et B D Geni. h o m i n e m ] al bum A B E
30 bonus ] syllogismus add. A ' I 3 1 s umpto] i n conclusione add. O , s ic ut] al i o A 3 6 patet] guando mai or est universalis negativ a d e c ontingente (v . u n . 3 9 ) add. I 3 7 c o n c i . ] mi nori s quam eti am conclusionis
4
0
m i n.] maioris A ' 4 2 - 4 3 substantiam... homi nem] orri nem
mortalem c onti ngi t esse substantiam creatam A ' 4 2 - 4 3 i ntel l .] intelligentem A CE , intelligibilem V 4 43-44 intell.] intelligentem AE, intelligibilem C V ', otn. A ' 4 4 quod om. A DE angel us ] asinus pracm.] s unt add. D I
20
25
30
35
40
45
SYLLOGISMI E X P ROP OS MONIB US M ODA LIB US
4
2
9
tenet et omnes propositiones sumuntur in sensu divisionis, contingit arguere ex ornnibus negativis et ex una negativa et alia afirmativa, sive minor fuerit negativa sive affirmativa. Et ratio est, quia tales propositiosones convertuntur per oppositas qualitates, et ideo quidquid sequitur ad afftrmativam, sequitur ad negativam et e converso. Et ideo hic est bonus syllogismus 'contingit nullurn hominem esse album, contingit nullum nigrum esse horninem; igitur contingit nullum nigrum esse album'. Si autem maior sumatur in sensu compositionis et minor in sensu 55divisionis, syllogismus non valet. Nam non sequitur 'omnem hominem esse Deum est contingens; quamlibet personam divinam contingit esse hominem; igitur quamlibet personam divinam contingit esse Deum', nam praemissae sunt verae et conclusio falsa. Si enim nullus homo esset nisi Christus, haec esset vera 'otnnis homo est Deus', et tamen modo est 60falsa, et per consequens est contingens. Similiter si maior accipiatur in sensu divisionis et minor in sensu compositionis, consequentia non valet. Non enim sequitur 'onmem humanitatem contingit assumi a persona divina; haec est contingens: omnis homo est humanitas, igitur contingit omnem hominem assumi a persona divina', nam praemissae sunt verae 6 5 potestesse vel est humanitas, potest assumi a persona divina. Quod etiam e minor sit vera, patet, quia haec est modo falsa 'o/mis homo est hurnat nitas' et potest esse vera, quia fuit vera ante incamationem Verbi, secunc dum opinionem A r i s t o t e l i s, sicut a l i a s2 est ostensum, et eadem 7 o0ratione posset adhuc esse vera; igitur est contingens. Quod autem conn clusio sit falsa, patet, quia si in ista 'contingit omnem hominem assumi c apersona divina', li homo supponit pro his quae sunt, sic habet aliquam l singularem falsam, istam scilicet 'istum hominem' - demonstrmdo Veru bum - 'contingit assumi'; iste enim homo, cum sit Filius Dei, non pos5test assumi nec assurnitur a Verbo, sed ab ipso assumpta est humanitas sua. 7 i o f 48 onmi bus ] universalibus add. A ' • affi rm.] e t add. C V ' 5 0 p e r] i n C 5 0 - 5 1 a d a affi rm.... ad neg.] ex affirmativa... ex negativa A I B D E 5 1 s e q u i eti am add. D 5 3 n i g ru m '. . . l hominem... n i g ru m '] aegrum... al bum... a e g ru m A 5 4 s umatur] f u e ri t C 5 5 n o n ' om. I 57 homi neml Deum A D e u m ] homi nem A 6 0 est om. A l B D 6 1 consequentia] conclusio I, s om. B D E 6 6 eti am] a u te m A A " 6 7 v e ra ] scilicet i n sensu compositionis add. m g . A a 68-69 sec. A r i s t . orn. C V " 6 9 alias] al i bi B 7 0 adl l uc om. A 'B D E I 7 1 assumi] esse . assumptum A 7 2 his] aliis C 7 4 iste eni m] qui a iste D 7 5 ipso] V erbo add. D Q 2Supra, Parte I, c. 7. u o d
430
P
A
R
S
III-1 CAP. 27
[CAP. 27. DE UNIFORMI DE CONTINGENTI IN SECUNDA FIGURA]
In secunda figura uniformis de contingenti non valet 1, et hoc qualitercumque combinentur propositiones. Et potest hoc consimiliter probari sicut probatum est p r i u s 2 quod uniformis de possibili non valet in secunda figura, quia universalis negativa de contingenti non est convertibilis in aliquam universalem sed tmtum in particularem, illo modo quo potest converti; quae tamen deberet esse maior in prima figura, quod est impossibile. Quod autem talis utiiversalis negativa de contingenti non convertatur, patet manifeste: nam non sequitur 'contingit omnem hominem non esse album, igitur contingit omne album non esse hominem', nam mtecedens est verum et consequens falsum. Quod autem antecedens sit verum, est manifestum, nam ornnis homo potest esse albus et potest non essealbus. Falsitas consequentis patet, nam aliquod album de necessitate non est homo, puta cygnus. Quod etiam taus uniformis de contingenti non valeat, patet per instantiam in terminis : nam non sequitur 'contingit omnem hominemesse album; contingit nullum equum esse album; igitur contingit nullum equumesse hominem'. Et per eosdem terminos potest probari quod taus uniformis non valet in aliquo modo. Nec etiam valet 'contingit omnem hominem esse album; contingit nullum risibile esse album; igitur contingit nullum risibile esse hominem'. Nec etiam sequitur 'contingit quamlibet personam divinam esse creantem; contingit Patrem non esse creantem; igitur contingit Patrem non esse personam divinam', quia praemissae sunt verae et conclusio falsa. Et per istos terminos patet quod nulla conclusio sequitur ex talibus praemissis, scilicet nec illa de contingenti nec illa de possibili nec illa de messe. Patet etiam quod qualitercumque praemissae accipiantur, sive in sensu compositionis sive in sensu divisionis, sive una in sensu compositionis et alla in sensu divisionis, qualitercumque etiam subiecta supponmt, taus imiformis non valet, quia in praedicto exemplo praemissae sunt verae et conclusio falsa. C . 27. - 5 c ont.] i n secunda fi gura add. A ' 6 - 7 fi l o._ conv. cm. A ' 7 quae] qui a A ' 9 univ. orn. B D 9 - 1 0 conv.] valet I 1 2 autem
deb. esse om. A ' ,, fi gura] universalis =Id A ' cm. AC117 4 Al Bs i 2t ]6 talibus] duabus e s t A C CAP. 27. - 1 Cf. Aristot., Anal. E I V 4 cap. 24, un. 3-26. 1 3 o m
Priora, I, c. 17 (36b 26 - 37b 18). 2 Supra,
5
10
15
20
25
SYLLOGISMIEXPROPOSMONIBUSMODALIBUS
4
3
1
[CAP. 28. DE UNIFORMI EX PROPOSMONIBUS DE CONTINGENTI IN TERTIA FIGURA]
In teráa figura 1, si ambae praemissae sumantur in sensu divisionis et subiectum utriusque supponat pro bis quae sunt, sequitur conclusio de 5contingenti, sumpto subiecto conclusionis pro eo quod contingit non pro eo quod est. N a m sequitur 'ornnem hominem contingit esse album; omnem hominem contingit esse scientem; igitur quod contingit esse scientem, conángit esse album'. Sed non sequitur ista conclusio cquod est sciens, contingit esse albura', nam posito quod nullus io homo aliquid sciat sed tanmm angelus, praemissae simt verae et conclusio falsa. Similiter, posito quod tantum equus sit albus, tunc sunt istae praemissae verae 'ortme risibile contingit esse hominem; omne risibile contingit esse album', et haec conclusio est falsa 'quod est album, contingit esse hominem', cum quaelibet singularis sit falsa. Similiter, si subiectum utriusque praemissae supponat pro bis quae contingunt, sequitur conclusio de contingenti, sumpto subiecto pro bis quae contingunt, non pro bis quae sunt. Quod patet per praecedens exemplura. Similiter, si subiectum in una supponat pro bis quae sunt et in alla pro bis quae contingunt, sequitur consirnilis conclusio. Sed si una praemissamra sumatur in sensu corapositionis et alia in sensu divisionis, non sequimr conclusio. Non enim sequitur 'omnem hominem esse Deum est contingens; omnem hominem contingit esse 25humarátatem; igitur aliquam hurnanitatem contingit esse Deum', e t hoc si subiectum minoris sumamr pro his quae sunt; nam praemissae sunt verae et conclusio falsa. Quod enim maior sit vera, patet: nara ista 'ortmis homo est Deus' est modo falsa, et tamen potest esse vera, nam si nullus homo esset nisi 30Chrisms, tunc haec esset vera; igitur haec est contingens 'omnis homo est Deus'; igitur maior est vera. Etiam posito quod natura assumpta a CAP. 28. - 9 est] omne A' 1 0 tantum] tamen A' 1 2 ttmc] non I 1 3 verse] hoc est 14 et] igitur AlI, igitur add. A, tamen add. D e s t orn. ABV 4 BCE om. 1 5 1 8 spraec.] i t praedicanun ] e A's 2 t2 ala] altera A' 2 4 est cont.] contingit (p. hominem) AlD A C2 6 V hoc] quia add. A m i nor i s] maioris C sum atur ] accipiatur A' 2 9 tamen om. BD nam] quia D, om.1C 3 0 6haecl om. BD esset] est AICI11 4 et 4 i gr i t au r ]e e ti p CD m s ps e a r e c o n s e q u e n s D 3 1 CAP. 28. - ' Cf. Aristot., Anal. Priora, I, c. 20 (39a 4 3 9 b 5). E t i a m ]
432
P
A
R
S
C A P .
28
Verbo esset deposita, tunc esset minor vera, quia tunc onmis humanitas esset homo. Quia suppono ad praesens, quod a l i a s 2 est probatum, quod haec est vera de virtute sermonis 'onmis homo est hurnanitas', nisi lumanitas' includat aliquod syncategorema vel aequivalenter aliquod complexum propter quod falsificemr. Sed hoc non impedit propositum, quia volo quod hoc nomen 'humanitas' semper supponat pro illa natura creata sine inclusione tali quacumque. E t tunc patet quod minor est ven. Et ttmc tomen erit conclusio falsa, nam i l h natura creata nullo modo potest esse Deus• Unde de facto, quamvis homo sit Deus, tomen illa natura creata non est Deus, sicut quamvis album sit homo, tomen fila albedo inhaerens homini non est homo. Per idem patet quod si maior accipiatur in sensu divisionis et minor in sensu compositionis, syllogismus non valet. Similiter, si subiectum propositionis acceptae in sensu divisionis supponat pro bis quae contingunt, non valet syllogismus. Non enim sequitur 'omne quod contingit esseens, contingit crean; haec est contingens: omne cris est Deus; igitur Deum contingit crear. Utrum autem ista propositio 'omne ens contingit crean' possit de virtute sermonis habere talem sensum 'omne quod contingit esse ens, contingit crean' non est modo curmdum, quia illa foret rnagis dificultas vocalis quam realis, eo quod voces sunt ad placitum. Sic igitur patet quomodo contingit arguere ex illis de contingenti in tertia figura. Probat A r i s t o te l e s talem syllogismum in libro Priorum 8 per conversionem minoris propositionis, ut si arguatur sic 'contingit orrme b esse a; contingit omne b esse e; igitur contingit aliquod c esse a'; nam conversa minore, sic 'contingit omne b esse c, igitur contingit aliquod esse b', erit uniformis in prima figura, sic 'contingit omne b esse a; contingit aliquod c esse b; igitur contingit aliquod c esse a'. Et ita taus uniformis in tertia figura de contingenti reducimr in priman-1 figuram per conversionem• Sed istud v i d e t u r r e p u g n a r e prius dicto. Dictum est enim 32 dep.] et add. B I m n e l l esset haec v era add. D o m n i s ] haec A ' 3 2 - 3 3 humanitas... homo] homo est humanitas D 3 6 compl.] compositum I, off'. A ' fal s i f.] plurifi c etur A K 3 8 m i nor] maior K 3 9 tamen] non I, non add. C e n t i esset i l l a ] nulla A C V 4 Et i ta A ' 4 4 valer] valeret D V , o r5n . 0 A c ' o n t4 . ] 3 P e r 4 54 probar] autem add. D , eti am add. I 5 5 u t si] sicut si A , unde A ' 5 6 al i quod] omne A l I K ip d t ee m s A tA] ' c l a A ' , aliquod] omne c 57 mionore] minoris B 2dicto] c ontra... di c tum A ' m d o 1 bo B 5 ] 8 m uq l t uc b r n B 2Supra, Parte e r1, cap. i 7t et 8. ] 3 Aristot., Anal. Priora, 1, c. 20 (39a 14-19). A ' e t 5 B I 1 6 2 r . rf e o p . . .
35
40
45
50
55
60
SYLLOGISMI E X PROPOSITIONIBUS M ODA LIB US
4
3
3
in praecedenti tractatu4 quod ista de contingenti, sumpto subiecto pro co quod est, non convertitur in illam de contingenti; jgitur taus syllogismus 65in tertia figura non potest praedicto modo probari: D i c e n d u m quod A r i s t o te l e s p e r jstam conversionem non probat nisi uniformem de contingenti i n tertia figura, subiecto utriusque praemissae accepto pro his quae contingunt praecise. Et illa de contingenti, accepto subiecto praecise pro his quae contingunt, convertitur in illam de contingenti, subiecto consequentis sumpto eodem modo. Et ita probatio A r i s t o t e l i s est sufficiens ad intentum suum, nec repugnat dicto meo priori. Alii autem uniformes, de quibus d i c t u m e s t quod tenent 5, non probantur illo modo. E x dictis tamen P h i l o s o p h i i n illo 75loco 8 et in aliis partibus logicae potest elici probatio eomm. Ad cuius evidentiam est sciendum quod propositio de contingenti potest habere triplicem sensurn penes acceptionem subiecti. Potest enim subiectum accipi praecise pro his quae sunt; potest etiam accipi tam pro his quae sunt quam pro his quae contingunt; et tertio modo potest accipi SOpraecise pro his quae contingunt. Utrurn autem isti duo sensus ultimi sint de yirtute sermonis vel alter tantum, et si alter tanmm, quis eorum, non curo ad praesens. Tamen p r i u s locutus sum, guando dixi uniformem valere, secundum duos primos sensus. Et tunc guando subiectum alterius, scilicet majoris, accipitur pro bis quae sunt, probatur taus syl85logismus per conversjonem minoris in illam de messe, sic arguendo 'contingit omnem hominem esse album; contingit omnem hominem esse scientem; igitur contingit scientem esse album', convertitur ista minor 'contingit omnem hominem esse scientem' — subject° stante praecise pro his quae sunt— in istam 'aliquid, quod contingit esse scientem, est 90 homo'. Nunc autem sequitur evidenter in prima figura 'omnem homi-
nem contingit esse album;—subiecto supponente praecise pro his quae 63 tractatu B K , capitulo A A l CDE I V 4 6 6contingunt D i i ncSUMMO . ] B , mg. y ' , orn. (hom.) A ' 7 0 cons.] conclusionis A C V 68-69 praecise... e s t 4 A ' ' s umpto] accepto A ' 7 3 autem] syllogismi add. mg. B 7 1 fi l o] pri mo 1 i l l o loco] I Pri orum A ' a . d d . , eorum] o m 75 i n aliquo add. s. lío. B 7 7 enim] etiam A 7 9 et om. A A 'B E 1 8 0 ul ti mi ] multiplices A ' A E 81 d e ]6 e x B D1 e t7. . . tantum om. (hom.) A ' I 8 2 Tamen... s um] nam A ' p r i m i de hoc add. I K 83 pri mos n ] pri ores o B D1 8n 5 mi nori s ] mai ori s A ' 8 7 scientem] scibilem (etiam i n f87-89 r p conv. sr u m ] o l i n d e bmi nor,asubiecto stante praecise p ro his quat sunt, s i mpl i c i ter c onv erti tur A a b t in i sistam )] CV " m i n o r] sic add. C I V ' 8 9 istam] ergo add. K C V 87, ista] 4 9n 1 s u op p o n e n t e ] s tn a n t e r4Supra, e Parted 11, e. 27,11n. u 34-64. 5 Supra, 1M. 3-21. 6 Vide hic supra, c i t notam 1. B
O C KH AM , S U M M A L O G IC A E
2
8
434
PARS I I I - 1 C A P . 2 9
sunt - ; aliquid, quod contingit esse scientem, est homo; igitur aliquid, quod contingit esse scientem, contingit esse album', quae aequivalet conclusioni primi syllogismi. Et ex isto et ista propositione de contingenti, subiecto supponente praecise pro bis quae sunt, conver- 95 titur in illam de messe', cum ista regula infallibili 'quidquid sequitur ad consequens, sequitur ad antecedens' patent evidenter omnes propositiones omnium aliorum. Sed si subiectum maioris accipiatur praecise pro his quae contingunt et subiectum minoris praecise pro his quae sunt, uniformis non valet. 100 Sicut non sequitur 'omne quod contingit esse ens, contingit crean; °rime quod est ens, contingit esse creantem; igitur aliquid, quod contingit esse creantem, contingit crean', quia si nihil esset nisi Deus, praemissae essent verae et conclusio falsa. Et si minor sumatur particulariter, praemissae de facto erunt verae et conclusio falsa. Istud tamen exem- 105 plum tmtum exempli gratia adducitur. Similiter, si transponantur tales propositiones diversirnode acceptae, non valet. Patet igitur guando contingit arguere ex omnibus de contingenti et quo modo. Est etiarn intelligendum quod sicut in prima figura non refert arguere ex omrábus affirmativis de contingenti et negativis, nisi quod 110 negativus syllogismus perficitur per conversionem propositionum gativarum per oppositas qu-alitates, ita in tertia figura contingit arguere eodem modo ex ornnibus negativis vel indifferenter ex altera, et perficiuntur tales syllogisrni per conversionem per oppositas qualitates.
[C AP. 2 9 . D E U N IF OR M I E X PR OPOSM ON 1BU S D E IM POSSIBILI]
Post praedicta de uniformi ex propositionibus de impossibili est dicendum. Et est sciendum quod si propositiones omnes sumantur in sensu compositionis, talis discursus non valet, quia argueretur per istam regularn falsam 'praemissae sunt impossibiles, igitur conclusio est impossibilis'. Similiter, si omnes propositiones de impossibili sumantur in sensu 94 primi] praeteriti C i s t o et om. ABE 9 5 supponente] sumpto A' D, supposito I ji praecise] tam A C V 4 pro his quae sunt add. AC V cite dones] 11 9 probationes 4 6 i D n 9 8 aliorum] argumentorum add. B 9 9 - 1 0 0 cont. q u a e om. (hom.) C V' 100 s usunt] M na t contingwat r a ] A' 1 0 4 minor] maior I 1 0 7 igitur ] quod add. C 1V 4 108 guando o AlB m 1 0. 9 Est etiaml B Est autem 1 A, Et est AID " s c i e n d u r n A' BDE l gquomodol m iu a nn d oo r non 110 Qm. ( l onuaibus m ue s A' BD s E e t l ex BD a n CAP. e '] 29. - 2 unif.] syllogizatione add. mg. B 2 - 3 dic.] sciendum B 5 falsato om. BD p e l r a d d .o
5
SYLLOGISMI E X P ROP OS MONIB US M ODA LIB US
4
3
5
divisionis, non valet taus discursus, quia nullus taus in prima figura potest regulan i per dici de onmi vel de nullo. Unde sic arguendo 'omnis homo impossibiliter est asinus; omne rudibile impossibiliter est homo; io igitur omne mdibile impossibiliter est asinus', patet quod non valet nec regulatur per dici de omni, quia per minorem non denotatur subiectum maioris verifican i de aliquo sed magis removeri. Et ita cum quaelibet de impossibili aequivaleat uni negativae, et ex ornnibus negativis non contingit arguere, manifestum est quod ex propositionibus de impossibili 15non contingit arguere.
[CAP. 30. Q UO MODO CONTINGIT SYLLOGIZARE EX PROPOSITIONIBUS MODAL1BUS ALIIS QUAE NON rrA usrrATE VOCANTUR MODALES SICUT PRAEDICTAE]
Ostenso quomodo contingit syllogizare per syllogismum uniforsmem e x propositionibus modalibus quae usitate vocantur modales, restat videre quomodo ex aliis modalibus contingit arguere. Est autem primo sciendum quod tales propositiones ita possunt habere duos sensus sicut aliae de quibus d i c t u m e s t I. Similiter possuntesse aliquae aequivalentes talibus sensibus compositionis et divisionis. io Et ideo pro sensibus compositionis talium propositionum et aequivalentibus eis est ista regula generalis, quod guando aliquod nomen tale modale potest verificari de praemissis absque hoc quod verificetur de conclusione, immo potest vere removeri a conclusione, uniformis ex talibus in sensu compositionis non valet nec ex aequivalentibus eis; guando au15tem de praemissis non potest verifican i talis modus nisi etiam verificetur de conclusione, uniformis ex talibus semper tenet. Et ideo sic arguendo 'omnem hominem esse animal est verum; Sortem esse hominem est verurn; igitur Sortem esse animal est vem , m ;ornnem hominem esse 9 imposs.'] i n potestate (etiam infra) K i rudibile] risibile 1 0 rudibile] risibile AIC V asinus]4homo A' 1 2 removeril negari ANI M 4 4 imposs.] 1, , r e g praeraissis u l a n impossibilibus i C ex puris impossibilibus K ,E t 30. - 4i quoto.] t aguando ] (etiam infra) B 6 restat] nunc add. D CAP. 7 autem] etiarn I s9 i sensibus] t a propositionibus in sensu B 1 0 comp.] compositis BD, om. A' 1 1 - 1 2 modele] non e q A' u 1 2 oquod] dut A' 1 3 unif.] syllogismus add. mg. B 1 4 ex om. A A add. d A 1 tenet] in... valet ' c1 E N T ' 0 31 6 e x . . . o i m p - 1oSupra, s cap. s 20, Iin. 14-29; vide etiam notam 2 ibi. CAP. 30. n . ] .p o s s i b yi l i
436
PARS 111-1 CA P . 3 0
animal est opinabile vel credibile; Sortem esse hominem est credibile; igitur Sortem esse animal est credibile', - accipiendo 'credibile pro illo cui intellectus potest assentire, sive evidenter sive non evidenter -, convenienter arguitur. E t hoc quia taus discursus tenet per tales regulas veras 'praemissae sunt verae, igitur conclusio est vera'; 'praemissae sunt credibiles, igitur conclusio est credibilis', praedicto modo accipiendo 'credibile'. Sed tales syllogistni non valent 'omnem hominem esse album est scitum ab aliquo Sortem esse hominem est scitum ab aliquo igitur Sortem esse album est scitum ab aliquo'; 'omnem figuram planam tribus lineis contentam hab ere tres etc. est indemonstrabile; omnem tri-angulum esse figuram planam etc. est indemonstrabile; igitur omnem triangulum habere tres etc. est indemonstrabile'; 'omnem intellectum esse mimarn intellectivam est dubitabile' vel 'omnem intellectum esse formam substmtialem est dubitabile; aliquam qualitatem, quae non est forma substantialis,esse intellectum est dubitabile; igitur aliquam qualitatem, quae non est forma substantialis, esse formam substantialem est dubitabile'. Et hoc quia tales regulae falsae sunt 'praemissae sunt scitae, igimr conclusio est scita'; potest enim una praemissa sciri ab uno et alia ab alio et tamen ab utroque ignoran i conclusio; 'praemissae sunt indemonsuabiles, igitur conclusio est indemonstrabilis'; 'praemissae sunt dubitabiles, igitur conclusio est dubitabilis'. Unde ad sciendum guando talis syllogismus est bonus et guando non, valent regulae, tam falsae quam verae, infra scriptae. Unde istae regulae sunt falsae: 'praemissae sunt falsae, igitur conclusio est falsa'; 'praemissae sunt scitae, igitur conclusio est scita'; 'praemissae sunt creditae, igitur conclusio est credita'; 'praemissae sunt indemonstrabiles, igitur conclusio est indemonstrabilis'; 'praemissae sunt dubitabiles, ergo conclusio est dubitabilis'; 'praemissae sunt primo verae, igitur conclusio est primo vera'; 'praemissae sunt per accidens, igitur conclusio est per accidens'; 'praemissae sunt intellectae, igitur conclusio 19-20 Sortem... c redi bi l e' om. (hom.) A ' bile add. B 2 1 ev i denterl non curo add. A ' est credibilis D
2 4
est om. A A 'B C D E
2 0 2 3 2
9
i gi tur... c redi bi l e' om. (hom.) C V ", v el opi nav ers e] credibiles D 2 3 - 2 4 v era... credibiles] c ontentam] contentis A C I V ' t r e s om. A C I V "
etc.] angulos aequales duobus rec tis D i n d e m . ] demons trabile A 3 0 etc .] tri bus lineis c o n tentam D , Qm. A l B 3 1 tres om. C V ' i n d e m l e t h o c s i mi l i ter add. B 3 2 d u b i t . ] do-. monstrabile B 3 8 conclusio] e t istae regul ar s irniliter s unt falsae add. B , s unt] v erae add. A C V 4 39 est] eri t y ' , om. BC1 4 1 ad s r.] sciendum quod A ' 4 4 est onl. A A 'B C 4 5 est om. 46-47 praemissae... dubitabilis om. A C V 4 8 add. vA ' e r a ] pri mo4 falsa p r a e m i s s a e s u n t p r i m o f a l s a e
20
25
30
35
40
45
SYLLOGISMI E X PROPOSITIONIBUS M ODA LIB US
437
soest intellecta'; 'praemissae sunt probatae, igimr conclusio est probata'; 'praemissae sunt auditae, igitur conclusio est audita'. Et tales consimiles falsae sunt, e t ideo uniformis e x talibus propositionibus modalibus non tenet. Sed istae regulae sunt verae: 'praemissae sunt evidenter cognoscibiles, 55igimr conclusio est evidenter cognoscibilis' ; 'praemissae sunt credibiles, igitur conclusio est credibilis'; 'praemissae sunt demonstrabiles, igitur conclusio est demonstrabilis' 'praemissae sunt verae, igitur conclusio est vera'; 'praemissae sunt intelligibiles, igitur conclusio est Et multae tales. Et uniformes ex talibus modalibus, sumptis in sensu 60compositionis vel aequivalentibus eis sunt boni, tenentes per talem regulam 'praernissae sunt tales, igitur conclusio est talis'. Si autem praemissae tales sumanmr ambae in sensu divisionis in prima figura, semper est syllogismus regulatus per dici de omni vel de nullo guando ex suis de messe est bonus syllogismus, nisi ratione modi 65includatur aequivalenter propositio negativa. Quod dico propter istum modum 'falsum', et si aliquis alius sit sibi similis. Quia non sequitur 'omnis lapis falso est animal; omnis asinus falso est lapis; igitur omnis asinus falso est animal'. Sirniliter iste syllogismus non valet 'omnem lapidem esse animal est falsum; omnem hominem esse lapidem est falsum; 7 0 rnissae sumantur in sensu divisionis. i Sed alii uniformes valent guando uniformes de messe correspong dentes eis valent et ex modalibus sequuntur suae de messe. Unde iste i uráformis est bonus 'onmis homo per se est animal; Sortes per se est t5homo; igitur Sortes per se est animal'. Similiter sequitur 'omne album 7 u dubitatur esse homo; Sortes dubitamr esse albus; igitur Sortes dubitatur r esse homo'. Similiter sequitur 'omne album scitur esse homo; veniens o scitur esse albus; igitur veniens scitur esse homo'. Similiter uniforrnis m negativus taus in prima figura tenet, quia regulatur per dici de nullo, S nOet ideo tales uniformes sunt boni 'omnis forma substantialis scimr non e esse qualitas; intellectus scimr esse forma substantialis; igimr intellectus m h 50 probatae... p ro b a ta ] praedicatae... praedic ata C 5 1 tales] regulae add. D 5 2 ideo] o taus add. A ' 5 7 est' om. A A m 1A11 3 6 0 animal] asinus D f a l s o '] false A CI l a p i s '] asinus A, homo A o m p o s . ] i 1cangelus 5 d i vB f ai l s so ] Sise i oC I na n ii m a l ) asinus D 7 0 - 7 1 praemissae] et concludo add. A C V l3 3 D I add. o3 mB ns e i s a o m . 4 7 n omnibus sb C Vu a c lx sive] A , om. B 7 6 - 7 7 dubi taturl ... album om. (hom.) A 'B D I K 8 1 plantas ] A l l 3 C I V 4 (etiam it!fra) I s c i t u r] non add. I o 4 6 8 e quantitas , n a s i n u s l s e mi d e ]bc a e
438
PARS I I I - 1 CAP . 3 0
scitur non esse qualitas'; 'onmis creatura scitur non esse Deus; creatio scitur esse creatura; igimr creado scitur non esse Deus'. Si autem maior taus uniformis in prima figura sumatur in sensu compositionis e t minor i n sensu divisionis, cum aliquo modo tenet 85 respectu conclusionis in sensu divisionis et cum aliquo modo non tenet• Linde iste discursus tenet laec est per se: onuds homo est animal; Coriscus per se est homo; igitur Coriscus per se est animal'. Iste autem non tenet laec est dubitata a Sorte: omne album est homo; Plato dubitamr aSorte esse albus; igitur Plato dubitatur a Sorte esse homo'. 9 0 Similiter, si maior sumatur in sensu divisionis et minor in sensu compositionis respectu conclusionis i n sensu divisionis, semper tenet, nisi sit talis modus qualis est 'falsum'. Sed respectu conclusionis in sensu compositionis non tenet: non enim sequitur 'omne album scitur esse homo; haec est scita: calidum est album; igitur haec est scita: calidum est 95 homo', sed sequimr 'igitur calidum scitur esse homo'. Tamen forte cum aliquo modo tenet talis discursus. Sed quia dicere in particulari cum quo modo valet discursas ex una modali in sensu compositionis et alia in sensu divisionis longum foret propter numerositatem modomm, ideo ipsius inquisitionem duxi studiosis reliquendam, quae per dicta et di- ro cenda faciliter possunt sciri. Sed in secunda figura pauci tales discursus valent si o=es praemissae sumantur i n sensu divisionis. E t ratio est quia tales propositiones de modo raro vel numquam convertuntur in propositiones de consimili modo. Unde non sequitur 'aliquod album scitur esse homo, igitur aliquis los homo scitur esse albus'. Nec sequitur 'omne album scitur non esse homo, igitur omnis homo scitur non esse albus'. Et quia talis propositio universalis negativa non est convertibilis in illam de modo consimili, nec etiam est convertibilis in illam de messe universalem sed particularem, ideo talis syllogismus non potest perfici per conversionem universalis negativae, quod tamen requiritur ad hoc quod esset bonus syllogismus 82 c reatio] aedo A V '
8 3 s c iturl esse] est A 'B D I , c reado] actio add. A
87 s e] v era a d j . A C V ' 8 7 - 8 8 C o r. ] c orpus (etiam infra) B C I C V ', eni m dubi tatur I 9 1 - 9 2 el ... divis. om. (hom.) A l B D K
8 9 9 4
8 6 c um] lamen B I
est dubi tata] est dubitanda al bum] animal B
9 5
i gi -
turl qui a I 9 6 - 9 7 c um... m o d o ] aliquando n o n A ' 9 7 talis om. A B C 9 7 - 9 8 cuna— v a -led] qual i ter t a u s add. I 9 9 numen] diversitatem I J m odorum ] enumerare add. A ' 1 0 0 ¡palos] ipsortma i l l i u s D II studiosis] ingeniosis I r e l i n q u l rel i nquendum B C V ' :: p e r dic ta] praedicta B , per praedicta I
1 0 5 aliquod] omne C V ', om. A s c i t u r ] n o n add. A '
1 0 6
N e c ] eti am adj .
AA 1 ', non add. I, orn. A E u n i v . . . . part.] tmáversaliter... particulariter I s e d ] tantum B, s olum add. D CV E part.] ed adj . C I V o 4 1 1 1 rb o n o sn ] n t a u
SYLLOGISMI E X PROPOSITIONIBLIS M I X TI S
4
3
9
in tali modo secundae figurae. Nec potest etiam perfici per impossibile, sicut p o s t e r i u s 2 ostendetur. Patet etiam per instandam in terminis quia talis discursus non valet. Non enim sequitur 'omne album per se 115est animal; = l i s lapis per se non est animal; igitur orrmis lapis per se non est albus'. Tamen cum isto modo 'verum' est bonus syllogismus. Et ratio est, quia talis propositio de modo et illa de messe convertuntur. Quando autem non convertuntur, tunc discursus non valet in secunda figura. Sed si una sutnatur in sensu compositionis et alia in sensu divi120sionis, aliquando tenet et aliquando non; sed guando tenet et guando non, discutiant studiosi. In tertia autem figura guando ambae praemissae sumuntur in sensu divisionis et modalis infert suam de inesse, semper sequitur conclusio in sensu divisionis; sicut sequitur iomnis homo scitur esse albus; omnis 125homo scitur esse veniens; igitur veniens scitur esse albus'. Et potest talis uniformis probari sicut probatur uniformis de necessario et de possibili. Hoc etiam probatur per syllogismum expositorium, sicut i b i s. S i autem altera sumatur in sensu compositionis et altera in sensu divisionis, si minor sit in sensu compositionis, tenet respectu conclusionis in sensu 130divisionis.
[CAP. 31. DE MDCTIONENECESSARII ET DE INESSE IN PRIMA FIGURA]
Viso quomodo uniforrnis diversimode fit ex diversis proposidonibus, de syllogismis mixtis est tractandum. Et primo de syllogismo mixto de messe et modali, secundo de syllogismo mixto ex modalibus et modis 5diversis. Circa primum primo dicendum est de syllogismo mixto ex propositione de inesse et propositione modali de necessario 1. 114 taus ] i l l e A 1 1 6 Tamen c um] tunc enim I s y l l o g . 1 discursas A D I V t tenet t add. Ao 1 m . A CI P 4s e d1] et2 10 2 1 e non] 2 2 autem cm. D I 1 2 3 c onc i .] d e messe add. I 126 et] v el C d e om. A 1 etiam] autem B 1 2 9 si] sed I 131 1 2 7 3 pri mo] tractandurn est adj. D d e i ] ex B, H oCAP.c31. -] 2 ex ] i n A CI V " p ro p o s . ] nunc add. D propositione 4 et'l ex K, de add. A I, proposinone add. D ' m o d . ] et add. C V q u i de n adj. t BD 4 u n d o ] u s s eA ',c determinandum postea est add. D e t t ] de A 'B D, ex K 6 p ri m o mg. I, om. A 'B , c l i c .] sciendurn BA V " A ,1 p r i 13 2oCf. infra, cap. 42. 8 Scilicet supra, cap. 16, u b i agitur de syllogismo m s 1 C expositorio. 1 ,e CAP. 31.i - i Cf. Aristot., Anal. Priora, I, c. 9 (30a 15 - 30b 6). q u s t a tn s] m o q
440
P
A
R
S
111-1 CA P . 3 1
Circa quod est primo sciendum quod ex rnaiore de necessario sumpta in sensu divisionis et minore de messe semper sequitur conclusio de necessario i n sensu divisionis non i n sensu compositionis. Quod enim sequatur conclusio de necessario in sensu divisionis, patet, quia taus syllogismus regulatur per dici de omni vel de nullo. Unde sic arguendo 'omnis homo de necessitate est animal; homo albus est homo; igitur homo albus de necessitate est animal' arguitur per dici de omni, nam per istam propositionem 'omnis homo de necessitate est animal' non denotatur nisi quod quidquid est homo, de necessitate est animal. Cum igitur per minorem denotetur quod homo albus sit homo, sequitur per dici de omni quod homo albus de necessitate est animal. Unde sciendum quod sicut per universalem affirmativam denotatur quod de quocumque dicitar subiectum quod de eodem dicitur praedicatum, et propter hoc sumendo minorem in qua praedicatur subiectum primae propositionis de aliquo, contingit inferre praedicatum primae proposidonis de minore extrernitate per dici de omni, ita, quia per propositionem de necessario in sensu divisionis et etiam aequivalentem tali denotatur quod de quocumque dicitur subiectum de eodem dicitur praedicatum cum modo necessitatis, et propter hoc sumendo tninorem in qua subiectum primae praedicatur de aliquo, contingit inferre praedicatum idem vere praedicari de eadem minori extremitate per dici de omni. Ex isto patet quod in tali mixtione nihil refert si minor sit de messe simpliciter vel de Messe ut nunc. Unde iste syllogismus regulatur per dici de omni 'omne animal de necessitate est substantia; omne album est animal; igitur omne album de necessitate est substantia', sicut iste 'ornne animal de necessitate est substantia; omnis homo de necessitate est animal; igitur omnis homo de necessitate est substantia'. Sed si conclusio sum2tur in sensu compositionis, discursus non valet, quia non sequitur 'quaelibet persona divina de necessitate est Deus; creans est persona divina; igitur haec est necessaria: creans est Deus', sed sequitur 'igitur creans de necessitate est Deus'. Ex ista autem non sequitur haec 'ista est necessaria: creans est Deus', non plus quam ex ista 'album potest 11 d e !lec. oin. B D q u i a ] quod A l i 1 5 - 1 6 non... ani mal om. (hom.) A 'B illud add. A C V "
1 9
s c iend.] est add. A A 'B E
2 1
1 6
hom o] quod
sumendo mi norem] sumenda est m i n o r A '
praed.] p o n i tu r B C 2 2 pri mae'] maioris A , om. B 2 2 - 2 3 p ri m a e 2 minoris A 2 3 qui a] quod A A .om. . . Ae ' xfi aequiv.] t r e m aequivalente . ] m a A Ai ID11 o r i s 1 i e c t o ,d 4 s u s b ui l b 41 3 IA2 2e527 primae] add. pri mo y ' , propositionis add. D, om. A ' 2 9 Ex isto] De quo A ' 3 2 - 3 4 sicut... n e uc eo s ds . 1 q subst. om. (hom.) A I B D I 3 3 d e nec . m o o a dd 1 o md . A E. 3 4 38 IA i g i tu r cm. KC A CI11 S e d 4 , iE x v. . . i d s . 2 o u t me m6 . l a ]e tV C I " e c o t mm p o o .s 3 7 xi ie t o n i s
10
15
20
25 -
30
35
441
SYLLOGISMI E X PROPOSITIONIBUS M I X TI S
40esse nigmm' sequitur ista 'igitur hace est possibilis: album est nigrum'. Non enim sequitur 'album potest esse nigrum, igitur haec est possibilis: album est nigrum', ita non sequitur 'creans de necessitate est Deus, igitur haec est necessaria: creans est Deus'. Ex isto sequitur quod conclusio indirecta de necessario non sequitur 45 in tali mixtione. Unde non sequitur 'quaelibet persona divina necessario est Deus; creans est persona divina; igitur Deus necessario est creans'. Et ratio est, quia ista 'crems necessario est Deus' non convertitur in istam 'igitur Deus necessario est creans' sed in istam q u o d necessario est Deus, est creans'. Et ista bene sequitur, nam sequitur 'quaelibet persosonaso n adivina necessario est Deus; creans est persona divina; igitur quod estnecessario Deus, est creans', quia ista conclusio indirecta est convertibilis cum illa directa. Ex quo patet quod aliquando propositio de messe convertitur in illam de necessario; sed tunc oportet i n illa de messe poni modum necessitatis, licet non faciat modum necessitatis, eo 55quod in illa non est determinatio compositionis Si autem maior in tali rnixtione sumatur in sensu compositionis, non semper valet mixtio taus, sed oportet quod minor sumpta sub sit de messe simpliciter non de messe u t nunc. Si enim minor sit de messe ut nunc, non valet rnixtio. 60 A d cuius evidentiam sciendum est quod illa minor est de messe simpliciter in qua non potest praedicatum competere subiecto in uno tempore et negari in alio, sed semper uniforrniter se habet, ita quod semper vere praedicatur vel numquam. lila autem dicitur de messe ut nunc in qua potest praedicatum uno tempore vere affirmari de subiecto 65et alio tempore vere negari. Et taus minor numquam debet sumi sub maiore de necessario. Unde non sequitur 'omnem personam divinam esse Deum est necessarium; aliquis homo est persona divina, puta Christus; igimr aliquem hominem esse Deum est necessarium'. Nec sequitur 'omnem hominem esse animal est necessarium; homo albus est homo; 713igitur hominem album esse animal est necessarium'. Sed taus mixtio tenet 'omnem personam divinam esse Deum est necessarium; albedo est persona divina; igimr albedinem esse Deum est necessarium'. 40 i gi tur om. A l B D
4 1
N o n enim] Linde sicut non D
4 4
necess.] modo B
4 5
di v .]
de add. A 'B V " nec eas .] necessitate A 'B 4 8 sed] c onv erti tur add. D 4 9 ista] i ta A l C V 4 sequ.] ex prioribus praemissis add. D 5 4 hect._ neceas.'] quamvis non faciat propositionem modalem I, , o m . I om. (hom.) A ' B D K 5 6 c ompos i divisionis A ' 5 8 Si eni m] quia si D m i n o r ] propositio add. A ' 60 est' Qm. A 'B C V " m i n o r ] mai or A CI, del. y ' 6 2 al i o] tempore add. A I CI V " q u o d ] vel add. B D 65 et] i n add. A l B D v e r e neg.] n o n A ' s u b ] tal i add. C V ' etiam add. A '
7 0
6 8
Nec ] n o n I, eni m add. A C V ",
hom.... animal] omnem hominem esse album I a n i m a l om. A 'B
442
PARS H I -1 CA P . 3 1
Ista dicta sint quantum ad veHtatem. Tamen secundum intentionem P h i l o s o p h i ad hoc quod mixtio esset bona, sufficeret surnere sub aliquid per se in genere, importans rem distinetam absolute, ita quod non 75 essetnomen connotativum rice relativum. linde secundum intentionem P h i l o s o p h i iste syllogismus est bonus 'omne animal esse coloraturn est necessarium; omnis homo est animal; igitur omnem horninem esse coloratum est necessarium'. Ita quod, secundum e u m, quandocumque surnitur sub subiecto aliquod absolutum quod non est relativum nee 80 connotativum, semper est mixtio bona. Sed istud secundum veritatem non est verum, nam ista mixtio non valet 'omne ensesse in actu est necessarium; orrmis homo est ens; igitur omnem hotninem esse in actu est necessarium', nam praemissae sunt verae et conclusio falsa. Quod enim maior sit vera, patet, nam haec est 85 necessaria 'omne ens est in actu'; igitur maior est necessaria. Minor etiam est manifesta, et tamen conclusio est falsa, sive sumatur in sensu compositionis sive in sensu divisionis. Nuilus enim homo necessario est. Haec etiam non est necessaria 'omnis homo est ens'. Si autem maior sit de messe et minor de necessario in sensu divisionis 9 0 vel aequivalens ci, discursus non valet. Non enirn sequimr 'quaelibet persona divina est creans; Pater de necessitate est persona divina; igitur Pater de necessitate est creans', quia praemissae sunt verae et conclusio falsa. Haec enim est vera 'orrmis persona divina est creans', certum est; et haec est vera 'Pater de necessitate est persona d i v est i falsa 'Pater de necessitate est creans'. n a 'Si ; autem e t minor t asumatur m e in n sensu compositionis, non valet. Nam h sequitur a c 'ornnis e non Deus9est creans; quamlibet personam divinam esse 5 Deurn est necessarium; igitur quamlibet personam divinam esse creantem est necessarium', nam praemissae sunt verae et conclusio falsa. Et roo ratio est quia aliquid potest contingenter praedicari tam de superiori quarn de inferiori, non obstante quod praedicatio superioris de inferiori essetnecessaria. Et ita est de aliis Notandum est quod si maior sit de messe simpliciter, talis mixtio 73 sint] sunt Al BE
7 4
esser] debet esse C
7 5
dist.] determinatam C V ' 7 7 - 7 8 animal...
animal] album... albus A ' 8 0 al i quod] al i qui d C I V " 8 3 e s t 3 quia D 8 6 eti am] t i m e n C V ', om. A 8 7 falsa] quia add. C V ' 8 8 Nul l us eni m] qui a nul ]lusnDe, non c e eni s smaArCi I V u " m, hom o a otn.d A CdV " e. s t ] haec vera (onmem add. A ) homi nem esse i n actu est K 8 5 necessarium add. A C V ", sed add. A ', homo add. B, et add. D H a e c ] nec eti am al i qua c reatura, quaen a m ] cumque sir fi l a add. mg B 9 1 N o n eniml nam non A ', non etiam y ' 9 4 c ertuml eni m add. 95 etl ] quod A '
9
7
104 es t] autem add. B D
m i n o r] mai or C I V "
1 0 3
esser] est C V ' , s i t A E F, et add. v e l esset F
SYLLOGISMI E X PROP0SITIOND3US M I X TI S
4
4
3
105tenet, quia guando aliquid non potest praedicari de aliquo in uno tempore et negari in alio, sed vel semper praedicatur vel numquam, non potest subiectum de aliquo praedicari cum modo necessitatis nisi praedicatum praedicetur de eodem cum eodem modo. Et s i d i c a t u r quod P h i l o s o p h u s negat unam et concedit aliam, igitur falsum est quod hic dicitur quod ita valet una sicut alia, d i c e n d u m est quod P h i l o s o p h u s 2 loquitur de illa de necessario in sensu divisionis; et tunc patet evidenter quod maiore existente de necessario et minore de inesse sequitur conclusio de necessario, et hoc sive minor sit de messe simpliciter sive de messe ut nunc. Non sic 115autem valet taus discursus si maior sit de messe 8 concedit , emixtionem t i d eet o n aliam. e g a t u nEt s ai d i m c a t u r quod P h i l osop hus d i ci t uniformem de necessario esse bonum in orrmi figura', sed dictum est p r i u s 5 quod uniformis de necessario in sensu divisionis in secunda figura non valet, 120igitur P h i l o s o p h u s non loquitur de illis de necessario in sensu divisionis sed in sensu compositionis tantum; igitur P h i l o s o p h u s loquitur de illis in sensu compositionis: D i c e n d u m est quod P h i l o s o p h u s loquitur aliquando de illis de modo i n sensu compositionis et aliquando i n sensu divisionis. 125Et ideo ubi docet uniformem ex illis de necessario, loquitur de eis in sensu compositionis e t de eis aequivalentibus; guando autem docet mixtionem in prima figura, loquitur de illis in sensu divisionis et de ei aequivalente. Et hoc facit ut sciatur quomodo arguendum est ex talibus modalibus sive in uno sensu sive in alio. 'Linde ex dictis suis ubi loquitur node propositionibus modalibus in sensu compositionis et ex illis locis in quibus loquitur de eis in sensu divisionis potest studiosus elicere quomodo semper arguendum est ex talibus qualitercumque sumantur in quacm-nque materia, secundum quamcumque combinationem. 107 ni s i ] q u i n B D 1 0 8 m o d o ] n o n sic autem v al et talis discursus si mai or sit de messe u t nunc, et ideo negat unam mi x ti onem e t concedit aliam add. et infra, l i n. 115-17. rep. sine ut nunc A C11 4118 s ed] s i c ut A ' 1 2 0 i g i t u r] i d e o C V ' 1 2 1 - 2 2 tanturn... c ampos . orn. (hom.) A ' D 121-24 tantum... c ompos . orn. (horn.) B
1 2 4
m o d o ] al i quando add. seu rep. D
1 2 5 doc et]
tenet A ' 1 2 6 autem orn. A A 1aequivalentibus A E u t ] h o c add. A ' q u o m o d o ] guando A ' B I 1 3 0 - 3 1 i n qui bus ] u b i D C I Vtalibus] eis A 'B I : e t add. A C V 132 44 1 2 7 M i s ] i l aAristot., l a Anal. Priora, I, c. 9 (30a 15-28). 8 Addendum esse puto: ut nunc. A ' C D , 4 Aristot., Anal. Priora, 1, c. 8: "Ergo in necessariis fere similiter se habet et in jis a l a Iquae insunt" (29b 36-37). S u p r a , cap. 21. ' e i l e i
444
P
A
R
S
III-1 CAP. 32
Sciendum est igitur quod si maior sit de messe simpliciter, mixtio tenet sive minor sumatur in sensu divisionis sive in sensu compositionis. 135 Nec hoc negat P h i l os o ph u s; sed negat quod imiversaliter ex maiore de messe et minore de necessario sequitur conclusio de necessario; sed non negat guando maior est de messe simpliciter, quia praemissae non possunt esse verae conclusione exsistente falsa. Si enim sit de messe simpliciter et sit vera, ipsa erit necessaria; et si hoc, sequitur con- 140 clusio de necessario.
[CAP. 32. DE MIXTIONE NECESSARII ET DE INESSE IN SECUNDA FIGURA]
In secunda figura 1, si illa de necessario sumatur in sensu compositionis, ad hoc quod mixtio sit bona requirimr quod illa de messe sit de messe simpliciter. Si enim sit de messe ut nunc, quaecumque fuerit de necessario, non sequitur conclusio de necessario. Si enim afirmativa fuerit de necessario, non sequitur, sicut non sequitur 'omnem Deum esse in actu est necessarium; nullus homo est in actu; igitur nullurn hominem esse Deum est necessarium'. Nam si nullus homo esset in actu, praemissaeessent verae et conclusio falsa. Similiter non sequitur 'omnem hominem esse susceptibilem disciplinae est necessatium; nullus homo albus est susceptibilis disciplinae; igitur nullum hominem album esse hominem est necessarium', nam si nullus homo esset albus, praemissae essent verae et conclusio falsa, secundum opinionem A ri s t o t e l i s. Si autem negativa sit de necessario, non valet syllogismus. Non enim sequitur 'nullum hominem esse asinum est necessarium; otmie 134 mai or] m i n o r K ' simpl., mi x ti o] syllogismus mixtus I 1 3 6 quod orn. C V ' 1 3 7 de messe om. A l C I V " e t ] ex add. C V ' d e l ex A ' C V 4CI p o1 s s3u n t 8esse] sunt q A u CV i ' fal a s ]a] non sic in proposito add. A C V tsimiliter 4 Su i I nsee qnuc. ]i habetur m ] u i a Cq as di d . D CAP. 3 2 .3-4 compos.] divisionis A ' 5 sit] fueri t A n u n c ] a qua remov etur illud praedicaturn D 1 4 0 s i 1ab aliquo i 3 nferri (!) add. 9 (e. lin. 25 infra) I q u a e c . ] quantumc umque A ' 7 s equl conclusio add. h o c ] n8-9 nullus...oneceas. mg. n(alia milm4) V ' 8 i n ac tu srninem 3 E VA' 9 . Deum A A u3 n V a t . . L i t . 1 AA ( = V , 9 K , 4 c 8o r ' r) , , C 1 disciplinae alii 1 3 .nam] quia D h o m o om. C V ' a l b u s ] i n actu add. A CI V ", tunc add. D otibilem um iD i ns C, n e 14 s ec .... C Ari s t. om.F A l C V" O 1 5 V Si ] Si mi l i ter praern. D a u t e m ] eni m B , om. D 1 5 - 1 6 N o n A B D I IKK a c t u a enirn] s i'c ut n o, n I 4 V d i, n d h o a c . CAP. 32.t - i Cf. Aristot., Anal. Priora, I, c. 10 (301D 7 - 31a 17). u s B D e 1 0 d 1 1 d
10
SYLLOGISMI E X PROPOSITIONIBUS M I X TI S
4
4
5
album est asinus; igitur nullum album esse hotninem est necessarium'. Nec sequitur 'nullurn Deurn esse humanitatem est necessarium; onmis homo est hutnanitas; igitur nullum hominem esse Deutn est necessarium'. 20 S c i e n d u m est tamen quod in secunda figura, guando negativa est de necessario et in affirmativa accipitur sub medio aliquid inferius ad medium terminum, sive sit per se inferius sive per accidens, semper discursus est bonus, tenens per istam regulam veram 'quandocumque aliqua universalis negativa est necessaria, quaelibet universalis negativa, in 25qua removetur illud praedicatum ab aliquo inferiori ad subiectum, est necessaria'. Et sequitur ex ista regula quod semper a superiori ad inferius negative et cum distributione est bona consequentia. \Toco autem hic 'inferius' omnem terminum qui non potest esse in plus, potest tamen esse in minus. 30 E t propter hoc tali 3syllogismus est bonus 'nullurn hominem esse asinurn est necessarium; omnis asinus albus est asinus; igitur nullum asinum album esse hominem est necessarium'. Et hoc quia iste terminus 'asinus albus' est inferior ad asffium, quamvis per accidens. Et debet taus discursas reduci in primam figuram per conversionem universalis negativae, quae semper convertitur in terminis in universalem negativam de necessario guando surnitur i n sensu compositionis, sicut dictum est p r i u s 2. E t ideo in prima figura in syllogismo negativo, maiore exsistente de necessario in sensu compositionis et sumpto sub aliquo inferiori ad subiectum, sive minor sit de messe simpliciter sive de Messe ut nunc, 40semper est bona consequentia. linde hic est bonus discursus 'nullum hominem esse asinum est necessarium; homo albus est homo; igitur hominem album non esse asinum est necessariurd. Sed si in secunda figura affirmativa sit de necessario M sensu compositionis et universalis negativa de messe, non sequitur conclusio de ne45cessano. Non enim sequitur 'ortme ens in actu esse ens est necessarium; nullus homo est ens; igitur nullum hominem esse in actu est necessarium'. Nec sequitur, sectmdurn opinionem A r i s t o t e l i s, 'onmem hominem esse animal est necessarium; nullus homo albus est animal; 17 n u l l u m ] hominem «Id. I 2 0 guando] quandocumque B DI 2 1 d e nec.1 d e messe A ' , necessaria B 2 5 i l l ud] idem B D V 4 asinuml 31 2 6 al bum s Ae ' e sqt ' ] u albus i add. I 3 2 hoc om. A ' l 3 3 i nf.] inferius A A i 1 s 3 t 5 aquae] quia A A 'C V talis A a B u n i v negative l 4 E I3di n36. _ d4neg.]. syllogizando add. A ' 3 9 m i n o r] m a i o r A 4 1 h o m o albus] h o c a l B u C aV n, d o ] g buril idivisionis t Ie 4 a 5 ens] DC11111 A ' 4 7 sec. op.1 haec opinio B 4 8 homi nem] albura K q u s et aadd. 4 r4 g u l D 3e a c oSupra, m Parte p . c. 24. S 2 II, d d ]a e . i v i s i d D o n i s ,iB ,
446
P
A
R
S
C A P .
32
igitur nullum hominem album esse hominem est necessarium'. Et tamen in affirmativa propositione accipitur aliquid inferius ad meditan 50 terminurn, sicut de se patet. Et ratio est, quia aliquid potest cutn modo necessitatis praedicari de aliquo et tamen non praedicatur de quolibet inferiori cum tali modo. Et hoc sequitur ex ista regula, quod 'a superiori distributo ad inferius affirmative non semper est consequentia sanplex'. Unde hic non est consequentia simplex secandum rei veritatem 55 ' 0 quens nec hic est consequentia simplex 'omnis homo currit, igitur omnis homo albus currie. I M Ratio, quare prima consequentia non est simplex: nam si nullus homo esset in rerum natura, et omne animal aliud esset album, mtece- so I C esset verum et consequens falsum. Et ratio quare taus consequentia dens a est consequentia simplex, est quia medium, per quod tenet, non est non necessariurn. Haec enim non est necessaria 'orrmis homo est animal', n i contingens. Similiter, secundum opinionem A ri s t o t e l i s, haec sed m consequentia non est consequentia simplex 'omne animal album est 65 a coloratum, igitur omnis homo albus est coloratus'. Et ideo sicut in prima l figura ex affirmativa de necessario et affirmativa de messe, quantumcurne minor extremitas sit inferior ad medium terminurn, non sequitur que s conclusio de necessario, ita in secunda fi t u r non g sario a sequitur s i conclusio de necessario. 7 0 a f Sciendum fi r m est a t etiam i v aquod in quarto modo seamdae figurae, sive sl propositio i affmnativa t fuerit de necessario sive negativa, non sequitur b d e conclusio de necessario etiam quantumcumque in afftrmativa praedicetur u n e de cinferiori. e Nam s non - sequimr 'aliquod ens non esse animal est superius m necessarium; omnis homo est animal; igitur aliquem hominem non esse 75 , est necessarium', nam praemissae sunt verae et conclusio falsa. V d ens i arguitur sic 'aliquod ens non esse animalitatem est necessarium; omnis g humanitas est animalitas; igitur aliquam humanitatem non esse ens est i necessarium' . Nec etiam sequitur 'ortmem personarn divinam esse Deum t necessarium; aliquod ens non est Deus; igitur aliquod ens non esse 80 est u personam divinarn est necessarium'. Sic igitur patet quomodo valet r mixtio necessarii et de inesse in secunda figura guando illa de necessario o m 53 quod] qui a scilicet B D 5 4 est] bona asid. A ' 5 4 - 5 5 s impl.] simpliciter A ' 5 5 hi c ] haec A l d c om.] conclusio (etiam infra) I, oni. s i m p l e x ] bona C 5 7 nec] non A I C I V n4 hic est] haec A ' 5 9 Rati o] autem add. D s i m p l e x ] est add. CE K 6 2 es t'] bona asid. I e q u i t u r a s i d . i,64 ssed] est asid. B D 6 5 cono. simplex] necessaria A 6 8 i nf.] inferius A I C I V " 7 0 n o n om. K argui tur] aliter A s77 1 h1 3 1 , a r g u a t u r oD
SYLLOG1SMI E X PROPOSITIONIBUS MIX T1S
447
surrátur in sensu compositionis. Et secundurn istum modum debet exponi A r i st o te l e s de ista materia in libro Priorum. 85 S i autem illa de necessario surnatur in sensu divisionis, non valet mixtio, sive afirmativa sive negativa fuerit de necessario. Quod enirn non valeat si afirmativa fuerit de necessario, patet, nam non sequitur orarás homo de necessitate est Deus; nulla humanitas est Deus; igitur onmis humanitas de necessitate non est homo', quia si nullus homo esset nisi 90Christus, praemissae essent verae et conclusio falsa. Haec enim esset vera 'omnis homo de necessitate est Deus', nam praedicatum necessario inest cuilibet pro quo subiectutn supponit, illo casu posito. Nani illo casu posito 'homo' non supponeret nisi pro Filio Dei, quia tantum Filius Dei esset homo, et manifestum est quod Filius Dei de necessitate est Deus. 95Igitur tunc esset haec vera comnis homo de necessitate est Deus', quia quaelibet singularis esset vera. Similiter minor esset vera, immo essct necessaria, nana haec est necessaria 'nulla humanitas est Deus', quia quamvis de facto homo sit Deus, tamen haec est falsa chumanitas est Deus'. Irmno, nec aliqua hum2rátas potest esse Deus, sicut nec humanitas 100potest esse immortalis vel aeterna. Quod autem conclusio esset falsa, isto casu posito, patet, nam humanitas Christi, quamvis non sit homo, potest Lamen esse homo; quia si deponeretur a Filio Dei, statim eo ipso esset homo. Similiter, iste discursus non valet comnis persona de necessitate est 105Deus; nulla humanitas seu natura intellectualis creata est Deus; igitur omnis humanitas seu omnis natura intellectualis creata de necessitate non est persona'. Si enim nullus homo esset nisi Christus, nec aliquis angelus, haec esset vera 'onmis persona de necessitate est Deus', nam quaelibet singularis est vera. Et minor esset vera, certum est, et tamen conclusio noest falsa, nam adhuc aliqua natura intellectualis, scilicet illa assumpta a Verbo, posset esse persona, quia si deponeretur a Verbo, esset persona. Similiter, isto casu posito istae praemissae essent verae 'onmis persona de necessitate est non assumpta a Verbo; nulla natura intellectualis creata est non assumpta a Verbo' et tamen hace conclusio esset falsa 88 omnis] nulla B 8 9 de... non om. B 9 0 enim] non add. B 9 2 posito] supposito D 92-93 Nana... posito] quia tunc D, om. I 9 3 quia] tunc add. D 9 4 Deus] homo I 9 6 essetl] est AC EIV 4 scilicet add. A 1 0 4 persona] hom o I, divina add. B 1 0 5 seu] nulla add. A' n a t . ] talis mol 1 1 eI s,,s m o r t a l i s B 1 0 7 persona] divina add. mg. B S i enim] quia si D ni s i ] nec K a n add. e t a alius B, tunc add. D 1 0 8 persona] divina add. A . nani] quia D 1 0 9 sing.] enes add. D 11 gelus] o m est'] C3Set et add. tunc D v e r a ' ] ut patet add. D c er t uni est] per r as = A 1 1 0 est] esset D , .om. A 1 A 13 E I 1 1 1
448
P
A
R
S
C A P .
32
'omnis natura intellectualis creata de necessitate non est persona', et per lis consequens taus discursus non valet. Similiter, secundum opinionem A r is t o t e l i s, taus discursus non valet 'omne album de necessitate est cygnus; nullus asinus est cygnus; igitur orrmis asinus de necessitate non est albus', quia si nihil sit album nisi cygnus, praemissae sunt verae et conclusio falsa. Haec enim esset 12 0 vera 'omne album de necessitate est cygnus', quia quaelibet singularis esset vera, igitur ipsa est vera. Et certum est quod minor est vera, et mmifestum est quod conclusio est falsa. Igitur taus discursus non valet. Verumtamen quod dictum est de isto exemplo, non est dictum nisi gratia exempli. 1 2 5 Si autem negativa sit de necessario, adhuc discursus non valet, quia non sequitur 'omne album de necessitate non est asinus; omne rudibile est asinus; igitur rudibile de necessitate non est album'. Nam si nullus asinus sit albus, praernissae sunt verae et conclusio falsa. Tunc enim maior est vera, ista scilicet 'omne album de necessitate non est asinus',1313 nam quaelibet singularis est vera. Quocumque enim albo demonstrato haec est vera l o c de necessitate non est asinus', quia ex quo, per casum, nullum album est asinus, omne album est aliud ab asino et per consequens non potest esse asinus, et ita de necessitate non est asinus. Et ratio veritatis talium propositionum est ista: quia, sicut frequenter e s t 135 t a c t u m 3, per istam 'omne album de necessitate non est asinus' non denotatur quod illa propositio sit necessaria in qua praedicatum removetar ab illo subiecto, puta ab hoc subiecto 'album', sicut non denotatur quod haec sit necessaria 'nullum album est asinus'; sicut nec per istam 'albura potest esse nigrum' denotatur quod haec sit possibilis 'album 14() est nigrurd. Sed per istam 'omne album de necessitate non est asinus' denotatur quod quaelibet propositio in qua hoc praedicatum 'asinus' per verbi= de praesenti removetur a pronornine demonstrante quodcumque quod est album, sit necessaria. Ita quod si tantum sint tria alba, pro tunc per istam a l b u m de necessitate non est asinus' non denotatur145 119 omnis l nullus et om. n o n A ' D a l b u s l cygnus I K , s i ti esset A C I V " 1 2 0 s tmt] essent A l 120-21 Hac e._ cygnusl Mai or esset D 1 2 0 esseti est C V ' 1 2 1 s ing.] eius add. D 1 2 2 essetl est A l CE I i g i t u r l et add. A ,, ipsal universalis add. A E , est v e ra ' om. A 1 2 2 - 2 3 m i n o r. . . q u o d om. E
1 2 4
non... ni s i ] di c tum est t a n t u m B
1 2 7
rudi bi l el ri s i bi l e CI , de necessitate add. I
128 i g i t u rl onm e add. B D ru d i b i l e ] n u b i l e A ' C I 1 2 9 s i tl potes t esse I 1 3 0 al bum] risibile I 131 m a l ] qui a A ' D e r t i m l qui a (ante quoc.) I , om. A A J C V 4 asinus] 1 3 albus 2 133 Ch 1 o3 8c allbum] intellige i n semu divisionis add. K h o illusi m D o 142 hoci 1 4 4 quocill non add. t a n m n a j modo K A B C V ' , a s i n u 3Supra, Parte II, c. 9,s un. 28-30. I
1 3 9
s ic uti s i mi l i ter A '
SYLLOGISMIEXpRoposmoNiBusmrx-ris
4
4
9
nisi quod quaelibet istarum trium propositionum sit necessaria l o c non est asinus' et 'illud non est asinus' et 'illud non est asinus', et Si quaelibet istararn trium propositionum sit necessaria, - quod erit verum si tantum tres homines sint albi t u n c illa propositio de necessario erit vera, 153quia quaelibet singularis est vera. Non Limen erit Ala de necessario necessaria, quia poterit habere multas singulares falsas, et per consequens erit falsa. Et ita talis de necessario aliquando est vera, guando scilicet quaelibet singularis est vera, et aliquando est falsa, guando scilicet aliqua singularis est falsa. Et hoc est surnme necessarium ad sciendum guando iss propositio de modo in sensu divisionis quaecumque vel aequivalens ci, vel quaecumque propositio habens adverbialem determinationern, determinantem compositionem, est vera et guando est falsa. Sic igitur patet quod quamvis negativa sit de necessario, non sequitur conclusio de necessario; sicut non sequitur 'omne agens de ne160cessitate non patitur; omnis creatura patitur; ergo omnis creatura de necessitate non est agens'. Nec sequitur 'orrmis homo de necessitate non est Deus; quaelibet persona divina est Deus; igitur quaelibet persona divina de necessitate non est homo', nam ante incarnationem fuerunt praemissae verae et conclusio falsa. 165 S i c igitur patet quod si illa de necessario sumatur in sensu divisionis vel aliqua aequivalens ci, quod discursus mixtus non valet in secunda figura. Nec potest reduci in primam figuram per conversionem, quia dictum est p r i u s 4 quod taus de necessario non est convertibilis illarn de necessario sed tantum in illarn de inesse; ex duabus autem de 170messe non sequitur conclusio de necessario i n prima figura. Similiter d i c t u m e st5 quod talis negativa universalis non convertitur in universalem sed in particularem de inesse, maior autem non potest esse particularis in prima figura. Similiter minor in prima figura non potest esse particularis de necessario, sicut d i c t u m est 6 . 147 i l l u t1
quod] 2 uti que adj. B 1 5 0 est] eri t D 1 5 0 - 5 1 nec.] nota B 1 5 3 quaelibet om. A C11/ 4 l Ei I qaliquando] u a adj.v Ce... V r' a e t] om.aA M quandoque e s t ' falsa] non est vera A ' g u a n d o s a l quia A ' e t a ] aliqua om. A C 1 V a l i 4 vera, 1 5guando 4 est scilicet singularis est vera, aliquando est falsa, guando aliqua singularis est falsa add. reíd u d f a l s a rep. AC nV ] .Sic ... falsa (i d Un. 158-64) I 1 5 8 - 5 9 s equi tur] necessario add. K 1 6 5 i l l a] p ri rn u m B 4 iterum S i ,c170 S iemi l i ter] S i c ut 1 7 1 es t] p ri u s a d j . A ' 1 7 2 sed] tantum adj . A I auteml eti am . i i m 173 S cg ia.nor] . i mai or K 1 7 4 est] prius adj. IC, adj . mg. B t. u r . p a A a g 4 Supra, Parte 11, c. 24, un. 76-79. 5 Supra, cap. 30, ]in. 106-12. 6 Sut e , e t n cap. 31, un. 90-103. pra, s sq i u ( c o m d dO C KR AM , S U M M A L O G IC A E 2 9 e íq u a la i m
450
P
A
R
S
C A P .
33
[C AP. 3 3 . D E m n e r r o N E NECESSARII E T D E INESSE IN T ER T IA F IGU R A]
Quando autem debet fieri mixtio necessarii et messe in tertia figura 1, si illa de necessario sumatur in sensu compositionis vel aequivalens ci, mixtio non valet generaliter, sive minor fuerit de necessario sive maior. Si enim fuerit maior de necessario, patet instantia hic 'omnem personam divinam esse Deum est necessarium; omnis persona divina est creans; igitur aliquem creantem esse Deum est necessarium', quia praemissae sunt verae et conclusio falsa. Sitniliter, si minor sit de necessario, patet instantia, sicut hic 'quaelibet persona divina est creans; omnem personara divinam esse Deum est necessarium; igitur aliquern Deurn esse creantem est necessariurd. Tamen sciendum quod si minor sit de messe simpliciter, tenet mixtio, quia conversa minore sequitur conclusio de necessario in prima figura. Similiter, si maior sit universalis negativa et minor sit particularis et praedicetur inferius de superiori, est bonus discursus; sicut in prima figura guando maior est negativa de necessario et in minore praedicatur superius de suo inferiori, sive sit superius per se sive per accidens, semper est bonus discursus, sive minor sit de messe simpliciter sive de messe ut nunc. Non autem est sic de affirmativa: et ratio est, quia semper a superiori distributo ad quodcumque inferius tenet consequentia simplex negative non afftrmative. Unde haec est consequentia simplex 'nullum animal currit, igitur nullus homo currit'; sed haec consequentia non est consequentia simplex 'omne animal currit, igitur omnis homo currie. Sed si illa negativa sit particularis de necessario, valet mixtio si in universan affirmativa praedicetur superius de inferiori. Unde iste discursus est bonus 'aliquem hominem non esse asinum est necessarium; omnis homo est homo albus; igitur aliquem hominem album non esse asinum est necessarium'. E t ratio est, quia quidquid negatur necessario particulariter ab aliquo superiori, negatur etiam particulariter a quolibet infeCAP. 33. - 3 raixtio necess.] mixtio propositionum negati v a= de necessario I !1 tertia] secunda I 5 minor... raaior trp. AA' C V" 8 aliquem] omnem D 1 0 instantial idem D 1 3 sciendum] est add. ADE 1 5 urtiv.] et add. A I! partic.1 affirmativa add. A' 1 6 disc.] synogismus AIC 1 8 sive'] superius add. C. sit superius add. V' 1 9 disc.1 syllogismus A' 11mirlos] maior BV' [ 1 m eA cessario s s 2e '2 ] est]nvereebona - add. I 2 3 cons. orn. A' B 2 4 cotas. simplex] bona I 2 5 negat.] vera I 2 6 sup. de inf. corr. (alía menu) in infesius de superiori V' 2 7 aliquem] omnem I11asinum] albura A' , Deum C 2 8 homo/ del. Gens., om. A A 1 C 1 CAP. 1 h 33. i g -u 1e Cf. r a Aristot., ] Anal. Priora, I, c. 11 (31a 18 - 32a 5). ° m a n e r a M I 3 0
5
20
23
30
SYLLOGISMI E X P ROP OS MONIB US m i x t r s
451
riori quod potest praedicari de superiori universaliter sumpto, quia non contingit reperire instantiam. Ex praedictis potest elici quomodo uniformiter est dicendum de omnibus in tertia figura, illa de necessario surnpta in sensu compositionis. 35 S e d si illa de necessario sumatur in sensu divisionis, guando maior est de necessario et universalis semper sequitur conclusio de necessario in sensu divisionis, quia tunc semper conversa minore, quae est de Messe, est syllogismus regulatus per dici de omni vel de nullo in prima figura respectu eiusdem conclusionis. Sicut sequitur 'omnis homo de necessitate est animal; omnis homo, vel aliquis homo, est albus; igitur aliquod album de necessitate est animal'. Sicut sequitur 'onmis homo de necessitate non est asinus; orrmis homo, vel aliquis homo, est albus; igitur aliquod album de necessitate non est asinus'; quia in omnibus praedictis conversa minore, quae est de inesse, sequitur conclusio de necessario in 45prima figura. Si autem maior sit particularis afirmativa, valet mixtio. Unde sequitur 'aliquis homo de necessitate est animal; omnis homo est albus; igitur aliquod album de necessitate est animal'. Talis autem syllogismus reducitur in primam figuram per conversionem maioris in unam de inesse so et conversionem conclusionis in unam de inesse et per transpositionem propositionum, sic 'omnis homo est albus; aliquid, quod de necessitate est animal, est homo; igitur aliquid, quod de necessitate est animal, est album', qui est syllogismus regulatus per dici de onmi. Si autem maior sit particularis negativa, discursus valet, quia sequitur 55'aliquis producens de necessitate non est asinus; omnis producens est persona divina; igitur aliqua persona divina de necessitate non est asinus'. Probatur autem taus syllogismus per syllogismum expositorium. Si aliquis producens de necessitate non est asinus, sit ille a; tunc a de necessitate non est asinus; et a est persona divina, per rninorem propositionem; 60igitur aliqua persona divina de necessitate non est asinus. Sic igitur patet quod semper mixtio est bona si maior sit de necessario in SellS11 divisionis vel aequivalens ej. Sed si minor sit de necessario, non valet mixtio. Non enim sequitur 31 quod] quia B , I per] sequitur q u i a ] ACeI 11t messe] et add. C111 4 orn. vel 4 A A' 1 ,D 4S 3i asinus] c u tangelus ] B, animal C 4 8 autem] enim c m . III syll.] cliscursus I i transp.] 50 m q i uterminorum I oi td c add. r A' 5 1 sic] sicut a l b u s ] animal est homo add. A' 5 2 homo._ A om. esta I A' ' 5 4 maior] minor CV' 5 7 autem] etiam I ,Italis] iste D, om. B expos.] sicut adj. A', quia 4 adj. 24 adj. K 5 7 - 5 8 aliquis] autem B, aliquod D 5 8 asinus] angelus B 5 9 min.] 3 D, sic maiorem a u semper a I 6 3 minor] maior K N o n enim] nam non A' fi n I 6 gn0 uSic] ] r a ] a g e l sn u i s
452
PARS I I I - 1 CA P . 3 4
'omnis homo est albus; °II-mis homo de necessitate est animal; igitur aliquod animal de necessitate est album', sicut non sequitur 'omnis persona 65 divina creat; omnis persona divina de necessitate est Deus; igitur Deus de necessitate creat'. Nec sequitur 'nulla persona divina est incarnata; omnis persona divina de necessitate est Deus; igitur Deus de necessitate non est incarnatus', narn ante incamationem fuerunt praemissae verae et conclusio fuit simpliciter falsa. 7 0
[CAP. 34. DE MIXTIONE DE INESSE ET POSSIBITIS I N PRIMA FIGURA]
Post mixtionem de inesse et necessarii dicendum est de mixtione de messe et possibilis, et primo de prima figura. Unde primo sciendwn est quod si illa de possibili sumatur in sensu compositionis vel aequivalens ci, sive maior fuerit de possibili sive mi- 5 nor, non valet mixtio talis universaliter, quia contingit praemissas esse veras conclusione exsistente falsa. Patet hoc per instantiam in terminis, sic 'omnem hominem esse album est possibile; omne ragrtun est homo; igitur omne nigrum esse album est possibile'; 'nullum hominem esse Deum est possibile; ornnis Filias Dei est homo; igitur nullurn Filium Dei esse Deum est possibile'; 'nullus creans est Deus; omnem personam divinam esse creantem est possibile; igitur onmem personam divinam non esse Deum est possibile'. In omnibus praedictis exemplis patet quod praemissae possunt esse verae conclusione exsistente falsa. Sciendum est tamen quod si minor sit de messe simpliciter sive 15 maior, v-alet mixtio. Similiter sciendum quod si in syllogismo negativo sumatur sub aliquod inferius ad medium terminurn, sive minor sit de messe simpliciter sive de inesse ut nunc, mixtio valet. Unde bene sequimr 'nullum hominem esse Deum est possibile; °milis homo albus est homo; igitur 20 nullum hominem album esse Deum est possibile'. Sed in syllogismo affirmativo non sufficit accipere sub aliquod inferius ad mediurn ter66 divina'] de necessitate add. I 6 9 - 7 0 conci.] tulle add. D 7 0 fui t simpl. om. BC11 4 C . 34. - 2 neeessariil necessario AEI, necessariorum C V' 3 possibilisl possibilium ACIST possibili 4 BE 4 Unde] Et D 5 ei] et add. e t D 5 - 6 maior.„ minar trp. ACIV' 5 sivell etiam add. , D 6 univ.] uniforrniter B 7 falsa] et add. D P a t a ] igitur add. h o e l hace B, hic C 9 album] hominem I 1 2 igiturl non add. I 1 3 non o. fin. y ' , top. p. igitur (fin. 12) K, om. C I pr acd.1 pracmissis C111 4 1 Secundo militerl 5 s B, i s cl i e n c i . 1 est add. A/VIDE ' sub] de et add. necessario A' , off:. I 1 8 mino/1 s i A'v 1 e9 MiXtiO1 non add. A' 1 9 - 2 0 hominem] albura attd. A' 2 2 aliquod] aliquidBD, om. A' maior V ' 1 6 m a i o r
SYLLOGISMI E X P ROP OS MONIB US M I X TI S
4
5
3
mina= Et ratio est, quia a superiori distributo ad quodctunque inferius est consequentia simplex negative non affirmative, sicut dictum 25est p r i u s l . Si autem Ala de possibili sumatur in sensu divisionis vel aequivalens ci, aut maior est de possibili aut rninor: si maior, aut subiectum stat pro bis quae stmt vel pro bis quae possunt esse. Si primo modo, semper est mixtio bona, quia semper discursus t1is regulatur per dici de omni 30de nullo. Sicut sequitur 'ornne album potestesse homo; Sortes est Aus., igitur Sortes potest esse homo', quia per maiorem denotatur quod omne illud quod est album potest esse homo et per minorem denotatur quod Sortes est albus, ex quo sequitur quod Sortes potest esse homo. Si autem subiecturn supponat pro bis quae possuntesse 2 35semper , a d hillaude c possibili, m i guando x t i sumitur o pro bis quae possuntesse, infert illam v ade lpossibili e t guando , subiectum sumitur pro bis quae sunt; et ex n secunda aet illa de mmesse sequitur tAs conclusio de possibili, igitur ex alia, quia quidquid sequitur ad consequens, sequitur ad antecedens. Si autem minor sit de possibili et maior de messe, non valet mixtio, 40quia non sequitur 'omne album est homo; orrmis asinus potest esse bus; igitur omnis asinus potest esse homo'; et hoc qualitercumque sumatur subiectum in illa de possibili. Sciendum est etiam quod quamvis guando est mixtio bona semper sequatur conclusio directa, non tamen semper sequitur conclusio de pos45sibili indirecta, et hoc, quia, sicut dicturn est p r i u s 8, fila de possibili non semper convertitur in illam de possibili, sed aliquando converátur in illam de messe. Est autem sciendum quod in conclusione subiectum non debet stare nisi pro bis quae sunt, ex quo minor est de Messe in tali mixtione.
26 divis. corr. i n compositionis D
2 7
mai or"... m i nar trp. A M '
2 9
re g u l l probatur D
31 mai orem] medi um 1 3 2 Alud om. B D e s t ] potest esse K 3 3 albus] homo I 3 5 guando] quae A l , subiecturn add. F Gem. 3 6 possibili F Gem., messe alii 3 7 secunda] pri ma I :: tan% om. A l ' a l i a ] pri ma DF Gem.
3 9
mi nor... majar trp. A ' 4 0 asinus] angelus (d'ion infra) B
sequitur B D I V 4 sinailiter D d e b e t ] deberet C V ' 4 9 rni nor] naaior I m i x t . 1 es i n consimilibus add. c o n c i , o m . A A1Supra, ' cap. 33, un. 20-22. 2 Nota bene quae dixit supra, Parte II, C V simul " 22-43, sum lectionibus variantibus_ 8 Ibidem. 4 5 h o
4 4 sequ.]
c. 25, 6 .
454
P
A
R
S
111-1 CAP. 35
[CAP. 35. DE MIXTIONE DE INESSE ET POSSIBELIS IN SECUNDA FIGURA]
Ex propositione de possibili in sensu compositionis vel aequivalente ci, sive fuerit negativa sive affirrnativa, et alla de messe nulla sequitur conclusio in secunda figura. Patet hoc, quia si negativa fuerit de possibili, reduceretur i n priman' figuram per conversionem illius negativae. Sed dictum est p r i u s l quod taus mbctio non valet in prima figura, et hoc universaliter; aliquando tamen valet, et tunc in illo casu valebit in secunda figura. Similiter si afirmativa fuerit de possibili, non valet, quia in prima figura minore exsistente de possibili non valet mixtio. Hoc etiam patet per instantiam: nam non sequitur 'possibile est nullum Deum esse hominern; omnis persona divina est homo; igitur possibile est nullam personam divinam esse Deurn', quia si quaelibet persona divina esset incarnata, praemissae essent verae et conclusio falsa. Similiter non sequitur 'possibile est omnem personam divinam esse incarnatam; nullus Deus est incarnatus; igitur possibile est nullurn Deum esse personam divinam', quia ante incarnationem fuerunt praemissae verae et conclusio falsa. Et sicut non valet mbctio taus in syllogismis universalibus, ita nec in particularibus. Si autem illa de possibili sumatur in sensu divisionis vel aequivalens ei, non valet mixtio talis, quia non sequitur gonmis persona divina potest esse incarnata; nullus Deus est incarnatus; igitur quilibet Deus potest non esse persona divina'. Nec sequitur 'omnis Deus potest non esse homo; omnis persona divina est homo; igitur omnis persona divina potest non esse Deus'. Nec potest reduci in primam figuram per conversionem, quia reduceretur per conversionem negativae; sed dictum est p r i u s a quod universalis negativa de possibili non convertitur nisi in particularem de inesse, quae tamen deberet esse maior in prima figura; quod non est possibile, curn sit particularis.
C . 35. - 3 vel] non A ', et B 4 sivel] fueri t adj. ANT n o n 6 red.]4reduc5 etur An e g . ] 1 hoc in Ipri ma fi gura adj. I: 1 1 : inst.1 in terminis add. A l l ! non cm. A ' 1 8 e r a ] 1 43 1 1f1 u 7 singulis I, cm. A C 1 , i a m S e ed ] t 4 2 per 2 c-onv 2 . cm. 3 25-26 Ald l . s i ac u t d p o t e s a dB j . t A B C n CAP. o 35.I - ' Supra, cap. 24, un. 34-50. 2 Ibidem. V n 4 t r p 7 . v a A
sicut] sic A ' C I I
5
10
20
25
SYLLOGISMI EX PROPOSITION1BUSMIXT1S
4
5
5
[CAP. 36. DE MDCTIONE DE ENTESSE ET POSSIBILIS IN TERTIA FIGURA]
Si autem in tenia figura illa de possibili sumatur in sensu compositionis, sive fuerit affinnativa sive negativa, non sequitur tmiversaliter 5aliqua conclusio de possibili in sensu compositionis. Linde non sequitur 'omnem horninem esse album est possibile; onmis homo est niger; igitur aliquod nigrum esse album est possibile'. Quando tamen utraque est affirmativa, sequitur conclusio de possibili sumpta in sensu divisionis, sic 'possibile est omnem hominem esse A m i ; omnis homo est niger; io igitur aliquod nigrum potest esse album', quia si possibile est omnem horainera esse album, aliqua singularis est possibilis. Tunc haec est possibilis l o e est albura', et per consequens hoc potest esse album, quia dictmn est p r i u s l quod tali5 singularis in sensu compositionis et in sensu divisionis convertuntur. Nunc sequitur p o t e s t esse album; 15hoc est nigrum; igitur nigrum potest esse Si autem Ala de possibili sit negativa, milla sequimr conclusio. Non enim sequitur 'possibile est nullum hominem esse Deum; orrmis homo est Pater; igitur possibile est nullum Panem esse Deum'. Si autem ulla de possibili sumatur in sensu divisionis, tunc si maior 20sit de possibili, qualitercumque subiectum sumatur, sequitur conclusio de possibili, quia potest reduci in primam figuram per conversionem rninoris, vel per conversionem maioris in illam de messe et per transpositionem propositionum, inferendo unam de messe, quae est conversa primae conclusionis de possibili. zs S i autem maior sit de inesse et minor de possibili, si subiecmm sumatur pro his quae sunt, bene valet mixtio si unaque fuerit universalis Bene enim sequitur 'omnis homo est albus; omnis homo potest esse niger; igitur nigrum potest esse album', sumpto subiecto conclusionis pro his quae possunt esse, non pro his quae sunt. Similiter sequitur 'nul30lus homo est asinus; orrmis homo potest esse albus; igitur aliquod album potest non esse asinus'. C . 36. - 7 tatuen] autem I 8 sumpta] conclusione add. D 1 2 per cotas] quia D II h o c homo 1C V ' 1 4 Nunc ] nec C, cc 1 1 8 possibile... Deum ] Pater non potest esse Deus A 'I , Pater potest ]non esse Deus D, non est Deus K 2 1 qui a] et p o t e s t reduci] v el tunc reduc itur A C V 4 22-23 transp.] termi norum add. A l V 4 2v e l4 si m i n o r sit subiectuna universalis add. I 2 8 tmiv.] c albus] o n asirtus c i . D] 3 1 asinus] hom o D 30 p r i m o a d d . CAP. 36. - ' Supra, cap. 23, Iin. 85-90. I 2 6 b e n e ] n o
conci, opri. M I
2 9
Siria.] bene add.
456
PARS 111-1 CAP. 37
Si autem minor de possibili fuerit particularis et subiecmm sumatur pro bis quae possunt esse, non valet mixtio album , s i cest u homo; t n aliquod o n albura potest esse asinus; igitur aliquis asinus s e esse potest q uhomo'. i t Nec u rsequitur 'nullus homo est Deus; aliquis homo ' potest oesse m Pater vel n Verbum; e igitur Pater vel Verbum potest non esse Deus'. Prima mixtio probatur per syllogismum expositorium si maior sit particulAris, quia si aliquis homo est albus et onmis homo potest esse niger, detur die homo qui est Opus. Tunc Ale est albus et ille potest esse niger, igimr aliquid, quod potest esse nigrum, est albunr, et per consequens potest esse album. Si d i c a t u r quod consimiliter potest probari si minor sit particularis de possibili, sic 'ormie alburn est homo; aliquod album potestesse asinus; igitur' etc. Quia si haec minor sit vera, detur. Sit Alud a: nunc sequitur 'a est homo; a potest esse asinus; igitur aliquid, quod potest esseasinus, est homo', et per consequens potest esse homo: D i c e n d u m est quod talis probatio non valet in isto casu. Nam dato quod a potest esse asinus, non habetur per niaiorem quod a est homo, quia subiecmrn non supponit pro a, quamvis in minore supponat pro a. Hoc autem requiritur ad hoc quod taus probatio valeret per syllogismum expositorium, quo modo est in aliis, sicut d i c t u m e s t 2 . [CAP. 37. DE MIXTIONE DE INESSE ET CONTINGENTIS NON-NECESSARII IN PRIMA FIGURA]
Viso quomodo valet mixtio de messe et possibilis, videndum est quomodo valet mixtio de messe e t contingentis non-necessarii 1• E t primo in prima figura. 5 35 Nec] etiam adj. D 3 8 Prima] enim add. B p r o b . ] patet B 3 9 est] potes: esse 40 detur] ergo adj. 1 1 Tunc] sequitur add. D 11 he] iste Al D K e t om. D ,¡ illel iste AIBEK, om. A potes: esse] est A' 4 1 potes... album] est nigrtun, potes: esse album A' 4 1 - 4 2 per coas.] universaliter ergo D 4 3 cons.] simpliciter B 4 4 aliquod] aliquid B1, om. A 4 5 etc.] aliquod albura potes: esse nigrum d e t u r ] sequitur istud et A' , dimscitur B. illud add. K S i : illud] illusi albura si: D U nunc] non I, om. C V' 4 8 est om. BC D V 4 alp om. 49 m CV' b . ] 5 0p rsubil o pmaioris o s adj. i t Di ' supponat] o sumatur 51 r equi requireretur D pr ob. ] A proposido C ACTS/ V " i 4 5CAP. s 2 37.t - 3 deo orn. (etiam ] 4 non-nec. infra) CV' , possib.] de possibili ( e st i A H om. cC a Vun ! t i nl f r a ) i a A ' , ]A 4 p oC s s i V b i l i ' K 2eIn paragrapho paenultimo. d q uCAP. i 37. - 1 Cf. Aristot„ Anal. Priora, I, c. 15 (33b 25 - 35b 22). b u s D
35
40
45
50
SYLLOGISMI E X PROPOSMOND3US MDCTIS
4
5
7
Et est primo sciendum quod si fl i a d e sive fuerit minor sive maior, non sequitur conclusio de compositionis, contingenti. c o n tSicut i n non g esequitur n t i 'contingit omnem hominem esse albura.; omnis s homo u m nigeraest homo; t u igitur r contingit omnem hominem nigrum n sequitur conclusio de contingenti in sensu divisionis; ioesse ialbum'. Nec e n'contingit s omnem u nonsenirn sequitur hominem esse Deum; Verbum est homo; igitur contingit Verbum esse Deum'. Sed bene sequitur conclusio de possibili, et hoc quia semper illa de contingenti infert illam de possibili, ex qua et illa de messe sequitur conclusio taus de possibili, sicut tum est p r i u s 2. Similiter non sequimr 'omnis homo est Deus; contingit omnem naturam humanam esse hominem; igitur contingit naturam humanam esse Deum'. Nec sequitur conclusio de possibili. Est autem sciendum quod quamvis maiore exsistente negativa de possibili et sumpto in minore aliquo inferiore sub medio termino, sequi20tur conclusio de possibili, non tamen ista regula est vera si maior sit de contingenti; non enim sequitur 'contingit nullum a l b u m omnis e shomo s e albus a est s ialbus; n u igitur r n contingit ; nullum hominem aluna esse asinum'. Si autem illa de contingenti sumatur in sensu divisionis: si sit maior, 25aut subiectum accipitur praecise pro bis quae sunt aut praecise pro his quae contingunt aut tam pro bis quae sunt quam pro bis quae contingunt. Si primo modo, semper est syllogismus regulatus per dici de omni vel de nullo, dummodo minor sit affarmativa; sicut sic arguendo 'contingit omnem hominem esse album; Sortes est homo; igitur contingit 30Sortem esse album'. Nam per istam maiorem denotatur quod de quocumque dicitur subiectum per verbum de praesenti quod de eodem dicitur praedicatum cum hoc verbo 'contingit', et per minorem denotatur quod Alud quod fuit subiectura propositionis primae vere sic dicitur de subiecto minoris. Igimr ille syllogismus regulatur per dici de omni. 35 Et eodem modo regulatur per dici de nullo, si maior fuerit negativa. Si autem subiectum maioris praecise supponat pro bis quae contingunt, non valet mixtio, nec regulatur per dici de omni vel de nullo. 6 Et est] Est autem C 1 3 cont.1 i n semu divisioni s add. K 1 6 cont.] o = e m add. 17 Nec] Nulla AC, ulla V 21 4 asinum] 1 9 hominem AB, albura A' 2 2 homo] annua A 1 albus] asinus D, horno I hor ainem albura] i album n asinum A hom i nem om. A' 2 3 as i n= ] hominem A A m Si]i similiter 1 24 n . I] aut em ] si asid. I 2 7 semper est] potest esse K 3 0 maiorem] minorem K m3sic 1 33 , iom. a l nAA' b uo m 3 r4 reg.] C vere , add. Ae 3 s6 maioris] s e rainoris I 1! praecise] praernissae A i a l b u r a a d d . I 2VSupra,' cap. 34, un. 36-37. , m a l o r i
458
PARS I I I -1 CA P . 3 7
Unde iste syllogismus non valet 'orrme ens contingit crean; Deus est ens; igitur Deum contingit crean', si sensus maioris sit iste 'omne quod contingit esse cris, contingit crean', quia per minorem non denotatur 40 quod contingit Deum esse ens, et per consequens non regulatur per dici de omni. Si autem subiectum maioris supponat tam pro bis quae sunt quam pro bis quae contingunt, sic est mixtio bona, regulata per dici de onmi vel de nullo, quia taus de contingenti infert illara de contingenti in qua 45 subiectum supponit praecise pro bis quae sunt. Si autem minor sit de contingenti, non sequitur universaliter conclusio, quia non sequitur 'omne album est homo; contingit omnem equum esse album; igitur contingit omnem equum esse hominem'. Similiter non sequitur cnullus homo est Deus; contingit omnem humanitatem esse hominem; igitur contingit nallam humanitatem esse Deum'. Sciendum est tamen quod si maior sit de messe simpliciter, sequitur conclusio de contingenti, et hoc sive minor sit surnpta in sensu compositionis sive in sensu divisionis. Hoc tamen interest, quia si maior sit affirmativa, sequitur conclusio de contingenti, si autem maior sit nega- 55 tiva, sequitur conclusio de possibili. Quod enim non sequatur conclusio de contingenti si maior sit negativa, patet, nam non sequitur 'nullus asinus est intelligens; contingit omne rudibile esse asinum; igitur contingit nullum rudibile esse intelligens', quia praemissae sunt verae et conclusio f mtellig . ens'• 2 1 sEst a .autem sciendum quod guando minor est de inesse, non refert S maior ari e d sit negativa vel affirmativa, durnmodo tamen minor sit affirmativa. i s t Sed guando minor est de contingenti, non refert an minor sit a affirmativa vel negativa, et hoc quia HL de contingenti converátur per 65 c o n qunlitates. oppositas c l Sciendum u est etiam quod eaedem regulae quae dictae sunt de unis i o dicendae sunt de syllogismis particularibus in tali mixtione versalibus, s e contingentis et inesse. q u i t38 syllog.] discursus BD 3 9 si... sit] sic nec B 4 0 creati] Deus est cris, ergo acid. B !I u r add. (!) B , orn. A ' 4 4 sic] similiter A' I 4 7 autem] enim I 5 1 hominem] quia] non Deurn A' 5 2 maior] rninor I 5 3 minar] maior A' 5 4 rive] vel BDEI :I quia] quod ' 55 rnaior] minar BI 5 6 Quod] quia A 6 0 sequ.] scilicet add. r u d i b i l e ] risibile AIC .1 o non orn. A' 6 4 non] ttmc CV' 6 5 affirm. n e g a r . ] universalis vera vel falsa I 6 7 Sciendum] Sic Al , sicut C V' q u a e ] m odo add. mg. B d e ] syllogismis add. mg. D 6 9 et] de B, m de add. I n e r
SYLLOGISMI E X PROPOSITIONIBUS M1X TIS
4
5
9
[CAP. 38. DE MIXTIONE CONTINGENTIS ET INESSE I N SECUNDA FIGURA]
Si illa de contingenti fuerit negativa in secunda figura' et sumatur in sensu compositionis, licet illa de Messe sit de messe simpliciter, non sequitur conclusio de contingenti. Non enim sequitur, secund= opinionem P h i l o s o p h i, 'omne album est homo; contingit nullum nigrum esse hominem; igitur contingit nullum n i g = esse Sitniliter non sequitur 'oninis homo est albus; contingit nullum equum esse album; igitur contingit nullum equum esse hominem'. Similiter, si affirmativa fuerit de contingenti, non sequitur conclusio de contingenti io stunpta i n sensu compositionis. Similiter etiam, quamvis affirmativa fuerit de messe simpliciter, non sequitur conclusio de contingenti i n sensu compositionis. Non enim sequitur 'contingit nullum hominem esse album; onmis cygnus est albus; igitur contingit nullum cygnum esse hominem'. E t tamen minor, secundutn intentionem P h i l o s o p h 15est de messe simpliciter 2 • nullam N e c humanitatem esse in actu; quaelibet persona divina est in actu; s igitur e q contingit u i t u nullam r personam divinam esse humanitatem', et tamen s minor e cestt dem inesse d simpliciter. Tamen conclusio de possibili bene u quitur. m v0 Se i autem r i negativa t a fuerit de inesse et affirmativa de contingenti, non 2 t sequitur e mconclusio de contingenti. Non enim sequitur 'nullus equus ' estchomo; o contingit n t omnem scientem esse hominem; igitur contingit i nullum n g i t scientem esse e q u =', nam praemissae sunt verae et conclusio falsa, vocando scientem illum solum qui habet scientiam creatam; per 25quod excluditur Deus. Si yero i l h de contingenti sumatur in sensu divisionis: si negativa fuerit de contingenti et affirmativa de messe, non sequitur conclusio de contingenti. Non enim sequitur, secund= opinionem A r i s t o t i s, 'contingit nullum hominem esse album; omnis cygnus est albus; 30igitur contingit nullum cygnum esse hominem'. Nec etiam sequitur CAP. 38. - 2 Si] autem adj. B e t ] si A C I V A I I K 43 - 4 licet... c ont. om. B 1 0 quamvis] guando I 1 3 c y gnum] al bum A 1 4 horni , e t i a m B nern] al bura A P h i l o s .] non add. A 1 5 s equl etiam add. K 1 8 possib.] non sequitur adj. (!) I 3 l i t ] 20 messe] simpliciter add. I nv o n ]i necsC V q u a m 4ACS.r 2D 4 i l l u m s4 o l l i u m ]e c t . . i2 . n CAP. 38. 1 Cf. Aristot., Anal. Priora, I, c. 18 (37b 19 - 38a 12). 2 Aristot., m u o r i 6 s i m p l (v ) Anal. .m Priora,g I, c. .19: "Ergo album c B e o m . -2r 5 q u o d yo g n o q u i d e m ]]
e
x
460
P
A
R
S
C A P .
39
'contingit nullum Deum esse incamatum; quaelibet persona divina est incarnata; igitur contingit nullarn personarn divinam esse Deum'. Sed si illa afirmativa fuerit de messe simpliciter, sequitur conclusio de posSi autem afirmativa fuerit de contingenti et negativa de messe sim- 35 pliciter, sequitur conclusio de possibili, sic 'nullus asinus est intelligens; contingit omnem hominem esse intelligentem; igitur onmis homo potest non esse asinus'. Et sic exponendus est A r is t o t el e s i n libro Priorum3 guando dicit quod si afirmativa fuerit de contingenti [et negativa de messe simpliciter], sequitur conclusio, supple: de possibili. Si 40 autem negativa sit de contingenti, quamvis altera de messe fuerit de messe simpliciter, non sequitur conclusio de possibili, et hoc si subiectum Alias de contingenti sumatur praecise pro his quae contingunt. Non enim sequitur 'contingit nullum ens esse in actu; omnis Deus est in actu; igitur contingit nullura Deum esse ens'. Minor est de messe simpliciter 45 et maior est vera sub illo Sel1S11;haec enim est vera 'omne quod contingit esseens, contingit non esse in actu'. Et sic loquitur P h i l o s o p hu s in libro Priorum. Et per istam distinctionem, et alias quae positae sunt et ponentur, solvendae sunt contrarietates quae videntur esse inter dicta hic et dicenda 4 et illa quae dicit A r is t o te l e s i n libro Priorum, so quarurn solutionem propter brevitatem temporis dimitto studiosis.
[CAP. 39. DE mucrioNE CONTINGENTIS ET INESSE IN TERTIA FIGURA]
Quando illa de contingenti in tertia figura' sumitur in sensu compositionis, non sequitur generaliter conclusio de possibili nec de contingenti in sensu compositionis. Non enim sequitur 'contingit ornnem hominem esse album; omnis homo est niger; igitur contingit album esse 31-32 incarti. i n c o e n . ] intellectum... intellecta messe add. I I! neg.] non I
3 8
e x p l expositus D
3 2 - 3 3 3 9
Sed si] si autem D
3
5
del ]
fueri t] sit B D 3 9 - 4 0 et... simpl. A
(E in parenth.), ons. ai i i 4 0 supple] sumpta B 4 1 s i t] fuera A ' l ,, de incise ont. A A 1 in aliqua I 4 5 essi] i n ac tu A ', e t add. I 4 7 i n en:. AJ C 4 8 E t] ista patet add. A , i ta add. I D 4s u n2t ons.t E u 5b 1 i temporis . ] B om. B D CAP. 39. - 2 Quando] autem add. B
3
conci.] nec add. A l D, u t add. B pos s i b.] impossibili A
8 Aristot., Anal. Priora, 1, c. 18: "Quando autem affirmativa quidem contingere, privativa autem messe, erit syllogismus" (37b 23-24). 4 Statim infra, in
capitulo sequenti. CAP. 39. - 1 Cf. Aristot., Anal. Priora, 1, c. 21 (39b 7 - 40a 3).
SYLLOGISMI E X PROPOSITIONIBUS
461
nigrum'. Tamen si utraque sit universalis afirmativa et subiectum de contingenti supponat pro his quae sunt et accipitur in sensu divisionis, sequitur conclusio de possibili in sensu divisionis. Linde ex praedictis praemissis sequitur ista conclusio 'aliquod nigrum potest esse album'. io Quod potest probari per syllogismum expositorium, sub universali de contingenti sumendo aliquarn singularem de contingenti: iiiam quae convertitur cum illa de contingenti in sensu divisionis. Similiter si minor sit particularis de messe et maior de contingenti, sequitur conclusio consimilis. Si autem maior sit particularis, consimiliter sequitur. 15 S i autem subiectum illius de contingenti sumatur pro his quae contingunt, non sequitur conclusio. Non enim sequitur 'omne ens contingit crean; omne ens est Deus; igitur Deum contingit crean i vel Deus potest crean'. Est autem intelligendum quod sicut in prima figura, ita in secunda et 20 in tenia qumdocumque illa de contingenti est afirmativa, potest poni in loco ipsius negativa de contingenti; et hoc quia illa de contingenti convertitur per oppositas qualitates. Similiter, guando minor est de inesse in primo modo, secundo et guano et sexto, perficitur syllogismus per conversionem minoris; et tunc semper oportet subiectum maioris sup25ponere pro bis quae sunt vel pro his quae contingunt.
[CAP. 40. DE MDCTIONE EX PROPOSITIONE DE INESSE ET DE IMPOSSIBILI]
Post praedicta videndum est an ex illa de inesse et de impossibili possit fieri syllogismus mixtus. Et est primo sciendum quod semper illa 5de impossibili aequivalet alicui propositioni de necessario, et ideo ex praedictis circa mixtionem necessarii et messe potest patere quomodo potest argui ex propositione de messe et propositione de impossibili. 6 affirml sequitur conclusio de possibili add. (sed habet etiam infra) D 7 sunt] in actu add. ( ! accipl)accipientur A ' I V ' 1 0 Quod] et I 1 1 illaml illa C I V 4 13-14 co , contingenti a de o m . add. A 'o m B. D D orKnne ens] o= 1 es homines 2 A' 1 7 - 1 8 v en creati om. BC 1 9 autem] tamen sm] iD II ita] n etoI secunda] r ] figura add. ACV" 2 0 in' om. AC D V 4 eius I ii2an 2' guando] . I simpliciter add. B 2 3 modo] i n add. A sm iI ,m i o moquandocumque r A t BD mDesse] 2 1 0m. 1 i p s i u s ] lCi IV' II et om. 1 3 ,m1. e t %3 o(horn.) 1 C I V C ' . 40. - 3 de om. AIBC p o s s i b i l i (etiam infra, ter) A' 4 Et 0m. AV' 5 imp.] posisibili 1 a l i e n i ] uni A 6 praed.] dictis A e 4 t 1 "m q u o m . ] D sa uei a n d o g
462
PARS 111-1 CA P . 4 0
Propter quod sciendum quod in prima fi sibili,gaequivalente u r a e xuniversali m ade necessario, i o r e surnpta in sensu compositionis et minore d deeMesse simpliciter sequitur conclusio de impossibili in eodem sensu, i si minor m psit de o messe s simpliciter, et aliter non. Et ideo non sequitur 'omne falsum esse vemm est impossibile; te sedere est fa l s=; igitur te sedereesse verum est impossibile'. Tum quia maior aequivalet particulari de necessario, scilicet isti 'aliquod falsum non esse verum est necessarium', et ita syllogismus non valet, quia maior est particularis aequi- 15 pollenter; tum quia minor est de messe ut nunc, et manifestara est quod praemissae sunt verae et conclusio falsa. Similiter non sequitur ' o = e verum esse necessarium est impossibile; Deum esse est verum; igitur Deum esse esse necessarium est impossibile', quia non obstante quod minor sit de Messe simpliciter, tamen maior aequivalet uni particulari de necessario, et ideo non valet discursus. Sed iste discursus est bonus 'aliquod verum esse falsum est impossibile; Deum esse est verum; igitur D e = esseesse falsum est impossibile', quia minor est de messe simpliciten Sed iste non valet 'aliquod vemm esse falsum est impossibile; te sedere est verum; igitur te sedere esse falsum est impossibile', et hoc quia 25 minor est de inesse u t nunc. Primus discursus est bonus, quia maior aequivalet isti v e r u r n esse falsum est necessarium' et conclusio aequipollet isti 'Deum esse non esse falsum est necessarium'. Et patet quod ex illa de necessario et minore de inesse simpliciter sequitur conclusio de necessario. E t per idem patet quod secundus discursas non 30 valet. Et ita in istis necessarium est scire aequipollentiam propositionis de impossibili ad propositionem de necessario. Et hoc sufficit. Si autem illa de impossibili sumatur in sensu divisionis et minor de inesse simpliciter, semper sequitur conclusio de impossibili in sensu divisionis, retentis principlis communibus primae figurae, per syllogismum 35 regulatum per dici de omni vel de nano. Unde bene sequitur 'orrmis homo non potest esse asinus; album est homo; igitur album non potest esse asinus'. Hic tamen sciendum est quod guando arguitur ex proposi11 si] nisi D E t . . . non] non enim I 1 3 Tum] tamen o m . B m ai or ] minor I 1 5 quia] guando ACV" 1 5 - 1 6 aequip.] aequivalenter A' D 1 9 Deum... im p.] etc. D es s e' EFI Gem., om. AA' BC KV" 2 3 esse'] non A (s. un.) V ' es s e' om. A' BC K 2 4 iste] discursus add. D 25 sedera.- sedere] scire... scire I , falsurn] vet-um A 2 7 aequiv.] aequipollet BD c o n a ] minor A 28 aequip.] aequivalet A", om. BD esse' om. A A ' E t ] per idem adj . A ' 3 0 Et om. AC 1/ 31 aequip.] aequipollentias AC l / 4 4 p Irsufficit] CV' o p o ad s sciendum . ] guando taus m ixtio valet et guando non adj. D 3 3 minor] sit add. D I p simpl. 34 r o p om. o sB D i t i3 o 8 n H i c] hoc I I tatuen] autem I g u a n d o ] cur a A a r g . ] quod uadj.mB A 4 3
l
C
V 2
SYLLOGISMI E X PROPOSMON1BUS m r x r i s
4
6
3
rione de impossibili in qua modus possibilitatis negatur, semper termini 40debent supponere pro bis quae sunt, quia in illis syllogismis universalibus si terminus conclusionis supponeret pro bis quae possuntesse,syllogismus non valeret. Linde non sequitur 'omnis homo non potest esse asinus; omne album est homo; igitur omne quod potest esse album non potest esseasinus'. 45 E t sicut dictum est de ista mixtione in prima figura, ita consimiliter dicendum est in aliis figuris sicut dictum est p r i u s l d e mixtione necessarii et inesse. Nec oportet aliquid scire nisi aequipollentiam inter propositionem de necessario et de impossibili.
[CAP. 41. DE MIXTIONE EX PROPOSMONIBUS DE INESSE ET ALIIS MODALIBUS QUAE MODIFICANTUR PER ' S C I T' U M ' P , mixtiones ' E Post ex propositionibus de messe et propositionibus moDquae U BRab I T A T Uconceduntur M dalibus on-mibus esse modales dicendum est de ' mixtionibus Sex propositionibus de inesse et aliis propositionibus modaliE istae mixtiones possunt patere ex mixtionibus praedictis, bus1• ,Et quia P ideo de eis breviter est dicendum. Et primo in prima figura. R Est autem primo sciendum quod guando accipitur aliquis modus I io positivus, cuiusmodi sunt 'scitum', 'notum', 'demonstrabile' 'per se M noturn', 'primo verum' et huiusmodi, raro vel numquam, si maior suO matur in sensu compositionis et minor de messe, sequitur conclusio de ' tali modo in sensu compositionis, sive minor sit de inesse simpliciter sive ut nunc. E T 15 A d sciendum autem guando sequitur et guando non, videndum est H an taus modus possit competere propositioni universali, et si competat U I
39 posa.] impossibilitatis Al 4 0 debent] habent CV' 4 1 conc1.1 communis C IKV 42 non'4 om.13 4 U5 com. cm. C V' 4 7 neceas.] negativa V' e t ] de adj. C N e c ] et non D U oportet] contingit Sr e] , o m B. sci A aliud add. D 4 7 - 4 8 inter prop.] i t e r propositiones BI, propositionum AC V 4 contingentem adj.M B 4 8 el] propositionem add. At i m p. ] possibili AlI, de qua pabi t inferius add. D , CAP. 41. - 4 ex] de AC IV
O
positione 4 e AAl l E ] U et] a lexi adj. a sD 7 istae] illarum D 11 r ai xt.] propositiones B 1 3 sivel] de messe a adj. dACj 1D . 5 autem] tamen D 1 6 si] non adj. AC .D V I 4 I 5 I 31-33. 1Supra, cap. e s s e CAP. 41. N - 'De huiusmodi propositionibus vide supra, Parte II, c. 29; et hic, ] cap. 30. p r o Pp o s i t i oR n e s I a d
464
PARS 111-1 CA P . 4 1
cuilibet consequená ad illatn universalem vel non. Si non, tu l quam talis discursus valet. Huiusmodi autem sunt tales modi 'scitutn', 1 c n verum', 'primo u m - 'per se notum', 'creditum', 'opinatum', 'concessum', 'affirraatum' et huiusmodi. Et ideo tales syllogismi non valent 'omnem triangulum habere tres est scitum a me; iste trimgulus est triangulus; igitur istum triangulum habere tres est scitum a me'; 'omnem D e = esse immortalem est scitum a me; Pater est Deus; igitur Patrem esse immortalem est scitum a me'; 'omnem hominem esse risibilem est primo verum; Sortes est homo; igitur Sortem esse risibilem est primo verum'. Et sicut est de istis, ita est de allis Si autem taus modus non possit competere propositioni universali nisi competat ciiilibet consequenti, tunc tenet syllogismus. Talis autem modus est 'verum'. Et ideo iste syllogismus est bonus 'omnem hominem esse animal est vemm; album est homo; igitur album esse animal est verum'; et hoc, quia universalis non potest esse vera nisi quodlibet consequens ad ipsam sit verum. Et si sit aliquis modus alius qui non possit competere universali propositioni nisi competat cullibet propositioni quae sequitur ad eam, mixtio ex tali propositione et propositione de messe valet. Si autem modus non sit tl i s ,quamvis m i x int aliquibus i o nterminis o net cum aliqua determinata minore valeat. vSed guando a l evaleat t et guando non, propter brevitatem relinquo aliis g e n e Si r autem a l talis i t modus e r sit , negativus, sicut Talsurn', tunc discutiendum. non valet mixtio taus. Sed si illA de modo sumatur in sensu divisionis vel aequivalens ci, semper taus mixtio valet respectu conclusionis de consimili modo in sensu divisionis vel aequivalentis. Unde guando taus propositio surnitur in sensu divisionis, ille modus non est determinatio totius proposiáonis, sed si sumatur adverbialiter vel aequivalenter est determinatio compositionis. Et si non sit determinatio adverbialis, semper aequivalet uni propositioni habenti adverbium correspondens, determinans compositionem. Sicut ista in sensu divisionis 'contingit onmem hominem currere' aequivalet isti 'omnis homo contingenter currit' et ista 'onmis homo potest currere' aequivalet isti 'onmis homo possibiliter currie. Sed tunc 17 n o n '] sic A i, n o n 2 27 c omp.] uni add. C1 V ] s8 i cB 3 2 ad cm. A C11/ 4tes.- 2Sortem c4 jo ixA p iCs sB . D] 1 7 nescio add. Ba 3m7 ] - 3 8 aliis disc.] studiosis A ' ci o p 4 ns t = e n adj . C 1 / tcompositionis A o A2 J C0 V 4 om. Sed 4C 5D - y1 4 6l V l s A 4 r o. p ] o s i 4p 3 6 rq tta i otel n iei n u a o m m i] n e] t . i
4 1
c o n a ] propositionis A l D
4 3
propos ] vel
20
25
30
35
40
45
SYLLOGISMI E X P ROP OS MONIB US m r r n s
465
50in ista 'orrmis homo contingenter currit' non denotatur quod homo currit, sed quod onmis homo potest currere et orrmis homo potest non currere. Et sic est de istis duabus 'ortmis homo possibiliter currit' et 'orrmis homo potest currere'. Et tunc subiectum in istis 'omnis homo possibiliter currit', 'omnis homo contingenter currit' potest habere consssimiles acceptiones quas habet in aliis; alias non aequivaleret. Utrum autem de virtute sermonis aequipolleant vel non, ad praesens non curo, turnen ad minus posset sic institui. Et ttmc propositio t'As sine tali adverbio et cura tali adverbio aequivalent. Hoc autem semper est verum, quia fila propositio de modo quocumque, surnpta in sensu 60divisionis, vel aequivalet uni propositioni habenti adverbialem detenninationem, determinantem compositionem, vel aequivalet uni propositioni habenti verbum modale indicativi modi curn verbo infinitivi modi sequente. Sicut ista 'omnem hominem esse animal est scitum a me' aequivalet isti 'orrinis homo scitur a me esse animal'; et ista 'omnem hominem 65vivere est scitum a me' aequivalet isti 'omnis homo scimr a me vivere'. Et ita est de allis
Ex isto potest patere quod idem modus arguendi debet servari ex talibus propositionibus et ex quibuscumque aliis habentibus ala verba indicativi modi sine omni verbo sequente et ex propositionibus habentibus alias determinationes adverbiales, vel aequivalentes eis, determinantes compositionem; et ideo ex tali de quocurnque modo et minore de messe sequitur conclusio de consimili modo in sensu divisionis vel aequivalens, e t hoc i n prima figura. E t ideo °miles tales syllogismi sunt boni 'onmis homo scitur a me esse animal; homo albus est homo; 75igitur homo albus scitur a me esse animal'; 'omne animal scitur a me essesensibile; homo caecus est animal; igitur homo caecus scitur a me essesensibiks'. Et s i d i c a t u r quod praemissae possunt esse verae conclusione exsistente falsa, puta si sciam omne animal esse sensibile et turnen nesciam 50 i n ista] per istam I 5 1 c urri t] c urrat B DI 5 2 sic] i dem add. i d e m iudicium add. K 1! est] iudic ium (?) add. I possib.] contingentes A 5 3 h o m o '] potest c urrere vel add. A ', potest currere, omnis hom o add. K 5 4 possib.... cont. trp. D pos s i b.... c u rri t 1 sibiliter B o n m i s c u r r i t l ori. A ' 5 5 quas] qualrs D 5 5 aequiv.] aequivalent A 5 6 autem] ] men c u B r r vi et l l sive c o An' t5 i 7 n minus] g e nn otn eadd. s B i n s t . ] edici A ', ti nferri 1 t a u s ] universalis A ' 5 8 sine] ti p o t ] ve!s I , aequiv.] c-urn I e aequivalenter B aequivaleret C, v el non add. I a u t e m ] tamett B 5 9 quia] quod D 6 0 divis.] compositionis K 6 0 - 6 2 adv. h a b e n t i mg. B , om. C 6 1 determ.] habentem V ' 6 2 coas] sine A ' 6 3 m e] te (sis et infla) A ' 6 8 aliis] propositionibus a l a ] aliqua C, talibus I 6 9 et orn. CI 7 2 modo] non non C, non add. sed del. V ' 7 4 boni ] et hoc in pri ma fi gura add. I 7 5 - 7 6 o = e animal.., sensibile.. ,homo._ a n i m a l .B. , 7 7h sensibilis] o m sensibile o ] omnis AA o msciatur r I d 1 sciami o m n se animal] aliquem v el o = e m hominem B nes c i am] = d o A C I V hI o7 m o p o. s _s u n t D 4 8 s es n s s e i ]b i l i s . . . e s u n t CC KH AM , SVU M M A L O G' IC AE O 3 0 7 9 s i ]
466
PAPS C A P .
41
aliquod animal esse caecum, quamvis multi homines sint caeci, sed hoc so nesciam: D i c e n d u m quod °rimes tales syllogismi sunt boni, regulad per dici de omni vel de nullo. Linde per istam 'omne animal scitur a me esse sensible' denotatur quod hoc toturn 'scitur a me esse sensible' convenit cuilibet animali, et ideo si homo caecus sit animal, oportet quod homini 85 caeco conveniat quod denotatur per conclusionem E t ita taus syllogismus est regulatus per dici de = n i . Nec obstat quod adducitur quod si haec sit vera 'omne animal scitur a me esse sensible' et haec similiter 'homo caecus est animal' oportet quod haec similiter sit vera 'homo caecus scitur a me esse sensibilis'; sed simul cum hoc stat quod nesciam 90 aliquem hominem esse caecum et quod nesciam istam 'homo caecus est animal'. Sicut enirn curn ista 'album potest esse nigrurn' stat quod haec sit irnpossibilis 'album est nigrum', ita cum ista 'homo caecus scitur a me esse sensibilis' stat quod haec non sit scita a me 'homo caecus est sensibilis'. 9 5 Et s i d i c a t u r: sequitur 'homo caecus scitur a me esse sensibilis, igitur aliquod sensibile scitur a me esse homo caecus', d i c e n d u m est quod ista consequentia non valet, sed debet inferri ista 'aliquid, quod scitur a me esse sensible, est homo caecus'. Hoc patet per dicta in t r a ct a t u s e c u n d o 2, i n parte de conversione proposidonum. Sic igitur lo° dico quod tales sylogismi sunt boni; et similiter tales 'omnis aedificator per se aedificat; homo albus est aedificator; igitur homo albus per se aedificat'; 'omne album per accidens aedificat; aedificator est albas; igitur aedificator per accidens aedificat'; 'orrmis anima intelectiva scitur a me esse substmtia; intellectus est anima intelectiva; igitur intellectus los scitur a me esse substantia'; 'omnis natura specifica scitur a me esse communicabilis; differentia individualis est natura specifica; igitur differenda individualis scitur a me esse communicablis'. Similiter, secundum opinionem A r i s t o t e l i s, q u i non ponit aliquam unam rem sim80 sint] stmt A 'B C :1 sed] tamen A, quamvis B, et D 8 2 Di c .] est adj. A A 85 si] u1t I 8 7 quod] quia D 8 8 hace._ v era] hoc ... v erum I 9 1 homi nem om. A A 'E I tul i ] istis ee l wid. t star I a 9 3d curn j . ita adj.E13 b 9 o 2n ista] ista om. A 'B 9 4 sensibilis] animal A, et simul B D cum hoc stat quod nesciam aliquem esse c a e n = add. s t a r ] c um hoc add. I, om. s c i t a ] vera el add. hoc scitur I Il homo] hic A ' 9 6 sequitur cm. A 'B I 9 8 est om. CDIN1 4 t a ] I 11r iota] e igg i tuu r ladd. a A l 9a 9 ddicta] d praedicta . bet]uoportet CEI 1 0 1 o m n e s add. A ' 1 0 6 a ( I ) I i me' mg. Y ', om. A I B CI 1 0 8 a me mg. V ', om. A I B CI 1 0 9 Arist..] puta add. A11 qui ] quae C d e . qui... p o n i t] guando c ontingit B
2Pars II, c. 29.
SYLLOGISMI E X P ROP OS MONIB US M I X TI S
4
6
7
plicem esse plures res distinctas realiter, tales syllogismi sunt boni 'omnis Deus scitur a me esse immortalis; Pater est Deus; igitur Pater scitur a me esse immortalis'; 'omnis Deus creditur a philosophis esse aetemus; Filius productus est Deus; igitur Filius productus creditur a philosophis esse aetemus'. Sed qualiter secundum t h e o l o g o s possit impediri iis taus processus et qunliter non, dictum est p r i u s 8. Sic igitur dicendum est quod omnes tales syllogismi sunt boni ac si omnes propositiones essent de messe, nec est aliter arguendum ex talibus in prima figura quam ex illis de messe. Sed propter c a v i l l a t i o n e s est sciendum quod non quaelibet 120propositio in qua ponitur tAlis modus est propositio modalis, sed ad hoc quod propositio sit modalis, duo requiruntur. Unum, quod ille modus non sit praecise pars alterius extremi. Et propter hoc tales non sunt modales 'illud, quod scitur a me esse animal, est album'; 'illud, quod per seaedificat, est calidum'; 'illud, quod potest c u r i 125'aliquid, e r e , equod s t potest h o esse m impossibile, o est venun'. Aliud requiritur: s e exd forma quod e npropositionis s ' ; denotetur ille modus alicui propositioni de messe competere, quamvis non semper denotetur competere suae de messe. Sicut per istam p o t e s t esse nigrum' denotatur quod aliqua propositio si t possibilis i n qua praedicatur nigrum d e aliquo 130quod est album, quamvis non denotetur quod ista sii possibilis 'alburil est nigmm'. Similiter per istam 'homo albus scitur a me esse animal' denotatur quod aliqua propositio sit scita a me, non tamen denotatur quod ista sit scita a me 'homo albus est animal'. Et propter illud secundum tales propositiones non sunt modales 'onmis homo cognosci135tur a me', 'ornnis homo intelligitur a me', et sic de nliis l'amen quantum ad modum arguendi non refert accipere tales propositiones vel modales vel illas de messe.
110 bond] secundum eum add. A ' 1 1 1 a me cm. B D 1 1 1 - 1 2 a me om. B DI creditur] creator scitur A ' scilicet add. A
1 2 2
1 1 7 al i ter] c ontra C
n o n '] sic add_
1
2
5
1 1 9
1 1 2 Deus
c a v a ] cavillatores D I K I 1 2 1 U n u m ]
aliquid] i l l ud I A l i u d ] secundum B , quod add.
126 denot.] quod add. C 1 2 7 c omp.] competat C 1 2 9 qua'] hoc praedicatum add. C p r a e d . ] poni tur B 1 2 9 - 1 3 0 de... al una Qm. A 'B D I 1 3 0 ista] i l l a A c t s r , 1 om. 3 C1V ' 1 S3 2i mme ] h.o m]o albus est s ani mal e d I 1 3 3 i s ta] propos i ti o i l l u d i istam add. A ' I ! hoc A ' 1 3 4 sec.] Philosophum add. A 1 3 6 v e!] e t B 1 3 7 Mas] alias D I p e r
8Supra, cap. 4, un. 309-43.
468
PARS I I I - I CA P . 4 2
[CAP. 42. DE MIXTIONE TALIUM MODALIUM ET DE INESSE IN SECUNDA FIGURA]
In secunda figura, si taus de modo accipiatur in sensu compositionis, raro vel numquam valet syllogismus guando modus addit aliquid ultra istum modum 'verurn', cuiusmodi sunt tales modi 'scitum', 'clemonstratum', 'per se notum', 'per se', 'primo verum' et huiusmodi. Quod autem rnbctio talis non valeat, patet per instantiam in terminis. Non enim sequitur, secundum opinionem A r i s t o t e l i s, 'omnem hominem esse animal est per se; nullum album est animal; igitur nullum album esse hominem est per se'. Nec sequitur 'omnem personam divinam esse Deum est per se; nullus homo est Deus; igitur nullum horninem esse personarn divinarn est per se'. Similiter non sequitur 'nullum hominem esseasinum est per se; omne album est asinus; igitur nullum album esse hominem est per se'. Nec sequitur 'nullam Inmaanitatem esse Deum est per se; aliquis homo est Deus; igitur aliquem hominem non esse humanitatem est per se'. Et sicut est de isto modo 'per se', ita est de multis aliis Si autem illa de modo accipiatur in sensu divisionis, vel aliqua aequivalens ci, sic etiam raro vel mmiquam valet mixtio , s i v e fuerit affirmativa n e de g modo, a t i respectu v a conclusionis de consimili modo s afifirmato. i vSicute non sequimr 'omne album scitur a Sorte esse homo; nullus asinus est homo; igitur orrmis asinus scitur a Sorte non esse albus', nam posito quod nihil sit album nisi Plato, et quod Sortes hoc nesciat, nec etiam sciat an aliquis asinus sit albus vel non, et tamen quod sciat quod Plato est homo, tunc praemissae sunt verae et conclusio falsa. Haec enirn est vera 'omne albura scitur a Sorte esse homo', quia nihil est album nisi Plato et Plato scitur a Sorte esse homo, igitur omne album scitur a Sorte esse homo; et certuni est quod haec est vera 'nullus asinus est homo', et tamen haec est falsa—per positum—'omnis asinus scitur a Sorte non esse albus'. Et s i d i c a t u r quod haec non est vera, illo casu posito, 'omne album scitur a Sorte esse homo', quia Sortes nescit an aliquod album sit C . 42. - 6 primo] modo add. I v er um ] modo K 1 2 divinam om. A' V asinum4 ACV", 1 sed 4 del. h V' o1 5m- 1i 6 nhuman.] e m Deurn ] Ai C KV add. 4 BD 1 al 6 i quas om. i AI c u 1 t 9 ] sive']i vel A t 2a 1 Sorte] non add. K 2 2 omnis] nullus O esse] homo add. homo8C V' 2 4 - 2 5 sciat... quod om. A' 2 4 sciat om. A :: asinus] A ' A 2 2 - 2 3 albusl 1 alius B ea l b a sl ] al bum v ] E 2 6 enim ] tamen A' B, om. I 2 6 - 2 7 quia... hom o om. (hom.) I 26-28 aliquis K 3 0 albus] animal D 3 1 casu] modo B, a cquia...c homo i om.p(hom.) i Al t 2 u9 omn;s1 r om. A' D I 3 2 nescit] nesciat AAICEV"
10
20
23
30
SYLLOGISMI E X P ROP OS MONIB US M I X TI S
469
homo, hoc n o n v a l e t, quia quamvis Sortes nesciat istam 'omne album est homo', tamen haec est vera 'omne album scitur a Sorte esse 35homo', quia per istam non plus denotatur nisi quod praedicatmn competit omni illi pro quo subiectum supponit. Et hoc est verum, quia subiectm-n non supponit nisi pro Platone, et manifestum est quod Piatoni competit praedicatum. Haec enim est vera 'Plato scitur a Sorte esse homo', cum hoc tamen stat quod nesciat istam 'aliquod album est homo'. 4 0 album per se non est homo; omne risibile est homo; igitur omne risibile S per se non est albura', nam si nihil sit album nisi asinus, praemissae sunt i verae et conclusio falsa. Haec enim est vera 'omne album per se non est c homo', quia quaelibet singularis est vera; et minor est vera, certum est, i 5et conclusio est falsa, quia omne risibile per accidens non est album. 4 g Similiter non sequitur 'nullus homo est Deus; quaelibet persona divina i per se est Deus; igitur quaelibet persona divina per se non est homo', t nam ante incamationem fuemnt praemissae verae et conclusio falsa. Et u sicut est de istis modis, ita est de multis allis. 5 r0 E t s i d i c a t u r quod tales conclusiones 'ornnis homo scitur non p esse albus', 'omnis homo creditur non esse asinus e t huiusmodi, sunt a affirmativae, ideo non debent sequi, d i c end u m quod quamvis t tales sint affirmativae quantum ad compositionem modalem, hoc est e quamvis verburn modale affirmetur in eis, tamen verbum aliud negatur. t5 Et hoc sufficit ad intentum meum. Linde ista ponitur negativa 'omnis 5 q homo potest non esse albus', quamvis verbum modale affirmetur. u Patet igitur, quod dictum est p r i u s, quod non sequitur conclusio de modo affirmato in tali mixtione, sive modus ille fuerit verbum, o d cuiusmodi sunt talia verba 'scitur', 'creditur', 'demonstratur' et huiust0modi, sive ille modus sit adverbium vel aequivalens adverbio, cuiusmodi 6 a sunt tales 'per se', 'primo verum', 'per accidens' et huiusmodi. Si autem in conclusione fuerit modus negatus, frequenter sequitur l conclusio taus. Iste enim discursus est bonus 'omne album scitur esse i s homo; nullus asinus est homo; igitur nullus asinus scitur esse albus'. 6 5Similiter sequitur 'onme album per se non est homo; omne risibile est m i homo; igitur nullum risibile est per se album'. Forte tamen cum quix busdam shis modis non valet. t 31 haec] ista I 3 6 omni illi] cuilibet A ' 3 9 tamen om. A l 4 5 non om. A ' 4 7 per om. A ' C 4 8 inc arn.] Fi j i Dei non add. K • E t om. A i se" 1 A ' 11 debent sequil di c antur sequi A , concludunt C 1, di c .] Responsio D 5 8 affi rm.] affi rmati v o om. o A1 3', guando 5 1 n o ]umodo s ]add. K a c c i d . ] v e ru m add. B 6 2 = g . ] negativus A A ' add. I a 6 1s pi ri m a b esse u A ' Cs V D 64 est]l scitur n 54 6 6 2 o an l b u o m ] n h o m n o
470
PARS C A P .
42
Ex praedictis patet quod quamvis ex tnlibus propositionibus de modo, sumptis in sensu divisionis vel eis aequivalentibus, sit omnino idem modus arguendi in prima figura sicut si ornnes propositiones essent70 de Messe, non tamen sic arguendum est ex eis in secunda figura. Et ratio est quia tales propositiones non eodem modo convertuntur sicut illae de messe. Linde iste syllogismus 'omnis homo non est asinus; omne rudibile est asinus; igitur ornne mdibile non est homo' potest probari per hoc quod ista conmis homo non est asinus' convertimr in istam 'omnis asi- 75 nus non est homo', ex qua et minore sequitur praedicta conclusio in prima figura per syllogismum regulatutn per dici de nullo, sic arguendo asinus non est homo; omne rudibile est asinus; igitur omne rudibile non est homo'. Non sic est de isto syllogismo 'omne album per se non est asinus; omne rudibile est asinus; igitur omne mdibile per se so non est album', quamvis iste syllogismus in prima figura 'omnis asinus per se non est albus; omne rudibile est asinus; igitur onme rudibile per se non est album' sit bonus et regulatus per dici de nullo; et hoc, quia ista 'onme album per se non est asinus' non convertitur in istam 'orrmis asinus per se non est albus', quia posito quod nullus asinus sit albus, 85 antecedens est verum, eo quod quaelibet singularis est vera, et tamen consequens falsum. Sed ista 'onme album per se non est asinus' convertitur i n istam q u o d per se non est asinus, est album'. Nunc autem manifestum est quod iste syllogismus non valet in prima figura 'aliquid, quod per se non est asinus, est album; otmle mdibile est asinus; igitur omne rudibile per se non est album', eo quod maior est particularis in prima figura et similiter affirmativa et conclusio negativa, quae repugnmt primae figurae. Per idem patet quod si universalis negativa sit de messe et affirmativa de modo, quod non valet talis mixtio, quia tunc in prima figura 95 ex maiore de inesse et minore de tali modo sequitur conclusio de tali modo, quod b i s = est.
69 di v .] compositionis C , quod corr. V ' albas (eti am i n f ra p e r totum c ap.) A '
7 1 7
n o n om. E 7 3 - 7 4 rudi bi l e... asinus] ri s i 7
81 quarnvis] ai t add. C V ' i s t e om. A A 1 add. B 8 6 est] s i t C V ' 8 9 = M E ] evidens 1 B C E K VC D , taus add. A sequeretur 4 8 3 s i t ] s y l l o g i s m u s
a rg . om . A l C 9 2
7
9
N o n ] nec A C1 V '
affi rm.] de m odo add. 1
9 6
sequ.]
SYLLOGISMI E X P ROP OS MONIB US MDCTIS
471
[CAP. 43. DE mucTioNE TALIUM MODALIUM ET PROPOSMONUM DEINESSE IN TERTIA FIGURA]
In tertia figura, si illa de modo sumatur in sensu compositionis, non valet mixtio respectu conclusiorás de modo consimili, addente aliquid super hunc modum 'verum', sumptum in sensu compositionis. Et ideo sciendum est primo quod numquam loquar postea de hoc modo 'verum', et hoc quia proposiáo de Messe et propositio de hoc modo 'verum' correspondens convertuntur, si propositio sit. Sciendum est etiam quod mbctio ex illa de messe et illa de modo in io sensu compositionis non valet. Non enim sequitur 'omnem hominem esseanimal est scitum a te; ornnis homo est albas; igitur aliquod album esse animal est scitum a te', nam posito quod aliquod animal sit album et hoc nescias, praemissae sunt verae et conclusio fAlsa, sicut manifeste patet. Similiter non sequimr 'onmis homo est albas; omnem hominem esse animal est scitum a te; igitur aliquod animal esse album est scitum a te'. Patet per idem. Nec sequitur 'nullus homo est albus; onmem hominem esse animal est sciturn a te; igitur aliquod animal non esse album est scitum a te'. Nec sequitur h o m i n e m esse asinum est scitum a te; omnis homo est albus; igitur aliquod album non esse asinum est 20scitum a te'. Similiter non sequitur 'omnem hominem esse animal est per se; onmis homo est albus; igitur aliquod album esse animal est per se'. Si autem illa de modo sumatur in sensu divisionis vel aequivalens ei, si maior sit de messe et minor de modo, non valet mixtio. Non enim 25sequitur 'orrinis homo est albus; orrmis homo scitur esse animal; igitur aliquod animal scitur esse album'. Nec sequitur 'omnis homo est quanátas; orrmis homo per se est animal; igitur aliquod animal per se est quantitas'. Nec sequitur 'nullus homo est albas; omnis homo scitur esse animal; igitur aliquod animal scitur non esse album', sicut non sequitur 30'nullus homo est albas; omnis homo per se est animal; igitur aliquod CAP. 43. - 5 s umptum] sumptae B D Gem.
7
hoc 'l quod C, est add. I ,: messe... hoc l om.
propos i ti o 1 etiam] t r p . i gi tur A 'D e x otn. C I V 9 p .e I x 1 2t i aliquod... 4infra) l a ] al bum] omnis horno sit albos I 1 3 nescias] nesciam B , nesciamr et add. a iv l e l r i u s me I, tunc add. A ' 1 5 - 1 8 i gi tur... te om. A 1 5 ani mai '] non add. A ' 1 6 - 1 8 Patet— sequitur u m A om. ( fiA ' 10 6 Nec ] Similiter non D 1 7 ani mal '] al bum B 2 1 albos] asinus B a n i m a l ] homi 1 nem a te add. A CV " 2 6 scitur] a te add. A C V ', non add. A l 2 7 se'] non «id. A N n A ' o2 5 scitur] n . albus] e 28 n asinusi A ' s c m i t u r] a te add. ( e fl]8 a n : A 'i n3 f 0r a omnis] ) A asinus aliquis I p e r se] non add. B , om. A ' ) U 2 9 n d C e a n i m a l ' ] V A p e ' r ' s1 e
472
P
A
R
S
I n - 1 CA P . 4 3
animal per se non est album'. Tamen si modus sit negatus, bene sequitur, nisi sit modus negativus vel privativus formaliter ve1 aequivalenter, sicut est iste modus 'falsum'. Si autem maior fuerit de modo et minor de messe, si maior fuerit universalis, semper est mixtio bona, quia semper per conversionem illius 35 demesse reducitur in primarn figuram, ex qua et maiore erit syllogismus regulatus per dici de omni vel de nulo. Et ideo iste syllogismus est bonus 'ornnis homo per se est animal; onmis homo est albus; igitur aliquod album per se est animal'. Et ideo tales syllogistni sunt boni 'ornnis homo per se non est asinus; °milis homo est albus; igitur aliquod album per 40 se non est asinus'; 'ormils homo scitur a te esse animal; aliquis homo est veniens; igitur aliquod veniens scitur a te esse S i r n i l i t e r iste 'Sortes scitur a te esse homo; Sortes est veniens; igitur veniens scitur a te esse homo'. Et iste 'onmis anima intelectiva scitur a Sorte esse substantia; omnis anima intelectiva est voluntas; igitur voluntas scitur a 45 Sorte esse substantia'. Sed ista consequentia non valet 'voluntas scitur a Sorte esse substantia, igitur aliqua substantia scitur a Sorte esse voluntas'. Similter, si maior fuerit particularis, valet mixtio; sicut sequitur 'aliquis homo per se est animal; orrmis homo est albus; igitur aliquod album per se est animal'. Et similiter sequitur 'aliquis homo per se non so est asinus; omnis homo est animal; igitur aliquod animal per se non est asinus'. Et probatur talis syllogismus per syllogismum expositorium, de quo dictum est p r i u s 1. Et ideo sciendum est quod i n sylogismo expositorio semper, si maior sit de modo et minor de messe, mixtio valet, sed si maior fuerit ss de messe et minor de modo, non valet. Unde bene sequitur Sortes scitur esse animal; Sortes est albus; igitur aliquod album scitur esse animal'; sed non sequitur Sortes est albas; Sortes scitur esse i g i t u r aliquod animal scitur esse album'. Et ideo tales syllogismi non valent 'anima intelectiva est intellectus; anima intelectiva scitur a Sorte esse 60 31 al bum] et sic de aliis exemplis pluribus i n aliis modis, puta per se et per accidens adti. mg. B negatus] negativus A I 3 5 semperl om. A 1 39 albura] animal A i d e o ] etiam add. B 4 1 aliquis] onmis A 1 4 iste] sirniliter add. D S o r t e ] 1 3 6 m a l o r e ] te (etion infra) B 4 5 °mi l i s ._ voluntast] inrellectus est anima intellectiva, i gi mr intellectus A m i n o r e voluntasil voluntas est anima intellectiva C V ' 4 5 - 4 6 anima._ s ubi r.] voluntas est anima intelectiva, B I i3gi mr etc. D 8 5 0 est] aliquod add. A 5 1 per se non est] scitur per se non esse A ' 5 5 mai or] ami nor I l 5 6 bnon om.u B 5 s7 scitur] ] a te add. (etiarn infra, ter) A a l i q u o d A ID Geni., om. A B CE I K V a1 m add. 1 a6 0 intellectus] omnis add. I 59 Et om.nC1 v a l ei n t ] omnis l B
1Supra, cap. 16.
SYLLOGISMI E x P ROP OS MONIB US MDCTIS
4
7
3
forma substantialis; igitur aliqua forma substantialis scitur a Sorte esse intellectus'. Similiter n o n sequitur, secundum P h i l o s o p h u m, 'Deus est persona D e u s scitur esse inunortnlis; igitur aliquod immortale scitur esse persona divina', sicut non sequitur 'hic Deus est 65immortalis; hic Deus creditur ab aliquibus esse corpus; igitur aliquod corpus creditur ab aliquibus esse immortale'. Tamen si maior in omnibus praedictis exemplis esset de modo et minor de messe,esset l'inicio bona. Et tota ista diversitas et multa alia oriunmr ex hoc, quod dictura est p r i u s 8, quod praedicatum appellat suam formarn, non subiectum. 70Hoc est, quia ad veritatem propositionis de modo in sensu divisionis requiritur quod propositioni, in qua ipsurn praedicatum, vel aliud omnino idem curn eo significans, praedicatur de pronomine demonstrmte illud pro quo subiecturn supponit, conveniat ille modus expressus. Non autem requiritur quod propositioni, i n qua subicitur ipsum subiectum, vel 75aliud onmino idem cum eo significans, respectu praedicati vel respectu pronominis demonstrantis illud pro quo praedicaturn supponit, conveniat taus modus per praedicationem. Sicut ad hoc quod haec sit vera 'album scitur esse musicurn' requirimr quod aliqua talis sit scita choc est musicum', 'illud est musicum', demonstrando aliquid pro quo su80biectum supponit, scilicet album. Sed ad hoc quod haec sit vera 'album scitur esse homo' non requiritur quod aliqua taus sit scita 'album est hoc' vel 'album est alud', quicumque homo demonstretur; nec requiritur quod aliqua propositio sit scita in qua album subicitur. Breviter igitur, haec est differentia inter terminum guando ponitur ss a parte subiecti et guando a parte praedicati quod si sit propositio de modo quod ad veritatem talis propositionis requiritur quod alicui propositioni in qua ipsummet praedicatum praedicatur, vel aliquid aliud orrmino idem cum eo significans, - quod dico propter aliquas c av i l l a ti o n e s quae possunt fieri contra aliqua dicta mea p r i u sa 61 subst.t] non add. A ' 6 3 scitur esse] est A ' 6 8 total turi c I, i n add. B 6 9 formaml et add. A E I 7 0 quia] quod D 7 1 ipsum] ipsummet B D K v e l al i ud] facienclum B a l t u d ] alia A CV 4 adj. A C V ' 7 4 ipsum] ipsummet B 7 5 e o ] ipso C I V " 7 6 pron.] propositionis A l C K V 1 1 4 praedi s ubiec tum A ' l 7 8 tal i s ] propos i ti o add. D 7 8 - 7 9 hoc ... mus .] hom o est musicus A = 78-81 hoc... scita om. (hom.) B 7 9 illud... musicuml om. A l l d e m I denotando C V ' a l i q u i d ] i l l ud A m i 79-80 n o subi. om. A ' D K 8 0 scil. om. A 'D I K 8 2 hoc ] homo A B C V ' d e m . ] quocurnque ]homine demonstrato I 8 4 hace] ista D, om. B C g u a n d o ] qui A l E IK 8 5 guando om. A I B DE I d quodl om• I 8 7 ipsummet] i ps um ALC, i l l ud B a l i q u i d ] al i quod E I 8 9 dicta mea] prato86 idicta I ' pri us l quibus c t 2Supra, Pars II, c. 7. 3 Parte I, c. 72, 1M. 99-112; videsis etiam notam ibidem. i o A , °
474
PARS 111-I CA P . 4 4
conveniat tnlis modus; sed non requiritur quod talis modus conveniat cuicumque propositioni in qua ipsutmnet subiecnun, vel aliquid ormino idem cum eo significans, subicitur. Et ex isto oriuntur multa dicta et dicenda. Et est summe advertendum et memoriter retinendum ad sciendum quae propositiones de modo sunt verae et quae alsae, et quomodo convertuntur et quomodo non, et quomodo ex eis 9 5 zatur et quomodo non, et etiam ad sciendum quae propositiones de praeterito et de futuro sunt verae et quae falsae, et ad sciendum conversiones et modum syllogizandi ex eis, de quibus dictum est p r i u s 4 . [C AP. 4 4 . D E M I XT I O N E NECESSARII E T POSSD3ILLS IN PR IM A F IGU R A]
Postquam dictum est de mixtionibus ex propositionibus de messe et modnlibus, dicendum est de mixtione ex propositionibus de necessario et ceteris modalibus. Et primo de rnixtione necessarii et possibilis in 5 prima figura; et primo guando utraque sumitur in sensu compositionis. Et est primo sciendum quod in primo modo et tertio, si maior fuerit de necessario et minor de possibili, sequitur conclusio de possibili in eodem sensu. Sicut sequitur 'omnem hominem esse animal est necessarium; omne albura esse hominem est possibile; igitur ortme album esse animal est possibile'. Et sirráliter est de Ais modis. Et tenet
talis modus arguendi per istam regulan). 'si una praemissarum sit necessaria et alia possibilis, conclusio erit E t sequimr ex isás tribus: 'omne necessarium est possibile'; 'nullmn possibile repugnat forrnaliter necessario'; 'si praemissae sunt possibiles et compossibiles, conclusio 15 est possibilis'. Eodem modo, si maior fueHt de possibili et minor de necessario, sequitur conclusio de possibili per eandem regulam. Sed ex 90 non opn. A ' 9 1 aliquicil al i ud B D , al i quod E 9 2 i dern orn. B C V 4 q u9a t s3umme - 9 et4 memori E tert stuat . retinesada . . sciend.] A ' 9 5 - 9 6 quomodo 3do eexx g ue ai ns d. o. . A ' q 9 u8 om odum m o ] modos d o ]A ' t g u a n -
CAP. 44. - 3 et] propositionibus add. D
4
moci.,1 nunc add. D m i x ti one] mixtionibus AE,
om. B , quae fi eri potest ex omnibus modalibus, e t pri m o de mi x ti one add. D est add. D
7
p ri m o ' om. A I D i n ] pri ma fi gura add. 1, om. B
1 0
5
pri m o] dic endum
homi nem] animal C 1 1 aliis]
multis B !! aliis modis] multis aliis A ' 1 2 istam] talem D 1 3 c onc l .... possibl sequimr c. de possibili t r i b u s ] propositionibus add. D 1 5 - 1 6 concl. p o s s i b . ] sequitur c. de possibili A ' 1 6 est] erit A B E e t wid. A D
4 In Parte II, c. 22.
SYLLOGISMI E X PROPOSMONIBLIS MDCTIS
4
7
5
talibus praemissis non sequitur conclusio de messe nec de necessario, sicut non sequitur cnullum hominem esse asinum est necessarium; omne 20album esse hominem est possibile; igitur nullum album est asinus'. Et ita est de aliis Secundo videndum est de ista mixtione guando illa de necessario sumitur in sensu compositionis et illa de possibili in sensu divisionis. Circa quod sciendum est quod si maior sit de necessario et minor de 25possibili, sequitur conclusio de possibili, sumpta in sensu divisionis, ita tatuen quod subiectum conclusionis habeat eandem acceptionem quam habet in minore. linde iste syllogismus est bonus 'omnem hominem esse animal est necessarium; ornne album potest esse homo; igitur ornne alburil potest esse animal'. Similiter iste syllogismus est bonus 'nullum 30hominem esse asinum est necessarium; omne album potest esse homo; igitur omne album potest non esse asinus'. Sed conclusio de messe et de necessario non sequitur. Similiter, si illa de necessario sit minor et maior de possibili, sequitur conclusio de possibili non de messe nec de necessario, subiecto conclu35sionis habente eandem suppositionem quam habet subiectum maioris. Sicut sequitur 'omne animal potest esse album; ornnem hominem esse animal est necessarium; igitur onmis homo potest esse albus'. Sed si subiectum maioris accipiatur pro his quae sunt praecise et subiectum conclusionis pro his quae possunt esse, non valet. Non enim sequitur 'omne coloratum potest esse musicum; ornne album esse coloratum est necessarium; igitur omne, quod potest esse album, potest esse musicum'. Nec sequitur comne producens potest esse Deus; omne generans esse producens est necessarium; igitur omne, quod potest esse generans, potest esse Deus', quia posito quod nihil producat aliquid nisi Deus, 45praemissae sunt verae, si subiecturn maioris accipiatur pro eo quod est, et conclusio falsa. Tertio videndum est de ista mixtione guando illa de necessario sumitur in sensu divisionis et illa de possibili in sensu compositionis. Et est sciendum quod si maior sit de possibili et minor de necessario, non sesoquitur conclusio nec de necessario nec de messe, sed de possibili, sumpta 19 as i num] al bura A '
2 0
es t asinusj esse a s i n = es t necessarium K
2 1
e s t om. B I
22 Secundo] P ri m o I 2 4 est om. A C D 3 2 de orn. A C E V ' 3 5 suppos.] acceptionem B D 36 Sicut] sed D :I animal] albura A ' a l b u m ] animal A 1Qm. C 3 8 accip.] s umatur C " praecise] pracmissac A ', cm. I 3 9 v al et] talis mi x ti o add. D 13, v e l e c o n v e r s o Non eni m ] Li nde n o n A ' 4 5 mai ori s accip.] mi nori s s umatur I 4 6 et... falsa trp. p. v erae a d d . A ' (lín. 4 5 ) D 3 7 S e d ] s i m i l i t e r B I ,
476
P
A
R
S
111-1 CA P . 4 5
conclusione in sensu compositionis• Sequitur enim 'omnem hominem esse album est possibile; Sortes de necessitate est homo; igitur Sortem esse album est possibile'. Et consimiliter est in aliis modis. Sed si maior sit de necessario et minor de possibili, non valet. Non enim sequitur 'omnis producens de necessitate est Deus; ignem esse producentem est possibile; igitur ignem esse Deum est possibile'. Nec sequimr 'orrmis homo de necessitate non est Deus; personam divinam esse hominem est possibile; igitur personam divinam non esse Deum est possibile', nam ante incamationem fuerunt praemissae verae et conclusio falsa. Quarto videndum est de ista mixtione utraque praetnissa smnpta in sensu divisionis. Circa quod sciendum quod si maior sit de necessario et minor de possibili, non valet, sicut non sequitur 'omne sciens de necessitate est Deus; omnis homo potest esse sciens; igitur orrmis homo potest esse Deus'. Nec sequitur 'orrmis homo de necessitate non est Deus; Filius Dei potest esse homo; igitur Filius Dei potest non esse Deus'. Sed si maior fuerit de possibili et minor de necessario, semper valet et regulatur per dici de omni vel de nullo. Quod patet, quia semper illa de necessario infert illam de messe. Sed dictum est p r i u s l quod maiore exsistente de possibili et minore de messe, sequitur conclusio de possibili, quamcumque acceptionem habeat subiectum maioris. Oportet tamen quod subiectum conclusionis non accipiatur pro his quae possuntesse, si subiectum maioris accipiamr praecise pro his quae sunt.
55
60
65
70
[CAP. 45. DE MDCTIONENECESSARH ET POSSIKLIS IN SECUNDA FIGURA]
In secunda figura, si Ala de necessario surnatur in smsu compositionis et illa de possibili in sensu divisionis, si negativa fuerit de necessario sequitur conclusio de possibili. Sicut sequitur 'nullurn hominem esse asinum est necessarium; omne mdibile potest esse asinus; igitur 51 Sequ. eni m] nani bene sequitur D
5 3
i n] de A
5 5
omni s ] oi nne B
5 7
De1131
omnem add. A 6 3 valet] E t hoc si subiectum conclusionis s umatur p ro i n ° quod est, si autem pro illo quod potest, mnc opti me valet, qui a istae dure maiores etiam ( ? ) sunt add. mg. (al i a mam4) A 72 n o n ons. B K CAP. 45. - 4 negativa] m ai or A C V 4 6 r u c i . ] r i s i b i l e 1( Supr e a, c ap. 34, u n . 26- 38. f í a n ! i n f r a ) A '
5
SYLLOG1SMI E X P ROP OS MONIB US M = S
477
ornne rudibile potest non esse homo'. Similiter, si utraque sit in sensu compositionis, sequitur conclusio de possibili. Et utrumque patet, quia conversa negativa de necessario, sequitur conversa conclusionis in prima io figura. Similiter, si affirmativa fuerit de necessario, sequitur conclusto de Sequitur enim 'onme corpus triangolare esse substantiam est necessarium; onme corpus potest non esse substantia; igitur omne corpus potest non esse corpus triangulare'. Sináliter sequitur si ulla de pos15sibili sumatur in sensu compositionis. E t utrumque probatur, quia a quocumque potest negari superius vel convertibile, ab eodem potest negari inferius vel converábile. Nunc autem guando universalis afirmativa est necessaria, necessario praedicatum est superius vel convertibile cum subiecto, et ideo si praedicaturn potest removeri ab aliquo, subiec20tmn poterit removeri ab eodem. Secundo videndum est guando Ah de necessario surnitur in sensu divisionis et i l h de possibili in sensu compositionis. Et mnc similiter sequitur conclusio de possibili, sic 'orrmis homo de necessitate non est Deus; quamhbet personam divinam esse Deum est possibile; igitur 25quanilibet personam divinam non esse hominem est possibile'. Similiter sequitur si afirmativa fuerit de necessario. Similiter, si utraque sumatur in sensu compositionis, sequitur conclusio de possibili.
[CAP. 46. DE MIXTIONENECESSARH ET POSSIBILIS IN TERTIA FIGURA]
In tenia figura, si illa de necessario sumatur in sensu compositionis et illa de possibili similiter, sequitur conclusio de possibili. Sicut sequitur 'nullum hominem esse asinum est necessarium; omnem hominem esse 5albura est possibile; igitur aliquod album non esse asinum est possibile'. Sirniliter sequitur 'omnem hominem esse album est possibile; omnem horainem esse animal est necessarium; igimr aliquod animal esse album est possibile'. Si autem utraque sumatur in sensu divisionis, si maior fuerit de 7 sit] sumatur D 8 patet] probatur A' 9 conversa'] illa add. D I 1 4 potest„. triang.) trianguhre potest non esse corpus AC V 4 sequitur conclusio de possibili add. B , utr i unque pr obl utraque probatum est et add. superius K ,17 einfll t i naeodem d d .adii. 1 1I guando] aliqua add. D 1 7 - 1 8 affi r m l negativa B 1 9 - 2 0 aliquo... ab S ons. i E m 2i 1l est] . de ista mixtione add. D 2 3 non cm. C n o n en] est non A' 2 7 campos.] supple, reducendo ad primam per impossibile add. I sdivisionis i I possib.] l s i a u t e m B
478
PARI I I I - 1 CA P . 4 7
necessario et minor de possibili, non sequimr conclusio de possibili, nisi subiecmm conclusionis sumatur pro eo quod potest esse. Sicut non sequitur 'quaelibet persona divina de necessitate est Deus; quaelibet persona divina potest esse homo; igimr aliquis, qui est homo, potest esse Deus'; sed sequitur 'ergo aliquid, quod potest esse homo, potest esse Deus'. Si autem maior fuerit de possibili, semper sequitur conclusio de possibili, sumpto subiecto conclusionis pro co quod est. Sicut sequitur 'quaelibet persona divina potest esse homo; quaelibet persona divina de necessitate est Deus; igitur aliquis Deus potest esse homo'. Similiter, si illa de necessario sumatur in sensu compositionis et similiter minor, sequitur conclusio de possibili, sicut in priori. Si autem illa de necessario fuerit maior et illa de possibili minor, sequitur conclusio de possibili in sensu divisionis, sumpto subiecto pro eo quod potest esse. Si autem illa de possibili sumatur in sensu divisionis et illa de necessario in sensu compositionis: si illa de necessario fuerit maior, sequitur conclusio de possibili, sumpto subiecto pro eo quod potest esse; si autem illa de necessario fuerit minor, sequitur conclusio de possibili.
10
IS
20
25
[CAP. 47. DE MIXTIONE NECESSARII ET CONTINGENTIS IN PRIMA FIGURA]
Post praecedentem mixtionem dicendurn est de mixtione necessarii et contingentis 1, et primo in prima figura; et primo guando utraque sumitur in sensu compositionis vel aequivalens. Et est primo sciendum quod si maior fuerit de necessario affirmativa et minor de contingenti, non sequitur conclusio de contingenti. Sicut non sequitur, secundum opinionem A r i s t o t e l i s, 'omne album esse coloratum est necessariurn; omnem hominem esse album est contingens; igitur omnem hominem esse coloran= est contingens', quia secundum e u m praemissae sunt verae et conclusio falsa. Sed secundum 10 rei veritatem difficile est invenire instantiam ubi praemissae tales sunt CAP. 46. - 13 aliquis, qui] aliquid, quod A' 1 4 ergo Qm. AAIBC : aliquid] aliquod E 1 9 Similiter, si] etiarn add. A' , si autem D 2 0 - 2 1 n e c . om. A' C V nisi 4 I211 a1 u t epmo A's s2 i 6b necess.] . ] possibili f u eA' 'Irpossib.] i t Et sic patet quomodo tenet et cum quibus a mixtio dde necessario d . et compossibili etDquomodo non add. mg. B 2 CAP. 47.4 - 6 non] negativa B 7 album] coloratuna K 9 cont.] necessarium K 1 0 Sed] s temen t ia p i e n I] 1 1 sunt] sint BDI es
CAP. 47. - 1 Cf. Aristot., Anal. Priora, I, c. 16 (35b 23 3 6 b 25).
479
SYLLOGISMI E X PROPOSMONIBLIS M I X TI S
verae et conclusio falsa. Sirniliter, si maior fuerit negativa de necessario, non sequitur conclusio de contingenti, quia non sequitur 'nullum hominem esse asinum est necessarium; omne ridens esse hominem est con15tingens; igitur nullum ridens esse asinum est contingens', quia praemissae sunt verae et conclusio falsa. Tamen ex praemissis taliter dispositis sequitar conclusio de possibili. Et similiter si maior fuerit de necessario affirmativa, sequitur conclusio de possibili. Pro quo intelligendum est quod quandocurnque mixtio necessarii 20et possibilis est bona in quacumque figura, semper mixtio necessarii et conangentis est bona respectu conclusionis de possibili, per istas duas regulas 'quidquid sequimr ad consequens, sequitur ad antecedens', 'illa de contingenti semper infert illam de possibili'. Et est sciendtmn quod quandocumque maior est de necessario nega25riva et minor de contingenti, si in minore sumatur sub inferius ad subiectum maioris, semper sequitur conclusio non solum de possibili sed etiam de messe. Et per istam regulam debent glossari multa dicta A r i st o t e l i s 2, quae videntur esse contra aliqua dicta et aliqua dicenda. Sed si maior fuerit afftrmativa, non sequitur conclusio de messe, quamvis 30sumatur sub inferius. Si autem maior fuerit de contingenti et minor de necessario, non sequitur conclusio de contingenti, sicut non sequitur 'omne album esse dulce est contingens; omne lac esse album est necessarium; igitur omne lac esse dulce est contingens'. Similiter non sequitur 'omne producens 35esse Deum est contingens; Patrem esse producentem est necessarium; igitur Patrem esse Deum est contingens'. Similiter non sequitur 'nunum ens in acm esse humanitatem est contingens; omnem Deum esse ens in actu est necessarium; igitur nullum Deum esse humanitatem est contingens', nam praemissae sunt verae et conclusio falsa. Tamen conclusio de 40possibili bene sequitur; sed non sequitur conclusio de inesse, quamvis inferius sumatur sub medio termino in minore. Secundo videndum est de praedicta mixtione guando illa de neces14 ri dens ] v idens A E , ri s i bi l e B do A l C
2 0
possib.] contingentis I
1 5
ridens] v i dem A E , risibile B
2 2
re g . ] qui a add. I ,, antec.1 e t add. D , q u i a add. K
24 E t est] E t tamen A , Est etiam D I 2 7 4 2 9hect A f u e r a ] d quamvis] n c e Sed s sis C Va r i o 1 31 Sie autem] a d2 d . C V ons. 4 3 A l B D 4 2 Secundo] Terti o I D s4 e q u . ] c, oi n c l u m o Aristot., r s ii 2n oCf. e d e ca od nd t i . n g e n t A l i
loco cit.
debent] possunt C V e
1 9
quandoc i guan-
480
P
A
R
S
I I I -1 CAP . 4 7
sano surnitur in sensu compositionis et illa de contingenti in sensu Et est primo sciendum quod si illa de necessario sit maior et illa de 45 contingenti minor, in syllogismo afirmativo non sequitur conclusio de contingenti. Sicut non sequitur 'omnem materiam informatam forma ignis esse informatam forma est necessarium; hanc materiam contingit esse informatam forma ignis; igitur hanc materiatn contingit esse informatam forma', quia praemissae sunt verae et conclusio falsa, secundum 50 opinionem A r i s t o t e l i s. Similiter non sequitur 'nullum hominem esse asinum est necessarium; contingit ridentem esse hominem; igitur contingit ridentem non esse asinum'. Et ita non valet taus tnixtio in syllogismo negativo. Secundo sciendum quod si maior fuerit de contingenti e t minor 55 de necessario, si subiectum maioris sumatur praecise pro his quae sunt, vel tam pro his quae sunt quam pro his quae contingunt, semper valet mixtio et est syllogismus regulatus per dici de omni vel de nullo respectu conclusionis de contingenti, quia dictum est p r i u s 8 quod taus mixtio demesse et contingentis valet; sed illa de Messe est consequens ad illam 60 de necessario; igitur etc. Sed si subiectutn maioris sumatur praecise pro his quae contingunt, non valet mixtio, sicut non sequitur 'omne quod contingit esse ens actu contingit creati; omnem Deum esse ens actu est necessariutn; igimr omnem Deura contingit crean'. Ideo etiam non sequitur ibi conclusio de possibili, quia praemissae sunt verae et conclu- 65 sio Tertio videndum est de ista mixtione guando ulla de contingenti sumitur in sensu compositionis et illa de necessario in sensu divisionis. Et est primo sciendum quod si illa de necessario fuerit maior et ulla de contingenti minor, non sequitur conclusio de contingenti. Sicut 70 non sequitur 'onmis homo de necessitate est Deus; omnem personarn divinam esse hominem est contingens; igitur omnem persona m dDeum esse i v i est n acontingens', rn quia praeraissae possunt esse verae conclu43 compos. s e n s u ons. (liom.) C V '
4 6
c ont.] sit add. A 'B
5 0
quia] quae C1: sec.] per B
51 opi n.] principia D 5 2 ri d .] rudentem (etiam i nfra) A 5 5 Secundo] Te rt i o A l I 5 7 hi s 'i Mis D I 6 0 d e ' orn. B c E [ v , Ii gI i t ucr etc o .mc m. . ]I s u m a t u r ] accipiatur A , s upponat A ' , ons. I 6 2 s ic ut n o n ] n o n eni m 61 c o n t i n g e n t i 63 esse" om. Ei: casi] i n add. (etion infra) IK I1Deum] contingit add. A ' 6 4 Ideo eti am] et ideo A ', iranio A A J C V 4etiarn B K , i m m o DI , cm. C 7 3 possunt esse] sunt A ' 1 s ] s C 4
1 e d Supra, cap. 37, un. 24-35. i D
/
SYLLOGISMI E X PROPOSITIONIBUS MDCTIS
481
sione exsistente falsa. Per eosdem terminos patet quod non valet syllo75gismus negativus, tamen conclusio de possibili sequitur. Secundo sciendum quod si maior fuerit de contingenti et minor de necessario, non valet mixtio, quia non sequitur 'omne suppositum esse Deum est contingens; quaelibet persona divina de necessitate est supposimm; igitur quamlibet personam divinam esse Deum est con80tingens'. Nec sequitur e n s actu esse humanitatem est contingens; quaelibet persona divina de necessitate est ens actu; igitur nullam personam divinam esse h u m a m - Quarto videndum est de ista mixtione guando utraque sumitur in sensu t a t e divisionis. m e s t 85 cE ot nest t primo i n gsciendum e n s 'quod . si maior fuerit de necessario et minor de contingenti, non valet mixtio. Non enim sequitur 'ormis homo de necessitate est Deus; omnem humanitatem contingit esse hominem; igitur omnem humanitatem contingit esse Deum', nam supposito quod nullus homo esset nisi Christus, praemissae essent verae et conclusio 9 0 'omne corpus caeleste lurninosum de necessitate est substantia; contingit f lunam esse corpus caeleste luminosum; igitur contingit lunam esse suba stantiam'. Per eosdem terminos patet quod syllogismus negativus non l valet, tamen conclusio de possibili sequitur. s5 S i autem maior fuerit de contingenti et minor de necessario, semper 9 a sequitur conclusio de contingenti, sumpto subiecto conclusionis praecise . pro his quae sunt, vel tam pro bis quae sunt quam pro lis quae continS gunt, quia semper taus syllogismus regulatur per dici de omni vel de millo. i Si autem subiecturn maioris sumatur praecise pro bis quae continm ice gunt, non valet; sicut non sequitur 'conángit omne ens crean, hoc est: i omne, quod contingit esse ens, contingit crean; Deus de necessitate est l ens; igimr contingit Deum creati'. i t e r , s 74 q u o d l q u i a C V ' v a l e t l taus add. A C I P e 1 7 6 suppos.I f u quamlibet e r i tpersonam l 78-79 quaelibet... divinam esse suppositum est necessarium A 8 0 ensl c in add.s(etiami infra)t A ' I K 9 3 A P er] E t 'praem. CD1 1 7 7 1 9 est 8 om. rA Ae I CgV u l . ] u tingit... m i x t i o e s t 4 1 et 0 - 0 m falsa 1 add. F O. Gem. o0 conclusio n verae rh eo gc u. .l . a t u s B D d cAn1 r e 0' a 0 o n u cOCXHAM, i SUMMA LOGICAE 3 1 o m m.
482
P
A
R
S
III-1 CAP. 48-49
{CAP. 48. DE MIXTIONE NECESSARII ET CONTINGENTIS IN SECUNDA FIGURA]
In secunda figura', si utraque praemissa sumatm- in sensu compositionis, non valet mixtio. linde non sequitur 'llanura hominem esse asinum est necessarium; omne animal irrationale esse asinum est con- 5 tingens; igitur nullurn animal irrationale esse hominem est contingens'. Similiter non sequitur comnem personam divinam esse in actu est necessarium; nullam humanitatem esse in acm est contingens; igitur nullam humanitatem esse personam divinam est contingens'. Secundo videndum est guando illa de necessario sumitur in sensu compositionis et illa de contingenti in sensu divisionis. Et est sciendum quod similiter taus mixtio non valet, sive illa de necessario fuerit affirmativa sive negativa. Tertio videndum est guando fila de contingenti sumitur in sensu compositionis et ifia de necessario in sensu divisionis. Et est sciendurn quod sirniliter taus mixtio non valet. Quarto videndum est guando utraque surnitur in sensu divisionis. Et est sciendum primo quod si negativa fuerit de necessario, non sequitur conclusio de contingenti ad utrumlibet, sed sequitur conclusio negativa de possibili et de messe. Sicut iste syllogismus non valet 'omnis 2o chimaera de necessitate non est in actu; contingit omnem hominem esse in actu; igitur contingit omnem hominem non esse chimaerarn'; sed sequitur ista 'igitur omnis homo potest non esse chimaera' et similiter ista 'nullus homo est chirnaera'. Si autem afirmativa fuerit de necessario, sequitur conclusio de inesse et de possibili, non de contingenti. 2 5
[CAP. 49. DE mucrioNE NECESSARII ET CONTINGENTIS IN TERTIA FIGURA] Circa mixtionem contingentis et necessarii in tenia fi gura', guando utraque surnitur i n sensu compositionis, es t pr imo sciendum quod C . 48. - 3 praern.1 propositio D
5
et 6 irrationalej rationale A' , rudibile I
Primo I 1 2 - 1 3 fueri t... n e g j s u m a r= affi rmativ e ri v e negative I
1 9
19-20 conci. neg_ om. A' 1 9 - 2 0 negativa de possibl de possibili negativa AB clusio D I
2 5
1 0 Secundo]
utruni1.1 utrumque A B
2 3 igiturl con-
serio.] s imiliter add. A l l 3D
CAP. 48. - 1 Cf. Aristot., Anal. Priora, I, c. 19 (38a 13 - 39a 3). CAP. 49. - A risto t., Anal. Priora, I, c. 22 (40a 4 - 40b 16).
SYLLOGISMI E X PROPOSITIONIBUS MDCTIS
483
semper sequitur conclusio de possibili, sed non sequimr conclusio de contingenti. Sicut non sequitur 'omne producens esse Deum est contingens; omne producens esse ens actu est necessarium; igitur aliquod ens actu esse Deum est contingens'; nec sequitur 'ornne producens esse ens actu est contingens; omne producens esse Deurn est necessarium; igitur 10Deum esse ens actu est contingens'. Similiter non sequitur h u manitatem esse Deum est necessarium; omnem humanitatem esse animalitatem est contingens; igitur aliquam animalitatem non esse Deum est contingens'. Secundo videndurn est guando illa de necessario sumitur in sensu 15compositionis et fl i a quod d e si illa de necessario fuerit maior et minor de contingenti, si subiecc o tum n rninoris t i n gsupponat e pro eo quod est, non sequitur conclusio de conn tingenti t i sed de possibili, sumpto subiecto conclusionis pro eo quod poi test esse. n Si autem subiectum minoris sumatur pro eo quod contingit s20solum, e non n sequitur s conclusio de contingenti sed de possibili. Si autem u maior fuerit de contingenti et minor de necessario, si subiectum maioris d sumatur i v pro i eo s quod est, vel tam pro eo quod est quam pro eo quod i contingit, o n isequitur s conclusio de contingenti, subiecto habente consimilem . acceptionem. Si autem subiectum maioris sumatur praecise pro eo quod E5contingit, non sequitur. 2 t Tertio videndurn est de ista mixtione guando illa de contingenti sue mitur in sensu compositionis et illa de necessario in sensu divisionis. Et s est sciendum quod talis mixtio non valet respectu conclusionis de cont tingenti, quamvis valeat respectu conclusionis de possibili. s0 Q u a c r t o ividendum est de ista mixtione guando utraque sumitur in 3 e sensundivisionis. d Et est sciendum quod si maior fuerit de necessario et u minor mde contingenti, non sequimr conclusio de contingenti. Sicut non sequitur 'ornne producens de necessitate est Deus; contingit omne producensesse creans; igitur contángit creansesse Deum'; sed sequitur con35clusio de possibi li esse. Si autem maior fuerit de contingenti et minor de necessario, si , ssubiectum u m p maioris t o surnatur pro eo quod est, vel t a s nu pb r i o e ce o q u o d t o e 8 csont.1 s i tnal i ter es t i n al as add. m g . B 8 - 9 nec ... c ont. om. (hom.) D 8 m a n e c om.o A En 9 c accessi l contingens A 1 1 - 1 2 a n i m l humanitatem A ' 1 2 c ont.] necessarium A ,¡ aliquam] omnern A ' a n i m . t ] humanitatem A 'B K 1 4 est] de huiusmodi mixtione add. D 1 9 m i u noria] s supponat i o add. n (!) A ' 1 9 - 2 0 ea._ s ol um] his quae c onti ngunt A ' 2 0 cota. p o s s i b . trp. i 1K s 2 3 subiecto] conclusionis add. A C V ' 2 4 s umatur] accipiatur C 2 6 Terti o] Qu a rto A p 31 fueri t] s irt A C , om. V ' 3 4 creans... Deusl Deum... creantem I 3 7 subi. mai ori s ] autern B o e
484
P
A
R
5
111-1 CAP. 50-51
quam pro eo quod contingit, sequitur conclusio de contingenti. Sed si subiectum maioris sumatur praecise pro bis quae contingunt, non sequitur conclusio de contingenti. Non enim sequitur 'omne quod con- 40 tingit esse producens contingit esse in actu; omne producens de necessitate est Deus; igitur contingit Deum esse in actu'.
[C AP. 5 0 . D E M I XT I O N E NECESSARH E T IM POSSIBILIS]
De mixtione necessarii et impossibilis dicendum est post haec. Et est sciendum quod cum, sicut dictum est p r i u s 1, quaelibet propositio de impossibili aequivaleat alicui propositioni de necessario, ad sciendum guando mixtio necessarii et impossibilis valet e t guando non, 5 oportet scire aequipollenriam propositionis de impossibili et propositionis de necessario, et guando uniformis de necessario valet et guando non. De uniformi dictum est p r i u s a, de aequipollentia autem inter propositionem de necessario et impossibili dictum est a l i b i 8, ideo ad prae10 senshaec de ista mixtione sufficiant.
[C AP. 5 1 . D E M I XT I O N E PR OPOSIT ION U M D E N EC ESSAR IO ET D E ALI I S M O D I S A B IST IS QU AT U OR I N PR I M A F IGU R A]
Ultimo circa istam partem videndum est de mixtione propositionum de necessario et de aliis modis ab istis quatuor. Et est primo sciendum in prima figura, quod guando ambae praemissae sumuntur i n sensu 5 compositionis, raro vel numquam valet mixtio respectu conclusionis de alio modo quam de necessario. Sicut non sequitur, secundum principia A r i s t o t e l i s, 'ornne animal esse coloratum est necessarium; omnem 37-39 pro'... sumatur om. (hom.) C V'
4 1 prod.] de necessitate add. K
C . 50. - 2 Del Postquam visum est de praem. B , imposs.] possibili B pos t hace] post hoc A' ElK, primo hic CV', om. B 5 mixtio necessarii] taus mixtio talis necessarii , , valetl valeat AIC , non cm. A' 6-7 de... necess. 1 inter... impossi propositionis necessariae et impossibilis A' 8-9 9 dictuml dicendum a l i b i ] i n Topicis I, et add. CV' , et infra dicetur add. DF Gen:. 1 n e cC e s. s51.a -r 6 compos.] divisionis A' 7 aliol aliquo AC V i i 4 e t CAP. 50. i m p o s de Ockham, 1 Expositio in Penlerm. Aristot., II, ad textum: Causa autem est (ed. Bos i b i l i S 1496); u p r vide etiam infra, Parte 111-2, c. 16. snoniae a , A ' c a 7
485
SYLLOGISMI E X PROPOSITIONIBUS MDCTIS
hominem esse animal est per se; igitur omnem hominem esse cololo ratum est per se'. Verumtamen guando unus modus est inferior ad necessarium, tunc semper sequitur conclusio de necessario, sicut sequitur 'omnem hominem esse coloratum est necessarium; Sortem esse hominem est per se; igitur Sortem esse coloratum est necessariurn'. Sed guando modus ille non est inferior ad necessarium, tunc non valet 15mixtio nec respectu conclusionis de necessario nec respectu conclusionis de illo modo. Sicut non sequitur 'ornne album esse coloratum est necessarium; omnem hominem esse album est scitum a me; ergo omnem hominem esse coloratum est scitum a me', nec sequitur ista conclusio 'orrmem hominem esse coloratum est necessarium'. Tamen 20aliquando sequitur conclusio de tali modo, sicut sequitur 'omnem trimgulum habere tres est necessarium; isoscelem esse trimgulum est scibile; ergo isoscelem habere tres est scibile'. Unde guando aliquis modus non potest competere antecedenti nisi competat consequenti, tunc in tali mixtione sequitur conclusio de tali modo. Huiusmodi autem sunt tales 25modi 'scibile', large accipiendo scibile, 'credibile', 'apprehensibile', 'cognoscibile', 'proferibile' et huiusmodi. Si autem utraque sumatur in sensu divisionis, semper valet gismus guando illa de modo infert suam de messe, sicut in illis de messe respectu conclusionis eiusdem modi de quo est maior, ita quod si maior 30sit de necessario, conclusio erit de necessario, si maior sit de alio modo, conclusio erit de alio modo. Et ideo tales syllogismi valent 'onrmis homo per se est animal; Sortes de necessitate est homo; igitur Sortes per se est animar ; e n s scitur a te esse in actu; persona divina de necessitate est ens; igitur persona divina scitur a te esse in actu'; 'omnis homo de 35necessitate est animal; Sortes scitur a te esse homo; igitur Sortes de necessitate est animal'. E t ratio est, quia quandoque in talibus minor infert suam de messe; nunc autem dictum est p r i u s quod semper ex tali maiori de modo et minori de messe sequitur conclusio de consimili 9 ani mal ] al bum C
1 1
s i c ut] s emper aid. A '
1 3
es t'] per se add. A 1 4 - 1 8 v alet...
me] s equi tur conclusio d e necessario. Sicut non sequitur 'omnem homi nem esse c oloratum est necessari um; o m n e al bum esse homi nem est s c iturn; i g i t u r om ne al bum esse c oloratum est scitum a m e' A 15 MiKtiO1 taus add• A 'C n e c ' orn. C I V " n e c resp. oni. A ' n e c ' orn. A ' con.. (mg.) i n Cori s c um D D n e c ] eti am add. D
1 9
1 7
a me om. A l CI
1 8
1 6
c olor.] c orporeum B,
c ol or.] al bum A ', c orporeum B , Cori s c um
conci.] i gi tur add. A ' c o l o r. ] c orporeum B, Coriscum D
alia A 2 5 credibile Qm. A C V ' 2 6 proferi bi l e E 0 , perfec ti bl e A A 'B C D FV 4 profi -le I, preferi bl e (?) K (lorsitan pro ponibile ut lin. 49) 3 0 neceas.'] s ed add. C ,animal p e rDfi 3 c5 i- 3 b 6i l Seo rte sG e n s . , 2 minore B C I ;' de m odo c m A l ! ... e s t ' ] S o r t e s s c i t u r . . . e s s e
2 0 3 5
al i qui homo]
486
PARS I I I - 1 CA P . 5 2
modo. Et quidquid sequitur ad consequens, sequimr ad antecedens, igitur taus mixtio est bona. Si autem illa de modo non inferat suam de messe, tunc non valet mixtio; sicut non sequitur 'omne immortale de necessitate est Deus; intelligentia inferior Deo creditur esse immortalis; igitur intelligentia illa de necessitate est Deus', nec etiam sequitur 'igitur creditur esse Deus'. Sicut non sequitur 'ornnis Deus de necessitate est persona relativa; aliquod immortale creditur esse Deus; igitur aliquod immortale creditur essepersona relativa'. Et ita patet quod taus mixtio ex propositione de modo, quae non infert suam de messe, non valet. Tales autem modi sunt huiusmodi 'credibile', 'opinabile', 'ponibile', 'apprehensibile', 'intelligibile' et huiusmodi.
40
45
5 0
[CAP. 52. DE MIXTIONE EX PROPOSMONIBUS DE NECESSARIO ET ALE[S MODALIBUS I N SECUNDA FIGURA]
In secunda figura, guando utraque propositio sumitur in sensu compositionis, raro vel numquam valet rnbctio, nisi modus sit inferior ad necessariurn. Unde non sequitur 'nullum hominem esse asinum est necessarium; omne album esse asinum est scitum a me; igitur nullum album esse hominem est scitum a me, vel nullum album esse hominem est necessarium'. Sicut non sequitur 'nullum hominem esse asinum est necessarium; Brunellum esse asinum est primo vemm; igitur Brunellum non esse hominem est primo verurn'; nec etiam sequitur 'igitur Brunellum non esse hominem est necessarium'. Sicut non sequitur lapidem esse corpus anirnatum est necessarium; onme animal esse corpus animaturn est primo verum; igitur nullum animal esse lapidem est primo verum', quia praemissae sunt verae e t conclusio falsa. Nec sequitur 'orrmem Deum esse tres personas est necessarium; nullum immortale esse tres personas est creditum a te; igitur 1 1 est . creditum a te, vel nullum immortale esse Deum est necessarium'. si illa de necessario sumatur in sensu divisionis, non valet, 1 1 1Similiter 1 . 431 i l l1 a] i nferi , i nferi 4 de neceas.] c redi mr B , Deus ' B E F Gem., i m m orta1 1 .1 i ora m Bm o orrDeot Da 4l e lis A A I C D I K V e s e 4 5 s0 C . 52. - 3 Secunda] tenia A 7 album] asinum AE 9 necess.... est off:. A B 1 0 pri mo h u i u D e uC V ' 1 0 m - 1 1 pri mo.., est orn. B 1 0 etiam orpi. C V ' i g i t u r] condusio A C E V sv erurn] m . necessarium ] 11 n o n ' oni. C V ' nec eas .] p ri m o v erum C V ' e4 t14 Nec ] eti am adj . I 1 6 et 17 te] m e A ' p e r c o n s e q
1 3
ani mal ] l api dem B , corpus C V ', homi nem K
5
10
15
487
SYLLOGISMI E X P ROP OS MONIB US M I X TI S
sicut per terminos eosdem patet. Similiter si utraque sumatur in sensu 20divisionis, non valet generaliter, sicut non sequitur comnis Deus de necessitate est tres; nullum immortale scitur esse tres; igitur nullurn immortale scitur esse Deus, vel nullum immortale de necessitate est Deus'. An valeat cum aliquo alio modo, discutiant studiosi.
[CAP. 53. DE MIXTIONE EX PROPOSITIONIEUS DE NECESSARIO ET MIES MODALIBIJS IN TERTIA FIGURA]
In tertia figura, si utraque sumatur in sensu compositionis, raro vel numquam valet mixtio, sicut non sequitur gonmem Deum esse perso5 nam relativam est necessariurn; o = e m Deurn esse hmnortalem est scitum a te; igitur aliquod immortale esse personam relativam est scitum a te' Si autem illa de necessario s=a tu r in sensu divisionis, non valet. Patet per eosdem terminos. Si autem utraque sumatur in sensu divisionis, io si maior sit de necessario et minor de alio modo, semper sequitur conclusio de necessario si minor inferat suam de messe. Et hoc, quia ex maiore de necessario i n sensu divisionis et minore de inesse sequitur conclusio de necessario, et per consequens sequitur eadem conclusio ex antecedente ad illam de messe et eadem maiore. Unde iste syllogismus 15est bonus 'omnis homo de necessitate est animal; omnis homo scitur esse albus; igitur aliquod album de necessitate est animar. Si autem maior fuerit de alio modo et minor de necessario, sequitur conclusio de eodem modo de quo est maior, non de necessario. 'Linde sequitur 'omnis homo scitur esse albus; omnis homo de necessitate est crea20bilis; igitur aliquod creabile scitur esse album', sed non sequitur aliquod creabile de necessitate est album'. Si autem illa de modo non inferat suam de messe, mixtio non valet.
19 termino, eosdeml tales eosdem modos A' tres add. A '
2 3
2 1 tres'] personar add. (etiam infra) D
2 2 esse]
A n ] Si autem B , valeat] autem add. B (!) D I
C . 53. - 4 mi x ti o] syllogismus 1K , relativam o m . A l A 'B 6 D et 7 te] me B necess.] ctdd. 8 Si] E t pratin. D a u t e m ] etiam B D v a l e t ] ut add. D c i nor] u mai t or A 1 4 et] ex add. A 1 6 aliquod cm. A A 9 Patet1orn. B CI s1 1i m n o n ] 1 albus A C V nV o n 0 E I K 4 scilicet add. C V ', scilicet de eo m(eociem K ) add. I K 2 0 sequitur] valet A ' 2 1 aliquod] al bum add. 4 ae l b n u m i ] 1B cr7eabilel albumKD 2 2 non' om. B 1 a l i 5 o l r e l a a l t . ] i q d i v i
488
P
A
R
S
C A P . 54
[CAP. 54. DE MrXTIONE POSSIBILIS ET CONTINGENTIS IN PRIMA FIGURA]
Viso quomodo valet rnixtio ex propositionibus de necessario e t ceteris modalibus, videndum est quomodo valet mixtio ex propositione de possibili et ceteris modalibus. Et primo de mixtione possibilis et con- 5 tingentis, et primo in prima figura. Et est primo sciendum quod si utraque sumatur in sensu compositionis, nulla sequitur conclusio. Non enim sequitur 'omnem hominem esse album est possibile; omne nigrum esse hominem est conthsens; igitur ornne nigrurn esse album est possibile'. Nec sequitur 'ormlem 10 horninem esse album est contingens; omne nigrum esse hominem est possibile; igitur omne nigrum esse album est contingens vel etiam possibile'. Nec etiam valet si altera sumatur in sensu compositionis et altera in sensu divisionis. Sicut non sequitur 'ornne album esse hominem est 15 contingens; onmis asinus potest esse albus; igitur ornnis asinus potest esse homo'. Nec sequitur 'orrme album potest esse homo; omnem asinum esse album est contingens; igitur ormlis asinus potest esse homo'. Sicut nec sequimr 'omnis homo potest ridere; omne animal esse hominem est contingens; igitur omne animal potest ridere', nam praemissae 20 sunt verae et conclusio falsa, qualitercumque supponat subiectum. Nec etiam sequitur 'onmis homo potest esse albus; omne nigrum esse hominem est contingens; igitur omne nigrum esse album est contingens'. Nec sequitur 'omne album esse hominem est possibile; contingit omnem 25 asinum esse album; igitur contingit omnem asintun esse hominem'. Secundo videndurn est guando utraque sumimr in sensu divisionis vel aequivalens ej. Et est primo sciendum quod si maior sit de possibili et minor de contingenti, si subiectum maioris supponat pro his quae possuntesse et subiectum minoris pro his quae sunt, vel tam pro bis quae sunt quam pro bis quae contingunt, sequitur conclusio de possibili. Sicut sequitur 'omne quod potest esse homo, potest esse album; ornne CAP. 54. - 3 quom.1 guando B e x ] de B C V 1 am3 add. - Ad' < p o n ie. ] guando t 4 est] eti A ' p ro p o s . ] propositionibus A CE 5 possibilis] de possibili c e t e r i s ] A'CENT c u m 4 al bum] homi nem B , pos s i b.] v el contingens add. A C V 10 a l i i s 7 4 1 1 1 2 o n m e . . . 12 com. p velr etiam o om. p Ao C DsV i t i o n cs4 u1 o 2 - n1 3 t . rninem] i animal b u ests al bum A ' 2 0 ri dere] esse hom o add. A ' 2 1 supp. subiectum] s umatur s um a o t ri a nm . e B biectum (m ro h ssivesosupponat m I. 2. 4 )Nec ] etiam add. I 2 5 onmem orn. A C V p i b 4 2 6 S e c u n d o ] ' r e n i o ]] 3 c Dn i 1 A ' fi I m 4 l p o s s su i ub r i l e e i m n K r ] i
SYLLOGISMI E X P ROP OS MOND3U5 M I X TI S
489
quod est risibile, vel contingit esse risibile, contingit esse hominem; igitur omne risibile potest esse albura'. Si autem sublecturn rnaioris supponat pro his quae sunt praecise, non valet mixtio; sicut non sequitur 35'omne album potest esse homo; contingit omnem asinum esse album; igitur omnis asinus potest esse homo'. Si autem maior sit de contingenti et minor de possibili, si subiectum maioris supponat tam pro bis quae s-unt quam pro his quae contingunt, valet syllogismus respectu conclusionis de contingenti; si autem supponat 40pro bis quae sunt, non valet. Hoc patet per eosdem terminos.
[CAP. 55. DE mucrioNE POSSIBELIS ET CONTINGENTIS IN SECUNDA FIGURA]
In secunda figura, si utraque sumatur in sensu compositionis, non valet mixtio. Sicut non sequitur 'omnem Deum esse hominem est pos-
5sibile; nullam personam div-inam esse hominem est contingens; igitur nullam personam divinam esse Deum est possibile'. Nec sequitur lum Deum esse bominem est possibile; ormlem personam divinam esse hominem est contingens; igitur nullam personam divinam esse Deum est possibile'. Per eosdem terminos patet quod non valet mixtio si altera io praemissarum vel utraque sumatur in sensu divisionis.
[CAP. 56. DE MIXTIONE POSSIBELIS ET CONTINGENTIS IN TERTIA FIGURA]
In tertia figura, si utraque propositionum sumatur in sensu compositionis, non valet mixtio. Sicut non sequitur 'omnem hominem esse 5Deum est possibile; omnem hominem esse humanitatem est contingens; igitur aliquam hurnarátatem esse Deum est possibile'. Nec etiam valet si maior sit de contingenti et minor de possibili. Patet per eosdem ter32 est.. Sed si , D 3 8 maioris l mi nori s C 3 9 syllog.] tni x ti o syllogismi I , supp.1 praecise add. B D v e ! 40 Ho c patet] hoc probatur C, haec patent D t e r m l pri us positos add. mg. (al i a matte) B o m CAP. 55. - 6-8 Nec ... Deum om, A ' 9 possibile] contingerts A l l K , et add. D ,' non om. I . B CAP. 56. - 5 homi nem] humanitatem A l , om. A 6 possibile] contingerts A C V v yak-ti 4r r a t i o adj . B e ,, N e c ] n u i c B ! o m
490
PARS 111-1 CA P . 5 7 -5 8
minos. Et per eosdem patet quod non valet mixtio si altera sumatur sensu compositionis et altera in sensu divisionis. Si autem utraque sumatur in sensu divisionis, si subiectum illius de possibili supponat pro bis quae possunt esse et sit maior, sequitur conclusio de possibili. Sicut sequitur 'omnis homo potest esse humanitas; omnem hominem contingit esse Deum; igitur Deus potest esse humanitas'. Si minor est de possibili similiter sequitur 'omnem hominem contingit esse humanitatem; omnis homo potest esse Deus; igitur Deus potest esse humanitas', subiecto utriusque sumpto praecise pro bis quae possuntesse et pro his quae sunt, aliter non valet.
10
15
[CAP. 57. DE MDCTIONEPOSSIBELIS ET IMPOSSD3111S IN OMNI FIGURA]
Sequitur videre de mixtione possibilis et impossibilis. Sed de ea potest patere ex illis quae dicta sunt circa mixtionem necessarii et possibilis 1, pro eo quod semper illa de impossibili aequivalet alicui de ne- 5 cessano, et ideo de ea non plus ad praesens.
[CAP. 58. DE MDCTIONEPROPOSITIONUM DE POSSIBILI ET ALIARUM MODALIUM IN PRIMA FIGURA]
De rnixtione propositionis de possibili et aliarum modalium a quatuor famosis dicendum est post haec. Et primo in prima figura. Et est sciendum quod talis mixtio non valet si ambae praemissae sumantur in sensu compositionis. Sicut non sequitur 'omne animal esse hominem est sciturn a te; ornnem asinum esse animal est possibile; igitur omnem asinum esse hominem est possibile vel scitum a te'. Tamen quandocurnque aliquis modus sumptus est inferior ad necessarium, cuiusmodi 8 eosdeml termi nas add. A '
9
altera] s umatur add. I
1 0
Si... d i v i Sed A '
1 1
l i t]
similiter I 1 3 - 1 4 Deus ... humand D e u m c onti ngi t esse humani tatern A ' 1 4 - 1 6 Si... humanitas om. A '
1 4
Si... possibili] sed m i n o r es t impossibilis B D 1 K
add. B D 11 pesce. om. B D
1 7
1 6
et... sunt om. B v a l e t ] oportet C, valeret D
C . 57. - 4 ex das] per ea C 4 - 5 possibilisl impossibilis A A 'C E K V alicuil 4uni A5M B E i 6 m et pom. l A ' B p o s s i b i l i I X CAP. 58. 5 sciencll p ri m o add. D 8 - 9 q u a n d l guando A
C . 57. - 1 Supra, cap. 41 46.
utri us quel propos idonis
SYLLOGISMI EX pRoposrrioNtn3us MDCTIS
491
io sunt tales modi 'per se demonstrabile', 'per se notum' et huiusmodi, semper ex tali maiore de tali modo et minore de possibili sequitur conclusio de possibili; et etiam si maior fuerit de possibili et minor de tali modo. Et ratio est quia illa propositio de tali modo infert illam de necessario in eodem sensu; sed dictum est p r i u s l quod ex tali de necesis sario et tali de possibili mixtio valet respectu conclusionis de possibili. Proportionaliter dicendum est de ista mixtione guando altera sumitur in sensu divisionis et altera in sensu compositionis. Si autem utraque sumatur in SCIISLIdivisionis, si maior fuerit de possibili et minor de alio modo, valet qumdocumque illa de alio modo infert suam de messe; 20quia ex tali de possibili et illa de messe sequitur conclusio de possibili in eodem sensu, sicut dicmm est p r i u s 2. Si autem minor non inferat suam de messe, non valet. Non enim sequitur 'onmis homo potest esse Deus; Sortes creditur esse homo; igimr Sortes potest esse Deus'. Si autem illa de possibili fueHt minor, raro vel numquam valet mixtio. 25Sicut non sequitur 'omnis homo scitur esse Deus; humanitas potest esse homo; igitur humanitas potest esse Deus, vel scimr esse Deus'.
[C AP. 5 9 . D E m : r x r i oN E PR OPOSM ON U M D E POSSIBILI ET ALI AR U M M O D A LI U M I N SEC U N D A F IGU R A]
Si utraque istarum propositionum suman)" in sensu compositionis, si ille modus non sit inferior ad necessarium vel aequivalens ei, non valet 5mixtio in secunda figura. Sicut non sequitur 'nullum Deum esse hominem est scitum a te; quamlibet personam divinam esse hominem est possibile; igitur nullarn personam divinam esse Deum est possibile'. Nec sequitur 'omnem Deum esse horninem est scitum a te; nullam personam divinam esse hominem est possibile; igitur nullam personam io divinam esse Deum est possibile'. Si autem illa de modo inferat illam de necessario, sequitur conclusio de possibili. 11 tali] mixtione add. I 1 2 et' om. IK eti am om. A A add. A1' 1 5 et] de add. C m i x t i o ] non add. K 1 8 divis.1 compositionis AIIK s i ] et A' 21 minor] E 1 / rnaior A' D I 2 2 valet] rnixtio add. B 2 5 scitur] potest A p o t e s t esse] est B 26 vel... 4 Deus 1 om.4B e o d e r n ] tCAP. 59. a - 4-5 l non' i .. A non add. i ] ,t fiIK ga u r al s p e. n s u h p . CAP. 58. - ' Supra, cap. 44. 2 Supra, cap. 34, un. 26-38. c a m p o s . ( U n
492
PARS M - 1 CA P . 6 0
Consimiliter, si altera sumatur in sensu compositionis et altera in sensu divisionis, si illa de modo non inferat illam de necessario, mixtio non valet; si inferat eam, valet respecm conclusionis de possibili. Si autem utraque sumatur in sensu divisionis, et illa de alio modo non inferat illam de necessario, non valet mixtio. Sicut non sequitur 'onmis Deus scitur esse homo; quaelibet persona divina potest non esse homo; igitur quaelibet persona divina potest non esse Deus'. Nec sequitur 'omnis persona divina potest non esse homo; °TI-mis Deus scitur esse homo; igitur quilibet Deus potest non esse persona divina'. Si autem illa de modo inferat illam de necessario, tenet mixtio taus guando ex illa de necessario et illa de possibili valet mixtio.
15
20
[CAP. 60. DE MDCTIONE PROPOSMONUM DE POSSIBILI ET ALIARUM I N TERTIA FIGURA]
Quando autem praernissae tales disponuntur in tertia figura, si utraque sumatur in sensu compositionis, si illa de modo alio non inferat illam de necessario, non valet mixtio. Sicut non sequitur 'omnem ho- 5 minem esse Deum est scitum a te; omnem hominem esse humanitatem est possibile; igimr aliquam humanitatem esse Deum est possibile'. Sed si illa de modo inferat illarn de necessario, est bona mixtio, tenens virtute istius regulae 'si praernissae sunt possibiles et compossibiles, conclusio est possibilis' et virtute istius 'omne necessarium est compossibile possibili'. Si autem illa de possibili sumatur in sensu compositionis et alla in sensu divisionis, si illa de possibili non fuerit maior, non sequitur conclusio de possibili si illa de alio modo non inferat illam de necessario. Sicut non sequitur 'omnem hominem esse Deum est possibile; omnis 15 homo scitur esse humanitas; igitur aliquam humanitatem esse Deum est 12 Com .] Similiter C I V conclusio 4 sed 1 B 3 1 4 valett] mixtio add. B 1 5 fi la] alia add. A' C I KV 4 non' 16 a sl om. i io A'] o1 r7 nDeus... . homo A A trp. I C 1 E 8 I Khomo] 1 1Deus B, quod con. A' , orn. I 1 9 sci4 non tur] a adj. u AA' t C e D Vm non A d 4 add. 2a 0 j . q u A iCAP. l i60.b - 3e'tales] t ] universale I 4 alio om. I ' alio non oni. A' 5 s u a m C 8 modo.o m 1 necessario... n 3 i i l-l o et add e converso debet esse A' neceas.] 9 composs.1 impossibilis et adj. et A' s10 possi 1 bl compossibili 4 1 0 - 1 1 c om p.] possibile C V ' 1 1 possib.] compossibili A ' D m i t nisi 1, autem adj. B de. . . modo om. a l i o orn. BDEIK 13 non om. D K 1x 4 si] 2 i o . . 1 . m v o a l
SYLLOGISMI E X P ROP OS MONIB US MIX T1S
4
9
3
possibile'. Similiter non valet si minor fuerit de possibili. Per eosdem temimos patet. Si autem illa de possibili sumatur in sensu divisionis et illa de modo 20alio in sensu compositionis, si illa de possibili fuerit maior, sequitur conclusio de possibili si minor inferat suam de messe. Et hoc est v e = guando maior est universalis. E converso est guando maior est particularis. Cuius ratio est, quia illa de modo, sicut d i c t u m es t, infert suam de messe; sed ex tali de possibili et illa de messe est taus rnixtio 25conveniens, sicut dictum est p r i u s 1. Si autem illa de possibili fuerit minor, valet mixtio; sicut sequimr canmem hominem esse Deum est scitum a te; onrais homo potest esse humanitas; igimr aliqua humanitas potest esse Deus', sumpto subiecto conclusionis pro eo quod potest esse. 30 S i autem utraque sumatur in sensu divisionis, valet mixtio respectu conclusionis de possibili guando illa de modo infert suam de messe.
[CAP. 61. DE MIXTIONE PROPOSITIONUM DE CONTINGENTI ET ALIARUM MODALIUM IN PRIMA FIGURA]
Ultimo videndum est de mixtione propositionis de contingenti e t ceterarum propositionum modalium. Et primo esset dicendum de mixstione ex propositionibus de contingenti et impossibili, sed illa patet ex mixtione contingentis e t necessarii propter causam frequenter d i ct a m 1; ideo dicendum est de mixtione contingentis et aliarum modalium, et primo in prima figura. Et est primo sciendum quod si utraque sumatur in sensu compositionis, si illa de modo non inferat illam de necessario, non valet mixtio. Sicut non sequitur 'omne animal esse hominem est scitum a te; ornnem asinumesse animal est contingens; igitur orrmem asinum esse hominem 17 minori naaior K 2 0 alio om. M I ;: illal altera A' 2 1 minor] non add. K 2 3 est] non add. A' 2 4 dial tali C 3 1 infertl inferat ACIT 4 CAP. 61. - 4 ceterl aliarurn A' 5 ex"] de AC e t l de add. B 6 et neeess. cm. M I 7 mixtonel propositionis add. D 1 2 homineml animal A' , om. B
1Supra, cap. M, un. 26-38 et cap. 58, un. 20-21. CAP. 61. - 1 Quia scilicet propositio de impossibili aequivalet propositioni de necessario, u t dictum est supra, cap. 40, un. 4-5 et cap. 50, lui. 3-4.
494
PARS 111-1 C A P . 6 1
est contingens vel possibile'. Nec sequitur 'omne animal esse hominem est contingens; omnem asinum esse animal est scitum a te; igitur omnem asinum esse hominem est possibile vel contingens'. 1 5 Si autem illa de modo inferat illam de necessario, est bona mixtio, quia ex tali de necessario et illa de possibili sequitur conclusio de possibili, sicut dictum est p r i u s 2; sed fila de possibili sequitur ad illam de contingenti, igitur etc. Si autem illa de contingenti stmaatur in sensu compositionis et alla 20 in sensu divisionis, si illa de contingenti fuerit maior, non valet mixtio. Sicut non sequitur 'omne album esse hominem est contingens; ornnis asinus scitur esse albus; igitur omnem asinumesse hominem est possibile'. Si autem illa de alio modo inferat illam de necessario, mixtio est bona. Siniiliter dicendum est si illa de contingenti sit minor. 2 5 Si autem illa de contingenti sumatur in sensu divisionis, si sit maior, semper sequitur conclusio de possibili guando minor infert suam de messe et aliter non, quia dictum est p r i u s 8 quod ex tali de contingenti et illa de messe sequitur conclusio de possibili. Si autem minor non inferat suam de messe, non valet mixtio. Quando autem illa de contingenti est minor, non valet mixtio; sicut non sequitur 'omne album esse hominem est scitum a te; omnis asinus contingenter potest esse albus; igitur omnis asinus potest esse homo'. Si autem utraque sumatur in sensu divisionis, si maior fuerit de contingenti, sequitur conclusio de possibili guando minor infert suam de 35 Messe; guando non infert suam de messe, non valet. Si autem illn de contingenti fuerit minor, non valet; sicut non sequitur 'omne album scitur a te esse homo; orrmis asinus contingenter est albus; igitur onmis asinus potest esse homo'.
13 vell omnem asinum esse hominem est add• p o s s i b . ] impossibile A 1 6 del alio adj. D 20 com.] possibili AllIC 2 1 sil amena adj. A' 2 2 onnae albura] onmem asinum B II est] possibile vel adj. B 2 3 possibj vel contingem adj. B 2 5 bona] vel adj. U II C o n s i m i l i t e r BD 29 m inor cm. A C V 4 3 A0 -3 43 - 13 5 cont.1 possibili AC V asinus Q u3 aC6V 4 possibili n d mo e s s e ] s. . . e 4 d m 92 a 3 d i Supra, xj . cap. 44. 8 Supra, cap. 54, un. 26-33. t oi D h o o o ]m 7 3 m c. q uo n t . ]
SYLLOGISMI E X PROPOSITIONIBUS m u c r i s
4
9
5
[CAP. 62. DE MDCTIONEPROPOSMONUM DE CONTINGENTI ETALIARUM IN SECUNDA FIGURA]
In secunda figura, si utraque propositionum sumatur in sensu compositionis, non valet mixtio respectu conclusionis de contingenti nec 5respectu conclusionis de possibili, nisi ina de alio modo inferat illam de necessario. Linde non sequitur 'ornnem Deum esse hominem est scitum a te; quamhbet personam divinam non esse hominem est contingens; igitur quanilibet personam divinam non esse Deum est possibile'. Nec sequitur D e u m esse hominem est scitum a te; quarnlibet persoio nam divinam esse hominem est contingens; igitur quamlibet personam divinam non esse Deum est possibile'. Si autem illa de modo inferat illam de necessario, est mixtio bona. Si autem Lila de contingenti sumatur in sensu compositionis et Ala de alio modo in sensu divisionis, si fila de contingenti fuerit negativa, non valet mixtio. Sicut non sequitur D e u m esse hominem est contingens; quaelibet persona divina scitur esse homo; igitur quaelibet persona divina potest non esse Deus'. Similiter, si afirmativa fuerit de contingenti, non valet. Non enim sequitur 'ornnem Deum esse hominem est contingens; quaelibet persona divina scitur non esse homo; igi2 0 Si autem illa de contingenti sumatur in sensu divisionis et alia t sensu compositionis, non valet mixtio. Patet per eosdem terminos. Si u autem utraque sumamr in sensu divisionis, non valet mixtio, sicut per r eosdem terminos patet. q u a [CAP. 63. DE MDCTIONEPROPOSMONUM DE CONTINGENTI e ETALIARUM MODALIUM IN TERTIA FIGURA] l i In tertia figura, si utraque sumatur i n sensu compositionis, non b valet /nimio respectu conclusionis de contingenti nec respectu conclue5sionis de possibili, nisi illa de alio modo inferat illam de necessario. Sicut t p C . 62. - 3-4 campos.] divisionis K 4 conci] propositionis D 6 Deum... hom.1 honainem esse Deum ACEKV e Deum 4 9C 1 1 non ont. A 1 r hominem ,D neo un .n D. , a1 . 3 cont.] possibili A ' 1 7 - 2 0 Similiter... Deus rep. C V' , orn. A ' 1 8 valet1 . .o sarld. p s iAB b i 1l 9e ]scitur mg. D, potest A • non en:. K 2 3 divis.] etiam arld. D s mixtio h osCAP. e ms63. i -e 4 nec] vel A ' 5 nisil si C V' o hn eo mm ] i n n eh mo n t a ea i sn
496
PARS 111-1 C AP. 64
non sequitur 'ornnem hominem esse Deum est scitum a te; otnnem horninem esse humanitatem est contingens; igitur aliquam humanitatem esse Deurn est possibile'. Consimiliter est dicendum quando illa de contingenti surnitur in sensu compositionis et alla in sensu divisionis. Si autem illa de contingenti sumamr in sensu divisionis et subiectum supponat pro his quae sunt et fuerit imiversalis et alla de modo inferat suam de messe, sequitur conclusio de contingenti. Et similiter est guando est e converso. Consimiliter, si utraque sumatur in sensu divisionis, valet mixtio guando illa de allo modo inferat sua de messe.
10
[CAP. 64. DE MIXTIONE PROPOSITIONUM MODALIUM ALIARUM A PRAEDICTIS QUATUOR]
Si fiat mixtio ex propositionibus modalibus aliorum modorurn ab illis quatuor, aut utraque propositio sumitur in sensu compositionis sive in tali sensu per quem denotatur modus verifican i de sua de inesse, aut 5 sub alio sensu. Si primo modo, raro valet rnixtio, quia numquam valet nisi guando tales modi non possunt verifican i de praemissis nisi aliquis eorum verificetur de conclusione sequente ex praemissis. Quod non semper tenet, quia quamvis una praemissa sit scita et alia credita, non oportet conclusionem sciri. Et ita est de aliis. l o Si autem praemissae sumantur in alio sensu, tunc si minor inferat suam de messe in prima figura, semper conclusio sequitur in eadem figura de eodem modo de quo est maior. Sicut sequitur 'omnis homo per se est animal; aliquod album scitur esse homo; igimr aliquod album per se est animal', quia ex eadem maiore et illa de inesse sequitur eadem 15 conclusio; et per consequens eadem conclusio sequitur ex maiore et antecedente ad illam de messe. Per ista et praedicta potest studiosus cognoscere guando rnixtio ex talibus valet vel non valet in aliis figuris. 6 est scitum] non scitur , , a te om. BC 1V 11 etll 4ve! B9II de] alio sicut ex illa de contingenti tali et illa de messe sec adj. o mBDp o1 s2 . contingenti] . . . quitur dconclusio de contingenti add. C V' , a l i t e r A' 1 2 - 1 3 guando est] quandocumque A i v i s . 13 Coas.] A, B, est add. d i v i s . ] non CV' 1 4 incoe] Et... expone= (ut cap. 64, t Similiter r p considera . Un. 20-25) add. D F ! Gens. K C . 64. - 3 Si] Post praedicta dicendum est de mbctione ex propositionibus aliorum modalium a l i a ] ab illis quatuor. l i nde sciendurn quod praern. I 3 - 1 9 Si... figuris i n imo f , (sed Un. 15-19 legi a l t e r non possunt) D 6 quia] ve! K 7 verif.] praedicari B 8 ex] illis add. D 1 0 sciri] vel a A d e ] multis add. BD I 1 2 eadem] prima B 1 5 illa] alia C V' 1 6 etl] ex adj. B credi adj. E cuius est illa de modo C V' 1 8 ista et] per add. B, orn. AA' c o g r oscere] elicere A' 17 incoe] guando] quom odo B e x ] i n AAID E 1 9 vel] et quomodo B
SYLLOGISMI E X PROPOS. EXPONENTES HA B E NTIB US
4
9
7
Et ista de mixtionibus ad praesens sufficiant, quamvis multa causa brevitatis sint omissa, quae tamen ex praedictis a studiosis elici possunt. lila autem quae dicit A r i s t o te l e s i n mixtionibus suis, quae aliquibus de praedicás videntur contradicere, solvi possunt per aliquas regulas s u p e r i u s datas, quorum solutio expressius patebit super li25brum Priorum, si contingat me illum librum exponere.
[CAP. 65. DE SYLLOGISMO FACTO EX PROPOSMONIBUS HABENTIBUS M IR ES EXPON EN TES]
Postquam visum est quomodo syllogismus fi t ex propositionibus cam de messe quam de modo quae exponentes plures non habent, visdendum est quomodo syllogismus fi t ex propositionibus piares exponentes habentibus, cuiusmodi sunt exclusivae, excepávae, reduplicativae et huiusmodi, de quibus dictum est p r i u s 1. Pro quibus utendum est ista regula generali, quod quandocumque quaelibet exponens conclusionis vel ipsa conclusio sequitur ex aliquibus io exponentibus praemissamm vel ex aliqua exponente uráus praemissae et alia praernissa, semper est syllogismus bonus, et aliter non. Et ideo ad videndum an taus discursus sit bonus vel non, oportet diligenter videre quae sunt exponentes talium praemissarum et conclusionis et quomodo sehabent secundum consequentiam ad invicem. Sicut ad videndurn an 15iste discursus sit bonus 'orrmis homo, in quantum homo, est risibilis; animal est homo; igitur animal, in quantum homo, est risibile', oportet videre exponentes maioris et conclusionis. Unde exponentes maioris sunt istae 'omnis homo est homo', 'onmis homo est risibilis', 'si aliquid est homo, ipsum est risibile'. Exponentes conclusionis sunt istae 20est homo', 'animal est risibile', 'onmis homo est risibilis', 'si aliquid est homo, ipsum est risibile'. Nunc autem sequitur 'omnis homo est homo, igitur animal est homo'. Similiter sequitur 'omnis homo est risibilis, 20-25 Et... exponere haincenint in fine cap. 63 D E Gem., habent hic B (E inter somcos), O, mg,. A A 23 aliquas] 1 alias B 2 4 superius] inferias I ,, quorum] quae B, etiam add. D i expr.] expresse BI 25 m e] C forsan K V adj. D 1 , e x4 p . ]65. • e CAP. 3 fi t]t tam add. C V' e x ] de ACV' 6 excl.] et add. AIC V‘ ex c l et adj. A' 8 quiibus]dquoe ABD o 1 0 aliqua] alia B uni us ] alicuius A' 1 1 alia] aliqua Al B 1 2 clisc.] sylloa d gismus AlD 1 3 sunt] sine C V' , om. I tal i um ] propositionum add. A pr aem .] propositionum A' p16 r irsi bla risibilis e s AC V' 1 7 mai.' ] praemissarum C V' 2 1 hom o' ] omnis hom o est risibilis e add. n I 2s 2 sequitur cm. A t r a n 1 s 3 1 eCAP.o65. - 1 In parte II, cap. 16-18. 1 a d d . B OCKHAM, SUMMA LOGICAR
3
2
498
PARS I I I - 1 C A P . 6 5
igitur animal est risibile'. Aliae duae exponentes conclusionis sunt exponentes maioris. Ex quo patet quod omnes exponentes conclusionis sequunmr ex antecedente, et ita discursus est bonus. Et ideo quilibet talis 25 discursus est bonus 'quilibet logicus, in quantum logicus, differt a grammatico; gra=aticus est logicus; igitur gra=aticus, in quantum logicus, differt a grammatico'; sed maior est falsa. Ex isto patet quod semper in prima figura ex maiore reduplicativa et minore reduplicativa vel non reduplicativa sequitur conclusio redu- 30 plicativa. Sicut sequimr 'omnis homo, in quantum rationalis, est susceptibilis disciplinae; animal est homo; igitur animal, in quantum rationale, est susceptibile disciplinae'; 'omne agens, i n quantum agens, differt a passo; aliquod passum est agens; igitur aliquod passinn, i n quantum agens, differt a passo'. Et non solum sequitur conclusio reduplicativa, 3 sed etiam sequitur conclusio sine reduplicatione, quae est praeiacens illius 5 reduplicativae. Quod autem omnes tales syllogismi sunt boni, patet, quia, sicut inductive patet, quaelibet exponens consequentis sequitur ex aliqua exponente mtecedentis vel ex aliqua exponente et minore, vel est eadem cum aliqua exponente maioris. 4 0 Sed si minor fuerit reduplicadva et maior non, quamvis sequatur conclusio sine reduplicatione, non tamen sequitur conclusio cum reduplicatione. linde non sequitur 'orme susceptibile disciplinae est album; omnis homo, in quantum rationalis, est susceptibilis disciplinae; igitur omrds homo, in quantum rationalis, est albus', quia ista exponens conse- 45 quentis 'si aliquid est rationale, ipsum est album' non sequitur ex aliqua exponente minoris nec etiam cum maiore, sicut inductive patet. Quae dicta sunt, intelligenda sunt guando reduplicado proprie sumitur et manet non negata. Si enim reduplicado fuerit negata in maiore et affirmata i n conclusione, non valet discursus. Unde quamvis iste So discursus sit bonus 'orrmis homo, in quantum albus, non est musicus; Sortes est homo; igitur Sortes, in quantum albus, non est musicus', tamen iste discursus non valet 'nullus homo, in quantum albus, est musicus; Sortes est homo; igitur Sortes, in quantum albus, non est musicus'; sed 25 ita] i l e B, ille add. I : Et ideo] sed non A' 2 6 - 2 7 gramm.] sed add. CV' 3 0 - 3 1 redupl.... redup1.1 de messe valet discursus B 3 2 rationale] homo I 3 4 aliquod] aliquid E 3 7 autem orn. BI,I sunt] sint D 3 8 sicut... potest ons. D 3 9 ex orn. AC V si] 4 C 5 inVqu.]' est ,add. I I; ista] est add. AC V' 4 6 aliquid] aliquod /VE 4 Si v autem e l 9 n oq n u om. a CV' e 47 A s i c ut] sitA B, ut D i d . ] reductive V' 4 7 - 5 6 Quae... albus in inw f., sed ut o etiam] m est eadem . 4addendum p. 1album (Iin. 86) D 4S 9 negata] e negativa d IK 5 3 in qu.] homo add. B MILSiCUS] (etiam infra) B
SYLLOGISMI E X PROPOS. EXPONENTES HABENTIELTS
4
9
9
55sequitur ista conclusio S o r t e s non est musicus in quanttnn est albas'. In secunda autem figura, quaecumque praemissa sumatur cum reduplicatione et alia sine reduplicatione, non sequitar conclusio reduplicativa. Sicut non sequitur 'ornnis homo, in quantum animal, est sen60sibilis; nullurn album est sensibile; igitur omne album, i n quantum animal, non est homo'. Nec potest syllogismus reduci in primam figuram per conversionem, quia reduplicativa non convertitur in reduplicativam. Non enim sequitur 'orrmis homo, i n quantum animal, est sensibilis, igitur aliquod 65sensibile, i n quantum animal, est homo', quia condicionáis exponens consequentis non sequitur ad condicionalem exponentem antecedentis, nec ad aliquam aliaram, sicut manifeste patet. Quamvis autem in secunda figura ex talibus propositionibus non sequatur conclusio reduplicativa, sequimr tamen conclusio in qua ne70gatur reduplicatio, et per consequens non est reduplicativa. linde bene sequitur 'omnis homo, in quantum animal, est sensibilis; nullum album est sensibile; igitur nullum album, in quantum animal, est homo', quia ex praedictis praemissis sequitur ista conclusio 'nullum album est hornoe ,guantum o h b a lm ir'n u q tse 75animal, est homo'. Si autem orrmes praemissae sunt reduplicativae, ita quod in utraque reduplicatio cadens super idem sit afirmativa, sequitur conclusio reduplicativa. In tertia autem figura, si maior universalis fuerit reduplicativa et alia 80non reduplicativa, sequitur conclusio reduplicativa. Sequitur enim 'omnis homo, in quantum animal, est sensibilis; omnis homo est albus; igitur aliquod album, in quantum animal, est sensibile', quia conversa minore 56 Nov um cap. incipiunt A ' F Gem .
5 7
secunda] te rn a I , quaec .] quandocumque et a d j .
o. fi n. aliqua B 5 7 - 5 8 c um red.] reduplicative B
5 8
reduplicatione om. A C V " 5 8 - 5 9 re -
duplicativa] c u m redupl i c ati one C 5 9 ani m al ] al bas B 5 9 - 6 0 sensib.] sensibile A B C K V 4 60 al bum'] animal B I , omne om. A l a l b u m '] animal A C I V 4 6 1 ani mal h , noo n m ] matum (a n i m a n = C m . ) ; onm e al bum est i nani matum (arti matum inquantum est ionani N s ie q u animal i t n oun est r homo' adj. D Geni. 6 2 syllog.] taus a t Con.); ei gi tur cmoine albura, n quantum 'd d . oD m n i s conv.] reduplicativae add. A 6 3 non om. C V h o m o , 4 e ] nh o sm oi Cb .6 ]6 corsa.] consequem D a n t e c . ] antecederu D I 6 7 al i arti m] A IIK 6 6 45 anis mal s e n s i b i l e A A aliam A I B I 7 0 reduplicativa] reduplicatio C V ' 7 1 sena.] sensibile A C V 1 4 7 animal... 1 - 7 2animala A 'B l b 7 u4 met.... homo . . Qm. (hom.) A 'l e s t . . albura] C D K ,homo] a l banimal u m 'in quantum o m homo . B est homo, quia ex praedictis praernissis sequitur ista conclusio, vel animal ' 7 4 7 5 a ideo etc. l A i 7 5 q animal] u al bum o B d 7 6 sunt] sint D I u t r . ] sic add. A ' 7 7 c adera-, i dem] si a l b u m ' . . . ] A ', om. A 11 a f fi r m a t a A l B 7 9 Nopum cap. incipiunt A I F 7 9 mai or] mi nor I !I univ . lila a n i m a fuera erp. a l l a ] fuera adj. D 8 2 mi nore] mal ore B l
500
PARS111-1CAP. 66
fit syllogismus regulatus per dici de omni in prima figura. Sed si minor fuerit reduplicativa, non sequimr conclusio reduplicativa. N o n enim sequitur 'omnis homo est albus; omnis homo, in quantum animal, est gs sensibilis; igitur aliquod sensibile, in quantum animal, est album'.
[CAP. 66. DE SYLLOGISMO FACTO EX EXCLUSIVIS]
Circa exclusivas est sciendum quod i n prima figura ex omnibus exclusivis contingit inferre exclusivam. Sicut sequitur 'tmtum homo currit; tantum album est homo; igitur tantum album currit'. Similiter ex maiore exclusiva et minore universali non sequitur conclusio, nec particularis nec universalis. Sicut non sequitur 'tantum animal est homo; °liarás asinus est animal; igitur aliquis asinus est homo'. Sed ex maiore universali e t minore exclusiva sequitur conclusio particularis, sed non conclusio exclusiva. In secunda figura ex omnibus exclusivis non sequitur exclusiva. Sicut non sequitur 'tantum animal est homo; tanturn non-homo non est homo; igitur tantum non-homo non est animal'. Non enim sequitur 'tantum ens est homo; tantum non-homo non est homo; igitur tantum non-homo non est ens', quia infert istam 'non-homo non est ens', cum eius opposita sit vera 'omnis non-homo est ens'. In tertia figura ex onmibus exclusivis non sequitur exclusiva; quia non sequimr 'tantum animal est homo; tantum animal est asinus; igitur tantum asinus est homo'. Nec sequitur 'igitur asinus est homo', sicut nec ex duabus universalibus affarmativis sequimr conclusio in secunda figura. Si autem maior sit universalis et minor exclusiva, sequimr conclusio particularis
83 m i nor] ra a i o r K 8 4 rec lup1. 1 CAP. 66. - 2-21 Totuni cap. (manu correctoris) in inrof. B 4 Similiter] Sed Ai F 0 Gem. 5 nec ] v e l r a i n o r A CE V ' 6 nec muy, 0m. C V ' 8 sed] et A CE V " 9 c o n a ] e converso B, Qm. A 1 0 sep a r t i c u l a r i s cunda]atenia dA K s edq u l conclusio adj. A A . 1 A Ae n i m om. nec C A D F VGern. 1' 3 esa] non adj. B 11 non est] est non A C V E ' 1 nq ' u i o a m] . p r a e m i s s a e 4 1 4net oconclusio sunt verse falsa, quia conclusio adj. D F Gen. n o n 0m. D e s a ] quae falsa est adj. B DF Gens. K 1 2 onme 1 6 l tenia] a15 orruns] n i mB a ] etiam adj. D ormai bus cm. A clusio adj. e 1 1 8 ltanturn... i gi tur orn. (hons.) B 11 Nec ... h o m o ' mg. y ' , cm. A ' D I K as i nus est homo] v1 ci l uBs i1cv 9i ssequ.1 ] e t adj .i D 1a1 secunda] m sD 1 eestx annua homo aliqua teni a A A I I 2 0 excl.] ttmc add. B d d j .d I aa . s e q F u l D c oe nn - s G .
5
10
15
20
DESYLLOGISMISHYPOTHETICIS
501
[CAP. 67. DE SYLLOGISMO FACTO EX EXCEPTIVIS]
Circa exceptivas autem est sciendum quod ex omnibus exceptivis in prima figura non sequitur conclusio. Sicut non sequitur 'omnis homo praeter Sortem currit; omne animal praeter animal irrationale est homo; igitur onme animal practer animal irrationale currit'. Similiter ex maiore exceptiva et minore de messe non sequitur generaliter conclusio, quia non sequimr s u b s t a n t i a praeter substantiam corpoream est substantia incorporea; homo est substantia; igitur homo est substantia incorporea'. Similiter in secunda figura ct in tenia non valet. 10 Per praedicta potest sciri quomodo syllogizandum est ex aliis propositionibus habentibus plures exponentes. Per praedicta etiam a principio istius tractatus potest sciri quomodo differenter syllogizandum est ex inis de modo et p ro p o si ti o n i b u s habentibus piares exponentes guando propositiones sunt de praesenti, 15 guando de praeterito, guando de futuro, guando de recto et guando de obliquo. Et ista de syllogismis ad praesens sufficiant.
[CAP. 68. DE SYTIOGISMIS HYPOTILETICIS]
Dicto de syllogisrnis categoricis, dicendum est de syllogismis hypotheticis, et primo de syllogismis ex condicionan. Et est sciendum quod semper ex condicionan et antecedente, vel aliquo antecedente ad antece5dens illius condicionalis, sequitur consequens. Sicut sequitur 'si homo currit, animal currit; homo currit; igitur animal currie. Sirniliter sequitur 'si homo currit, animal currit; omnis substantia currit; igitur animal currit'. Sed ex condicionan et conscquente non sequitur antecedens. Non enim sequitur 'si homo currit, animal currit; animal currit; lo igitur homo currit'. Sirniliter ex condicionan maiore ct condicionan CAP. 67. - 2 autem om. A I D V " e s t om. B CI V " o m n . ] universalibus A '
4
animal om. A I B I
5 animal' mg. I, om. C 6 ex c epti exclusiva C V ' d e messe] non exceptiva D, om. B 8 inc.] omnis add. A C I K V ' i g i t u r ] omnis add. A 9 i n ' om. A A ' C V 4 t om. e r AnC V a " ] 1 fi0 quom.] g u guando r a B, qualiter I 1 2 trac t.] et praecedentis add. DI, scilicet praeexp. a d d . C V " cedentis add. K 1 3 de] i n C V " 1 4 praes.] et add. I 1 5 praet.] et add. A ' I '1 guando] etiam 1 0 1 1 add. P B , seunt add. r D I d. e ' ] i n. B I K .e t om. C D V " d e l i n B D K CAP. 68. - 2 syllog.'om. /V I 3 syllog.] syllogismo A 'I ' ex ] de C V ', om. E t ] ubi pri mo D 4 et] i n A ' e t antec.] v el consequente K v e l ] i n add. A ' 5 homo] Sortes A ' 6 c urri ti ] omnis add. I
6 - 7
h o m o .- c u rri t' om. (hom.) A A I C K V "
Similiter B 8 - 9 antec.] syllogismus B 1 Simili Sed A '
9
6 - 8 Similiter... c urri t om. (hom.) I
ani mal '... c urri tl om. A '
1 0
8
Sed]
homo] animal A l 1
502
PARS 111-1 CA P . 6 8
minore, habente pro consequente antecedms primae, est bonus syllogismus. Sicut sequitur 'si homo currit, animal currit; si Sortes currit, homo currit; igitur si Sortes currit, animal currie. De aliis dictum est p r i u s i n tractatu de propositionibus 1• Quia ex illis potest elici modus arguendi ex aliis propositionibus hypotheticis, ideo propter brevitatem pertranseo.
11 pri rnae] pri mo A M ' , condicionalis adj . D
1 2
h o m o ] Sortes A '
1 3
hom o._ animal
trp. A 11 c urri ti l i gi tur add. B 1 4 aliis] hypotheticis add. D p ro p o s . ] hypotheticis a d j . m g. B , d e praesenti add. K Q u i a ] et A ' 1 5 i l l i s ] i bi dictis D II hy poth.] et adj. A ' D 1 6 i d e o ] i am B brev i t.] ad praesens adj. D p e r t r i transeo I
1 In Parte II, cap. 30-37.
15
SUMMA L O G I CA E PARS 111 TRA CTA TUS S E C U N D U S
DE SYLLOGISMO DEMONSTRATIVO
DESYLLOGISMISHYPOTHETICIS
501
[CAP. 67. DE SYLLOGISMO FACTO EX EXCEPTIVIS]
Circa exceptivas autem est sciendum quod ex omnibus exceptivis in prima figura non sequitur conclusio. Sicut non sequitur 'omnis homo praeter Sortem currit; omne animal praeter animal irrationale est homo; igitur onme animal practer animal irrationale currit'. Similiter ex maiore exceptiva et minore de messe non sequitur generaliter conclusio, quia non sequimr s u b s t a n t i a praeter substantiam corpoream est substantia incorporea; homo est substantia; igitur homo est substantia incorporea'. Similiter in secunda figura ct in tenia non valet. 10 Per praedicta potest sciri quomodo syllogizandum est ex aliis propositionibus habentibus plures exponentes. Per praedicta etiam a principio istius tractatus potest sciri quomodo differenter syllogizandum est ex inis de modo et p ro p o si ti o n i b u s habentibus piares exponentes guando propositiones sunt de praesenti, 15 guando de praeterito, guando de futuro, guando de recto et guando de obliquo. Et ista de syllogismis ad praesens sufficiant.
[CAP. 68. DE SYTIOGISMIS HYPOTILETICIS]
Dicto de syllogisrnis categoricis, dicendum est de syllogismis hypotheticis, et primo de syllogismis ex condicionan. Et est sciendum quod semper ex condicionan et antecedente, vel aliquo antecedente ad antece5dens illius condicionalis, sequitur consequens. Sicut sequitur 'si homo currit, animal currit; homo currit; igitur animal currie. Sirniliter sequitur 'si homo currit, animal currit; omnis substantia currit; igitur animal currit'. Sed ex condicionan et conscquente non sequitur antecedens. Non enim sequitur 'si homo currit, animal currit; animal currit; lo igitur homo currit'. Sirniliter ex condicionan maiore ct condicionan CAP. 67. - 2 autem om. A I D V " e s t om. B CI V " o m n . ] universalibus A '
4
animal om. A I B I
5 animal' mg. I, om. C 6 ex c epti exclusiva C V ' d e messe] non exceptiva D, om. B 8 inc.] omnis add. A C I K V ' i g i t u r ] omnis add. A 9 i n ' om. A A ' C V 4 t om. e r AnC V a " ] 1 fi0 quom.] g u guando r a B, qualiter I 1 2 trac t.] et praecedentis add. DI, scilicet praeexp. a d d . C V " cedentis add. K 1 3 de] i n C V " 1 4 praes.] et add. I 1 5 praet.] et add. A ' I '1 guando] etiam 1 0 1 1 add. P B , seunt add. r D I d. e ' ] i n. B I K .e t om. C D V " d e l i n B D K CAP. 68. - 2 syllog.'om. /V I 3 syllog.] syllogismo A 'I ' ex ] de C V ', om. E t ] ubi pri mo D 4 et] i n A ' e t antec.] v el consequente K v e l ] i n add. A ' 5 homo] Sortes A ' 6 c urri ti ] omnis add. I
6 - 7
h o m o .- c u rri t' om. (hom.) A A I C K V "
Similiter B 8 - 9 antec.] syllogismus B 1 Simili Sed A '
9
6 - 8 Similiter... c urri t om. (hom.) I
ani mal '... c urri tl om. A '
1 0
8
Sed]
homo] animal A l 1
[ CAP. 1 . Q U I D IN TPT IGIT U R PER H U N C T ER M IN U M ' D E M O N S T R EA T I O MODIS DicrruR 'scutE' TQUOT '
Postquam clictum est de syllogismo i n communi, sequitur nunc tractare de speciebus syllogismi. Et quia nobilior est demonstratio, ideo 5primo de demonstratione oportet dicere 1• Onmis autem demonstratio componitur ex propositionibus et propositiones ex tertninis. Unde, quia terrninorum et propositionum ex quibus constat demonstratio sunt quaedam condiciones propriae, non onmibus terminis e t propositionibus competentes, ideo primo dicendum est de terminis et condicionibus io eorum, secundo de propositionibus requisitis ad demonstrationem, tertio de demonstratione. Oportet autem in principio scire quod, secundum doctrinan). A r isto t e l i s, demonstratio est syllogismus faciens scire 2 .tioI 'syllogismus s t a e nfaciens i m scire' d est e definitio fi n exprimens i quid nominis istius 15termini 'demonstratio'. Et ideo sicut in orrmi disputatione et veritatis inquisitione oportet significata vocabulomm supponere, ita volenti tradere notitiam demonstrationis et partium suarum oportet praemittere quid per hunc terminum 'demonstratio' importatur. Quod non est aliud quam definitionem exprimentem quid nominis declarare. 20 D i c o igitur quod omnes de demonstratione loquentes per hunc terminurn 'clemonstratio' non intelligunt nisi syllogismum facientem scire. C . 1. - Hinc E significabit lecciones editionis Marci de Benevento (Venetiis 1508). logismis A A '
3 - 4 sequitur... trac t.] trac tandum est A ', sequitur tractatus I
5 dieere] disserere BEK, distinguere C V '
8
et propos. om. E
9
4
3
syllog.] syl-
nobi l i or] noti or
terminis et orn. A IDE
1 0
pro-
pos.] condicionibus A requi s i ti s ] quae requi runmr B d e m . ] et add. A l D 1 2 in pri nc .] pri mo A 'D E 12-13 docta. A ri s t.] Aris totelem A 1 3 eni m] est 1 1 3 - 1 4 def.1 demons tratio A ' 1 4 est... expr.1 ex pri mi t A '
1 5
termi ni ] nominis A e t ' ] etiam add. E
ita] ideo A DE , oportet A ', bene add. E
1 7
praem.1 ponere 1
i mport.] deri oratar B , Q u o d ] e t A , n o n ] ni hi l A ' quod add. A l
2 1
2 0
1 6 1 8
supp.] praesupponere A A ' hunc terrn.] hoc nomen K
omnes] q u i add. 1 l o q u i l oquuntur 1,
ni s i ] al i ad quam A l D
CAP. 1. - 1 Haec pars in codice V enim4de Lsyllogismo i b e r demonstrativo in libris Posteriorum Analyticorum agit. Pro toto hoc tractatu P o s utile t e erit r i adire o r u opus m D. Webering, Theory o f Demonstration according to William o f Ockham (Franciscan Publications, Philosophy Series 10, St. i n s c r i b i t uInstitute r Bonaventure, N.Y. 1953). 2 Aristot., Anal. Poster., I, c. 2 (71b 17-18). ; A r i s t o t e l e s
506
PARS I I I - 2 CA P . 1
Sed quia 'scire' in diversis locis aequivoce accipitur, videndum est quomodo 'scire' in hac definitione accipitur. Unde sciendum est quod quamvis 'scire' diversis modis accipi possit, sufficiat tamen ad praesens dicere quod tribus modis dicitur 8 prehensio sciri non tantum necessaria sed etiam . U n overitatis. m Et o sic d dicuntur o contingentia, ' s c i sicut r e 's'cio te sedere' et 'scio me intelligere et vivere'. Secundo modo dicitur scientia evidens comprehensio veritatis quae non e s t potest esse falsa. Et sic dicuntur sciri tantum necessaria et non contine v i d e n gentia. Tertio modo dicitur scientia evidens comprehensio unius veritatis 30 snecessariae per evidentem comprehensionem duamm veritatum necessacriarum, in o modo m et figura dispositamm, ut illae duae veritates faciant 2 tertiam veritatem evidenter sciri, quae aliter esset ignota. Et sic accipitur 5'scire in praedicta definitione. Omnes enim recte loquentes de demonstratione per demonstrationem intelligunt syllogismum compositum ex 35 duabus praemissis necessariis notis, per quas scitur conclusio quae aliter foret ignota, nisi forte in eodem tempore simul concurrant cum illis praemissis aliae praemissae sufficientes ad causandum notitiam eiusdem conclusionis. Quarnvis igitur probari non possit quod demonstratio est syllo- 40 gismus faciens scire, modo praeexposito, sicut nec significatum vocabuli nec definitio exprirnens quid nominis probari potest nisi per usum loquentium, constituendum est tamen pro fundamento quod demonstratio est syllogismus faciens scire, super quo omnia dicenda in sequentibus fandabuntur, et per ipsum probabuntur guando necesse erit proba- 45 tionem adducere. 22 aequiv.] diversimocie B
2 3
hac] ista I 2 3 - 2 6 l i nde._ veritatis] Unde ad praesens s ufri -
das quod scire uno modo di c i tur ornnis comprehensio v eritatis A ' 2 4 accipi p u n i r] ac c ipiatur C , accipitur V ' praes ens ] pri us luid. I 2 5 q u o d ] triplic is er sive add. A , U n o ] eni m add. B s c i re l scientia A C V ' :: es t] d i c i t u r D E 2 6 E s om. C V ' d i c u n t s u l s u n n tu r B s c i r i ] scire B I V 4 27 sciol... m e ] s c ire s c i r e s e A m e ] te I 2 8 scientia] scire E I v e r a . ] chis B 2 9 d i c untur] s umi tur B , s c i ri ] scire B V ' 3 0 scientia] scire E, om. I e v i r l , I, om- A l D 3 1 duamm Qm. A 'D 3 1 - 3 2 neceas.] puta duarum praemissarum add. A IDE 3 2 tu) mg. n c Y£acians] u i u s faciunt B AJE, , facient D, o illam m add.. A 3 3 sciri] scire C V ', quod con. B : i gnota] i gnoessA] i DE A E I U n i 1 1 5 rata A ' D 3 4 praed.] pri m a I 3 5 c ompos l c omponi V ' , om, D 3 6 neceas.] es add. ri c 37 foret] cases A ' I 1: i gnota] ignorata / V D c o m m u n i c e n s es add. A dendurn I n o t i n a m l naturam I
4 0
non om. B
4 2
3 8
causandum] c onc l u-
def.] disposisio B p r o b a r i ] n o n add. D
42-43 l o q u l loquendi I 4 3 c ons tl sciendsun A , fi gendum E, considerandum I 1 : p r oB 4 f u4 n super d . quo] ] p r a quomoclo e s u B p4 4- - 4 5 sequi inferius Al, dicenda add. I posito similiter fundantur A l D [ : p r o b a b u Grossatesta, I n Aristot. Anal. n t u8 r Robertus ] p r o b 1521, £ 3), quatuor modos sciendi distinguit. a n t u r A ' D V
4 5
fund.]
Poster., I, c. 2, tt. 7-9 (ed. Venetiis
DE TE RMINIS DE MONS TRA TIONIS
5
0
7
[CAP.2. QUITERMININGREDIUNTURDEMONSTRATIONEM Ex quo onmis demonstratio est syllogismus, necesse est omnem demonstrationem tres terininos ad eius constitutione,m requirere. Non omnes autem termini possunt ingredi demonstrationem affirmativam ex 5propositionibus mere de messe et mere de praesenti. I i i enim termini qui de nullo possunt praedicari nisi contingenter vel falso, ipsis sumptis significative, nurnquam possunt significative sumpti esse partes demonstrationis tnlis Et ideo tales termini 'chimaera', 'corpus infmitum', 'creatura infinita' et huiusmodi non possunt, si significative sumantur, esse io termini in demonstratione tali, quamvis possint in demonstratione negativa, quia etiam negative possunt de aliis necessario praedicari. Similiter, quamvis tales termini ' c a l i d u m ' e t huiusmodi non possintesse partes propositionum necessariarum mere de messe et mere de praesenti affirmativarum, quia tamen possunt esse LSpartes propositionum de possibili necessariarum, ideo tales demonstrationem ingredi possunt. Unde breviter, secundum diversitatem demonstrationum, de qua dicetur i n f e r i u s 1, omnes termini aliquam demonstrationem i ngredi possunt; sed non omnes ingredi possunt demonstrationem potis2 0 Termini autem i i i qui demonstrationem potissimam ingredi poss sunt, sunt praecise subiectum, passio et defmitio. i Ad cuius evidentiam sciendum est quod passio 2 non est aliqua res m inhaerens subiecto, illo modo quo calor inest igni, sed passio est quoda 2 m quod importa= subiecmm et aliquid plus, vel saltern illud idem alio 5 , modo. Et eodem modo est de defmitione: ut isti termini ex quibus comd d ponitur demonstratio mentalis sint ita distinctae res exsistentes in mente a e m CAP. 2. - 2 s y l l ogl faciens scire add. A ' nec eas . o m n e m ] necessario oportet ad A 3 tres q om. B D r e q u l habere A ' 4 ex] de / V D 6 praed.] probari D ' v eli es A p ru 1pri mo B , respectu I 1 0 possins] possunt A V ', esse add. E, om. B I 1 1 quia om. I e t i a m ] es B D, 1 3E, om. f a l s' o ]negative] f a negativa l s eE a l i i s ]Aes add. M A , de E add., I ' praed.] probari B V a in4quando 1 I 2 1 3 q possint] u a m v i s ] possunt B DE I 1 4 mere om. A E 1 5 neceas.] negati v as = K , es add. i CV e 4 B ' e t ] etiam B DI, om. E 2 6 es] vel B a l i q u i d ] adhuc A 2 7 modo] dicendum n demonstratum d 1 add. / V D 2 7 - 2 8 ut... sint] es... sunt E 2 7 termi ni ] mentales add. s. lin. A 2 8 mentalis om. A if 9ita dis t.] illae B , indistincte I i ce n r gr C . 2. - I n f ra , cap. 17-21. 2 Infra, cap. 40. 3 De passione videsis a Parte I, c. 37. e i supra, b d iu i ls p
508
P
A
R
S
M - 2 CA P . 3
sicut voces correspondentes eis in demonstratione vocali sunt distinctae voces in are, de quibus diffusius dicetur i n f e r i u s 4 . 3 0 [CAP. 3. QUAE OPORTETDEMONSTRANTEMPRAECOGNOSCERE Non tantum autem oportet istos terminos ad demonstrationem
concurrere, sed etiam quandocumque demonstrationem ingrediuntur, antequam conclusio concludatur oportet eos praecognoscere, non tamen oportet filos semper aequaliter praecognoscere1. De subiecto enim oportet praecognoscere quid est et quia est. Oportet enim de subiecto, cum sit terminus, praecognoscere quid significat; et haec praecognitio communis est onmi termino cuiuscumque syllogismi vel argumentationis. Si autem sit demonstratio affirmativa et categorica, non oportet
5
lo
tantum de subiecto praecognoscere quid significat, sed etiam oportet praecognoscere quia est; hoc est, oportet praecognoscere quod esse non impossibiliter praedicatur de subiecto significative sumpto. Et ratio huius est, quia ad hoc quod habeatur demonstratio, oportet quod praemissae cognoscantur; igitur oportet quod illa praemissa in qua praedi- 15 catur aliquid de subiecto, vel e converso, sit cognita, et per consequens vera est. Et si sit vera et scita esse vera, oportet quod sibi non impossibiliter competat esse, ex quo propositio est affirmativa. De passione autem, quamvis ingrediatur demonstrationem affirmativam, non oportet praecognoscere nisi tantum quid importatur per 20 nomen, sed non oportet quod praecognoscatur quod sibi non repugnat esse. Et hoc quidem vemm est si maior illius demonstrationis sit condicionalis vel aequivalens tali; tunc enim non oportet—quantumcumque 30 di c etur] doc etur B C . 3. - 2 tanturni s ol um A l E , tamen B K , a u te m Qm. A B C [ V 3 q u a n d o c . ] AA 4 q u a n d o q u e 1 done I 5 oportet1 omnes add. E I K !I fi los ] onmes /V IDE 6 eni ml modo B praec .1 et add. V D V 4 8 syllog.1 subiecti I 1 4 - 1 5 quod... c ogn.] praemissas cognosci (cognoscere E) A l E 1 6 subiectol 4 s, i g n i fiunde et add. non C l; non om. C 1 9 passione] alio A ' a u t e m l praecognito, sciEcet passione add. g cu a t i v affirmativa add. I 1 quamvisl non add. I 2 1 n o n ' om. D q u o d pracc.] praecognoscere I n o n ' om. e a 23 eni m om. C I V sn u 4 1 1 m d up a n t . ] q to o 4 Cf. infra, cap. 29. q u a n d a co c u r n q CAP. 3. - 1 De jis quae demonstrator praecognoscere debet cf. Aristot., Anal. d o e u d Pasten, I, c. 1 (71a 11-17). n B .t E i cn o g
DE P ROP OS MONIB US RE QUIS M S A D DE MONS TRA TIONE M
5
0
9
cognoscatur fila praemissa in qua ponitur passio - quod cognoscatur 25esse posse convenire passioni. Quando autem maior est afirmativa, non aequivalens condicionan, ita oportet praecognoscere de passione quia est sicut de subiecto. Nec hoc negat A r is t o t ele s, sed vult quod quandoque oportet praecognoscere quia est de subiecto, quamvis non oporteat praecognoscere quia est de passione. 30 B r e v i t e r igitur dicendum est quod secundum principia A ri s t ot e l i s de subiecto in demonstratione afirmativa, tam categorica simpliciter quam in demonstratione composita ex una hypothetica condicionan et alia categorica, oportet praecognoscere de subiecto quid significat et quia est; hoc est, quod sibi non repugnat esse, ita quod pro35positio praedicms esse de illo subiecto non includat contradictionem. De passione autem in demonstratione simpliciter categorica et afftrmativa oportet praecognoscere tam quia est quam quid est, propter eandem rationem propter quam oportet de subiecto praecognoscere quia est; sed in alla demonstratione non oportet de passione praecognoscere quia est. De defmitione autem oportet praecognoscere quia est, propter eandem rationem propter quam oportet de subiecto praecognoscere quia est. Et haec de terminis demonstrationis ad praesens sufficiant.
[CAP. 4 . DE DIVISIONE PROPOSMONUM REQUISITARUM AD DEMONSTRATIONEM]
Dicturus autem de propositionibus requisitis ad demonstrationem, primo praemittam aliquas divisiones earum. Est autem primo sciendum s quod propositionum requisitarum ad demonstrationem quaedam sunt partes demonstrationis, sicut duae praemissae et una conclusio, et quaedam non sunt partes demonstrationis. Et vocmtar dignitates et maximae vel suppositiones, quae sub propria forma non ingrediuntur demonstra24 cogn.] praecognoscatur A' BD 2 4 M i _ colpa.' orn. C V' 2 4 - 2 5 in... poste Qm. I 24 cogn. 1 Breviter] Sirailiter A ir i gi tur ] antera B, ons. A q u o d om. A A ' 3 1 dom .] propositione 30 BCDV', sed con. V ' 3 2 i n dem.] hypothetica et tar a E 3 3 pesco.] praesupponere 1 38 p rrat.1 a eet add. C V' 3 8 - 4 0 quia... praec.] de passione B 3 9 - 4 3 sed.., est om. (hom.) I 3 9 sua] hypothetica A, aliqua E passione] subiecto AA' 4 1 De] eres add. E 4 1 - 4 3 propter... est cm. c o g n o(hom.) s cE a 4 3 Et... suff opn. h a e c ] hoc ABC ter m . om. A 11dom.] demonstratione A, om. BI t u r CAP. 4. - 4-5 Est... propos.] Propositionum antera A' 6 eta om. All3D 7 eta] ve] A, cm. A AICV" m axi m ae] et principia add. A' D I 8 vel] et AII, om. D 2 5 p
510
P
A
R
S
M - 2 CA P . 4
tionem, virtute tamen illarum propositionum aliquo modo sciuntur praemissae demonstrationis. Verbi gratia ista est una propositio prima, per experientiam praecise nota 'omnis calor est calefactivus', quae non potest esse pars demonstrationis, saltem potissimae et universalis, virtute tamen istius tenent tales demonstrationes 'omne calidum est cale-
10
factivum; omnis ignis est calidus; igitur omnis ignis est calefactivus'; 'omne calidum est calefactivum; omnis aér est calidus; igitur onmis aér 15 est calefactivus'. Istae igitur sunt distinctae propositiones 'ornnis calor est calefactivus' et 'ornne calidum est calefactivum', et prima prior est et secunda posterior. E t tamen secunda non potest proprie demonstrari per primam et secunda intrat demonstrationem non prima, e t tamen virtute prirnae tenent multae demonstrationes quas non potest ingredi. 20 Et sicut est de ista, ita est de multis aliis Propositio autem requisita ad demonstrationem, non tamquam pars, subdividitur, quia quaedam est talis quod necesse est quemlibet docendum habere eam 1, cuiusmodi sunt tales 'quidlibet est vel non est', 'de quolibet affirmatio vel negatio' et huiusmodi. Quaedam sunt tales quas 25 non est necesse quemlibet docendum habere, sed necesse est aliquos artifices speciales eas habere, sicut est de istis 'aliquid est mobile', 'si ab aequalibus aequalia demas' etc. Propositio autem quae est pars demonstrationis subdividitur, quia quaedam est praemissa tantum, quae scilicet est indemonstrabilis; quae- 30 dam est conclusio tantum, quae scilicet est demonstrabiks, sed non potest esse principium demonstrmdi aliam propositionem; quaedam est prae9 i l l arurn propos .] i l i orum A ' D 1 0 dem .] i n demonstratione I 1 4 - 1 5 ignis l... omni s l om. E 1 5 - 1 6 omne... calef. Qm. A ' B 1 7 et 1 o mA ',. propositio A Eadd. B p ro1p ri e om. 8 A".13 1 9 pri mara] secundara A ' ,1 secunda] pri ma A ', prima s e c u n d a ' ] intrat] i ngredi tur AIE d e m . ] et add. AIE , non] ut I p ri m a ] secunda A ' 2 0 pri mar] Alias A ', pri mo E i l l a 2 4 quidlibet] quodEbet A /1 'CE 2 6 doccmdum] docentem I 1! aliquos] alios 1 E multae] istaeI 27 l u E -s autem] 29 e etiam c Du 3 0 -n3 1 quae... d anon] indemonstrabilis ' ] et quaedam demonstrabilis, sicut est conclusio 1 :d demonstrata, et quaedam est etiam demonstrabilis et demonstrata, quae B 3 2 pri nc .] demonstratiottis .] sive adj. E a l i q u a m E propos .1 conclusiortern C V ' quaedam ] sicut B a r t i c 1 Cf. Aristot., Anal. Poster., 1, c. 2 (72a 14-17). 'Docendum' legitur in veru l sione lacobi; 'disciturum' i n translatione Ioarmis; 'eum q u i addiscet' in receno ssione Guillelmi de Moerbeke; de bis videatur Aristoteles Latinus, W, 1-4 (ed. L. B Minio-Paluello et B. G. Dod, Bruges-Paris 1968, p. 8, lin. 23-24; p. 114, lui. 6; , p. a 287, lin. 13-14. nomas Aquinas, Expositio Anal. Poster. Aristot., I, c. 2, lectio 5, r n. 6, dicit: "Aliquem docendum, idest qui doceri debet in demonstrativa scientia" g (e u l Leonina, I, 158a). e n t e
DE PROPOSITIONIBUS REQUISITIS A D DE MONS TRA TIONE M
5
1
1
rnissa et conclusio, quia potest demonstrari per praernissas alias et potest esse principium demonstrandi aliam conclusionem. 35 A n a divisio potest poni, quia propositionum requisitarum ad demonstrationem quaedam sunt principia, quaedam conclusiones. Principia dicuntur illae propositiones quae non sunt conclusiones et tamen requiruntur ad demonstrationem, sive sint partes demonstrationis sive non sint partes eius. Et vocmtur principia prima, quae subdividi pos«) sunt: quia quaedam principia prima sunt per se nota, quibus scilicet intellecms statim assentit ipsis terrninis apprehensis, ita quod si sciatur quid significant termini, statim sciuntur. Quaedam autem principia prima non sunt per se nota sed tantum per experientiam, quia possunt dubitari, sed tamen per experientiam fiunt nota, sicut est de ista proposi45rione 'm'irás calor est calefactivus', et de multis talibus, quae non possunt fieri notae nisi per experientiam, de quibus specialiter loquitur A r i st o te l e s i n I Metaphysicae 2 et in II Posteriorum, i n fi n e .
[C AP. 5 . D E PROPRIETATIBUS PR OPOSM ON U M A D D EM ON STR ATION EM REQUISITARLIM; E T Q U O M O D O EST E X INCORRUPTIBELIBUS]
Istis praemissis videndum est de proprietatibus propositionum ad demonstrationem requisitarum. Illarum autem proprietatum quaedam 5sunt communes ornnibus propositionibus requisitis ad demonstrationem, quaedam sunt propriae conclusionibus, quaedam sunt propriae praemissis, quaedam sunt propriae principiis non ingredientibus demonstrationem. Una proprietas communis orrmi propositioni requisitae ad de33 quia] quae Al/3E d e m . ] probari C V 35 poni 4 ] esse p e AE r ]qui d a] iquod v eA'rI s3 a6 s princ.] et sud. BI , quaedam] sunt add. AlE1 3 7 sunt] dicuntur a C d 3 9d chis] . demonstrationis DI 4 1 ipsisl primis A, ipsius E, orn. A' 4 2 signif.] significent A D I sIt at i m Dsciuntur mg. A , om. BC V 4 a quia... 43-44 m ]i cm. sa(hom.) t su EIa ] 4 t 3 quia] quae B 4 4 dubitari] demonstraH BD, quia non au t el exper. A posstmt al demonstrari lD i add.q , , sed] u si aD s ed... exper. del. B tar nen] tantum AA' i fi unt] sunt AE, fiant 4 Dlisicut] 3 di al = add. K 4 5 talibus] aliis ABE 4 6 nisi] tantum add. A' spec.] simplicis p ABAr 4 7i Arist.] ter m ,Philosophus a ] A' o m . A q 1 u a e o m . CAP. 5. - 4 propr.] proprietates A' BD 9 U na] enim add. E a 3 1 i nd ' 1 od m . . A l l ' D I
2Aristot., Metaph., I, c. 1 (9801) 28 - 982a 3). 8 c. 19 (100a 3-9).
Aristot., Anal. Poster.,
512
P
A
R
S
111-2 CA P . 5
monstrationem est necessitas 1. Nulla enim propositio requisita ad demonstrationem est contingens vel impossibilis, sed quaelibet est necessaria. Quod enim conclusio sit necessaria, patet ex defmitione demonstrationis 2 , nem necessariam, igitur conclusio est necessaria. Sed necessarium, quamq upossit i a inferri ex contingentibus vel impossibilibus, non tamen potest 15 vis d e m contingentia vel impossibilin, i g i mr necessario praemissae, sciri per o n s quas scimr conclusio, sunt necessariae. Sed propositiones recáfipropter t r a demonstrationem t cantes sunt priores et notiores praemissis, igitur illae i o necessariae, e t ita patet quod o = e s propositiones requisitae ad sunt e demonstrationem sunt necessariae, et sicut sunt necessariae ita stmt per- 20 s petuae et incorruptibiles 8• Quod non est sic intelligendum quod propot sitiones illae sunt quaedam entia perpetua et incorruptibilia. Hoc enim s y est. Solus enim Deus est perpetuus et incorruptibilis, nec aliquid falsum laliudl a Deo potest esse simpliciter perpetuum et incorruptibile quin per o g potentiam posset fieri non-ens. aliquam 2 5 i sPropter quod sciendum quod 'necessarium', 'perpemum e t 'incorm u dupliciter accipiuntur. Uno modo dicitur aliquid necessarium, ruptibile' sperpetuum et incorruptibile quia per nullam potentiam potest incipere fvel desinere esse; et sic solus Deus est perpetuus, necessarius et incora mptibilis. Aliter dicitur necessarium, perpetuum et incorruptibile pro- 30 c positio quae non potest esse falsa; quae scilicet est ita vera quod, si fori metur, non est falsa sed vera tmturn. Et isto modo demonstratio est e necessariorum, perpetuomm et incorruptibilium, hoc est propositionum n non possuntesse falsae sed tantum verae. Ex quo patet quod quamquae s repugnet dictis A r i s t o t e l i s 4, tamen secundum veritatem nulla 3 vis ps5ropositio de illis quae important praecise res corruptibiles, mere afftrcmativa et mere categorica et mere de praesenti, potest esse principium i r 10-11 neceas. . . . e s t ' om. (hom.) C V ' 1 0 propos .] proprietas B 1 5 v el ] ex add. C V ' 16 v el ] p e r add. C 1 7 propter] p e r A :; propos .] requisitae add. I 2 0 sicut.... neceas. orn. A ' D e sicut] i ta C ,J neceas.] sic add. V ' , ita] sic etiam A A 1 !!pi nc orr.] necessario M E 2 3 Solus] sic A , s ol um E ji perp.] huiusmodi A ' 2 5 posset] possit DE , D, Q m . B 2 1 potest B 2 6 - 2 7 neceas. a c c i p . om. C V ' 2 7 ac c ip.] c api untur E , U n o ] eni m add. D !l obrquid] i tl l u d A] 2 8 quii a] quod e t a A l 2 9 - 3 0 perp. i n c o r r . a d d . 1 talis Io E 3 0 A l i ter] Al i quando E ;; di c i tur] aliquid add. D 3 1 quael l si formaretur add. E !I falsa] ]sed t vera a l iI s 3 2 2A n o' n ] numquam. 2 9 A I- D I 3i s t o0] fi l o B C E V ' 3 3 propos .] e x propos itionibus E 2 p is n c o nr r t. ] 34 verse]usi formarentur add. mg. B] 3 4 - 3 5 quamvis] Hect C V ' 3 5 sec.] rei add. E iso m i m r t no B D s 1 Cf. Aristot., Anal.I Poster., I, c. 6 (74b 5 - 75a 37). 2 Vide supra, cap. 1, nota. 2. 8 Cf. Aristot., Anal. Poster., 1, c. 8 (75b 21-25). 4 Aristot., Anal. i tPriora, 1, c. 15 dicit: " E x necessitate enim homo animal" (Mb 16-17). i o
DE PROPOSITIONIEDS REQUISITIS A D DE MONS TRA TIONE M
5
1
3
vel conclusio demonstrationis, quia quaelibet taus est contingens. Si enim aliqua táis esset necessaria, hoc maxime videretur de tali 'homo 40est animal rationale'. Sed haec est contingens, quia sequitur 'homo est animal rationale, igitur homo est animal', et ultra 'igitur homo componitur ex corpore et anima sensitiva'. Sed haec est contingens, quia si nullus homo esset, ipsa esset falsa propter falsam implicationem, quia implicaremr aliquid componi ex corpore et anima, quod tunc foret 45falsum. Nec valet dicere quod ista aequivalet isti 'si homo est, homo est animal rationale', quia haec est condicionáis et non categorica. Et ita stat primum dictum, quod nulla talis mere categorica et mere de praesenti est necessaria. Et ideo dico quod nulla taus potest esse principium sovel conclusio demonstrationis. Hoc tamen non obstante dicendum est quod multae propositiones compositae ex talibus terminis possunt esse principia vel conclusiones demonstrationis, quia propositiones condicionales et de possibili et aequivalentes eis possunt esse necessariae. Haec enim simpliciter est necessaria 55'si homo est, animal est'; et ista 'si homo ridet, animal ridet'; et ista 'onmis homo potest ridere', si subiectum stet pro his quae possunt esse. Et eodem modo propositiones aequivalentes eis sunt necessariae. Et ex tito patet quomodo, non obstante quod genera et species et quaecumque universalia distincta a cognitione Dei sunt simpliciter corsoruptibilia sic quod possunt esse nihil, tamen de eis possunt fieri demonstrationes et scientiae, propter hoc quod, non obstante quod possunt simpliciter destrui, tamen de eis possunt forman propositiones necessariae, quae possunt sciri scientia proprie dicta. Ex isto etiam patet quomodo de contingentibus potest esse scientia; 65quia seamdum quod veniunt in demonstrationem necessaria sunt, hoc est propositiones formatae de terminis importantibus talia contingentia quae venilmt in demonstrationem sunt necessariae, quae non sunt mere 38 v el i e t C V '
3 9
hoc l tunc I
40 rat.] mortal e add. B
4 1
es t.] mortal e add. E
42 s ,es B 4 4 i m p l l i mpl i c at A , i mpl i c aret A I D , i mpl i c atur B E , al i qui d] h o m i n e m esse e t A ' D nsi anima] intellectiva add. A i tunc ] t o t u m A ' f o r e t ] esset A 4 6 i s ta] h o m o est ani mal r a t.] add. M I D E , m ortal e add. (ultra) E 4 7 haec ] i s ta A itionale n 51 t1 en o n obst.1 absolute K 5 2 compos.1 hypotheticae K v e l i e t A l ] ) 5 3 etl ] v el E • e t m ios tal ] s i miBl i ter add. I e t 4l ] v e l 8A C V " 5 6 s i ] s u n t E , s tet] s tat A A 'I , s ed E 2 lD l, A Dh o5 5 om. q c u o d ] e 58 e t u i a t2q i nihil] et add.V A C V ' 6' 2 des trui l defi c ere B 6 4 - 6 5 quomodo... qui a] q u o d A ' 6 6 es t] C sv .a quod E ,,de] ex AiE fiA E n . S C e , 3 3 dO C XH AM , S U M M A L O G IC A E o ]m
514
PARS 111-2 CA P . 6
de praesenti et de messe, categoricae et affirmativae, sed vel sunt negativae vel hypotheticae vel de possibili vel alio modo, vel aequivalentes eis.
[CAP.6. QUIDESTESSEDEOMNIETQUOMODOPRARMISSAE ETCONCTUSIODEMONSTRATIONISPOSSUNTESSEDEOMNI Alla condicio tam praemissarum quam conclusionis demonstrationis estesse de orrmi, quia tam praemissa quam conclusio demonstrationis potest esse de omni. Est autem de orrmi, non guando praedicatum competit alicui contento sub subiecto et alicui non, nec guando uno tempore competit subiecto et alio non competit sibi, sed guando praedicatum onmi contento sub subiecto et onmi tempore competit subiecto. Unde differentia est inter 'de orini' de quo loquitur A r i s t o te l e s i n I Posten'orum1 et inter 'de omni' de quo loquitur in I Priorum. Nam ad 'de orrmi' de quo loquitur i n libro Posteriorum requiritur quod praedicatum vere competat subiecto universaliter sumpto et pro onmi tempore. Ad 'de onmi' autem de quo loquitur in libro PriOn4M2 non requiritur nisi quod per talem propositionem denotemr praedicatum praedicari de subiecto universaliter sumpto, sive vere praedicetur de eo sive non. Unde haec est de orrmi 'orrinis homo est asinus', non obstante quod sit falsa, quia est universalis
68 e t i ] mere add. A 1 hypotheticae add. mg. (o l a Manid) B 13 6 9 CAP. hahent post cap. 8 D Geni., et etiam hic, alia manid, in imo f. Gen:. 4 est] ¡ata v e6. l- Iloc l cap. ] e add. (ultra) I e s s e _ quia] quod E 4 - 5 praem. p o t e s t ] praemi tt. add. DId, scilicet a C d4 d ,, possuiat dem. om. D E 6 non mg. A D , om. B 7 - 8 subiecto om. A 'E 8 al i o] tem .n c l u s i o n e s . . . -pote c o add. M IDE ', c omp. sibi om. D s i b i l subiecto A ' 9 sub om. A l B D 1! subiecto'] c ompeti r add. B A DE ,!, c omp. l s ubiec a lto 2 cAmi . o ] A '! aD E l dici add. D I, i n om. iA ' D P ri o ru m ] Posteriorum A l l 3DE • ad] dici add. A M I ) 1 2 quo l oqui tur om. I c oA qm p u e t 12-14 ter.... l i bro] A d (dici add. E) de omni (autem add. D de quo l oqui tur (Aris t. add. E ) I Posterioi r r ]Pos o rum— (post urtiversalis, /in. 18) E l 1 3 A d ] dici add. A M I ) 1 4 l oqui tur] Ari s t. add. A , e i Atempore t e s ' tadd. i i n cm. A l D i[ libro] I A l D 1 5 del tal i add. A 'D E 1 6 mi l ,. ons. D , Philos. Ia s u,t lm o m isturn . DE im npd et ]osectmdum modum loquendi de (dici de add. A ') orrmi add. A M), secundum veritatcm E iloqueado . I p add. E s ] v i a Pe d d h CAP. Aristot., Anal. Priora, . . 6. - Aristot., Anal. Poster., 1, c. 4 (732 28-34). 2 I i ? 1, c. 1 (24a 18, 24b 28-30); cf. n o ma s Aquinas, Expositio Anal. Poster. Aristot., K l o I, c.o 4, 1 Iectio 9, n. 4 (ed. cit., 1, 173). m 0 s . i . E n t , l e r 1 i ]
5
10
15
DEPROPOSMONIBUS REQUISMS AD DEMONSTRATIONEM
5
1
5
[CAP. 7. QUOMODOPROPOSMONESREQUISrrAE ADDEMONSTRATIONEMDICUNTURPER SE Non solum autem quaelibet propositio requisita ad demonstrationem est necessaria vel de omni, sed etiam quaelibet est per se vera'. 5 U t autem sciatur quae propositio est per se vera et quae non, videnda est multiplicitas et aequivocatio huius termini 'per se'. Est autem sciendum, secundum L i n c o l n i e n s e m2, quod distincáo est inter modos dicendi per se et modum essendi per se et modum causandi per se. Aliquid enim esse per se tripliciter dicimr, eo quod 'per se' vel exclulo dit omnem causam, et sic solus Deus est per se, hoc est, solus Deus non habet causam per quam sit; vel excludit causam materialem, et sic intelligentiae carentes materia sunt per se, hoc est, non habent materiam qua forma earum subsistat; vel excludit subiectum, et sic substantia est per se, hoc est, substantia non habet subiectum in quo subsistat. 15 E t s i q u a e r a t u r, quare tot modis dicitur aliquid esse per se, d i c e n d u m quod causa huius non potest assignari nisi voluntarius usus loquentium. Alius est modus causandi per se, guando scilicet aliquid estcausa per sealicuius, sicut interfectio est causa per se quare iste intereat. Et potest 20iste modus non tanturn competere causae efficienti sed etiam causae final Praeter istos modos 'per se' sunt aliqui alii modi dicendi per se, scilicet guando aliquid praedicatur per se de altero. Et sunt duo modi, quorum unus est guando praedicatum ponitur in definitione subiecti, alius guando subiecturn ponitur in defmitione praedicati. 25 C i r c a istos autem modos est primo advertendum quod iste terminus 'per se', secundum quod praedicatur de propositione, dupliciter accipitur, scilicet stricte et large. Large dicitur propositio per se guando CAP. 7. - 4 vel de omni om. DI quaelibet om. AlBDE ver a] nota K 5 vera] nota K 7 sciendum] distinctio A' , quod add. C, cm. D secundum] quod ode. V 4 quod B , s eom. c Al-CDV . L i n c . o m . E e s AEI, 4 modos t ] om. A'1D m odum , L i n c . ] sA esevcdicitur 2 per t i mitacdquod u e E n1 1 n excludit] a monmem ode. BV mbiecturn] 5 esse om. AA' BE 1 6 huius] universalis E assign.] alia add. A' m m1 o 3d per 1 4 o sse e ode. a rK u1 m 18 interfectus sit B, interiit E, interficiat I 2 0 causad] agenti B Alius] E o o I m,eautem t. add. h DEI ,1 9 intereat] , vel Ab effi i ode. so uum m . sc.] ieffectivae s t Da 2 s 1 ]Praeter] autem add. I , modos] dicendi add. D o m . CI!! Q A am. BE cA o d' 2 n2 guando] s i quibus s t a s et 1 d ode. sicut 9 E . I 2 !6 praedicatur] ponitur A A 1 dupliciter D 2 6 - 2 7 accip.] dicitur D o e accipitur B E E , s qvelusduplica= e 1 D ,, r e p e r i t u r ],B E a l CAP. t es 7. r -o,1 t]Cf. Aristot., Anal. Poster., I, c. 4 (73a 34 - 73b 24). 2 Robertus o e d e ] nPoster., I, c. 4, t. 19 (ed. cit., E 5 va). sE Grossatesta, u b i c t i Anal. o m . Ine Arista. A a .t A d i d Ec d i 2 2 7 K ' u r6 , d u l . 2 4p D e
516
PARS 1 I I -2 CA P . 7
subiectum cadit in defmitione praedicati vel e converso et per se superius ad unum defmit reliquum vel defmitur per reliquum. Et isto modo haec est per se 'omnis homo est animal', et ista 'on-mis homo est ratio- 30 et ista 'orrmis homo est risibilis', et ceterae huiusmodi. Aliter accipitur 'per se' stHcte. E t sic, cum prioribus condicionibus, ad hoc quod propositio sit per se, requiritur quod ipsa sit simpliciter necessaria, ita quod nec potest nec potuit nec poterit esse falsa. Et sic accepto 'per se', quamvis secundum opinionem A r i s t o t e l i s, q u i ponit quod 35 generatio et corruptio remm est perpetua 8 , m u et goricae l tde a messe e et de praesenti sint per se, tamen secundum veritap r tales tem o pdeoterminis s i t importantibus i o n e s praecise res cormptibiles sive creatas c sunt non a per t se,equia-non sunt necessariae, sicut d i c t u m e s t 4 .Unde sic accepto 'per se', haec non est per se 'omnis homo est animal' y40 quia potest esse falsa, puta posito quod nullus homo sit. Verumtamen propositiones de possibili et eis aequivalentes, compositae ex talibus terminis, sunt per se. Unde ista est per se 'orrmis homo potest esse animal', sumpto subiecto pro eo quod potest esse. Viso igitur quod ad hoc quod propositio sit per se, requiritur quod 45 sit necessaria, est ulterius sciendum quod ad hoc quod propositio sit per se, strictissime sumpto hoc termino 'per se', requiritur quod sit praedicatio propria et directa. Per quod excluduntur propositiones ubi praedicantur inferiora de superioribus particulariter sumptis et subiecta de suis passionibus et una passio de alia passione. Propter quod tales, so quamvis sint necessariae, non sunt per se, strictissime sumpto 'per se'. Cuiusmodi sunt tales 'aliquod animal est homo' vel 'aliquod animal potestesse homo'; 'omne risibile est homo vel potest esse homo'; 'omne risibile est susceptibile disciplinae' e t huiusmodi, quamvis essent necessariae. 5 5 28 v el] sur C V ', et D e t ] aut A ', vel B D E s e ] guando B non A ,, nec " potest Oln. A l / 3 Di
n e c a ]
ceterae orn. D E
3 4
necil
neque... neque I n e c l ...p o te ri t art. C V '
3 1
3 6
gene-
ratio._ perpetua] i n perpetuum f u i t e t e ri t generano E e s t perp.] s i r aeterna 3 7 s i nt] mira A B E I 3 8 c o rru p . ] corporales I ,r sive] v e! A A ', seu C V ' 4 1 puta... s i t om. A ' p o s i t o om. A B C q u o d ] si B add. E
4 8
4 4
esse] homo add. B I K V '
4 5
p e r se] necessaria C • q u o d ] propos i ti o
P er] propter A l C V ", sed corr. V ' , quod] guara I u b i ] i n quibus A '
4 9
de] suis
add. E 4 9 - 5 0 subiecta... passionibus] passiones... subiectis A K D 5 0 P ropter quod] propositiortes autem A C V " P ro p t e r] hoc add. E tal es ] propositiones add. E 5 1 sint] sunt A ' D n o n ] tamen add. A 'D E s t r i c t . ] s tri c te D , s u m p t o ] accipiendo D E 53 v e!] onme risibile add. E
5 4
5 2
Cui us modi ... tales ] u t h i c D , orn. A 'B
essent] sint D
8 Cf. Aristot., De gener. et corrupt., II, c. 10, t. 56 (336a 15 - 336b 9). pra, cap. 5, un. 26-45.
4
Su-
DE PROPOSITIONIEUS RE QUIS M S A D DE MONS TRA TIONE M
5
1
7
Ulterius sciendum est quod aliquid potest cadere in definitione alterius vel in recto vel in obliquo, et secundam hoc potest praedicari vel in recto vel in obliquo. Istis visis dicendum est quod sola ulla propositio est per se quae est 60necessaria, in qua praedicatum definit subiectum vel aliquid per se superius ad subiectum, vel subiectum definit praedicaturn vel aliquid per sesuperius ad praedicatum. Et hoc intelligit L i n c o l n i e n s i s guando dicit 5 : "Dicitur per se alterum de altero cum quidditas unius essentialiter et non per accidens a quidditate alterius egreditur”. Non enim 65intendit quod praedicatum realiter egredintur a subiecto vel e converso, illo modo quo effectus efficitur realiter a sua causa, cum subiectum et praedicatum sint termini, quorum neuter est causa alterius. Sed 'egredi' hic a quidditate alterius vocat declarare et importare sive significare aliquid quod significatur per reliquum. Est igitur, breviter, intentio L i n c o l n i e n s i s, e t etiam A r i st o t e l i s, quod guando praedicatum per se definit subiectum vel aliquid per se superius ad subiectum, sive sicut definitio sive sicut pars definitionis vel e converso, tunc est propositio per se. Et est primus modus guando praedicatum defmit subiectum vel per se superius ad 75subiectum. Propter quod tales, si essentnecessariae, essent per se 'omnis homo est animal rationale', 'omnis homo est animal', 'orrmis homo est 'ornnis homo componitur ex corpore et anima', quia i n omnibus istis praedicatum definit subiectum. Similiter tales, si essent necessariae, essent per se 'omnis homo est corpus', 'omnis homo est 80substantia', 'omnis homo componitur ex materia e t forma', 'oraras homo habet materiam', quia quamvis ista praedicata non defmirent istud subiectum, definirent tamen per se superius ad subiectum, et ideo essent per se. 56 Ul teri us l U l t i m o B
5 7
praed.1 probari AI-13C • v el om. A E 1
60 al i qui dl al i quod A B C D E I V " 6 0 - - 6 1 s uperi us ] i nferi us B
6
1
5 9
propos . om. C V '
al i qui d] al i quod
62 superius] inferius E 6 3 c u m ] guando CE 6 4 et om. D E 6 5 s ubiec to] qui ddi tate s u biecti A l D 6 6 i l l o] eo A 'DE 1, isto C 6 8 vocat] vocatur E e t ] sive C, seu A l I3D 6 9 signif.] declaranu A , i mportatur A '
7 0
i nteri no] sententia C e t i a m om. A A I C E V " 7 1 - 7 2 aliquid] est
add. C V ', om. A B E 7 2 ad] suum add. C 7 3 tunc ] talis 1 7 4 v el] est add. C 7 7 orani s anima om. B C V " a n i m a ] et add. D , intellectiva add. Gern., omni s hom o c omponi tur ex anima, OtrilliS horno c omponi tur ex c orpore add. ACIVA, el anima add. (ultra) A , omnis homo pri mo poni tur ex anima add. B , omnis homo c omponi tur ex c orpore add. D
7 8
Si mi l .] sic 1
omnis hom o est add. C V ' 8 0 materia el om. B C ‘ " 8 1 DE, om. I 8 2 defi n.] di c untur E s u p e ri u s ] superiora E
7 9
es t'] animal rationale,
qui a] quod C V ' i s t u d ] iste B , illud
5 Robertus Grossatesta, I n Arista. Anal. Poster., I , c . 4 , t . 1 9 (ed. cit., f. 5va).
518
PARS I I I - 2 CA P . 7
Secundas autem modus est guando subiectum vel per se superius ad subiectum definit praedicatum vel per se inferius ad praedicatum. 85 Unde ista est per se, si sit necessaria, 'ornnis homo est risibilis', quia in defmitione exprimente quid nominis ipsius 'risibilis' ponitur 'homo'. Similiter haec est per se, si sit necessaria, comnis homo est susceptibiks contrariorurn', quia in definitione praedicati ponitur 'substantia' ve! 'corpus', quod est per se superius ad hominem; et quia 'homo' defmit 90 hoc praedicatum 'esse susceptibile talium contrariorum', demonstratis aliquibus quae non possunt competere nisi hornini, et illud est per se inferius ad hoc commune 'susceptibile contrariorum', ideo haec est per se 'ornnis homo est susceptibilis contrariorum'. Ex praedictis claret quod o =e s tales sunt per se 'omnis homo po- 95 test dealbari', 'orrmis materia potest suscipere forman'', 'omnis creatura potest a Deo crean', 'Deus est creativus', 'calor est calefactivus', et ceterae haiusmodi. Oportet autem scire quod ista quae dicta sunt, intelligenda sunt de propositionibus affirmativis, nam aliquae negativae sunt per se, in q bus u turnen praedicatum non definit subiectum nec e converso. sciendum quod omnis negativa necessaria, in qua termii - Est l o autem ° nas subiectus et praedicatus sunt mere absoluti et non relativi nec connotativi, est per se. Unde haec est per se 'omnis homo non est asinus' et haec similiter 'omnis homo non est albedo', quamvis secundum opinio- los nem A r i s t o t e l i s 6 haec non sit per se 'omnis homo non est quantitas'. Similiter, guando aliqua talis negativa est per se, illud quod per se tamquam proprium praedicatur de uno illorum affirmative, per se praedicatur negative de reliquo. Unde si haec sit per se 'nullus homo est asinus' et haec sit per se et primo vera 'omnis homo est h a e c no eHt per se 'nullus asinus est S i autem tale praedicattun praedicetur de uno i l i o n = non tamquam proprium sibi, non oportet quod 84 autem Qm. A 'B D
8 6 omnis orn. A
79-80 1 vel corpus om. A ' B D 9 0 corpus] accidens K li ad homi nem] ad subiecmm, quod (subiectum 3 homo 8 7A I DE i c cp om. s CE i u 9 s1 h o c ] tal e A 9 1 - 9 3 demonstratis... c ontrari onun om. adj. E )1 est o m . (hom.) A A ' 9 3 - 9 4 ideo... c ontr. om. (hom.) D 9 4 omnis om. o n m i s . „ c ontr. cm. (hom.) D A l E 95 c laret] 8 patet ciare 9 A , patet A 'E , c hreret D 9 6 materia] homo B 9 9 ista] illa A l CE 1 0 0 negat.] sunt p proposiciones o n inegativae t uquae r B 1 0 1 nec ] v el A 1 0 2 necessaria om. C V ' 1 0 2 , 0 4 t e r] c onnotativ i] subiectum et praedicatum... absoluta.., relativa... connotativa C V ' 1 0 3 e non] minus... e nec npe c ]o e I n 1 0 e 4 est]r simpliciter add. B 1 0 7 quod] est adj. B E 1 0 8 propri um l quod t u r add. E 1 1 0 s it] s imiliter I 1 1 2 sibi] subiecti B A c r v 4
De hac re vide supra, Parte I, c. 44.
DE P k 0 P 0 S M 0 N1 B DS REQUISITIS A D DE MONS TRA TIONE M
5
1
9
de alio praedicetur negative, neque per se neque vere. Unde quamvis haec sit per se 'nullus homo est asinus', non oportet propter hoc quod 115haec sit per se 'nullus homo est susceptibilis contrariomm' quia haec est per se 'omnis asinus est susceptibilis contrariortun'.
[CAP. 8. QUAE ESTPROPOSMOPRIMOVERA Sicut tam principium quam conclusio demonstrationis potest esse per se vera, ita tam principium quam conclusio demonstrationis potest esse primo vera 1. 5 E s t autem illa propositio primo vera guando praedicatum nulli subiecto communiori illo subiecto nec alicui subiecto non praedicabili de illo subiecto prius competit quam i l i subiecto. Et tale praedicatum respectu taus subiecti vocatur universale, et illud subiectum vocatur primum subiectum illius praedicati, saltem si sit praedicabile secundo modo io dicendi per se. Per primam particulam excluditur a primo subiecto omne inferius. Linde, sicut docet A r i s t o te l e s 2, i sto modo contingit tripliciter errare in assignatione universalis: primo, si credatur aliquod praedicattun competere alicui primo quia non est aliquid actu praeter illud cui assignatur cui possit competere, sicut si passio solis assignetur 15primo competere isti soli quia non est alius sol ab isto. Secundo, si aliquod praedicattun ambiguum assignetur alicui determinato nomini propter hoc quod non est aliquod commune nomen omnibus Mis de quibus praedicatur illud ambiguum. Tertio, si non sit manifesta differentia inter genus et speciem, et propter illius differentiae latentiam assi20gnetur passio generis illi speciei primo. Istis modis peccatur attribuendo universale alicuius communioris minus communi. Per secundam parti113 ahol aliquo C V ' n e q u e l nec A l l 3DE n e q u e ] nec A l DE 1 1 4 n o n ] tarnen add. A ' 114-16 non.., est] c i quod haec l i t p e r se onmis hom o est susc. c ontrari orum, n o n oportet quod haec sic per se orruais asinus n o n est E CAP. 8. - 2 Sicut] Si mi l i ter praem. D , autem add. A A l B 3 dem. om. A ' C V 5 fi l a ] i s t a B CV 4 4 K 1 0 se] E t adj . C V adj. 4, 'D E1 11 3 actu praeter] i n actu potest E 1 4 possit] posset A l l as s i g.] assignaretur C V ', assignaA o n d e . . . U tur DE 1 5 est] aliquis add. D 1 8 ambi guum] praedicatum add. /VIDE 2 0 i p s i A IB D m . r A s i . ] primo... attri b.] P ri mo i s torum modorum peccatur assignando v el attribuendo A ' • modi s ] pri mo ara. E E q u i a 21 s' alicuiusl e ccommunis u n yive adj. 1 s ec undam] i n = 1 dp u r n r A rCAP.i 8. s- 1 Cf. t Aristot., Anal. Poseer., I, c. 4 (73b 26 - 74a 3). 2 Aristot., oi t e l e Anal. Poster., I, c. 5 (74a 4 - 74b 4). m m o E :m ,g i. s
520
PARS 111-2 CA P . 8
culam excluditur concretum alicuius abstracti cui primo competit. Unde si nihil esset calefactivum nisi calor, tunc hoc praedicatum 'calefactivum' non competeret primo calido, quia haec non esset primo vera 'omne calidum est calefactivum', sed haec esset primo vera 'omnis calor est calefactivus', quia ista non posset esse vera 'omne calidum est calefactivum' nisi haec esset vera 'omnis calor est calefactivus'. Sed e converso bene posset; et ita illa est prior, et per consequens 'calefactivum' primo praedicaretur de calore. Et s i d i c a t u r quod guando aliquid praedicatur primo de quo, de nullo praedicatur nisi de quo praedicatur suum primum subiecmm, sicut de nullo praedicatur 'esse risibile' nisi de quo praedicamr 'horno'; sed 'esse calefactivum' praedicatur de calido, de quo tamen non praedicatur 'calor'; igitur calor non est primum subiectum calefactivi: D i c e n d u m est quod universale numquam praedicatur de aliquo nisi de quo praedicatur suum subiectum primum vel concretum sui primi subiecti. Unde de quocumque praedicatur 'calefactivum' de codern praedicatur 'calor' vel 'calidum', si 'calefactivum' si t universale competens primo calori. Ex prioribus patet quae propositio affirmativa est primo vera. Quia tales sunt primo verae 'omnis homo est animal', 'omne corpus est substantia', 'omnis calor est qualitas', si non sit genus medium inter calorem et qualitatem; et tales 'orrmis homo est risibilis', 'onmis substantia intellectualis simplex est susceptibilis disciplinae' et huiusmodi. Ex praedictis etiam potest patere quid est subiectum primum alicuius passionis et quid non est subiectum primum eiusdern. Oportet autem scire quod sicut propositio afirmativa est primo vera, ita aliqua negativa est primo vera. Unde illa propositio negativa in qua praedicatum non potest vere negari ab aliquo communiori 22 abstracti] obiecti I
2 3
ni hi l esset] non esset aliud A h o c om. C V ' , calef.] calefactivi C V '
25 esset] est E V 4 2 61, pri mo add. A A ' l 2 8 illa Qm. A E e s t ] esset A1K e t ] quia vel B 2 9 praed.] p o n i esse] esset i s t a tur B, praeclicatur CE V ] 1 3mg.1 V ' 3 2 - 3 6 s i c ut.. subiectum cm. (h o m ) C 3 2 s i c ut] s i rni l i ter B " esse om. A l V biecti h a e p r a etiam e dB .! calido] ] 4 33 esse] aliquo A 3 4 calefil calefactivum AB 3 5 est om. A c p o n i t 1 E 35-36 aliquo] de nul l o praedicatur add. V ' 3 6 c onc retum] c ontentum E 3 7 praed.] tale add. A u r r a e d . ] E p r i m o V ' I403E xp] praedictis add. I p r i o r i b u s ] praedictis A J E q u a e ] q u o d B 4 2 qualitas] quantitas B B n 43 substantia] es 3 0 - t add. C , asid. s ed del. V ' 4 3 - 4 1 i n t e l l i g i b i l i s C D V " , i ntel l ec ti v a e l o 3 v e l1 I aeld. 4 4 s i mpl ex ] S o r C 4 5 e t i a m o m • A C V ' p o t e s t p a te re ] p a t e t A C V n aqui d' FI, l quod i alli q u i d ' FI , al i qui d A , q u o d s ui 4 6 eius dem] alic uius passionis D , oi n. B 4 s q u o . autem ] eti am D !! s i c ut] al i qua add. E I K 4 8 i tal et B , al i qua] alia B C V ', propos itio add. B , 47 ] u AM) om. d i n c i . c l y e l '
25
30
35
40
45
DEPROPOSMOMBDS Mo r: W . 5 soquam sit subiectum, nec aliquod praedicatam communius potest vere 1 TI negari universaliter ab illo subiecto, est primo vera, et vocatur 'negativa S A D est talis propositio 'nulla substantia corporea est immediata'. Huiusmodi D E M O N S T R substantia incorporea'. Et ideo, secundum opinionem A r i s t o te l i s A T 1 O N E M haec non est5primo vera 2 nec immediata 'nulla substantia est quantitas', 55quia haec non 1 est vera secundum principia sua. Et si inveniretur quod
diceret talem esse imrnediatam, esset respondendum quod hoc diceret secundum opinionem aliorurn vel gratia exempli.
[CAP. 9. DE PROPRIETATIBUSCONCLUSIONUM QUAE NON possuvr COMPETEREOMNIBUS PRAEMISSIS]
Declaratis quibusdam proprietatibus quae possunt competere ornnibus propositionibus demonstrationis potissimae, vid elicet tam praemissis 5quam conclusioni, dicendum est de proprietatibus communibus conclusionibus quae non possunt competere orrmibus praernissis demonstrationis potissimae. Quarum una est quod ornnis conclusio demonstrationis est dubitabilis, ita quod non est per se nota. Cum enim demonstratio sia syllogismus faciens scire, et nihil facit scire aliquid praescitum, nelocesse est, si apprehendatur illa conclusio sine praemissis, quod illa conclusio possit ignoran i et per consequens de ea possit aliquis dubitare, cum non possit sciri esse falsa. Hoc etiam vult L i n c o l n i e n s i s in diversis locis I Posteriorum, ubi dicit in principio 1: "N o n docemur vel addiscimus aliquid nisi illud quod cum primo concipimus est nobis 15dubium vel apparet falsum”. Dicendum est igitur quod omnis conclusio demonstrationis est dubitabilis propositio, quia quaelibet con51 i l l o] isto B V autem 4add. A ' D E 5 3 s ubs unti a om. A i D E i d e o cm. A l 5 4 nec] v el C V ' 5 7 aEorum] , o Dm vne li l non suam add. mg. B aliquorum I CAP. 9. - Hoc cap. om. I . Hic habent cap. 6 DF Gern. 3 Decl.] Determinatis BD K pr opr .] , commtuaibus v o cadd. a A 4 v i del l scilicet C V ', valer E, omnibus propositionibus add. B 5 - 6 c omt uc orn a] ] s eu condicionibus convenientibus conclusioni E 5 - 6 c onc i .] condicionibus A ' munibus p r propositionibus i 6 praemissis] A' 9 aliquid] aliquod E, om. A 1 2 falsa] et add. A ' e t i a m ] eni m m o A 'E 1 3 diversis om. E l o c i s ] et add. B , i n add. C, oro. A l E u b i l eni m A ', unde DE i n ] sic A 'E , a d om. B D d p ri n c. i p i o ] i n diversis locis E, otro. B 1 4 v el ] nec D, neque E a l i q u i d Qm. A E c o n c . ] accipimus AA CV ", percipimus A ' e s t ] esse A, om. D 1 5 dub.] dubitaturn E a p p . ] esse add. , p Vide r supra, o 8 cap. 7, notam 6. p o s CAP. i t 9. i - 1 Robertus Grossatesta, In Aristot. Anal. Poster., 1, c. 1, t. o E 2ra). a d d .
1 (ed. cit.,
522
P
A
R
S
111-2CAP. 10
clusio demonstrationis est quaestio; quaestio autem est dubitabilis propositio, secundum B o et hi um 2. Quamvis autem ornnis conclusio demonstrationis sit dubitabilis propositio, non tamen oportet quod semper dubitetur quousque per 20 demonstrationem certificetur, quia conclusio demonstrationis duabus viis cognosci potest. Aliqua enim cognosci potest per demonstrationem, guando ex notitia praemissarum devenitur in notitiam conclusionis. Aliqua autem non solum sic cognosci potest, sed cognosci potest per experientiam, al° modo quo A r i s t o teles docet I Metaphysicae et II 5 Posteriorum principia per experientiam cognosci s. Sicut enim potest aliquis per experientiam cognoscere quod omnis talis herba smat, ita potest per experientiam cognoscere quod luna est eclipsabais. Oportet autem scire quod non solum onmis conclusio potest dubitari, sed etiam aliqua principia demonstrationis sunt dubitabilia, quamvis 30 non omnia. Unde omnia quae nonnisi per experientiam cognosci possunt dubitabilia sunt, quantumcumque sint prima, ita quod ex aliis demonstrari non possunt.
[CAP. 1.0. DE MODO SCTENDI PER EXPERIENTIAM ET QuALITER HABETUREXPERIMENTUMI
Quia dictum est' quod aliqua principia et aliquae conclusiones sciri possunt per experientiam, de isto modo deveniendi ad notitiam principii vel conclusionis est breviter disserendum. Unde sciendum est quod sensu apprehendente aliquod sensibile, potest virtus phmtastica idem imaginan, et non solum phantastica sed etiam intellectus potest idem apprehendere, quo apprehenso potest in19 onmis... dem.] conclusio onmis demonstrationis K 2 3 dev eni mr mg. V ' , denotatur et add. mg. ascendere B 2 3 - 2 4 Mi qual et al a B 2 4 autem] e n i m B , conclusio add. D s e d ] etiam add. A l B D 2 6 eni m cnrs. A B 2 8 c ogni ignorare B e s t ec l .] eclipsatur B C V 4 etiam2A l E9 3 1a oun m ti a e m ] 2 CAP. 10. - 4 ex p.] quae add. E d e isto] ideo de A l D d e v . ] per experientiam add. I a d ] i n A A I D ] p r i n c i p i a 5 dita.] dicendum A A ', discutiendum E 6 est om. /V E 7 sed] i mmo C 8 idem] illo modo A, a d d . illud A I D , om. C A ' B E 3 2 p r i m 2] Boethius, In Topica Ciceronis, I (PL 64, 1048s.). 8 Vide locos supra, cap. 4, a notis p r 2 eti 3 citatos. n c i p i CAP. 10. - 1 Supra in fine cap. 4 et in fine cap. 9. a B e x ]
5
DE PEOPOSITIONIBUS RE QUIS M S A D DE MONS TRA TIONE M
5
2
3
tellectus aliquas propositiones contingentes evidenter cognoscere. Sicut ioapprehenso per sensum calore, potest intellectas eundem calorem cognoscere, et scire quod illud est calidum, et quod illo approximato alteri calefacit alud aliud quod non esset calidum nisi sibi primum calidum approximaretur. Et ita intellectus evidenter cognoscit hmc propositionem calidum calefacit'. Ista autem propositione nota e t scita, et scito 15quod guando aliquid convenit uni individuo potest consimile competere alteri individuo eiusdem speciei, accipit istam propositionem universalem 'omnis calor est calefactivus', cum non sit maior ratio quod unus calor sit rnagis calefactivus quam alius. Ista propositio sic nota per experientiam est unum universale, quia est propositio universnlis; quae si 20non possit aliter cognosci quam sic per sensum, erit principium artis et scientiae. Si autem possit cognosci isto modo, et praeter hoc possit cognosci sine sensu per propositiones notas, necessarias, dispositas modo et figura, erit conclusio scientiae et demonstrationis. Est autem sciendum quod quandoque taus propositio habet pro 25subiecto speciem specialissimam, aliquando habet pro subiecto aliquod communius. Illa quae habet pro subiecto speciem specialissimam potest evidenter cognosci per notitiam unius singularis, sicut evidenter scito quod hic calor calefacit, potest evidenter cognosci quod °milis calor est calefactivus. Linde notitia evidens unius taus singularis contingentis 30calor calefacit' sufficit sine aliis singularibus ad habendum notitiam evidentem de universali. Si autem illa tmiversalis habeat pro subiecto aliquid communius specie specialissima, requiritur semper vel frequenter quod aliqua singularis cuiuscumque speciei contentae sub illo cognoscamr, et ita ad cognoscendum talia requiruntur plura singularia. 3s O p o r t e t etiam scire quod, ut frequenter, ad cognoscendum univer9 aliquas prop.] alias conclusiones E c o n t ] evidentes B e v i d e n t e r ] evidentes A A ', om. D I 10 c al ore] c al orem B C 1 1 A l u d _ i l l e est calidus E e t a q u o d ] qui a D , d i o ] is to A , Alud B , ille E, eti am add. E a p p r . ] approxitnante B , approximatus E , approx i matum I a l t e r i ] alii I 12 al i ud] e t add. E , om. B q u o d ] illud add. E n o n ] cognoscit acid. B s i b i om. A ' D E I, p ri m u m ] prius A ' D E , al i ud add. i l l u d add. E 1 2 - 1 3 appr.] ei add. A l D E 1 3 hanc l istatn A 114 nota] vera A : scita] scito A E e t scito A 'DF Crem., om. alii 1 5 uni ] alicui E l16 D , 3 alteri] c o ma lm ( ? ) a i I u 1n i7 calor] calefacit ve! add. Ad ' q ud o d ]. quare A 'C D I I 1 8 sit] est A 'D m a g i s om. AA 1 E 2 0 possit] posset B DE , potrai E ' eri t] est E 2 3 et"I i n add. E • e ri t ] est E d e m . ] deadd. B D monstrabilis K 2 4 quandoque] quandocumque B , guando C D , aliquando E 2 5 spec.] qui a V add. D, et add. E 2 5 - 2 6 aliquando s p e c . mg. C , orn. (hom.) A 2 6 commurdus] quam species 4 specialissima add. B l i l a quae] i l i a. Qu a e autem E 2 7 s i ete] q u i a add. / V D s c i t o ] s c itur 1 29 c o m . ] u t A ' , t u add. D E 3 0 noti ti am ] univ ers alem add. K 3 1 al i qui d] al i quod E 8 l v el ] t u add. A I D 3 3 c ont. i n ° om. A ' B D 3 4 talla] universalia add. I p l u r a l mul ta A ' 32 i35 Oportet... quod] Sciendum etiam 1 1 eti am] autem I t a ] i
524
P
A
R
S
C A P .
11
sale requiruntur multa singularia, quamvis subiectum talis universalis sit species specialissima, quia, ut frequenter, non potest evidenter cognosci aliqua singularis contingens sine multis apprehensionibus singularium. Linde non est facile scire quod haec herba sanavit talem infirmum, nec quod iste syrupus smavit talem infirmum, et sic de multis aliis, quia 40 non facile capimr experimentum, eo quod idem effectus specie potest esse a multis causis distinctis specie.
[CAP. 14. DE PRAESCIENTIACONCLUSIONIS IN DEMONSTRATIONE]
Sicut autem conclusio debet esse dubitabilis, ita debet esse taus quod eius notitia prima evidens possit accipi per propositiones necessarias evidenter notas et dispositas in modo et in figura. Hoc patet, quia demonstratio est syllogismus faciens scire; sed non potest Lacere scire 5 praescitum, ergo conclusio quam debet Lacere sciri non est necessario praescita; et potest sciri virtute demonstrationis, ergo prima eius n o titia potest adquiri per praemissas demonstrationis. Vemmtamen aliquando praescitur conclusio ipsis praemissis, quod dupliciter contingere potest: quandoque enim est praecognita per expe- lo rientiam, qumdoque per alias praemissas. Non enim est inconveniens quod eadem conclusio per diversa principia demonstretur 1 . Et s i q u a e r a t u r a n notitia accepta per experientiam alicuius conclusionis et notitia eiusdem accepta per demonstradonem sint eius-dem speciei; e t similiter, notitia accepta per diversas praemissas sit 15 eiusdem speciei, p o t e s t probabiliter d i c i quod si talis notitia praecise sit notitia conclusionis et nihil aliud, non est inconveniens ponere quod talis notitia sit eiusdem speciei specialissirnae. Nulla enim apparet 37 cognoscil s c iri 3 8 c ota. om. A sanat A1 A ' t a l e rn ] aliquem E n e c ] vel /V D, neque I 4 0 syrupus] chirurgicus E s a n a v i t] sanet A , 0 3 9 h e r b a sanat A l l 3 V s a n a v i t ] 4 s i c ] A. v e r b a e 1 s st a - 2 Sicut] n ami l i tern D c o n t c i . ] quae add. D CAP. 11. Si 4 i n ' om. A B I 5 s c i rel sciri A l D a d 1 B sciri] demonstratio facit scire I s c i ri ] scire E K 6 9 c o n a ] s ine add. E , q u o d ] e t C V ' d debet... . 3 s a n a v i B 10 potest] uno modo add. E q u a n t i . eni m] qui a quandocumque E p ra e c . ] cognita C V ' 1 1 N o n D t ] Ieniml c nec B 1 4 eiusdem om. A I C V m s similiter u a 4 i t a ] si sI : noti i t ti a om. A 1 6 taus] tal i B DI, tales E n o t . ] modo I 1 7 not.] nota B D, sim.] l t p C om. E Dc o n cI i .] conclusio B D 1 8 Nul l a] non I e n i m ] hic add. E i1 s5 i 1 6 o t e t . . . m su pC . e11. c- U i t dicit e Aristoteles, Anal. Poster., I, c. 29 (87b 5-18). ir. C ] o m . V (p h o m . ')e
DEPROPOSMONIEUS REQUISMS AD DEMONSTRATIONEM
5
2
5
necessitas ponendi illas notitias specie diversifican, nisi quia causantur a 20distinctis causis. Sed hoc non obstat, quia non est impossibile effectus eiusdem speciei a causis specie distinctis causan.
[CAP. 12. QUAEPROPOSMOPOTESTESSECONCLUSIODEMONSTRATIONIS ETQUAE NON Ex praedictis patere potest quod non quaelibet propositio in qua praedicatur passio de suo subiecto primo potest esse conclusio demon5strationis 1• Haec enim est taus 'onmis calor est calefactivus', si nihil sit calefactivum nisi calor; et tamen, ex quo non potest evidenter cognosci nisi per experientiam, manifestum est quod demonstrari non potest. Et s i d i c a t u r quod haec potest demonstrari sic 'omne productivum caloris est calefactivum; on-mis calor est productivus caloris; lo igitur omnis calor est calefactivus', ubi per definitionem passionis concluditur passio de subiecto: D i c e n d u m quod haec non est demonstratio sed petitio principii. Unde universaliter guando pro medio accipitur defmitio exprirnens quid notránis tantum, in tali illatione est petitio principti. Cuius ratio 15est, quia apud omnem demonstrantem ante conclusionem debet praecognosci quid nominis tam subiecti quam passionis. Propter quod ante illationem conclusionis aequaliter erit nota passio de subiecto et definitio exprimens quid nominis illius passionis, et ita minor erit aeque ignota et acque nota cum conclusione. Propter quod in tali illatione erit peti2 0 Est igitur sciendum quod aliqua propositio in qua praedicatur passio t 19 neeess.] h i t add. A ' D di v er s . ] distingui AJE, diversas C , diversitatis I, diversari AV' i 20 imposs.] possibile K d i s t . ] diversis I 2 1 speciei] specialissimae add. C o CAP. 12. - Hoc cap. habent post cap. 13 DF GeM. 3 potest] poterit AlBD 4 praed.] ponitur B p primo om. E 8 hace] ilIa E, hoe I, om. A' 1 0 omnis om. E 1 2 haec] hi t A' BD, om. C est add. C IV r sed] 415-161ante.., 5 pesca.] antequam praceognoseatur I 1 5 - 1 6 praec.] cognosei A A ' 1 6 quod ante] i aquarn p autem u d E 1 7 acqu.1 essentialiter BI er i t] erat A, est ' , nota passio] notitia passionis I 1 8 exn ]primens] ex primis E er i t ] est CV' acque] ita A' , ea E i gnota] cuma maiore A 1 9 cura] aunque E II Propter quod] propterea I 2 0 dem.] ut patet add. AID E c ae n t i E CAP. 12. - 1 Cf. Guillelmus de Ockham, Scriptum in I Sent., Prol., qq. 4-5, p ,ubi quaerit utrum ornnis passio sit demonstrabilis de suo subiecto primo a priori t in ormli demonstratione definido sit medium demonstrandi (ed. St. Boi det utrum e navenmre, 1 , 143-77). i m . e ] d e m t o n s t
526
PARS 111-2 CA P . 1 2
de suo subiecto primo est demonstrabilis et aliqua non. Ad cuius evidentiam est notandum quod aliqua passio importat in recto praecise illud idem quod importat subiectum et aliquam formam realiter inhaerentem sibi in obliquo; aliqua autem passio praecise importat in recto illud 25 quod importatur per subiectum et in obliquo aliquam rem non inhaerentem nec essentialem sibi; aliqua autem passio importat in recto illud quod importat subiectum et in obliquo importat partes illius rei et aliquam rem sibi non inhaerentem; aliqua autem passio importat in recto illud quod importat subiectum et negative vel in obliquo importat 30 partes subiecti. Exemplum primi: 'colorabile' respectu subiecti sui primi. Nam 'colorabile' nihil importat nisi illud quod importatur per subiectum et colorem in obliquo; quod patet per definitionem exprimentem quid nominis ipsius, quae est 'aliquid potens habere colorem'. 3 5 Exemplum secundi: ccreativurn'. Nam 'creativum' nihil importat nisi Deum in recto et creaturam in obliquo; quod patet ex defmitione exprimente quid nominis ipsius, quae est ista p o t e n s creare aliquid'. Exemplum tertii: labens tres angulos aequales duobus rectis'. Nam 40 ista passio in recto significat triangulum et in obliquo partes eius et alios angulos qui non sunt partes eius. Exemplum quarti: 'corruptibile' respectu substantiae. Nam 'corruptibile' in recto et affirmative significat illam substantiam quae est corruptibilis, negative autem et in obliquo partes eius; quod patet ex 45 definitione exprimente quid nominis eius, quae est 'aliquid cuius partes possunt non esse' vel 'cuius una pars potest ab alia separai-i'. De prima passione dico universaliter quod nulla tnlis passio potest demonstrari de subiecto suo primo, quia taus passio, si primo ignoretur de 22 dem.] indemonstrabilis C V ', demonstratio I 24 iciem am. A B E II i mp. om. AE re a l i t e r om. A B
2 3
2 5
n o t . ] sciendurn A M I ) il illusi om. A A I D
sibi] sic E, et adj. V ' i aliqua autem] et alia E
i l l udi idem adj. A CE 2 6 imp. per] i mportar V ' o b l i q u o ] i mportar add A 'D E ' al i quam] aliam A r 5 nec essent o m . I V ' , s i bi l nec accidentalem E a l i q u a ] al l a E a l u d ] i dem i d e m adj . D 27 /28 i mportat] i mportatur per B i e t ] eti am adj . E 3 0 illus i] i d e m A l D LI v o l ] e t o m . C E I 4 32 pri mi ] primae A ', ut adj. E c olorabile] adorabile C, calefactibile DE 3 3 c ol or.] calefactibile E i l l udi idem A , om. DE 3 4 c olorem] c al orem C E 3 5 baberel non creatum add. I b a b e r o c ol .] coloran i K c o l . ] c alorem CE 3 6 c reativ am con. i n creabile I, est adj. D II N a m c reat. 1 o nnto_n C V I' 3 7: quod] J nihil] et A , sicut A 'D E 3 9 al i qui d] al i ud B DI 4 1 e t 1 c m . A B C E etl] i n adj . B , efi am adj. V E a l i o s ] &ligues I 4 2 angulos] triangulos A, articulas B II qui] quae 0 1 4 4 non otro. E I eius om. C V ' 4 3 quarti ] u t adj . E ,, subst.1 s ui subiesti I 4 4 i l l am cm. A ' B C ,1 45 et] v ol A IE o r . . . obl .] significar adj. A IB E 4 7 vol] aliquid A ' 4 8 passio om. A l D 4 9 qui a] si adj . E s i p ri m o om. E
DE P ROP OS MONIB US REQUISITIS A D DE MONS TRA TIONE M
5
2
7
50suo subiecto primo, non potest sciri de eo nisi per experientiam tantum. Patet inductive. Idem dico de passione secunda, propter eandem rationern. Sed passio tertio modo dicta et quarto potest demonstrari de subiecto suo primo, quia potest ignoran i de suo subiecto, quamvis sciatur quid significatur per subiectum e t quid etiam significatur per passionem. ssPostea autem cognito quae et quaks naturae sunt suae partes, sine ulteriori experientia de passione potest eadem passio sciri de subiecto, et hoc per defmitionem exprimentem illas partes quae in obliquo vel negative importantur per passionem. Et tales sunt demonstrationes mathematicae, propter quod in eis parva vel nulla requiritur experientia, et demonstraso mr in eis semper vel frequenter per definitionem subiecti tamquam per medium. E t quia i n paucis scientiis habemus demonstrationem proprie a priori nisi i n mathematicis i n quibus communiter passio demonstratur de subiecto suo primo per definitionem subiecti tamquam per medium, ideo frequenter dicit A r i s t o t e l e s i n d i 65stincte quod passio est demonstrabilis de subiecto et quod defmitio est medium2; non quod omnis passio sit demonstrabiks de subiecto suo primo, sed quia orrmis passio est demonstrabilis de aliquo subiecto, et mathematicis semper vel frequenter passio est demonstrabilis de subiecto suo primo. Nec intendit A r i s t o te l e s quod in onmi demonstratione medium sit defmitio, sed intendit quod in omni demonstratione in qua demonstratur passio de subiecto suo primo medium est definitio, in aliis non oportet.
[C AP. 1 3 . D E PROPRDETATIBUS PR IN C IPIOR U M IN GR ED IEN T IU M DBM ONSTRATIONEM [
Post praedicta videndum est de proprietatibus principiorum ingredientium demonstrationem, quae non possunt esse conclusiones. Tala 51 Idem di co] quod di co A' , E t idem dicendum est D , E t eodem modo dicendum est E 51-52 propter... rat. cm. E 5 3 subiecto] primo adj. A' EI 5 4 etiam orn. A A 1 cuitismodi A, cuius E qual i s ] quales BE n a t . cm. E s uae] duae C 5 6 eadem passio] eodem I modo 5 A 5 5 7 q v eun eat At' D i 5 8 m a t h e m l manifestae A V ', metaphysicat B 5 9 - 6 0 dem.] demonstratio B, demonstrantur E i n ] de AC EV' 6 1 dern.] rb•finitionea C D EV 4 mg. adj. 6 2A 6 p3 r primo] o p rproprio i e ] BE, tamquam e adj. t D subiectá cm. A' BD 6 4 - 6 5 i d . ] i n clistinctione I, en:. E 6 5 passio] conclusio A, cm. C dem .] indemonstrabilis I de] suo adj. K 6 6 dom.] inckmonstrabilis I 6 7 primo] proprio E qui a] quod DE. cc] etiam B 6 8 math.] ut add. D E veli l l ut adj. A' D 6 9 Aristot. cm. ABCV" 7 1 primo] quod adj. D 7 2 aliis] amena adj. CAP. 13. - 3 praed. vid.] haec dicendum A'
4
conc1.1 communes I
Aristot., Anal. Poseer., I, c. 7 (75a 39 - 75b 2); H, c. 17 (99a 3-4, 21-22).
528
P
A
R
S
111-2 CA P . 1 3
enim principia oportet esse prima, sic scilicet quod per priora demon- 5 strari non possunt1• Unde non ideo dicuntur principia esse prima quia nulla sit propositio quocumque modo prior eis. Hoc enirn non est verum. Nam, secundum A r i s t o te l e m, aliqua est propositio negativa prima, et tamen otnni negativa est aliqua affirmativa prior 2 . P etamen quam r affirmativam demonstrari non potest, cum non sit pro- 10 cessus i n infinitum i n demonstrationibus, e t propositio negativa sine praemissa negativa demonstrari non potest. Ista enim propositio affirmativa 'omne calidum est calefactivum' sive cormie habens calorem est calefactivum' habet aliquam propositionem priorem ea, istam scilicet 'onmis calor est calefactivus'; quia tamen ista demonstrari non potest, 15 ideo prima dici potest. Item, omni propositione de terminis specialibus priores sunt communes animi conceptiones de terminis communibus; sicut ornni tali propositione 'omne calidum est calefactivum' prior est ista 'quidlibet est vel non est', e t tamen per istam propositionem demonstrari non 20 potest. Est igitur aliqua propositio prima, quia est indemonstrabilis, et tamen aliquo modo alia prior illa. Oportet autem scire quod quamvis principia demonstrationis sint prima, sic quod non sunt demonstrabilia, tamen aliqua propositio non necessaria, quae non est principium alicuius demonstrationis, potest esse 25 prima. Unde sicut ordo est inter propositiones necessarias, quod aliqua est prima et aliqua est posterior, ita ordo est inter propositiones contingentes, quod aliqua est prima et aliqua est posterior. Sicut ista Sortes 5 pri ora] p ro b i ri nec add. DE
6
non Qm. DE
mg. C, s. lin. V ' e t ] sed C a l i q u a ] alia B I, om. A A ' missa] taus sive C 1 1 negat.] fila A s i ne] sive E
8 propos .] necessaria add. A E
9
pri ma
11 es] ideo B C, om. I 1 1 - 1 2 negar... prae12 negat. om. A e n i m ] autem A ' 1 2 - 1 3 af-
fi rm. om. A 'I 1 3 - 1 4 sive... calef. orn. (horn.) A 14 aliquam] aliarn A 'E I , aliam add. seu rep. I 1 orem] pos teriorem B e a om. A A " 1 5 quia] et B 1 6 dici potest] di c i tur E 1 7 Itera] S i pri 13 railiter A 'E , etiam add. (ultra) E 1 7 - 1 8 communes] om ni um A , om. A I E 1 8 c omm.] consimilibus B 1 9 quidlibet D, quaelibet res A , quodlibet A J CE K V 4 A 'B , es t add. A l I , qui a... ind. om. E e t ] v e l B 2 2 sha] aliqua a l a A ', aliqua I 11 p ri o r] est ,add. q A u Ci E l i b 2e t3 Op B o rt e,t . . . s c i rel q Sc u o es d t A ,r a u te m ] ta m e n B i endum 2 4 al i qua] al l a B I 2 1 25 dem.] non add. A ' 2 6 aliqua] una B 2 7 pri ma] p ri o r C V ', v el p ri o r add. E a l i q u a l l alla q u i a ] A q B E e s tu' om. A MaE 2 8e es t'] pri or vel add. E a l i q u a t ] alia A E e s t ' om. BEI
1 Cf . Aristot., Anal. Poster., I , c. 2 : " S i ig itu r est scire u t posuimus, necesse est et demonstrativam scientiam ex verisque esse et primis et immediatis et notioribus et prioribus et causis conclusionis" (71b 19-22); translatio Iacobi (Arista.teles Latinus, IV, 1-4, p. 7, un. 16-18). A r i s t o t . , Anal. Poster., I, c. 25 (8613 27-39).
DE PROPOSITIONIBUS REQUISITIS A D DE MONS TRA TIONE M
5
2
9
est' prior est ista Sortes est homo', quia sequimr, tamquam a priori, 30'Sortes est; Sortes non est non-homo; igitur Sortes est homo'. Et ita est de Aliis.
{ C A P . 1 4 . Q U A E P R OP OS I TI ON E S D I C L I N T U R ESSE I M M E D I A T A E
ETDE MODIS PRIortrrAnsi Ex hoc autem quod principia debent esse prima, sequitur quod debent esse immediata et indemonstrabilia. Propositio autem mimesdiata est illa qua non est altera prior per quam possit demonstrari 1. Oportet autem scire quod quamvis onmia principia quae sunt prima, sunt immediata et e converso, ita quod isti termini 'principia prima', 'principia immediata' sunt convertibiles, tamen isti termini diversas possunt habere definitiones exprimentes quid nominis, propter io quod non sunt termini synonymi, et ideo sine nugatione possunt poni a parte eiusdem extremi. Et quia omne primum est prius alio, ex hoc quod principia sunt prima, sequitur quod sunt priora conclusione. Est autem advertendum quod aliter accipitur prioritas in rebus extra animam quae non sunt signa et in terminis incomplexis et in proposi15t.101111)11S. Nam inter res dicitur una prior alia: vel quia praecedit eam tempore, vel quia potest esse sine ea et non e converso, vel quia est perfectior ea. Inter temimos autem incomplexos dicitur unus prior alio quia est communior eo, vel quia respecm esse exsistere ab uno ad alium est bona consequentia et non e converso. 20 I n t e r propositiones autem una dicimr prior alla: vel quia una est magri explicativa eiusdem rei vel plurium rerum quam alla, vel quia una est ex terminis communioribus quam alla, vel quia una consequentia 29 pri or.., h o m o ] h o m o , is ta p ri o r, scilicet isla Sorc es e s t' p r i o r i s l a 'S ortes es t h o m o ' C 30 Sortes'.., hom ol l Sortes (non add. sed del.) est, Sortes (non add. sed del.) est (non add. sed del.) homo; i gi tur Sortes est (h o m o add. sed del.) y ' , e s t '] el add. E , Sortes add. I K , S o rt e s 1 I S ortes s om. i t a ] sic C 3 1 est om. A GI d e ] i n A , multis add. A ' om. 1 e t A ' C D , • n o n ' CAP. 14. - 3 debent] di c tmtur A B DE 4 clebent] clicuntur A DE ,1 autem] eni m DE I tera] alia I
7
sunt] s i nt B D I
sunt] sint A D ! ,, principia om. A I I 1 0
8
nugati one] negatione E , mutati one I
12 pri ma] pri ora add. I s e q u i t u r quod om. D I
1 3
5
al -
pri ma] et add. AlE1 p ri n c i p i a om. M I DE ' 1 1
autem] etiarn I
p ri m u m ] principitma A , pri us D 1 4
terminis] talibus A ' • i n -
compl.] incompositis (etiam infra) I 1 5 alci] altera A ' 1 6 et non] v el B 1 7 ea] i l l a A C V 4 18 exsist.] exsistentiae E a l i u m ] aliud A D 2 0 alia] altera A ' 2 1 rerum] illarum add. B
CAP. 14. — ' Cf. Aristot., Anal. Pasten, I, c. 2 (72a 7-8).
oacHAm, SUMMA LOGIC.AE
3
4
530
PARS 11.1-2 CA P . 1 5
naturali infert aliam et non e converso. Sicut ista 'onmis triangulus habet tres' etc. est prior ista 'onmis isosceles habet tres angulos', tum quia prima habet terminum communiorem, tu m quia prima consequentia natural infert secundam et non e converso. Similiter ista 'omnis res composita ex materia et forma est corruptibilis' est prior ista 'omne corpus est conuptibile', quia prima explicat aliquas res quas secunda non explicat et non e converso, sicut definitio explicat plures res quam definitum. 1sta autem prioritas non habet locum in propositionibus illis 30 quarum una accipit defmitum et alia defirátionem exprimentem quid norninis tantum; et hoc, quia significatum vocabuli non potest sciri sine definitione exprimente quid nominis, si habet quid nominis. Potest autem sciri significatam vocabuli sine defmitione exprimente quid rei, quamvis habeat definitionem exprirnentem quid rei, et ideo illa prioritas 35 in propositionibus quamm una accipit definitum et alla definitionem exprimentem quid rei habet locum. Propter quod arguendo a definitione exprirnente quid nominis ad definitum est petitio principii, non autem arguendo a defmitione exprimente quid rei ad definitum.
[CAP.15.QUOMODOPRINCIPIADICUNTURESSECAUSAECONCLUSIONIS Non solum autem principia sunt priora conclusionibus, sed etiam sunt causae conclusionum. Quod multipliciter intelligi potest. U n o modo quod notitia principiorum efficiat notitiam conclusionis; quod vemm est de quibuscumque principiis respectu conclusionis in habente 5 demonstrationem facientem scire, quia semper notitia principiorum in tali Lacia notitiam conclusionum. Alio modo potest intelligi quod ideo principia dicuntur causae conclusionis quia principia exprirnunt causam propter quam sic est a parte rei sicut denotatur per conclusionem. Verbi gratia istae propositiones 'guando terra interponitur inter lunam e t 23 Sicut] similiter D 2 4 angulos] etc. A' DEI, etc. add. B 2 8 explicat] implicat CV' llaliquas otn. E l res] contrarias add. C 3 0 in... illis om. D 3 1 quarum] quia D 11 ala] accipit : , expri explicantem B 3 3 si] sed BO ì habet] habeat IK 3 4 sciril haberi E I, sine] absque A' 35-37 fl ia... quod cm. A' D 3 5 prioritas] proprietas A 3 7 rei] non add. E 3 9 arguendo Qm. A 1 CAP. 15. - 3 intelligil videri B 4 princ.] principii AtID 5 de... princ.] de notitia quorumcumque E principiorurn Al E li in hab.] habitae per C I hab.] habentibus AA' , habentern B 6 clem.] denomiinationem l B 11 quia] quod C V' li princ.] vel praemissarum E, intelligi add. I 6 - 7 i n tali] nihil B a A.l i o] Quarto A l I, quod ideo] quomoti o B 9 sic] esse I ,, a ] ex I 9 - 1 0 Verbi gratia] nec i gi tur I 7 .10. interp.] diametraliter add. E e x p
DE PROPOSITIONIBUS RE QUIS M S A D DEMONSTRAT1ONEM
5
3
1
solem, luna eclipsatur', 'guando luna est in tali situ, tunc terra interponitur inter lunam et solera' exprimunt causam quare luna eclipsatur, et ideo istae praemissae dicuntur causae conclusionis aus. Aliter potest dici principium causa conclusionis, quia consequentia naturali infert conclusionem et non e converso. Aliter possunt dici causae conclusionum, quia conclusio componitur praecise ex terminis positis in principás, non sic autem principia praecise componuntur ex terminis positis in conclusione. Propter quod dicit quandoque A r i s t o q u o d praemissae sunt causae materiales conclusionis et non e converso. Oportet autem scire quod quamvis principia sint causae conclusionis primo modo intelligendo, tamen potest contingere e converso, quod conclusio sit causa principi.i, quia potest contingere quod aliquis ex notitia conclusionis deveniat in notitiam principii, sicut i n f e r i u s 25ostendetur 2 .
[C AP. 1 6 . D E L U I S Q U A E C OM M U N IT ER C ON VEN IU N T OM N IBU S PRARMISSIS D EM ON ST R AT ION IS]
Commune autem orrmibus praemissis cuiuscumque demonstrationis, sive illae praernissae sint principia tantum sive etiam sint conclusiones, est 5quod praemissae sunt notiores conclusione 1• Quod patet ex definitione demonstrationis: quia ex quo orrmis demonstratio est syllogismus faciens scire, et nihil ignotius potest facere scire notius, nec aeque ignotum 11 tal i situl capite draconis et sol i n cauda v el e converso A ' 11 ter r al diametraliter add. E 12 quarel propter quam D 1 3 dicuntur] esse add. AlCD ,, causad] respectu add. B i l l i us om. A' BC 14 princ. causa] quod praemissae sunt causad E 1 4 - 1 6 corsa. ...qui a onz. ( I I " ) E 1 5 nat.] principitma add. A' 1 6 Aliterl aliquae I " possunt] praenaissae add. D, add. mg. A d i t a ] principium add. D, praemissae add. I c onc i .] consequentia I 1 7 i n] conclusione add. D II princ.] praemissis E, illis add. A' 1 9 quandoquel aliquando A' E 1 9 - 2 0 causad mat.] causa materialis E 2 0 conv.] Aliter... converso (ut Un. 14-15) add. E 2 1 Oportet... scirel Sciendum tim en A' , Aliter etiam I sint] sunt A 1 CAP. 16. - 3 Communel est «Id. BEI 4 sint om. Al I , est om. C EIV 1quo 3 1enim 4 o 6m n i s q] quaelibet u i a D, . om. - AA' !q 7u necl o nam ] A', vel B, ¡seque DI e
x
1Aristot., Physica, 11, c. 3, t. 31 (195a 18-19); super quo textu dicit Averroes: "Propositiones autem assirMlantur materiae, quia sunt in potentia conclusio, et conclusio est quasi forma" (ed. Iuntina, IV, 29r). 2 Infra, cap. 41. CAP. 16. - 1 Cf. Aristot., Anal. Poster., I, c. 2 (71b 19 - 72b 4).
532
P
A
R
S
111-2 CAP. 17
facit scire acque ignotum, necesse est quod praemissae sint notiores conclusione. Non solum autem praernissae sunt notiores conclusione, sed etiam quaelibet praemissarum potest tempore cognosci ante conclusionern. Potest enim ista maior 'omnis triangulus habet tres' etc. cognosci hac conclusione ignota 'iste triangulus habet tres mgulos', propter ignorantiam istius minoris 'iste triangulus est triangulus'. Similiter potest ista sciri 'iste triangulus est triangulus' hac ignota 'iste triangulus habet tres angulos' etc., si ignoretur ista maior 'omnis triangulus habet tres' etc. Sed si nota ista maiore comnis triangulus habet tres' etc. sumatur sub ista minor 'iste triangulus est triangulus', sirnul cognoscemr ista conclusio 'i s te cognoscitur conclusioni, sed scita maiore et sumpta minore simul cot gnoscitur conclusio. Propter quod ante demonstrationem conclusio r scitur in universali et ignoratur in particulari, hoc est ante demonstrai tionem scitur una universalis sub qua continetur conclusio et ignoratur a conclusio, ita quod non est nota cognitione propria sibi, sed est nota una n cognitione cornmuni sibi et omnibus aliis conclusionibus sibi g talis notitia generalis sufficit ad hoc quod investigans sciat illud esse Et u quod quaerit, si occurrat ej. l u s [C AP. 1 7 . D E D U PLIC I DEIVIONSTRATIONE: A PR IOR I E T A POSTER IOR I] h a Postquam tractatum est breviter de terminis et propositionibus ad b demonstrationem pertinentibus, restat dicere de demonstratione. Est e autem primo sciendum quod cum dictum sit i n p r i n c i p i o ' quod tdemonstratio est syllogismus faciens scire, accipiendo gscire' pro notitia t evidenti et certa, ubi necessarium sequitur ex propositionibus necessariis, r non add. I i g n o t u m ] notum C E I V ' 9 conci, om. C V ' 1 1 potest] prius add. B • etempore8 scire] om. C V ' 1 3 iste] autem add. B a n g . ] etc. A 'B , et hoc add. B 1 5 i gnota] ignorata s16 etc .' om. A I V " t r e s ] angulos add. A ' 1 7 S ed] et D S e d . . , etc. mg. V ', otra. (hom.) n o t a . . . 'rnaiore] sit (est I) nota ista mai or DI e t c . ] e t add. / V D 1 8 est t ri . ] habet tres etc . D , etc . add. I cogn.] cognosceretur D, tempore add. mg. B 1 9 tres ] angulos add. C E V I e t c . ] iste triangulus haber etres add. 1, om. A 1 A E , sub add. A ' 2 6 talis om. / V D tscita 13 4 diccf r e qCAP. u .17. . .- 2-3 Postquarn... pere.] Post praedicta nunc A ' 3 - 4 Est autern] et est A i DE tuna._ quod] sicut prius dictuna est A ', om. E 6 ubi ] v eri A IB I, sive E, ex add. I nec eas .] necessarii . .AIBI, s e quae m add. p E II s equi tur om. A ' B D I e r l E s e m tp eCAP.r 17. - 1 In principio scilicet huius tractatus, supra cap. 1. ive tl
10
15
20
25
5
DE DE MONS TRA TIONE
5
3
3
et taus syllogismus sit multiplex, necesse est quod multiplex sit demonstratio. Propter quod oportet scire quod quaedam est demonstratio cuius praemissae sunt simpliciter priores conclusione, et illa vocatur demonio stratio a priori sive propter quid. Quaedam est demonstratio cuius praemissae non sunt simpliciter priores conclusione, simt tamen notiores sic syllogizanti, per quas devenit sic syllogizans in notitiam conclusionis, et taus demonstratio vocatur demonstratio quia sive a posteriori 2 gratia • V esiraliquis b i nesciens lunam nunc eclipsan, sciens tamen cursus et 15motus planetamm, consideret istas praemissas 'guando luna est in tali situ etc., mnc luna eclipsatur; luna est nimc in tali sim', et ex istis propositionibus deveniat in notitiam istius conclusionis 'luna nunc eclipsamr', talis habet demonstrationem a priori et propter quid, quia praemissae exprimunt causam propter quam sic est a parte rei sicut 20catur esse per conclusionem. Si autem alius, e converso, videns lunam eclipsan i et nesciens terram interponi, sic arguat 'guando luna eclipsatur terra interponitur inter limarn et solem; luna nunc eclipsatur; ergo nunc terra interponitur', taus facit demonstrationem a posteriori; e t scit quod terra interponitur, tamen nescit quare interponitur, et ita scit quia 25ita est, sed nescit propter quid ita est; quia tamen per propositiones sibi notas adquirit cognitionem sibi ignoti necessarii, ideo habet demonstrationem. Est tamen advertendum quod praedicti syllogisrni tantum adducti sunt gratia exempli, non quod ita sit, sed ut sentiant qui addiscunt. 30 E x praedictis sequitur quod possibile est duos formare eundem syllogismum et tamen unus demonstrabit et alius non demonstrabit; sicut unus ex praemissis adquirit notitiam conclusionis et alius ex eisdem praemissis non adquirit notitiam conclusionis; propter quod idem syllo9 fi l a] talis demonstratio E 13 qui a sive om. K
1 4
1 0
Quaedam] Al i a E, autem add. A '
cursus] concursus E
nunc add. E , not.] cognitionem A
1 8
1 6
haba] noti ti am sive add. E
per guau' I 1 9 - 2 0 s i gni f] cognoscitur D
2
1 1
tamen] priores add. I
etc. om. A 'E l e a ] sed add. A 'D E 0
1 9
1 7
dev .]
propter quam] quare A ',
autem]sit add. A E I a l i a s ] aliquis A 'D , om. B
21 i nterponi ] interpositam A C [ V ', et add. AJE, esse add. I a r g u a t ] arguendo D, cognoscit I i guando] quandocumque B 2 2 - 2 3 nunc... i nterp.] etc. D E 2 3 terra om. C i n t e rp . ] i nter lunare et solem add. A s c i t ] s c itur E
2 4
i nterp.] et add. B E t a m e n ] et add. A ' q u a r e ] terra add. C D V ' :' qui a]
quod A B E 2 5 i ta' om. A I D I s e d ] et A 'C D , quod V ' p ro p t e r qui d] causare propter qua,m E :! i t a 2 cm. A ' D I p e r ] propter B p ro p o s . ] rationes D 2 6 c ogn.] noti ti am A 'B E , conclusionem C , s ibi om. E i g n . ] et add. A ' 2 8 Es t] et A t a m e n ] autern C V ' a d v . ] sciendum E 2 9 quod] u t CI qui] qui d y ' addi s c .] addiscit C 3 0 praed.] etiam add. D I s equ.] patet C 3 0 - 3 1 ellryb-m sy11.1 unum syllogismum eundem D 3 1 d e m . 2 o s o A. DEA, adqui ' B ratI V ' p r o p t e r ] per I i d e m ] unos A C I V " adquiret 3 2 a d q u i I, c. 13 (78a 22 - 79a á d2 Cf. q Aristot., u i Anal. r e Poster., t A E V ' 3 3 a d q u . ]
16).
PARS111-2 CAP. 18
534
gismus est uni demonstratio et alteri non est demonstratio, sicut praemissae in uno faciunt notitiam conclusionis et non in alio. Et ideo 'scire' 35 non ponimr in definitione demonstrationis tantum sicut importans causam finalem demonstrationis, sed in defirátione demonstrationis ponitur tamquam pars definitionis, exprimens illud quod significatur per demonstrationem in obliquo. Unde hoc nomen 'demonstratio' significat non tantum syllogismum talem, sed etiam significat in obliquo ipsam 40 scientiam conclusionis natam causad a notitia principiorum. Et quia ita est, ista definido 'syllogismus faciens scire' potest esse medium notificandi ceteras definitiones de demonstratione, quae quidem definitiones significant aliquid quod nec in recto nec in obliquo significat hoc nomen cdemonstratio'. Sicut si haec orado 'potens scindere dura' sit definido 45 exprimens quid nominis serrae, ista orado potest esse medium notificandi quod serra debet esseacuta et ferrea, et sic de aliis. Et sic loquuntur m u l t i a guando dicunt quod definido sumpta a causa fi medium defmitionem sumptam a causa materiali sive a n a l i edemonstrandi s t partibus de definito. Et hoc non est verum, nisi guando definido sumpta 50 acausa finali est definido exprimens quid nominis. Tunc tamen taus processus non erit proprie demonstratio, sed erit notificado quaedam.
[ C A P . 1 8 . D E OB I E C TI ON I B U S C O N T R A I A M D I C T A ]
Sed istis repugnare videtur quod dictum est pri us 1, quod scilicet definido exprimens quid nominis non potest esse medium demonstrandi, eo quod in tali illatione est petitio principii. Non videtur etiam veritatem habere quod demonstratio significat 34 al ttri l al i C ' est dom. om. M E
3 5
et om. A 'D
3 6
tanturn om. A B I 3 6 - 3 7 tanturn...
poni tur om. (hom.) D 3 7 poni tur om. C V ' 3 8 defi l demonstrationis I, Qm. A ' ! i l l ud] i dem A ', id C D 4 0 s i gn.... obl i quo om. E 4 0 - 4 1 s i gni f.... scientiam] ipsam scientiam i n obliquo, et hoc scientiam D
4 1
monstratiotais A
m u n a ] sciri et add. A l D : a] ex A ' 4 5
ista aefi nitio add. mg. A
orado] conclusio C V ' 4 7
4 6
4 2
est] i deo add. A '
4 3
de dom.] de-
ista orado] i ta quod A , ideo ista", ista autem I,
acuta] dura K e t ' om. C I V ' f e rre a om. C 4 9 - 5 0 sive a part• Qm. E
50 Et hoc] quod A 'B , quia hoc DI n i s i mg. C, om. E V " ti men] eni m A K , Qm. I
5 1
CAP. 18. - 4 illatione] demonstratione el add. non B
5
nom.] tantum add. A ' T u n c ] sed & B E eti am] eni m A , om. C
8 Ex. gr. Robertus Grossatesta, In Aristot. Anal. Pasten, I, c. 2, t. 9 (ed. cit., f. 3va); n o ma s Aquinas, Expositio Anal. Poster. Aristot., I , c. 8, lectio 16, n. 5 (ed. cit., I, 201s.). CAP 18. - 1 Supra, cap. 14, km 37-39.
5
DE DE MONS TRA TIONE
5
3
5
scientiam natam adquiri per praemissas demonstrationis; quia si sic esset, demonstratio non esset per se inferius ad syllogismum. Numquam enim significatur aliquid per inferius, nec in recto nec in obliquo, nisi idem eodem modo significetur per superius per se. In hoc enim distinlo guitur per se inferius ab inferiori per accidens. Cum igitur syllogismus nec in recto nec in obliquo significet scientiam, nec demonstratio significabit scientiam; et per consequens ista orado 'syllogismus faciens scire' non erit definido exprimens quid nominis demonstrationis. Sed istis non obstantibus dicendum est, sicut p r i u s 2, quod haec 15orado est medium nodficandi alias defmitiones de demonstratione, et quod haec est orado exprimens quid norninis demonstrationis. Unde sciendum est quod quamvis haec orado 'syllogismus faciens scire' non possit esse medium demonstrandi a l i m definitionem de hoc nomine 'demonstrado', pro eo quod significatum vocabuli est praesupponen2 0 conclusio, tamen ista orado est medium notificandi quod illud, quod d est demonstrado, est tale quale denotatur esse per defmitionem aliam, et u est medium demonstrmdi illam aliam definitionem de nomine quod m praecise significai illos syllogismos qui sunt demonstrationes, non cond25notando scientiam. E t quia tale nomen non habemus, sed frequenter e utimur hoc nomine 'demonstratio' ac si praecise significaret syllogismos m filos qui sunt demonstrationes, non connotando aliquid aliud, ideo dicit o L i n c o l n i e n s i s 2 quod definido materialis demonstrationis demonn stratur de demonstratione per definitionem sumptam a causa fi n s0quam 3 a l i tper a medium. m t Pro secunda autem obiectione 4 dico quod nisi hoc nomen 'demonr statio' aequivoce accipiatur, u t aliquando sit nomen connotativum et a aliquando non sit nomen connotativum sed praecise nomen absolutum, t 8 nec l ] neque I , Qm. E n e c ' ] neque (etiam infra) I 9 i dem] i l l ud add. DE , om. A A ' i, per' i om. I s u p e ri u s ] suum B , inferius K , Qm. I p e r ' se mg. V ' , i n i nferi us add. mg. B , i nferi us add. I, o Qm. A ' D 9 - 1 0 dist.] di ffert / V D, di fferunt E 1 2 ista orati o] ista onmis 1 3 def.] den monstrationis add. D 1 5 alias] aliquas B 1 7 est om. A 'B h a c e ] ista A 1 9 pro Qm. A 'E 19-20 est... d e s . ] praesuppositio demonstrata I 2 3 d e s .] notifi candi A 2 5 E t] Sed A ', om. I i 26 ac si] quasi A 2 7 qui ] quae C 3 1 P ro... obi .] P ropter... sectmdam obiectionem E , a u te m e Qm. A A ' n i s i om. CE 3 2 accip.] accipitur CE I u t ] nam E a l i q u . ] accipitur u t add. E 3 3 aliqu. t om. E c o n n o t . Qm. DE I , s it... sed Qm. E n o m e n om. E a b s . ] et sic add. E i Supra, cap. 17, un. 50-52. 8 Robertus Grossatesta, In Arista. Anal. Poster., t I, c. 2, t. 9: "Dico quod in hac probatione probatur definido materialis de suo a definito per definitionem formalem suprapositam, illa autem sumitur a causa fi u nali" (ed. cit., f. 3va). 4 Supra, un.5 . n a
536
PARS I11-2 CAP. 19
demonstratio non est per se inferius ad syllogismum. Et hoc quia significat aliquid in obliquo quod nec in recto nec in obliquo significatur per syllogismum; sed non est inconveniens hoc nomen aequivoce accipi, cum fere omnia nomina in diversis locis aequivoce accipiantur. Dico ergo quod haec est defmitio exprimens quid nominis demonstrationis 'syllogismus faciens scire'. Propter quod, quamvis aliquis arguat ex praemissis ad conclusionem, non oportet quod demonstret, quia non adquirit scientiam conclusionis per praemissas. Et si unus ex eisdem praemissis evidenter notis adquirat scientiam conclusionis et alius tantum apprehendat praemissas et conclusionem sed per praemissas non devenit in nodtiam conclusionis, unus demonstrat et alius non demonstrat. Et ita ideM syllogismus est uni demonstratio et alli non est demonstratio.
[CAP. 19. QUOMODODEMONSTRATIOPROPTERQUID ETDEMONSTRATIO QUIADIFFERUNT IN GENERALI Ostenso quod aliqua est demonstratio quia et alla propter quid, videndum est quomodo istae demonstrationes diffemnt i n generali, et quomodo differunt scientia propter quid et scientia quia Pro quo sciendum est quod illa vocatur demonstratio propter quid quae est ex propositionibus necessariis prioribus, qua habita cessat omnis dubitatio et omnis quaestio circa conclusionem. Sicut si sciatur quod luna eclipsatur per hoc quod scitur quod terra interponitur inter solem et lunam cessat ornnis quaestio de ista conclusione 'luna eclipsatur': nec enim quaeritur utrum luna eclipsetur nec quare luna eclipsada.. Forte tamen non oportet quod cesset quaestio circa quarnlibet praemissarum. Demonstratio autem quia est illa demonstratio quae non est ex prioribus vel qua habita non cessat onmis quaestio circa conclusionem. 35 nec] non A C E V 4 quia] guando E , dum add. s. fi n. A 4 1 adqui ri t] accipit A ', accipitur I 4 4 conci.] et sic add. E , n eorn. q Au'Eel 4 5 ita] una (I) et add. B i alii] alteri A B DE 4 5 - 4 6 est dem.] sicut superius 44-45 dom. I demonstratum est B 3 6 CAP. 19. -m 3 aliqua] alla E a l l a ] aliqua D i qui d] IMIIC add. A B 4 - 5 et... qui a onz. A I D n o 5 scientia... demonstratio... demonstratio A 6 Pro quo] pro quibus BI, per quae C, propter e nscientia] ] quae 1,r d e r n 4 add. AoA n s t r 8 a t i o 1 d u B D CAP. 19. 1 Cf. Aristot., Anal. Pasten, I, c. 13 (78a 22 7 9 a 16). b 1 i t4 a 3 t i0 o e p r a d e . e m i m t2 s s i o s ] o p r rm
35
40
45
DE DE MONS TRA TIONE 15
20
5
3
7
Exemplum primi est, si demonstretur quod terra interponitur inter solem et lunam per hoc quod luna eclipsatur: praemissae non sunt priores conclusione sed posteriores. Exemplum secundi est, sí arguatur sic 'nudlum non-animal respirat; planta est non-animal; igitur planta non respirae. Iste syllogismus ex prioribus est, adhuc tamen contingit quaerere quare planta non respirat. Et propter hoc iste syllogismus non est demonstratio propter quid sed quia; et hoc quia per talem syllogismum sufficienter scitur quod planta non respirat, sed non sufficienter scitur quare non respirat.
[CAP. 20. QUOTMODISDIFFERTDEMONSTRATIO QUIAADEMONSTRATIONEPROPTERQUID ¡sta demonstrado quia sive scientia quia, secundum A ri s to t e1e m, duobus modis specialiter differt a demonstratione propter quid: 5uno modo in eadem scientia 1, alio modo in diversis sciendis. Pro quo est primo sciendum quod hoc nomen cscientia' dupliciter ad praesens accipitur. Uno modo significat collecdonem multorum habituum, p ri n ci p i o = scilicet et conclusionum, ordinem determinatum habentiurn. Et sic accipit P h i l o s o p h u s hic scientiam. Aliter lo accipitur pro aliquo uno habitu et non pro aliqua collectione plurium habituum. Et sic loquitur P h i l o s o p h u s in diversis locis de scientia 2 . Accipiendo igitur scientiam primo modo: uno modo differt demonstrado quia a demonstratione propter quid in eadem scientia sive scientia quia a scientia propter quid. Et hoc dupliciter, secundum quod 15tactum est in praecedenti capitulo: uno modo, quia demonstratio quia, licet sit per prius, non tamen per causam immediatam; hoc est, non est per medium convertibile. Aliquando autem demonstratio quia est per 15 est] quia E, orn. A' (syllogismis I) add. D I
2 3
respirat] et sic est de aliis add. B, et sic est de multis aliis exernplis
CAP. 20. - 3 Istal Sed prom. A' 4 specialiter om. A' D i quid] Bona distinctio quain etiam ponit in scripto Physicorum add. mg. (olio manu) V 4 determ.] 8-9 6 determinantem P r o ] E 1 0 accipitur] hic scientia add. I II plurium] talium D 1 3 quid] p add. et r CV' o IIpsive] t sicut e rE 1 3 - 1 4 sive... quid om. D 1 4 dup1.1 vel add. A' 1 5 tacturn] tractatum E C IV fi 4 om. q IBI u1 7 oautem] ]tamen A'D, otn. A p r a r i m o e ]C 20. B c . CAP. V s4 Ethieca1Nicom., VI, c. 3 (1139b 14-36). • q , u A r iu s t e q n o d tE i o t . , I A n
538
PARS 111-2 CA P . 2 0
posterius, ita quod in praemissis non accipitur aliquid importans causam quare sic est sicut denotatur per conclusionem sed rnagis e converso. Verbi gratia, causa quare planetae non scintillant, est quia sunt prope. Tunc si arguatur sic 'planetae sunt prope, ergo non scintillmt', est demonstratio propter quid; si arguatur e converso, erit demonstratio quia. Et ita, universaliter, guando propositio prior scitur evidenter per hoc quod praetrássae posteriores sciuntur evidenter, est demonstratio quia; immo etiam sufficit quod una praemissarum sit posterior conclusione. Sirniliter, guando demonstratur effectus non per causam immediatatn sed remotam, mnc est demonstratio quia. Sed sciendum est quod taus demonstratio semper est negativa et in secunda figura, ita quod affirmative non contingit sic demonstrare. Et vocatur hic causa remota non aliqua res quae est causa causae vel causa plurium, sed vocatur hic causa negatio alicuius ex qua sequitur negatio alterius et non e converso. Sicut sequitur l o c non est animal, ergo hoc non respirat', sed e converso non sequitur. Et tale medium non potest esse medium nisi in secunda figura. Et eodem modo, sicut potest negative syllogizari per talem causam non convertibilem cum effectu, ita potest syllogizari negative in secunda figura per effectum non convertibilem; et utraque erit demonstratio quia, non propter quid. Oportet etiam scire quod sicut in eadem scientia unus demonstrat effectum per causam et habet demonstrationem propter quid et alius e converso demonstrat eandem causam per eundem effectum e t habet demonstrationem quia, ita idem potest primo demonstrare idem per effectum et postea per causam, eo quod non est inconveniens quod idem sit effectus unius et causa alterius. Tamen pro modo loquendi oportet scire quod nullus demonstrat causam per effectum vel e converso, quasi causa extra vel effectus intret demonstrationem, cum demonstratio non componatur nisi ex conceptibus seu intentionibus animae vel ex vocibus vel scriptis, sed ideo dici18 aceito.] poni tur A ,, i mp.] quod i mportat B c aus am] quia I tatur vel D d e n o t . ] esse add. A 'D
2 1
1 9
p ro p e ] ut adj. E e s t ] eri t A 'D
sic... sicut] sic vel sic i mpor2 2
q u i d ] sed adj . B
eri t] est E 2 3 E t om. A B C V 4 s ttantum a add.i A tIEa ]2 7 i tunc] E 2 8 est' orn. A l B D 3 0 causal] huius adj. 1 3 1 c aus al remota B adj. CI V 3 2 hoc ] hom o A B C V 44 o negative c ] add. E3 3 35 - 3 6 h per... om. A ' B 3 5 - 3 6 cum effectul effectus A D I V ,h e so t 4 C11 3o 6 m fi g u r a ] c a u s a aadj. d d . y ' , 4 , 1 A 40 C m 0m.V A l.B 4 1 qui a] et add. E ,' i dem] etmdem E, om. A ' 4 5 quas i mg. C , quare B , o eundena o 4n ita A quod E,Bquod a l iCq u a res extra adj. mg. C c aus a extra] quae sit causa C 4 7 seu] v el A D v e l ] pn r v o c i b u s ] vocabulis A A ' 3 C V ' eex om. 5A IE et m ]o ,s y l l p.,o s c rg r i p t io. s ] ] p ( e x K tD e) r i 3 B sn c r i p t u r i s
20
25
30
35
40
45
DEDEMONSTRATIONE
5
3
9
mus demonstrari causam per effectum vel e converso quia quandoque praemissae exprimunt causam quare sic est sicut denotatur per conclusosionem, et quandoque e converso. Unde pro p r o ter vis oportet prompte scire aequivocationem huius non-dais 'causa', de qua breviter tactum est prius 3 et amplius dicetur i n f e r i u s 4 . [CAP. 21. DE ALTA DIFFERENTIA INTER DEMONSTRATIONEM QUIA ETPROPTER QUID]
Alio modo differt demonstratio quia a demonstratione propter quid sicut scientia quia differt a scientia propter quid': per hoc quod scientia 5quia habetur in una scientia et scientia propter quid habetur per aliara scientiam, quo modo se habent ad invicem scientia subaltemans et scientia subaltemata. Ad cuius evidentiam sciendum est quod non ideo dicuntur aliquae scientiae 'subaltemans' et 'subaltemata' quia eandem conclusionem una 10scientia scit quia vera est et alia eandem scit propter quid. Numquam enim, nisi forte per accidens, eadem conclusio est scita in scientia subalternante et subalternata, non plus quam eadem conclusio est scita in distinctis scientiis. Et ideo sicut eadem conclusio potest esse scita in scientiis disparatis, ita eadem conclusio potest sciri in scientia subalter15nante et subaltemata, licet hoc non sit quia una est subalternans et subaltemata. Non igitur propter hoc dicitur una scientia subaltemans et alia subaltemata quia una scit unam conclusionem quia et aliti propter quid, sed ideo dicitur una scientia subaltemans et alia subaltemata quia scientia subaltemata cognoscit conclusionem, scientia subaltemans scit 20principium universale illius conclusionis. Unde, universaliter, guando per aliquam scientiam evidenter cognoscitur aliqua conclusio et non princi49 denotatur] dernonstratur C EV 4C . 21. - 4 quod] quia ABC I 5 habetur s s sicut e aadd. t iBE . d 6. - 7 scientia ont. AC IV quae E,2 lieinv.] A quid] est C i a1 una A 1 3 dist.] diversis E scientiis] vel 4 9 ] iadd. n ' mg. ua ln a 2] set] iscientia e v a eadd. d A'e , eadem] m 5Aadd. 'A'2 1D 4 disparatis] diversis distinctis CV' , diversis E, et disparatis add. mg. C, distinctis demonstraD 1 06 tq add. tionibus v e a CIV" uc r t 1oua 5m subalt.] scientia add. A' hec t] sed AlBD, vel I s i t ] est A ]madd. scientia 1 A 'oP 1 7 d m unam] ( ) o eandem . ] A tg u r n uaa E] csubaltemans an 1 t 1d 9 c ona] sed add. A' sci enti a 1nata] 1 C3 Dsubaltemata... a t o 21 3 DuA, istius r C n V' 2 1 aliquarn] aliam 1 ev i d. om. AA' al i qual al a 1 .ipsius 1 8 B , P a d ed . t A B s] a euA t de m] 2 I 'Hic 0 supra, i 30-37. l l i 4 uCf.s infra, ] cap. 39. A 8 B un. e8 t . 9 1 1 CAP. 21. - 1 Aristot., Anal. Pasten, I, c. 13 (78b 35 - 79a 16). s u. b a . l t e r n a n si . . . n fu s b . a l t
540
P
A
R
S
I11-2 CA P . 2 1
pium et per aliam scientiam evidenter scitur principium et non conclusio, tunc est una subalternans et alla subaltemata. Sicut nauta multas conclusiones scit et nescit principia, e converso astrologus novit principia et nescit conclusiones, quia ad eum non pertinent. Et si quaera tu r, quomodo unum est principium et reliquum conclusio, ex quo idem non potest cognoscere utrumque, cum omnis conclusio possit per sua principia demonstrari, d i c e n d u m est quod talis conclusio potest per tale principium demonstrari, sed nec per illum qui solum habet scientiam subaltemantem nec per illum qui solum habet scientiam subaltematam, sed per illum qui habet utramque scientiam. Oportet autem scire quod cum scientia subalternans et etiam scientia subaltemata sit quaedam collectio multorum habituum, ordinem determinatum habentium, non est impossibile quin aliqua scientia secundum unam partem subaltemetur uni scientiae et non secundum aliam partem, sicut perspectiva secundum aliquam sui partem subalternatur geometriae et non secundum orrmem. Similiter etiam possibile est quod una scientia secundum eandem partem diversis scientiis subaltemetur, guando scilicet una scientia scit unum principium respectu unius conclusionis et alla scientia scit aliud principium respectu eiusdem con-
25
30
35
40
clusionis.
Et est advertendum quod semper vel frequenter principium cognitum in scientia subaltemante est ex terminis universalioribus. Et si ex illo debeat quis demonstrare conclusionem scitam in scientia subalternata, si velit propriissimam demonstrationem facere, non accipiet illud principium in sua comxnunitate, sed addet alicui termino alium terminum, ut compositum ex illis duobus sit in minus quam prius. Et hoc est quod vult A ri s t o t e l e s 2 et L i n c o l n i e n s i s 2 quod principia tala debent appropriari guando ex eis demonstratur taus conclusio. 22 allana] aliquam C V ' s c i t u r] cognoscitur A l D et] tamen add. A ' astro1.1 astronomus A , nov i t] scit E
23 est] eri t A I D
2 4
scit] cognoscit E
27 ex quo] cursi A 2 8 est orn. A I D un. A n e c ] sed A I 3 2 eti am Qm. A 'E l
29 nec] non A A 1 32-33 scientia orn. B I 3 3 sit] sint ABE h a b i t u u m Qm. A I C 34 scientia] subalterna add. A 3 6 al i DE, quarti] unam A l s u i orn. A I 3 7 omnem] sui partem add. A 'DE e t i a m Qm. A A 'E 42 E t est] Est n e q u e autem (eti am I ) C E I v e l ] u t add. A ' D 4 3 uni v .] magis universalibus A 44 i l l o] eo A , I illis 4 6 a l i u m ] p ri m u m (?) C , i l l u m I , 3 C ,0 qui s ] ¿Equis C V ' 4 5 ac c i p.] ac c i pi at A E I ssecundum u b V ' 4 7 pri us l pri mus D , termi ni s A 'B , termi nus add. D 4 9 tal l a c m A l D , debent a l dit c untur . appr.] appellari C V ' e i s ] terminis sed corr. i n talibus A d e m . ] debet demons trari ] aliqua add. V ' v e l 2Aristot., Anal. Poster., I, c. 13 (79a 2-13), sed implicite tanmm. 8 Ro n a bertus t aGrossatesta, In Aristot. Anal. Poster., I, c. 12, t. 67 (ed. cit., f. 17v). m a d
45
DE DE MONS TRA TIONE
5
4
1
50 S c i e n d u m est etiam quod una pars imius scientiae potest subahemari uni scientiae et altera alteri, sicut una pars scientiae namralis potest subalternari geometriae e t alin arithmeticae. Verumtamen una taus scientia non dicitur subalternata respectu alterius propter unam conclusionem vel paucas, nisi tota scientia vel pro Inaiori parte sit sibi sub55alternata. Propter quod una et eadem scientia non est subalternms et subaltemata respectu eiusdem, quamvis non sit impossibile quod una pars unius totAlis scientiae sit subahernans sibi aliquam partem alterius scientiae totalis e t alin pars eiusdem scientiae tot,qhs sit subaltemata alteri parti alterius scientiae. 60 E t est sciendum quod hoc nomen 'scientia subaltemans' et similiter hoc nomen 'scientia subahernata' dupliciter accipi potest, scilicet large et stricte. Large potest dici scientia subaltemans vel secimdum se vel secundum aliquam partem sui quandocumque aliqua scientia totalis cognoscit principium universale alicuius conclusionis vel proprium et ala 65scientia totalis cognoscit conclusionem, ita tamen quod istae scientiae non constituunt unam totalem scientiam. Per quod excluduntur scientiae de per se superiori et per se inferiori. Et sic locutus sum p r i u s 4 de scientia subaltemante et scientia subalternata. E t sic vult P h i l o s ophus5 quod medicina quantum ad aliquam sui partem subalternatur 70geometriae, quia medicina cognoscit hanc conclusionem 'vulnera circulara tardius smantur' e t geometer cognoscit principium universale respectu istius conclusionis, scilicet quod 'circulus est figura cuius latera secundum omnem dimensionem maxime distane. E t isto modo non est inconveniens quod logica et metaphysica secundum aliquas partes 75subaltement sibi aliquas partes particularium scientiarum. 50 a ra n om. A A '
5 1
al tera] alia A
al teri ] scientiae add. A l D E
5 2
alial altera /VIDE
arithm.] astronomiae A l D 5 3 res pec tu a l t . ] u n i scientiae / V D 5 4 scientia om . A 1 sibil s i c add. A 5 5 u n a e t om . A ' B D 5 6 eiusdeml conclusiortis odi . a d d . m g. A l573 totalisl D naturalis E s i b i l s ec undum E a l i q u a m ] al i am 5 8 total i s 'l naturalis E a l i a l una A l D e i u s d e m l alicuius D
5 9
scientiael to ta l i add. D E , add. m g . A
etiam A ' , est autem B e t om. A E s i m i l . om. C V '
6 1
6 0
E t est] est
accipi potestl accipiuntur E , accipi pos -
stuat A I s c i l i c et... et] u n o modo.., aEo m odo A 6 3 quartd I quantumcumque A 1aliqua BC11,1 lscientia a I l 7 a 0 ] c onc l .l univ ers alem add. I 7 0 - 7 1 43 D 6 om. 66 E l4 s i c ] i ta c i r c a l atera 1 c tardius] o n s c urantw cc add. I s anantur] c u ra n = A D g e o m . ] geometria C E V t .4 ] 7 2 r . eA ' s 7 p 4 . metaph.l o medi m c i na . A 7 5 s ubal t] subalternentur BD1, s ubalter73 max i mel a se odi C AO n D E nant C E 1 / S t i t 4t Il , a n st i b i l 4 Scilicet in paragrapbis praecedentibus. A r i s t o t . , Anal. Pasten, I, c. 13 pB e r(79a 13-16); cf. etiam Robertus Grossatesta, In Arista. Anal. Pasten, I, c. 12, t. 67 D aI d (ed. cit., E 17vb), ubi legitur definido circuli. d6 . D 7 aa l il q
542
PARSIII-2 CAP. 22
Scientia subalternans stricte accipitur guando principium scitur per unam scientiam et conclusio per aliam et sirnul cum hoc subiectum unius est per accidens inferius ad subiectum alterius vel aliquod subiectum unius importat partem significad per subiectum altenus. E t sic accipit L i n c o l n i e n s i s ' scientiam subaltemantem et scientiam sub- so altematam, et sic forte logica nullam scientiam aliara sibi subaltemat nec forte etiam metaphysica.
[CAP. 22. QUAE CONCLUSIONES AD QUAM SCIENTIAM PERTINEANTI
Iuxta praedicta poterit aliqualiter apparere quid dicendum est de conclusionibus habentibus tam intentiones primas quam secundas pro terminis: ad guara scientiam debeant pertinere? Cuiusmodi sunt tales 'animal est genus', 'homo est species', 'rationale est differentia hominis', 5 'album est accidens corporis' et huiusmodi. Videtur enim quod tales non ad logicam pertineant, quia si tales ad logicam pertinerent, cum sciri non possunt nisi perfecte sciatur natura significan per subiectal. Impossibile est enim quod sciatur ista propositio 'rationale est differentia hominis' nisi sciatur quod anima intellectiva est pars hominis, et per consequens nisi sciatur quod homo componitur e x anima intelectiva e t alio. Similiter impossibile est quod ista sciatur 'sensibile est differentia essentialis hominis' nisi sciatur quod anima sensitiva est pars hominis. E t sic de aliis E t per consequens tales sciri non possunt nisi sciatur perfecte natura hominis. Et sic est de con- 15 similibus. Sequeretur etiam, si tales propositiones per se pertinerent ad logicam, 76 scátur] sequitur V' 7 8 vel] et C EI sophus et add. AID E 8 1 r iw] nisi D
7 9 signif.] significatam E
8 0 accipit] Philo-
C . 22. - 2 ahqu.] alicui A appar l patere B 4 debeant pert.] pertineant 1 ! Cuiusm.] et I 5 hominis] risibile est passio hominis add. Al BD 7 non om. B 7 - 8 quia... perdnerent om. BE tales... pertinerent] sic AIDF Geni. 8 cum] tales add. A' 9 signif.] significata A' subiecta] subiectum E, substandam I eni m om. AlDF Gen:. quod] ut All3D 1 2 alio] corpore E 1 3 sciaturq quod add. AC V pass] 4 h essentialis add. E hom inis] anirnalis A A 1h o est om. mBEI i n i1 7 etiatn] quod add. AlE, om. BC V C 4 s ]t a l e s ] p e r f e c t e aa n d6i Robertus m d . Grossatesta, loco cit. E a l i s CAP. terminatur sententia, quain auctor sine dubio conti1A 5A 22. - - '1S ic abrupte 6 nuare ‘sequeretur' etc., u t lin. 16-23. sl C i intendebat c . verbis . . c1 o x i s ]4 aa n i m a
DE DE MONS TRA TIONE
5
4
3
quod logicus non posset perfecte scire logicam nisi oognosceret naturas ornnium rerum; immo etiam nisi cognosceret omnes conclusiones et 20omnia principia omnium scientiamm, quia impossibile est aliquam conclusionem vel principium in aliqua scientia reperiri quin ex ea dependeat notitia alicuius propositionis compositae ex illa intentione prima et seamda. Propter quod dicendum est quod de talibus propositionibus non habet 25se logicus intromittere nisi forte gratia exempli. Bene enim potest logicus de talibus exemplificare in tradendo notitiam logicae, sed non pertinent ad logicum scire eas. Sicut autem non per se pertinent ad logicam, ita non per se pertinent ad aliam scientiam particularem, quia aliter scientiae particulares non solum dependerent a logica sicut ab 30instrumento tantum usitato in aliis scientiis particularibus, sed etiam aliae scientiae particulares procederent tamquam ex principiis ex propositionibus determinatis in logica. Quod negat C o m m e n t a t o r V I I Metaphysicae et I Physicorum 2 . Ideo dicendum est quod tales propositiones vel pertinent ad meta-
3 5 secundae, et quae utitur logica dupliciter: secundum quod logica est p modus sciendi et etiam accipiendo propositiones consideratas in logica; h vel tales pertinent ad aliquam scientiam specialem, ita quod aliquae pertinent ad unam scientiam specialem et aliae ad aliam, quae quodamy 4emodo subalternantur tam logicae quam aliis scientiis particularibus, quae s tamen scientiae in distinctis tractatibus non sunt traditae a philosophis, i sedsine omni difficultate, nota logica et notis liis scientiis, tales propoc sitiones sunt notae. Scita enim logica et cognita perfecte natura hominis a statim, sine difficultate, supposita significatione vocabulorum scitur an 4 5'rationale' sit differentia hominis vel non. Et sic de omnibus propositiom , nibus consirnilibus; propter quod non est multum necesse de talibus fieri distinctos tractatus. s 18 cogni perfecte add. D namras] naturam A' DE, ista B 2 1 - 2 2 dep.] pendet CV' 2 3 et] u jhs intentione add. E 2 4 Propter quod] Propterea E ,, habet] debet A 2 5 logicus] logica B b 25-26 logicus om. AC IV BD 2 9 aliter] aut I, alise add. A A ' 3 1 proc.] dependerent ADE 3 2 & t . ] 4 2 aliquam 7 c demonstratis l o g i cAl D u E m 3 3 Phys.] Posteriorum E 3 4 - 3 5 metaph.] metaphysicum E 3 6 quael quibus C I, etiam add. A I, dup1.1 aliter A' , scilicet add. BI , otts. E 3 7 sciendi] consicierandi B ] u 40 subalt.] subalternatur AlC111 l o g i e t cnotas] i n D 4 3 sunt] fiara A 4 q u aAID r n ] i distinctis a m D 4 6 cona.] contingentibus I m uhum om. AM) 45 vel] 1 e t an i a m u B1a 3 d 4 d I4 . s i n e ] a 2 muAverroes, r t D d In Arista. Metaph., VII, t. 42 (ed. Iuntina, VHI, f. 91v); In Ari' s oAestot. m Physicam, a c i 1 ] d I , t.. 35 (ed. Iuntina, IV, f. 11v). 4 e n c Bd I I i s t is m i g n i f . ] . o An o t i c i a t
r
a
c
544
P
A
R
S
111-2CAP. 23
[CAP. 23. DE SCIENTIA ET DEMONSTRATIONEPROPTER QUID ET QUOT SUNT QUAESTIONES]
Post scientiam et demonstrationem quia sequitur videre de scientia et demonstratione propter quid. Ad cuius habendarn notitiam oportet primo scire quod, sicut tac- 5 tum est p r i u s 1, omne demonstrabile est dubitabile et per consequens quaeribile. Non tamen e converso omne dubitabile est demonstrabile nec per consequens omne quaeribile est demonstrabile. Unde ut sciatur quid est demonstrabile demonstratione propter quid et quid non, oportet primo scire quot sunt dubitabilia et quaeribilia ad demonstrationem pertinentia. Et est sciendum, secundum A r i s t o t e l e m 2, quod quatuor sunt genera quaeribilium sicut quatuor sunt genera vere scitomm, hoc est, evidenter cognitorum. Onmis enim demonstrator, si dubitet aliquid quod debet scire, aut dubitat de aliqua propositione in qua praedica- 15 tum importat aliam rem - vel eandem rem alio modo - ab illo quod importatur per subiectum. Sicut potest dubitare de tali propositione 'luna est eclipsabais', et tunc potest tripliciter quaerere circa talem propositionem. Primo enim potest quaerere m tnlis propositio sia vera. Secundo potest quaerere, supposito quod sit certum apud eum quod est 20 propositio vera, quid est medium per quod potest fieri notum quod ala propositio est vera. Et istos duos modos quaerendi comprehendit A r i sto te l e s 2 sub quaestione 'quia est', ita quod haec coniunctio 'quia' non est ibi nota quaerendi, quasi per hanc coniunctionem 'quia' ftat quaestio, sed magis est nota terrninandi et respondendi. Scito autem 25 quod haec propositio est vera, sive scito quod luna eclipsatur, et scito quod est aliquod medium per quod certifican i potest quod luna eclipsatur, et scito quid est alud medium, puta scitur aliquis effectus vel aliquid CAP. 23. - 5 oportet... scire] sciendum A' 5 - 6 sicut... pr itu om. A' E 7 quaeribile] convertibile (etiam infra) I N o n tatuen] et non E 7 - 8 Non... quaeribile orn. (hom.) BD 8 Unde ut] Ut autem E 1 2 est] primo add. A' 1 4 dubitet] dubitaret A, dubitat A' DE 1 6 imp.] aliquam add. Al ]) al i ar n] aEquam BY' 1 8 tripl.] tua A 2 0 - 2 1 potest... vera] supposito quod sit vera et hoc sit certum circa (I) eum, potest quaerere p o t e s t quaerere, supposito quod sit vera, et hoc sit certum apud etun D 2 1 quid] quod ABC EIV quod] 4 p eet rAC ] Vp r o p t e r 4 25 2 quia A sed] ' 4 add. 1 1 term.] 2 quaerencii 2 D e t ] vel A ,, autem] enim I 2 6 sive] sicut E 2 7 - 2 8 per... q medium s (ham.) V]' 2 8 - 2 9 et... ecl. orn. (hom.) D 2 8 quid] quod AA' BC E li puta scitur] e u asorn. t is ] scito utpote i quod est t E q A u aA ' r2 e CAP. 23. 3- 1 Supra, cap. 9. 2 Aristot., Anal. Poster., II, cap. 1 et 2 (89b 23 -B i 90a 34). t 8 Aristot., a loco cit., cap. 2 (89b 37 - 90a 1). , i t
DE DE MONS TRA TIONE
5
4
5
aliud per quod certificad potest quod luna eclipsatur, contingit ulterius 30quaerere quare vel propter quid luna eclipsatur. Unde potest aliquis scire evidenter quod luna eclipsatur, et per consequens habet aliquod medium, hoc est, habet aliquid per quod scitur quod luna eclipsatur et tamen potest ignorare causam quare luna eclipsatur, et ita potest quaerere quare luna eclipsatur. E t tunc quaeritur medium propriissimum 35per quod sciri potest quod luna eclipsatur. E t ista est alla quaestio, scilicet 'propter quid'. Et istae sunt duae quaestiones ponentes in numerum, quia videlicet quaerunt de rebus diversis, quia praedicatum et subiectum important diversas res, vel saltem eandem rem alio modo. Aliter potest demonstrator dubitare de aliquo an sit, puta potest dubitare an Deus sit vel esse possit, et tunc quaerit an sii medium deveniendi in notitiam huius et quid est medium deveniendi in notitiam. Hoc autem scito, quaerit ulterius: quid est? Sicut scito quod Deus est, quaerit: quid est Deus? Et tunc quaeritur medium propriissimum per quod sciri potest quod res est. Et istae duae quaestiones non ponunt 45numerum, quia praedicatum et subiectum non significant distinctas res distinctis modis. Ex praedictis patet quod omnis quaestio vel quaerit si est medium deveniendi in notitiam primi quaesiti, sicut quaestio quia est et quaestio si est, vel quaeHt quid est illud medium, sicut quaestio quid est et quaestio 50propter quid est. Ex quo patet quod omnis quaestio est quodammodo quaestio medii. Sed sciendum est quod medium hic non accipimr pro medio syllogistico, sicut dicit L i n c o l n i e n s i s 4, sed vocatur hic medium ornne illud per quod devenit ratio in notitiam prius ignoti. Et ita experientia 29 c e n i t potest] s c itur A ' 2 9 - 3 0 c ontingit... ecl. om. A '
3 0
v el ] e t E 3 0 - 3 2 l i n d e . -
eclipsatur canc. A 3 2 hoc ... aliquid om. E , al i qui d] medi um add. D s c i t u r ] scit B D 3 2 - 3 3 et tamen] quoni am A 3 2 - 3 4 et... eclipsatur om. (hom.) B I 3 3 - 3 4 et... eclipsatur om. (hom.) A ' D 33 quare] propter qui d E p. qui d (l i . 36) A I B DE tunc E
3 7
3 4
3 4
eclipsatur] v el propter qui d add. C V ' 3 4 - 3 5 Et... eclipsatur trp.
propr.] propinquissimum K , propinquissimurn add. m g . A
v idel. mil_ A A ' 3 9 - 4 0 puta... dub.] utputa dubi tat E
4 1
3 5 ista]
qui d] quod A i B D
noti ti am 2 demor.stratio , , quaeri tur] quaerit A A 'V ]45 4 res] p r voel peandem r i rem adj. A ', et adj. B 4 7 praed.] modis B 11 medi um] demonstrandi et adj. B h ur i ou p i n q u i s s i m u p 48 p ri m i ] v eri D , prius E i quaesiti] sciti I . pri nc i pi i Y ' 4 9 q u i d '] quod A I B D 4 9 quaes ti o s m A C I K V 1 quomodo (est adj . C ) et C I 5 1 quaestio onz. A V ' m e d i i ] medi um s i c u t di c i t Lincolnitmsis a d 4 1 add. d 4 . A V ' , v e l d4e medi o adj . C 5 4 p e r] s ic ut I , s uper V ' j i dev eni t] dev eni tur B, dec urri t E V Aprius i gnoti II4 q u ] prius o c ogniti d A ', praecogniti l D ]l E q u i 4Robertus Grossatesta, In Aristot. Anal. Poster., I I , c. I , t . 3 (ed. cit., ff. 4 d 2 33vb-34ra). C D F e u s O C K E A M , S O M M A L O G 1 C AE 3 5 e s
546
P
A
R
S
11.I-2 CAP. 23
potest hic vocari medium, quia quandoque aliquis per experientiam cognoscit illud quod prius ignoravit. Oportet etiam scire quod quandoque onmes istae quatuor quaestiones eriguntur super aliquam conclusionem vel terminos illius conclusionis demonstrabilis, de quibus non est necesse praecognoscere quia est. Et in isto casu verum est quod dicit L i n c o l n i e n s i s 5, scilicet quod "quaerentes duo ut fines, scilicet si est et quia est, non quaerimus ut illud super quod fit discursus sive decursus in fines, nisi medium syllogisticurn ordinatum in esse debito ad extrema". In isto enim casu omnes quaestiones quaerunt medium syllogisticum per quod demonstrari potest conclusio. Verbi gratia si haec conclusio sit demonstrabilis 'luna eclipsatur' et de luna non potest esse quaestio, cutn debeat praecognosci quia est, non potest fieri quaestio nisi utrum luna eclipsetur vel propter quid luna eclipsatur vel si est eclipsis vel quid est eclipsis. Et omnes istae quaestiones quaerunt aliquo modo medium per quod demonstrari potest quod luna eclipsatur. Et in isto casu quaestio quid est et propter quid est idem sunt. Et similiter medium et causa idenr, hoc est, defmitio passionis explicat causam per quam respondetur ad quaestionem factam per quid. Et ita tunc medium et causa idem h o c est, medium syllogisticum explicat causam propter quam ita est sicut denotatur per conclusionem. Verbi gratia sit haec conclusio demonstrabilis 'luna eclipsatur'. Isti conclusioni et demonstrationi per quam debet demonstrari praesupponendum est quia est et quid est de luna, et de eclipsi praesupponendurn est quid est quod dicitur per nomen. Unde praesupponitur ista definitio exprimens quid nominis 'eclipsis est carentia lurninis in aliquo receptivo ex interpositione corporis impedientis luminosum causare lumen in corpore receptivo luminis'. 55 quandoque] aliquando AA' 5 6 i l l ud] aliquid Al D 5 7 quandoque] guando A 57-58 quaest.] 1 conclusiones B 5 8 super] ad E 11 veli super AM) i l l i us] alicuius A 5 8 - 5 9 conci.] quaestionis 1 3 I 5 9 neceas.] aliquem add. I 6 1 ut' l aliud quam E, rtisi I, om. D 6 2 illud Qm. D super] per E 1: sive dec. AID K Linc., om. alii :I in... nisi] inserem scilicet E 7 0 - 7 1 Et... sunt] quia in isto casu propter quem et quaestio (quod D) qui d idem (sunt add. A' ) A' D 7 0 quaestio] scilicet add. C e t ] vel I 7 1 est' orn. BEI s unt] est E t . . . idem om. A' B II idem] vel sic: quia in aliquo caro quod quid est et propter quid idem sunt adj. D, sunt adj. E n per] propter BE 7 2 - 7 3 factaml per adj. E 7 3 per] propter BCE1, ons. A' i dean] sunt add. BCE I est] tunc «Id B 7 4 explicat] multis add. D quam ] quid A' 11 denot.] demoastratur D 7 5 gratia] si adj. B II c ona] quaestio C 76 c ona] quaestioni C 7 7 praes.] praesupponimr (etiam infla) B i eclipsi] eclipsabili K, etiam adj. o. fin. C 8 0 aliquo] subiecto B II imp.] corpus add. BE, inter ipsum corpus add. mg. C 8 0 - 8 1 causare lumen] carere lumine D 8 1 rec.] susceptivo D E
5 Idem, ibidem (£ 34ra), ubi tamen verba "discursus sive" non leguntur. Ut dicit Aristot., Anal. Poster., II, c. 2 (90a 7).
55
60
65
70
75
80
DE DE MONS TRA TIONE
547
Orrmibus istis praesuppositis potest demonstrator dubitare an eclipsis sit in remm natura vel esse possit. Et certificato quod sir, per experientiam, quia videmus defectum luminis in aliquo ex hoc quod lignum 85vel panes interponitur inter candelam et aliquid v e l hoc facto noto, per aliquam aliam viam potest dubitati quid est carentia luminis etc. Quod non est aliud quam dubitare cuiusmodi est alud corpus quod debet impedire infiuentiam lucis. Et notificato quod est corpus opacum vel aliquid tale, potest ulterius quaeri utrum luna sit eclip 90sabilis. Et ostenso per experientiam vel per aliam viam quod sic, et ita dato aliquo medio per quod evidenter cognoscitur quod luna est eclipsabais, potest quaeri ulterius quare luna est e c luna est e c lquod i et solem, circa istam conclusionem 'luna eclipsatur'. pl is a b acessat i s . orrmis E quaestio t 95 cP in isto processu quod definitio exprimens quid nominis p sa atueb ta autem ims passionis praesupponitur orrmi quaestioni et quod prima quaestio est cp ro on p s t te i t e r i t quaestio si est de passione, quae quaerit medium, id est viam deveniendi r in notitiam passionis, quod est possibilis, hoc est, quod esse de ea possih c biliteropraedicatur. Secunda autem quaestio est quaestio quid est de q u loopassione, quia illud quod definitio sua exprimens quid nominis explicat o generali d ala quaestio quaerit magis in speciali. Quod quidem quaesiin t est tum e generale r ad alud propter quod luna eclipsatur, quia corpus opacum est commune ad terram. Scito autem si est et quid est de passione r a in p speciali, o quaeritur ulterius ari passio sit praedicabilis de isto subiecto et ic6quid est t e medium deveniendi in notitiam aus. Quo scito quaeritur in speciali causa propter quam passio competir isti subiecto, et ita quid et s t propter quid quaerunt idenr, sed quaestio quid est de passione quaerit p magis in generali et quaestio propter quid quaerit magis in speciali, o quarnvis forte quandoque sit possibile quod utraque quaerat idem aeque n i i 82 Oranibus] n et tunc praem. mg. B 8 3 possit] hoc est an carencia larninis in aliquo (corpore add. B) receptivo etc. si t vel esse possit add. Al BE p e r ] rerum add. D 8 5 aliquid] aliquod tAlE, aliud De 8 5 - 8 6 vel... facto] hoc autem facto vel E 8 6 est] illa adj. A' , ista adj. B r87 etc.] et C V' , om. D E 8 8 debet impedire] potest impedire vel impedit i m p e d i t E 11 lucis] luminiRBI 9 0 per' om. AA' 9 1 quod] quia A' 9 2 ulterius om. C D EIV lconst.] 4 l u scivea-it n a E o m 9 3. l unaAom.AA ' DI p rDo p t e r ] per A ' 11 potest poni ] potest interponi interponitur BD 9 5 Patet autem] E t patet /VD i n ] ex E i quod] quia D, om. B 9 7 id u esti] aut A , v el E 9 8 quodl l quae D 9 8 - 9 9 Hoc... praed. om. D 9 8 ea] eadem A ' n possib.] passione A 9 9 praed.] probatur V' 1 0 0 quia] sicut add. E i l l udi idem D 98-99 expl.] quid nominis adj . I 1 0 2 quod] qui d AD E 1 0 4 i n speciali mg. A , om. C EI V a 105 quid] quod I i l l i us ] quaesiti add. Al D 1 0 6 qui d] est add. B 1 0 8 i n' ] speciali quam 4 add. I c c ] ita quid add. B quaes t . ] et adj. B q u i d ] est adj. 1 0 9 - 1 0 quamvis... spem ciali om. E
548
PARS111-2CAP. 24
in speciali. Et propter ista vult P h i l o s o p hu s7 quod in tali processu lio quaestio quid est et propter quid est idem sunt et quod medium et causa idem, quia medium syllogisticum explicat causam frequenter in tali processu propter quam ita est a parte rei sicut denotatur esse per conclusionem demonstrationis. In multis autem aliis casibus non sunt ista vera nec multa ala quae115 dicit A r i s t o te l e s circa istam materiam, nec in nliis vult ea intelligi generaliter.
[CAP. 24. DE OBIECTIONIBUS CONTRA PRAEDICTA]
Contra praedicta possunt fieri multae pueriles obiectiones 1, quas expedit solvere tam propter iuvenes quam propter protervos. Videtur enim primo quod non sunt tanmm quatuor genera quaestionum: nam quaeritur quantus est Sortes et qunlis est homo, et tamen tales 5 quaestiones ad nullam illarum quatuor sunt pertinentes: Item, videtur quod non sunt eadem quaeribilia et vere scita, quia nihil vere scimr nisi quod per demonstrationem cognoscitur. Sed non omne quaeribile est demonstrabile, nam quaeritur propter quid luna eclipsatur, et tamen hoc demonstrari non potest: Item, 'utrum omnis triangulus habeat tres' etc. est quaeribile, et turnen 'utrum 01111 est - vemm: 1iS Ad primum istorum dicendum quod vel tales quaestiones non pertri a n g u l u s 111 quaestio] q u o d B e s t ' ] quaestio add. A ' e s t ' ] quas i E, c m. A ' D s u r t t ] est A ' I q u o d h a b e t om. A l 1 1 2 iclem] s unt add. /V IDE s y l l o g . ] et propter qui d est add. B 1 1 3 denot.1 d i g n o t Br e s s ee om. CsI 1 1 5 aliis cm. A C E V ' scitur ' CAP. 24. - 3 quarti] et E, taro I, eti am add. DE 5 quaeri tur] c ommuni ter add. A ', convenienter add. D ,¡ Sortes] Aristoteles B h o m o ] Sortes A ID 5 - 6 tales... nullam] nulla illarum ad aliquam D 6 ad e t c nullam] non ad notitiam B 7 Itero] Et ideo D 8 dem.] i ntel l i gi tur vel add. A, vere add. D 1 1 Item] .quaeritur add. D u t r u m mg. V ', cm. A B ! , omnis om. A A 'I habeat] habet A E t re s ] angulos add. B C E V ' etc.] n et add. AoA J CE , hoc eni m add. D 1 2 temen om. C I V " i; tres ] angulos add. E I V 4 1 add. 1 eC,t om. c A i ti u1 4n dic.] e odico A ', est add. A B E I illud n e 7 Aristot., s Anal. Pastel., II, c. 2 (90a 14-15). t CAP. 24. - 1 Gualterus Burlaeus, In Aristot. Anal. Poster., II, c. 1 movet quatuor s c i primum est de numero quaestionum et vere scitorum, quartum dubia, quorum b esti tale:l "Item 'utrum homo est risibilis' est quaeribile et tamen non est vere yero scibile..." e , (cod. Vat. lat. 2146, f. 104vb). Haec in editione Veneta a. 1521 huius operis non leguntur. q u i a
DE DE MONS TRA 'rIONE
549
15tinent ad demonstrationem, vel si pertinent, habent reduci ad quaestionem quia est. Verbi gratia, si quaeratur qualis est luna, ista quaestio implicat multas quaestiones, videlicet utrum luna sit illuminata, utrum eclipsata, utrum sit perspicua, et sic de multis aliis, quae sunt quaestiones quia est, si pertineant ad demonstrationem; e t ita illa quaestio quae implicat istas, ad quaestionem quia est reduci debet. Ad secundum dicendum est quod omne quaeribile est vere scibile; non accipiendo 'vere scibile' pro illo quod demonstrari potest, sed magis generaliter pro evidenter cognoscibili. Ad tertium dicendum est quod utraque istarum 'utrum orarás trian25gulus habet tres etc. est quaeribile' et 'utrum omnis triangulus habet tres etc. est scibile' distingui potest secundum amphiboliam. Unus sensusest iste 'hoc tomm est quaeribilc et scibile: utrum ornnis triangulus habet tres etc.' ; et hic sensus falsus est, et hic sensus infert istam 'utrum omnis triangulus habet tres angulos etc., est verum'. Alius sensus est iste 'aliquis potest quaerere et scire utrum omnis triangulus etc., et quaerere isto modo: utmm omnis triangulus etc.'; et sic non infert aliam. Si d i c a t u r quod arguitur ab inferiori ad superius, igitur est consequentia bona, d i c e n d u m est quod quamvis sit bona consequentia ab inferiori ad superius guando non est aequivocatio vel 35amphibolia vel compositio ve l divisio vel accentus, tamen guando aliqua dictamm fallaciarum potest assignari ibi, non oportet quod sit bona consequentia nisi in uno sensu non in alio. Et ita est in proposito, sicut est hic 'homo est species, igitur aliquod animal est species', nam hic semper arguitur ab inferiori ad superius; et tamen si 'homo' stet in ante4 4 est bona consequentia, sed antecedens est falsum. Ita est in proposito, 3 15 dem.] clemonstratorem D V ' v e l ] aut A h a b e n t ] possunt B 1 7 multas] alias add. I v i d e c licet] scilicet A 'C V 4 sic A ' quaestio Qm. B I 2 0 i mpl .] coimplicat A 'D quaes t.] quaestiones C V ' d e b e t ] habet A l D e ita] u t r u m i l es t' Qm. B D 2 2 i l l o] e o C 2 3 ev id. c ogn.] e o quod evidenter cognosci potest B e v i d . 1 d 21 s i t evidenti a d AdC V '. 2 4 est Qm. A l D 2 5 tres ] angulos add. B C V ' q u a e ri b i l e ] v ere scibile C e t e om. A C V ' t r i a n g . om. B 2 5 - 2 6 habet tres ] angulos add. V ' , om. A B C 2 6 est scibile] n o n est 1 n quaeribile etc. C s e c . ] penes A l D 2 8 tres ] angulos add. B e t 1 m hi. el ] isteA A l E i sht a mi ] aliarn e l A] ' 3 0i scire] s Qm. oE3 •i ist tameadd. C V ' u t r u m om. C t ri a n g . ] habet t D1add. E , etc.] E habet tres A ' 3 10 - 3 1 c1t e n s u s l e s8istam 1 'omnis triangulus habet etc.', et quaerere i l l o modo (istam E) BE 3 1 tri ang.] habet tres add. I s i . . infert] m oistam d o add. ] v e l s ca 4 l 3i ] q2 u i SI sa li i a rn] ] i l l arri V i v e l l aut A , fallacia add. E ' v e l 35 o t e s t i ppraedictarum t e o m t. 2 cons.] b o n u m argtml entum A ' s e n s u ] e t add. E : E t i ta] i ta autem s p r c a ei E r 3r n7 . bona e a V ' A , m 38 i Aaliquod s I om. t D A I Da, nam r hic] hic n enim A ', hic non D 3 9 semper om. BE 4 0 com.] etiam I 1: quaravis] I vA e l " C , quia I s i ] li homo add. D 4 1 estil sit B D , sed... falsum om. B D , antec.] consequem I quod C V ', sed E, 3 4 p alH n r e oo. ] nc D e t c . s m t l eE1, o i t9p .A a o m t' e e
550
PARS 111-2 CA P . 2 5
quia consequens non potest habere tales diversosSer1SUS ex usu loquentium sicut potest antecedens, ideo consequentia est bona in uno sensu et non in alio.
[C AP. 2 5 . Q U O M O D O D IVER SAE QUAESTIONES D IVER SIM OD E POSSUNT T ER M IN AR I
Viso numero quaestionum videndum est quomodo diversae quaestiones diversimode terminan i possunt et quomodo illa quae per diversas quaestiones quaeruntur diversimode possunt fieri nota. Et quia, sicut patet ex praecedentibus, quaestio si est est prima quaestio, ideo videndum est prius de quaestione si est. Est autem primo sciendum quod quaestio si est terminamr per hoc quod evidenter cognoscitur quod res est. Quod fit si sciatur propositio in qua esse exsistere per propositionem de messe vel de possibili praedicatur de subiecto, so ideo videndum est quomodo taus propositio evidenter cognosci potest. Et oportet scire quod talis propositio dubitabilis vel habet pro subiecto nomen mere absolutum affirmativum vel habet aliud nomen pro subiecto, puta nomen negativum vel connotativum vel respectivum. Et propositio mentalis, vel vocalis tali mentali correspondens, in 15 qua subicitur nomen mere absolutum affirmativum, nullo modo cognosci potest evidenter nisi res importata per subiectum intuitive et in secognoscatur, puta nisi aliquo sensu particulari sentiatur, vel nisi sia intelligibile et non sensibile et ab intellectu videatur illo modo, proportionaliter, quo potentia visiva exterior videt visibile. Unde nullus po- 2o test evidenter cognoscere quod albedo est vel esse potest nisi viderit aliquam albedinem, et sic de aliis E t propter hoc, quamvis credere possim narrantibus quod leo est vel quod struthio est, et sic de aliis, tamen tala evidenter non cognosco. 42 qui a] q u o d B , guando I c o m . ] consequentia A E , conclusio C V ' n o n om. E ta l e s om. E 43 potest om. CE I V " e s t ] eri t D I 4 4 i n alio] est bona i n al i o sensu E CAP. 25. - 4 t e rra l non add. I ,, et] etiam A 6 E t om. A E I 7 prius ] pri mo Al l 3I, om. D Est autem] E t est D 9 quoci] quia A , si E e s t ] sit B , om. A Q u o d ] et B fi t ] sic A, s it C, tunc B 9-10 exsist.] essistentiae E (etion infra) A
1 2
A l B D v e l om. D I
1
0
messe] necessario D pos s i b.] impossibili B
scirel quaertre A 1 5
1 3
1
haber] aEquod E ij aliud] aliquod I
1
propos .] quaestio 1 4
E t prop.] propositio autem A I D ,: mentáis veli ex mentalis et I
puta] scilicet 1 7
subi.]
sensum B 1 8 nisi] i n add. D H semu] subiecto A ' parti c . om. A c ry 4 r i s i ] etiamsi C 1 9 intell.) mentale I 11 e t l Olft. B E y e t 9 quod C 2 0 visibile] visive A , visione I V ' : nul l tu] non A C E I V 1 20-21 potest] quia add. E 2 2 et... aliis om. A l E E x om. C V ' h o c ] quod t'ad. A ' 2 3 possim] possit A 'E J! v el l el A IB E , om. D 2 3 quodl om. C I V 4 s t r u t h i o ] p a r d o s E , s t r u c t i o C K V '
DE DE MONS TRA TIONE
5
5
1
25 V e r u r n ta m e n ad sciendum evidenter tales propositiones, non oportet sic apprehendere onmia significata per subiectum, sed quandoque sufficit unum solum apprehendere et quandoque plura; et ita talis quaestio si est non poterit terminan i nisi per experientiam, hoc est nisi per notitiam visivam, quae est principiurn experientiae. Et de tali loquitur P h i l 30 s o p h u s quando dicit 1: "Quemadmodum habemus quia est, sic habemus et quid est". Unde quantum aliquis scit de aliquo tali quid est, tantum scit si est et e converso. Verbi gratia si sit aliquod composimm ex pluribus partibus et per notitiam intuitivam seu visivam in particulari sciatur quod una pars est et non ali, tantum scitur quod illa pars est 35pars quidditatis et essentiae rei et non alia; guando autem sentiuntur ormles partes rei, tunc scitur perfecte quod res illa est et quid est res Ala. Et s i d i c a tu r quod de Deo scirnus quod est et tamen nescimus quid est, d i c en d u m est quod nullam propositionem mentalem in qua subicimr terminus omnino simplex et mere absolutus conveniens 40Deo vel supponens pro Deo possumus pro statu isto habere; quod si possemus, sciremus de Deo quid est si sciremus si est 2.Possumus tamen habere propositionem mentalem i n qua subicitur terminus communis Deo et aliis, et ideo de aliquo contento possumus scire si est et quid est, et quantum scimus si est tantum scirnus quid est et e converso. 45 Ex quibus patet quod talis propositio nullo modo demonstrari potest, nec a priori nec a posteriori; nisi forte dicatur quod propositio particularis, large sumendo demonstrationem, dicatur posse demonstrari. Sicut si haec sit nota praedicto modo 'ornnis albedo est vel esse potest' et arguatur sic 'ornnis albedo est vel esse potest; aliquis color est alsobedo; igitur aliquis color est vel esse potese. 27 soluml suppositum I, 0m. A 11 etl ans. A M ) :; i ta] ideo A ' 2 8 nisil om. A11 nisit om. A A 'B E I notitiam] nov arn D B E t ] sic add. C V '
2 9 3 0
visivarn] i ntui ti v am C, visionem D , sersitivam E , praecedentem add. s. fi n. dic it] qui i gnorat qui d est, nescit si est add. A IB E , i mmo add. (ultra) A 'B
quia] quod K '1 sic] sicut A l , et add. A '
3 1
et] i l l ud idem A l D, ad i l l ud add. B , om. E I :1 quantum...
quid] guando._ quod I 3 2 scit] de eo add. • sit orn. A A I E V 4 e s s c iuntur t 0m. A3'B :14 s enti untur] B ,oom• m A ' 3. 6 quod] qui a , fi l a] taus I 3 7 quod] qui a A l B C I cVommunis add. A ' B C V 39 terminus] 4 3 5 4 o m nostro A ' n 4 i 0 n- 4o 1 q u o d si possemus] possemus eni m A C E I V ap l e r x ]s sp i m 4 4e o A1 E 4s 3 c aliis] i r e u I Vs ' al l i ]q u o ] alio A V ' c o n te n to ] quantumctunque B 4 4 q u i d '] Deo] al i imA D ss i c m i p lr i e c i t Ae C E I V quia A ' 4 5 quibus] quo / V D 11 nul l o modo om. A ' 4 7 dem.] propositionem I 4 9 et... r 4 1 test om. (hom.) D I al i qui s ] omni s D 4 9 - 5 0 al bedo] v el esse potest add. B i a b s . ] Aristot., Anal. Poster., 11, c. 8 (93a 28-29); in translatione lacobi legitur: c c "Quare quemadmodum habemus quia est, sic habemus e t ad i d quod quid a d d .est" (Aristoteles Latinus, ed. cit., IV, 1-4, p. 81). 2 De hac re multo fusius egit C V Ockham in Scripto in I Sera., d. 3, g. 2 (ed. St. Bonaventure, I I , 393-417). ' 4 0 i s t
552
PARSIII-2 CAP. 26
[CAP. 26. QUOD PROPOSMONESDUBITABILES DE INESSE, HABENTES PROSUBEECTO NOMEN CONNOTATIVUM VEL RESPECTIVITM VEL HITHISMODI, QUANDOQUEPOSSUNT DEMONSTRARI QUANDOQUE NON]
Si autem propositio dubitnlibis in qua praedicatur esse exsistere per propositionem de messe vel de possibili habeat pro subiecto nomen 5 connotativum vel respectivum vel negativum vel unum composimm ex multis nominibus, quandoque potest demonstrari, quandoque non. Talis enim propositio semper aequivalet uni propositioni in qua praedicatur passio de subiecto, saltem large sumendo passionem. Sicut ista proposito ceclipsis est' aequivalet isti 'aliquid eclipsatur'; e t ista 'calefactivum est' aequivalet isti 'aliquid est calefactivum'; et ista labens tres angulos aequales duobus rectis' aequivalet isti 'aliquid est habens tres mgulos aequales duobus rectis'. Et ideo sicut dicendum est de propositionibus quibus aequivalent, quod sunt demonstrabiles vel non sunt demonstrabiles, ita dicendum est de istis. 1 5 Et s i, large accipiendo demonstrationem, d i c a t u r quod quaelibet tnlis habens pro subiecto aliquid communius quam sit subiecmm primum taus passionis est syllogizabilis per primum subiectum tamquam per medium, et per consequens demonstrabilis, p o te s t d i c i quod quaelibet taus est demonstrabilis, saltem large accipiendo demonstra- 20 tionem. Si tamen d i c a tu r quod nulla est demonstratio nisi guando maior potest prius tempore cognosci quam conclusio, ita quod maior potest esse nota et conclusio potest ignoran i et tamen apprehendi, p o t e s t d i c i quod aliquae tales propositiones sunt demonstrabiles et aliquae 25 non. Puta, guando passiones sunt demonstrabiles de suis primis subiectis, tunc sunt tales propositiones demonstrabiles, guando autem passiones non sunt demonstrabiles de suis subiectis primis, tunc non sunt demonstrabiles. Unde ista 'calefactivum est vel esse potest' demonstrari non potest, sed tantum scitur per experientiam, sine syllogismo in quo potest 3 maior esse nota et conclusio apprehendi et ignoran. 0 CAP. 26. - 4 autern] illa add. C V ' d u b i t . ] demonstrabilis A p ra e d . ] poni tur A ex s i s t.1 exsistentiae E 5 propos .] demonstrationem A 6 u n u m ] nomen add. A l D 7 mul ti s ] talibus D nom.] talibus add. E ]] dem.] et add. A 'D E 9 de] suo add. A 'E s u m . ] accipiendo D pas s .] clemonstrationem A
1 0
aliquid] l una A '
1 1
c alef.] calefactum C
1 2
aequiv. i s ti ] v alet istam A '
13 atquales... rectis] etc. DE , duobus rectis] etc. B , ideo om. A A ' d i c e n d u m ] di c tum E quae I ,, s untl cm. A l B E
1 5
dem. om. A 'E
1 6
accip.] sumendo C
1 9
1 4
quod]
cons.] est add. C E V '
20 accip.] sumendo B 2 2 nulla] non I n i s i ] neque I • nis i guando] numquam A C V ' 2 5 - 2 6 ce... non onz. B C11 4proprils 2 E 6 2 7n tunc o n ] sic] D 2 9 l i n d e ] u t A CE IV 4 s u n t d e r n o n s t r a b i l e s a d d .
2 5
aliquae' om.
DEDEMONSTRATIONE
5
5
3
[CAP. 27. UTRUM ESSE REI ET ESSENTIA REI SINT DUO EXTRA ANIMA/vi DISTINCTA INTER SEI
Et quia tactum est de esse exsistere 1, aliquantulum disgrediendo considerandum est qualiter esse exsistere se habet ad rem: utrum scilicet 5essentia rei et esse rei sint duo extra animam, distincta inter se. Et mihi videtur quod non sunt talia duo, nec esse exsistere significat aliquid distinctum a re: quia si sic, aut esset substantia aut accidens 2 .Non accidens, quia tunc esse exsistere hominis esset qualitas vel quantitas; quod est manifeste falsum, sicut inductive patet. Nec potest dici io quod est substantia, quia omnis substantia vel est materia vel forma vel compositum vel substantia abstracta. Sed manifestum est quod nullum istomtn potest dici 'esse', si 'esse sit alla res ab entitate rei. Item, si essent duae res, aut facerent per se unum aut non. Si sic, oporteret quod unum esset actus et reliquum potentia; et per conse15quens unum esset materia et aliud forma, quod est absurdum 3. Si non facerent unum per se, igitur essent unum aggregatione tantum vel facerent unum tantum per accidens, ex quo sequeretur quod unum esset accidens alterius. Item, si essent duae res, non esset contradictio quin Deus conser2 0 exsistentiam sine entitate, quorum utrumque est impossibile 4 v . C . 27. - 3 tac tum] trac tatum A ex s i s tere] exsistentiae (per totum cap.) E 4 qualiter] quo modo a BD e t i a m E V r 74 aut'l aliqua B a u t A 0A es t 1 1 o m .C 1 e ,maicirne 1 v e l 1 add. A 1 3 facerent] fi ertnt B 1 4 rel .] aliud D 1 5 al tud] rel i quum A l ] ) S i ] y ero t aliqua C B 1 s, i t A C , add. E s 1 e 6 t facerentl fi erent B es s ent] esset B I, facerent A l CD, faciunt E a g g re g . ] aggregatum B I 5 e s m . e o19 e qui s n] s quod a d d e . En 2 0 rei om. A 'E 2 1 quorum utir.] quod A ' E n vAte i x ea s ] li 8 u 27. - 1 In duobus capitulis praecedentibus. Distinctionem realem inter t atst t CAP. n t te iD esse a et m cessentiam, velut inter duas res, defendit Aegidius Romanus, praesertim i 1oE Theorematibus de esse et essentia (ed. E. Hocedez, Louvain 1930). 2 Cf. Olivi, t mr1eQuaestiones in I I Sent., q. 8: "Isti autem [lege: ipsemet Olivi et sequaces eius] suum .S e a idictum A C astruunt ostendendo p r i m o quod esse non est accidens essentiae cuius d ] V t eIoest et s e c u n d o quod non est substantiale, aliquid realiter addens ad eam" (ed. m 4 t . 8 cit., I, 147s.). 8 Cf. Olivi, loco cit.: "Absurdum etiam est id quod alii dixerunt, e DA 1 quod essentia se habet ad esse sicut potentia ad actum... Secundum hoc m scilicet A 9 2 'e etiam essentia esset quasi materia et esse esset eius forma substantialis" (loco cit., q u r oEs t p. 152). 4 Cf. Olivi, loco cit.: "Item, videtur quod naturaliter prius possit a . e IseDeo fieri sine posteriori; ergo essentia posset a Deo fieri sine suo esse" (ibidem, ]6 i eenp. s 149). i teict n ].]q a e
554
P
A
R
S
B 1 -2 CA P . 2 7
Ideo dicendum est quod entitas et exsistentia non stmt duae res, sed ista duo vocabula 'res' et 'esse' idem et eadem significant sed tmum nominaliter et aliud verbaliter; propter quod unum non potest convenienter poni loco alterius, quia non habent eadem officia. Unde 'esse' potest poni 25 inter duos terminos, sic dicendo 'homo est animal', non sic est de hoc nomine 'res' vel 'entitas'. linde 'esse' significat ipsam rem, sed significat causam primam simplicem guando dicitur de ea, non significando ipsam ab alio dependere; guando autem praedicatur de aliis, significat ipsas res dependentes et ordinatas ad causam primam. Et hoc, quia illae res non 30 sunt res nisi sint sic dependentes et ordinatae ad causam primam, sicut non sunt aliter. Linde quando homo non dependet ad Deum, sicut tunc non est, ita tunc non est homo. Et ideo non est plus imaginandum quod essentia est indifferens ad esse et non esse quam quod est indifferens ad essentiam et non essentiam, quia sicut essentia potest esse et non esse, 3 i5ta essentia potest esse essentia et potest non esse essentia. Et ideo talla argumenta 'essentia potest esse et non esse, igitur esse distinguitur ab essentia', 'essentia potest esse sub opposito esse, igitur essentia differt ab esse' non valent; sicut nec taita valent 'essentia potest non esse essentia et potest esse essentia, igitur essentia differt ab essentia', 'essentia potest 40 essesub opposito essentiae, igitur essentia differt ab essentia'• Et ideo non plus sunt essentia et esse duae res quam essentia et essentia sunt duae res, et ita esse non est alia res ab entitate rei. Et haec est sententia L i n c o l n i e n s i s, guando dicit II Posteriorum5 : "Esse dictum de causa prima non praedicat nisi ipsam essentiam 4 causae primae onmino simplicem; esse dictum yero de aliis non prae5 dicat nisi ordinem e t dependentiam eorum ab ente primo quod est 22 duae] diversae D, diversae ve! duae A ' 2 3 res] essentia A e t eadem] et eandem rem A, et eodem m o d o B , om. A 1 26 s ic '] sicut A 11 h o m o ] hoc D h o m o est] homi nem esse E , ani mal ] et add. C E V ' ,1 n o n sic est] s ic D 2 5 autem non est A l D I s i c ] autem add. K 2 7 emitas] v el esse adj. I s e d ] entitas add. E 2 8 non p o n i ' ] Q m. , ! s i i n gn.] consignificando AIDHC i p s a m ] i ps um C , n o n add. A ' 2 9 res ] quae s unt add. A 30 a ordidn.] ut dordi nantur C 3 1 s i nt] quia C i sic ons. A 1 . om. E I sicut] si add. A , om. A ' M et] v el et add. ad C, ad adj. K ' quod] esse add. A ' 3 5 n o n '] le 3 D I a 3 2 a l i t e r ] ad adj. K 3 6d essentiall esse A A I C p o t e s t Qm. A ' D E 3 7 essentia] esse D es s e et om. D e t a l im q u a n d o e otn. A ' n o n ] exsistente add. Aa' 3 8 di ffert] di s ti ngui tur A E d o f fi 1 V ', Qm.e A C 3 9 u- 4 1 sicut... 37) essetatia' om. D 4 0 et... essential Qm. A D m c i a B Des E s ential] 3 esse 9 B V ' 4 n 1 essentiae] o n esse B I : di ffert] clistinguitur BE 4 2 - 4 3 mira— rei om. E 1BE ] 1v 3 1 a d il f fe e rn t ] t d i s t t i rn g pu i t . u r e est] aliqua 43 u adj. e n t i t . ] et essentia add. A ' 4 5 Esse] Om n e E ,; praec1.1 probat Al -CEV", poni t I p . a r g . n d 46 ( omnifino] sirtgularemn et acid.. e s s e ] pri m o adj. V ', om. B D 4 6 - 4 7 praedi c at] p ro b a t A IE V a, e r a ponit I 4 7 ordi nem] ordinationem F e f . f e V c u In Aristot. Anal. Poster., II, c. 1, t. 2 (ed. cit., E 33va). 4 I I5 Robertus c o r n Grossatesta, m ] m a a c a u s a e p r i m a t a d d _ o f
DE D E m o N s T R A T I o N E
5
5
5
per se. Et haec ordinatio vel dependentia nihil multiplicat in essentia dependente. Propter hoc sive quaeratur de ente primo sive de re depen50dente ab ente primo m sit, haec quaestio non ponit in numerum”. Causa autem quare S a n c ti e t a l i i 8 dicunt Deum esse ipsum esse et non creaturam, est quia Deus sic est esse quod non potest non esse, immo necesse est esse, nec ab aliquo alio est; creatura autem sic est esse quod non est necessario esse, sicut nec necessario est res, et ab alio ssest, sicut ab alio est res effective. Et ideo non differunt in Deo 'quod est' et 'quo est', quia non est aliquid aliud a Deo quo Deus est; sed in creatura differunt, quia illud quod est creatura et quo est creatura sunt distincta simpliciter, sicut Deus et creatura diffenmt.
[CAP. 28. QUOMODOTERMINATURQUAESTIOQUID EST ETPRIMODE DEFINmoNE] Viso quomodo terminatur quaestio si est, videndum est quomodo terminatur quaestio quid est. Et hoc est in sciendo quomodo potest evidenter cognosci propositio in qua praedicatur definitio de definito. Est autem primo sciendum quod definitionum quaedam est definitio exprimens quid nominis et quaedam est def-mitio exprimens quid rei'. Definitio exprimens quid rei est illa definido quae non est necessaria disputanti scienti significatum voabuli; sicut ad hoc quod aliquis sciat 10quid significat hoc nomen 'homo', non est necessarium scire quod homo componitur ex tot partibus vel ex talibus partibus. Unde quilibet potest disputare cum alio, quamvis ignoret definitionem exprimentem quid rei, sed ignorata definitione exprimente quid nominis non potest 48 haec] hic o r c i i n a t i o ] ordo A 1 49 P ropter hoc Qm. E :• s i v el autem A ' 5 0 n o n Qm. A ' 5 1 D e u m esse] d e n o n ente et I 1 3quod 1 , add. vA , eetsi l non ] esse add. I , et... c reati causa add. B , om. A C V 52 esse'] e t B C I 4 add. D, esse et add. I 5 3 neceas.] necessario A C K V 4 1 p oe4 tc e. 8s. t. ] - e e x9 ] se et a d d . 1 n s t 54 neceas.'] demons tratur I ' q u o d ] qui d A 'E l 5 6 es t'] Deus add. A l l 3D d , enecesse p ALE e en 5 5 d dieff.] C s on e a a l s i 57 et] talbude add. ] A ' 5 7 - 5 8 sunt dist.] di fferunt A ' n o n a b CAP. e s 28. - 6t pri m o om. A l E 6 - 7 def. om. A e n t E B K V1 A e 1 3 l1 8i a 4 od e f . p r . i A c m I B E o 1 m . m o 9 6 Cf. August., De Trinit., V, c. 2, n. 3 (PL 42, 912; CCSL, 50, 207s.); Boethius, 0 a d i s dp u t a n t i q Quomodo substantiae... bonae sint (PL 64, 1311 C). d . o m . u E CAP. 28. 1 Cf. Aristot., Anal. Poster., II, c. 10 (93b 29 - 94a 19); de definitione o d ] agitur etiam Parte I, c. 26. h o c n
556
P
A
R
S
111-2 CA P . 2 8
quis cum dio disputare. Et ideo guando quis addiscit s i g n i lorum, fi tunc addiscit defmitiones exprimentes quid nominis, quamvis 15 non c a taddiscat a v o deftnitiones c a b u -exprimentes quid rei. Non est igitur definido exprimens quid rei necessaria disputanti, quia taus non tantum exprimit quid nomen significat, sed etiam exprimit quid res est. Talis autem definido duplex est. Quaedam enim defmitio talis est quae nihil importat extrinsecum rei alio modo quam importat rem vel 20 partem rei. Et tnlis definido vocatur definido propriissime dicta, quae non potest esse nisi substantiarum vel nominum substantiarum, quia taus definido non potest esse nisi compositomm, tamquam illotutn quorum essentia exprimitur per oradonem, cuiusmodi composita per se una non sunt nisi substandae. Talis definido est ista 'animal rationale'; sit 'animal' 2 5 genus et crationale' differentia, quia 'animal' importat totum hominem et 'rationale' importat partem hominis sicut suum abstractum. Alla est definido importans quid rei, quae simul cum hoc quod importat rem, importat vel exprimit aliquid quod non est de essentia rei; sicut definido animae, quae est ista 'actus corporis physici organici' etc.a 30 importat animam et corpus, quod non est pars animae nec anima. Et ista vocatur definido per additamentum. E t tales defmitiones importantes quid rei convertuntur aun nominibus mere absolutis affirmativis. Aliae sunt defmitiones importantes quid nominis, quae non sunt nisi orationes exprimentes quid significant nomina. Et tales defmitiones pro- 35 priissime sunt nominum negativorum et connotativorum et respecti-
vorum, sicut ista defmitio 'habens albedinem' sive 'informatum albedine' non exprimit nisi quid significat hoc nomen 'album'. Unde ista defmitio est necessaria cuilibet cum alio disputanti.
14 al i o] al i quo C V i a defmitio ] / V D 41 q 7 utaus] add. DE t a n t u m ] solum A 'D 1 8 etiam om. A B D e x p ri m i t om. A C V a lquod i q =u t i . ] intrinsecum K 2 2 - 2 3 subst. n i s i om. (kom.) A l D 2 4 essentia] esse 4 quae] 20 s A l CDIV A l E 4 est d , 2 7 , iota] ani t adj . E e t c . ] e t tamen B , q u a e add. D E I , u t habetur i n I I D e ani ma adj . (ul tra) E o ma esm h n oi fi31 . quod... para] quae non sunt partes A l D n e c anima] (puta D ) corpus eni m (quod D ) n o n est anima tmi o i B nec para animar A I D 3 3 - 3 4 i mp.] exprimentes A 3 5 def.] propositiones B 3 7 sivel vel qn i 1 4 s Li nde] e t A , e t i deo E u38 1 ao 5 em o 2v Definitio est Aristotelis, De anima, II, c. I , t. 6 (412a 27-28). .a c a /d b . dV ] .D t e r '
DEDEMONSTRATIONE
557
[CAP. 29. DE DEFINITIONE EXPRIMENTE QUID REI, NON DATA PER ADDITAMENTUM1
Definitio exprimens quid rei, non data per additamentum, semper continet pro prima parte aliquod genus d e 5aliis fi partibus continet differentiam vel differentias essentiales vel aliquos n i t i esignificantes obliquos t p r per o se et primo partes rei. a Et l istae i apartes sunt p diversae; a r nam t egenus importat totum, 31ine partes significant v e partes l distinctas rei. Prima pars definitionis, puta genus, nec appriori nec r a posteriori o potest demonstrari de definito; sicut quod homo io sit animal demonstrari non potest, sed propositio taus sine syllogismo accipitur, mediante notitia intuitiva. Unde istis conceptibus 'homo' et 'animal' exsistentibus in intellectu et aliquo homine viso statim scitur quod homo est animal. Non quod isti conceptus praecedant notitiam intuitivam hominis, sed iste est processus quod primo homo cognoscis tur aliquo sensu particulari, deinde ile idem homo cognoscitur ab inintellectu, quo cognito habetur una notiáa generalis et communis omni homini. E t ista cognitio vocatur conceptus, intentio, passio, qui conceptus communis est omni homini; quo exsistente in intellectu statim intellectus scit quod homo est aliquid, sine discursu. Deinde apprehenso 20alio animali ab hornine vel aliis animalibus, elicitur una notitia generalis o = i animali, et illa notitia generalis ornni animali vocamr passio seu intentio anim2e sive conceptus communis ornni animali. Quo exsistente in anima potest intellectus componere istum conceptum cum conceptu priori, quibus compositis ad invicem mediante hoc verbo 'est', statim 25intellectus assentit i l i complexo, sine omni syllogismo. Et ita quaelibet talis propositio in qua praedicatur genus de definito propriissime dicto habetur sine syllogismo. Et hoc est universaliter verum de omni genere CAP. 29. - 4 prima om. BC aliquod orn. C V ' tes] partem l AlDI 7 totum] nam add. AC, add. sed del. et scr. s. lín. et y ' partesl] important s i v e A' add. ( lB sp reou8" osignif.] Bn )s seu • importane A ' B add. D E ' dist.] E determinatas A' BDE r ei ] ove partes distinctas «Id. E 9 de] a5E 1 0 sine] can' D, mmai add. A' 1 1 accip.] adquiritur E, causatur I m ediante] mediate sedcorr. a in immediate l i q C uLi nde o istis] s UtliVOCiS ] D hom o] hominis D, et add. A' DI, om. E 1 2 animal] animalis not.] cognitionem A' 1 4 - 1 5 cogn.] cognoscit AID, videtur B, hominem a D, otn. l E i1 3 o s add. /VD, B 1 5 part.] cognoscitur add. B i l l e Qm. BE a b ] illo add. AC V C vel add. V ' hect 4 I16 6 17 ista] e i l ht AIDE ] c ogn.] s c notitia i -B, om. I i ntenti ol intellectus AV' [ siva D 118portmi aas shorra.] i o ] orrmibus animal, AC V' 11sine] omni add. A' 2 0 alio] p r p r Ii 1m 9 a aliquid] B aliquo-EI ani p nalaalio sadd. E- , notitia] cognitio A 2 1 omni] cuan CI, coramunis cuan K nonna... aninsahi ons. AA' t i g econceptui ormli n e r . ] B 2 6 dicto] sumpto A' 2 6 - 2 7 in._ syllog. Qm. I 2 7 syllog.] et ita quaelibet e propositio taus t est per se nota add. AID, add. mg. C, est per se nota (ante °miss., ut lín. 26-27) «íd. I ( e s t E ) c o m
558
PARS 111-2 CAP. 29
respectu speciei quae est mere absoluta, quia talis propositio statim scitur cognitis terminis perfecte. Se d forte d i c e s quod hic est syllogismus ex prioribus 'omne animal est substantia; omnis homo est animal; igitur onmis homo est substantia', igitur hic est demonstratio a priori: Praeterea, secundum dicta, quaelibet taus propositio esset per se nota, quia quaelibet tnlis propositio cognosceretur cognitis terminis, secundum istum processum. Et ita ista esset per se nota 'homo est animal' et ista 'albedo est guainas', et sic de aliis. Quod videtur manifeste falsum, cum multae tales sint dubiae multis: Praeterea, viso aliquo a remotis, potest ignoran i an sit animal, et possum ulteriori experientia certifican i quod est animal; igitur quod homo sit animal, potest demonstrari: Ad p r i m u m istorum d i c e n d u m est quod non onmis syllogismus ex prioribus est demonstratio, quia non quilibet talis syllogismus facit scire. Et hoc, quia conclusio non potest esse primo ignota et postea per illum syllogismum, tamquam per causam efficientem et sufficientem, fieri nota, quod tamen requiritur ad demonstrationem, ideo ille syllogismus non est demonstratio. Ad s e c u n d u m l d i c e n d u m quod quaelibet taus propositio mentalis in qua subiciuntur et praedicmtur tales conceptus mere absoluti est per se nota, quia statim sciuntur cognitis terminis. Tamen non quaelibet propositio taus vocalis est per se nota, flan' ex quo voces sunt ad placiturn, voces mere absolutae possunt imponi eisdem de quibus habemus, vel alii habent, tales conceptus. Et tunc aliquis, qui talem conceptum mentalem non habet, potest scire significata vocabulorum et simul cum hoc potest nescire eam, eo quod aliquos conceptus mentales non habet; sed habet conceptus mentales plures, quorum aliqui, si componantur ad invicem, totum resultans ex eis erit convertibile cum illa voce. 30 dices] dicet A, diceres Bi ex prior.] expositorius I 3 1 - 3 2 omnisl... subst.] etc. D , om. E 32 hic] hace CE1 3 3 dicta] praedicta et adj. sequitur B 3 4 propos. om. Al D I 3 5 ismm] illum AC1 I homo] hoc A 11istal] esset per se nota add. K 3 6 et... aliis] et huiusmodi E, om. s i c ] ita B Ma— nifestel esse A' , om. DE 3 9 possum] potest BE e n . ] potest asid. A' El 4 0 homo] hoc B il sit] est BDE dem . ] quod si: animal adj. A' 4 1 est om. C I 4 2 quil.] quaelibet A' C.EV 4 primo om. E 4 4 effic. om. AB e t i om. A A 43 ,, s e sicut 1 tamen] d cA'o, sic r BD, i . om. E;; V requ.... ' dern.] est in proposito AIBD, et add. AlDC, a tic est in propoC Vadj. E ,, ideo] ita AIBD, igitur E 4 7 dic.] est add. AA' D E 4 8 et] vel A' 5 0 stmt] sisito gnificara - 55 3 talemsconc.1 E 5 3 mentalem 0m. E 5 4 eam] ea ACEKV 4 4 4E 5- 2 4 u tales f conceptus f . 4 aliquos] o I I malios ABD . EK mentales 0m.E C V' 4 5 q 1Supra, u olin. 33. d ] e t A ' B D I I
30
35
40
45
50
55
DE DE MONS TRA TIONE
559
Et ita taus propositio vocalis non est per se nota, quia non quaelibet notitia qua scitur quid significant termini sufficit ad sciendum talem propositionem. Et sicut fila propositio vocalis non est per se nota, ita illa 6 0 nota, quia potest haberi, quamvis nesciatur. Unde ego modo de facto M scio quid significat hoc nomen 'leo' et scio quid significat hoc nomen e 'animal' et tamen ignoro istam propositionem 'leo potest esse animal', n quamvis credam eam esse veram. Et habeo unam propositionem ment5talan cuius subiectum est compositmn ex multis notitiis incomplexis 6 n quarum nulln est simplex et propria leoni; sed propositionem mentalem l cuius subiectum sit aliquod simplex mere absolutum proprium leonibus I non habeo, quia si talen' propositionem mentalem haberem, statim, sine S syllogismo, scirem earn. q0 S e d n u m q u i d propositio mentalis in qua subicitur tale composi7 u tum et etiam propositio vocnlis sunt demonstrabiles, ex quo sunt dubia tabiles? P o t es t d i c i quod large accipiendo demonstrationem, tae les sunt demonstrabiles. Et hoc, quia conclusio potest esse ignota et duc bia et postea, scita propositione maiore in qua praedicatur idem praeo dicatum de conceptu mentali adquisito per notitiam intuitivam rei et m scita minore in qua praedicatur idem conceptus de subiecto conclusionis, p potest conclusio fieri nota. Et ita propositio talis, saltem large accipiendo o demonstrationem, potest fieri nota per demonstrationem, ex quo potest n concludi syllogismo faciente ipsam conclusionem esse evidenter notam i8 t0 Ad t e r t i u m2 c o nc e d o quod viso aliquo a remotis potest uq dubitari an sit animal et potest per aliquos effectus fieri noturn quod ru est animal. Et tamen non erit demonstratio, quia demonstratio non est ea de singularibus, una autem tantum propositio singularis fi t ibi nota. Et xsesposito quod demonstratio esset de singularibus, adhuc non esset ibi decp monstratio propositionis mentnlis, habentis conceptum simplicem e t or ni 57 i ta] ttmc dad. C V ', qu.el i bet I n o n ' Qm. I '1 est] cric /V E 5 8 talem] illam I 6 0 c onc l conclasionibus A V ' 6 3 et unten] c ure hoc B p o t e s t esse] est /VIDE 6 4 tmam om. E 6 5 est] cu tmum add. B E I K 6 6 nul l a] una A es 1quid] numquam A 6 7 s i c ] 1 pe 1monstrata B 7 4 rnaiore] mai ori p r a e d . om. A B C V e 3 , s o mt . 1 4 7 rnai 4 ore - 7B ,5m i n opri Ar D ai d ee mc om. i Al C V " 7 7 saltem om. A ' E 7 8 p e r dem . om. D I E tr nore] ID s79 concl.] u b i n add. i eB f ca c i t mire u add. m A ' 8 0 dubia] dubitabilis I 8 1 potest om. C V ' 8 2 potest] 6 8 1 ia D7post At ',i om. e f f . ] epotest add. A l B 8 4 de] i n A C V ' 8 6 simplicem] singularem A se ] i Bn 6 7 c u r e a m bt mo i . o m m 2Supra, un. 38. ud B. 7 ' su AD0 u 1 cb 7nm -
560
PARS 111-2 CA P . 3 0
mere absolutum et proprium pro subiecto, sed esset demonstratio propositionis habentis unum conceptum compositum pro subiecto. Unde de talibus dico, proportionaliter, sicut dixi a l i a s s de illa propositione 'Deus est', quam format beatus videns essentiam divinam et de ista pro- 90 positione quam nos habemus modo de facto, quia sicut sunt distinctae propositiones, ita illae propositiones quarum unam posset habere de leone ille qui videt vel vidit intuitive substantiam leonis et illa propositio quam modo de facto habeo de leone sunt distinctae propositiones, et una est demonstrabilis, large accipiendo demonstrationem, et alla nullo modo 95 est demonstrabilis. Similiter illa propositio quam format caecus a nativitate de coloribus, dicendo quod albedo est color, est distincta propositio ab illa quam ego formo in mente, dicendo quod albedo est color; et una est simpliciter indemonstrabilis et alla forte est demonstrabilis, large acci100 piendo demonstrationem.
[CAP. 30. QUALITER PROPOSITIO IN QUAPRAEDICATURDIFFERENTIA DESPECIEABSOLUTADEMONSTRARIPOTESTI Quamvis propositio in qua praedicatur genus absolumm de specie mere absoluta composita ex conceptibus sirnplicibus demonstrari non possit nec a priori nec a posteriori, tamen propositio in qua praedicatur 5 differentia de specie tali a posteriori demonstrari potest. Nam differentia, sicut dictum est p r i u s 1, importat unam partem in obliquo e t ideo quia per effectus demonstrari potest talem rem habere talem partem, ideo per effectus demonstrari potest differentia talis de specie tali. Verbi gratia si aliquis habeat notitiam propriam animae sensitivae et per con- lo 87 pro] de E '1 sed] á A 8 7 - 8 8 dem. prop.] propositio demonstrationis C V' 9 0 beatos] intellectus C, Deus D V' 9 1 sicut om. A A 1 demonstrabilis, Urge accipiendo demonstrationem A 9 3 videt cm. B v e ! om. A' BD vi cl i t om. B D i nt A' s uiut . .n. . tleonis] ] leonern i l ve! l subst. a leonis intuitive B d i a propos.] illam propositionem Acr y4 a quarn] d egod add.. Al l 3D 9 5 nullo E modo] non I 9 6 Simil.] sicut /VD, sit I 9 7 est' cm. AA' 9 propos. om. 22VE 9 8 ego] non A, modo CI, en modo E f o r m o ] formatio el add. vel mentalis E 99 i et...t forte] a alla. yero .C . p rC . 30. o - 4 pmere om. o AD s t o n. e l talibus B 7 partem] r ei add. A' 7 - 8 cc... quia] cum ] igitur E 8 per om. Al 1 0 habeat] prachabeat A e t 1 uD n a B Guillelmus de Ockham, Scriptum in I Sent., d. 3, g. 4 (ed. St. Bonaventure, e s t
N.Y., 11, 440). CAP. 30. 1 Supra, initio capitull praecedentis.
DE DE MONS TRA TIONE
5
6
1
sequens sciat quid significat hoc vocabulum 'sensitivum' et videat aliquod corpus cuius habeat notitiam simplicem et propriam talibus corporibus, et tamen ignoret an habeat animam sensitivam, iste per aliquos effectus competentes cuilibet tali corpori potest demonstrative probare quod 15omne tale corpus habet animan' sensitivam et per consequens quod est sensitivum. E t per talen' modum probavit A r i s t o t e l e s 2 p e r transmutationem et motum quod in istis generabilibus et corruptibilibus est materia distincta a forma et per consequens quod sunt materialia, cum tamen 'materiale' sit differe'ntia essenti2lis eorum. Per talem etiam 20modum potest demonstrative probari quod in homine sunt plures formae, si in eo sint plures formae quamvis forte hoc non sit facile multis, immo forte quamvis de multis nuili sit hoc possibile pro statu isto. Oportet tamen scire quod propositio i n qua praedicamr differentia de notitia distincta et perfecta, guando scilicet nihil cogniti latet cogno25scentem, nullo modo est demonstrabilis, quia forte taus notitia est notitia definitiva. Sed quidquid sit de hoc, dico quod de talibus conceptibus specificis substantiarum, quales nos de facto habemus, potest differentia demonstrari a posteriori, licet non a priori. Quod saltem verum est quod differentia non potest demonstrari a priori de specie cui primo 30competit, sive possit demonstrari per mediurn sumptum a causa extrinseca de aliquo contento sub specie prima sive non. Et illud quod dictum est de differentia quae praedicatur in recto de specie intelligendum est de illis quae praedicmtur in obliquo de specie et significant partes essentiales rei. Unde sicut a posteriori demonstrari 35potest quod animal est materiale, ita a posteriori demonstrari potest quod animal componitur ex materia. Et ita de plus, proportionaliter, est dicendum.
12 habeat] aliquam ale/. A c o r p . ] coloribus I
1 3
animam sera.] aliquam sensibilitatem C V '
15 quod est om. A C I V 4 cuna 1A t 6a m e n materiale] tal e transmutabile K 2 0 m n t ] s i nt A 'E 2 1 s i ... formae A 'B D F s e a s . ] Gens., om. A C E I K V S C I 1 S 4 2 1 U M videri add. I. add. mg. C : mul ti s orn. I 2 2 i mmo... multas om. A ' 2 4 de] c um C, del. I T q u a m v i C, quod potest cognosci E 2 5 noti ti a om. C V ' 2 6 def.] distinctiva D I 4cognoscenti cogniti] C V s ] 11 ' de] i n A l c o n c . 1 notidis K 2 7 spec.] specierum I 11 subst.] di fferenti arum D 2 8 licet] sed E l q u o 1 quod] quia si A ', Qm. B q u o d . . . pri ori om. A E Y a pri ori Qm. I ' p ri m o om. A 3 2 i l l ud] is tud 29 d 8 I C111 q u fpon] propositionibus 4 o r I o d t q e ] ] a u u e t a 2 Cf. e Aristot., Metaph., VIII, cap. 4-6, tt. 11-16 (1044a 15 - 10451) 33). s ml e t A q 0 ' u m ,O C K R A M S U M M A L O G IC A E o 3 6 . o d A C m B
562
P
A
R
S
111-2CAP.31
[CAP. 31. QUOD DEFINITIO NON POTEST A PRIORIDRMONSTRARI DEDEFINITO]
Ex praedictis patere potest quod deftnitio non potest a priori demonstrari de specie definita. Deftnitio enim de nullo potest prius et notius praedicari quam de definito, et per consequens per nullum medium 5 potest demonstrari de definito a priori. Nec etiam potest taus deftnitio demonstrari a posteriori de specie qui sit conceptus mcmtis simplex et proprius praecise significatus per speciem, quia quamvis una pars taus definitionis esset demonstrabilis a posteriori de subiecto, tamen alia pars non est demonstrabilis de tali subiecto, nec a priori nec a posteriori. Verumtamen de subiecto, quale nos habemus de facto, non est forte inconveniens defmitionem posse demonstrari, saltem large accipiendo demonstrationem. Et per istum variurn modurn probandi defanitionem de definito et varium modum demonstrandi possunt exponi multae auctoritates A r i s t o t e l i s 1, quae videntur tam inter se quam prae- 1 d 5ictis repugnare. Quandoque enim loquitur de uno modo demonstrandi, quandoque de alio et similiter, quandoque loquitur de praedicatione deftnitionis de definito simplici et proprio, qu2ndoque de praedicatione deftnitionis de definito composito, proprio tamen. Est igitur duplex modus deveniendi in talem definitionem. Unus 20 est per notitiam intuitivam partium rei. Qui enim intuitive cognosceret partes rei, statim posset formare conceptus demonstrabiles, importantes illas partes in obliquo et importantes totum in recto. Sed adhuc non est necesse quod habeat deftnitionem, quia deficeret sibi genus, quod non potest haberi vel saltem non semper potest haberi nisi per notitiam in- 25 tuitivam alicuius singularis alterius speciei vel aliquorum singularium C . 31. - 3 praed.] patebunt vel add. D 4 de' ] subiecto suo, sciEcet add. B 11 D ef enim] quia definido A' D e l ] vel BCV' , om. E 4 - 5 notius] posterius CV' , om. E 6 Nec] Et non D tal i s def.] de definito I 7 qui] cuna A, quae AIBE, quod K m enti s] mrnr,lis A 8 signif.] significativus A, significad A' , significatis V' Gem. 9 alla] aliqua E 1 0 est] esset A' II nec... nec] neque... neque C EV' 1 1 habemusl m odo adj. A ' 1 3 - 1 4 def. d o m . om. E 1 4 varium] aliara K 1 6 dem.] el adj. Al D E 1 7 el Qm. ACVa s i m .] sic I, om. E 1 8 proprio] etiam B, el adj. D q u a n proprio] proprie AAIC KV ti ] 4 particularem l o q u i t I, u illius arld. AD E 2 2 formare] cognoscere D d e m I distinguibiles B 2 3 Mas] ,r c mC. 2 4B quod' ] non add. K 2 5 val.- haberi om. (hm.) AE 2 5 - 2 6 nisi... intuit.] sine aliquas notitia intuitiva la ad m j e . n A'] 2 6 aherius] aut eius E!! aliqu.] aliorum BC1V 4 u nC t u r A a E V CAP.' 31. - 1 Aristot., Anal. Poster., II, c. 3 (90b 19 - 91a 11); Topica, VII, c. 3 A B6-24). C E 1 8 (153a V t1 2 9 0 p r
DE DEMONSTRAT1ONE
5
6
3
diversarum specierum, quo habito potest intellectus istum conceptum praeponere Ahis conceptibus demonstrabilibus, et sic habetur definido. Et si praedicetur de definito, erit fila propositio evidens sine ornni syllosogismo, et ita indemonstrabilis erit. Si autem partes rei non omnes intuitive videantur, sed totum videatur intuitive, non tamen taus videns possit discernere inter omnes partes totius, - si tamen hoc sit possibile tunc fila pars quae est genus accipitur per notitiam filam et per notitiam alterius vel d i o = singularium. Alii autem conceptus demonstrabiles a 35posteriori concluduntur de definito. Et ita accipitur definitio sic quod una pars per notitiam intuitivam et aliae per effectus e t tunc, istis habitis, est t a l propositio nota in qua praedicatur deftnitio de definito. Nec istud negat A r i s t o t e l e s ; sed intendit A r i s t o t e l e s principaliter probare quod per nullum syllogismum a priori potest 40fieri evidenter non= quod tnlis deftnitio praedicatur de definito et quod sufficienter exprimit essentiam definiti. Hoc idem intendit L in c o 1n i ensis 2, guando dicit: "Demonstratio, quae concludit defmitionem de definito, non facit nos cognoscere orationem definitivam secundum quod ipsa est definitiva, explicans quid est res, sed facit nos cognoscere 45 s o l = ipsam orationem definitivam in quantum ipsa est praedicativa, dicens quoniam hoc est hoc"; quamvis L in c o l n i e n s i s d e ta li defmitione non intelligat, sed de alla, de qua dicetur i n fe r i u s 3 . Sic igitur apparet per quem modum pars definitionis scitur de definito et per quem modum definitio scitur de definito. Et ad istum prosocessum multum faciunt regulae datae in VII Topicorum 4 Per istud tamen non habetur ars definiendi, sed ars defmiendi acci. pitur per divisionem. Unde quamvis aliquis sciat evidenter omnes propositiones in quibus praedicmtur partes definitionis de definito, si tamen nesciat illas partes in una oratione recto ordine ordinare, nescit 55definire nec habebit definitionern. Unde qui sic ordinaret partes definitionis hominis 'rationale animal mortale', non haberet definitionem. 28 praep.] proponere C I 2 9 Et] quod AC EV 31 taus4 om.3BE0 3 4 i vell n det eA m3 6. ]et 2 princ.] 39 o m Cadd. V negare d .ehoc m o En11 probare] s t r a b i ClV i s 4 guando 42 4C 03 om. d/VD 7I e dt i ci ,i tl] dicens ] q u o d adj. AC Vi , om. D 4 3 - 4 4 sec. quod] i n quant tum aAC l is e ] s Vu d 47 I , .anal ea ADE 4 9 et. defi ni to om. ALD 5 0 multum] c intelligat] a 4 ad ta a . BE, le interrogat i sr c n dintendit multar C 5 CAl A 4 LVBD IIBVII] VIII D K 5 3 definitionis] defudtae I 5 4 una] fila I 4 r a o 1 3 i o Robertus td e 8f Grossatesta, . ] In Arista. Anal. Poster., II, c. 2, t. 22 (ed. cit., £ 36ra). A e n e mr infra, i tnotam s t .4 Aristot., Topica, VII, per totum (151b 28 - 155a 38). 8 Vide 10. 1 ]a d d r.o a m . i tA l l 3
564
P
A
R
S
111-2 CA P . 3 1
Est igitur ars definiendi illa per quam partes definitionis debite ordinantur. Et hoc est per divisionem: ut primo ponatur genus, deinde dividatur alud genus et accipiatur illa differentia quae scitur competere de fi modorum, de quibus dictum est p r i u s 5. Deinde adhuc subdividatur; n isic procedendo et addendo, quousque perveniatur ad orationem conet vertibilem. to , Duobus autem modis contingit sic procedere divisive 8 q primo ut : u ndividatur o m genus; o d secundo, o , accepta differentia quae competit 65 u definito, dividatur illa differentia vel genus convertibile cum illa diffea rentia. Deinde dividatur alindifferentia vel aliud genus, ita quod semper m divisiones sunt diversae ita divisa sunt diversa. Sicut supposito quod sicut v homo sit substantia et homo debeat defmiri, dividatur substantia per i corporeum et incorporeum et addatur 'corporeum' substantiae et dicatur 70 s csubstantia corporea'. Deinde dividatur hoc totum 'substantia corsic h porea' vel 'corporeum' vel hoc genus 'corpus', sic 'corpus aliud animatum, aliud inanimaturd et addatur ista differentia 'animatum' substano c sic dicendo 'substantia corporea animata'. Deinde dividan= corpus tiae, animatum, sic 'aliud sensibile, aliud insensibile' et addatur 'sensibile' tori n n o orationi praecedenti. Deinde dividatur 'animal', quod est genus convertibile cum sensibili, sic 'aliud rationale, aliud irrationale' et addatur n haec s differentia 'rationale', et tunc habetur ista definitio hominis 'subc stantia corporea animata sensibilis i Aliter contingit per divisionem procedere, ut semper idem dividatur 80 a non diversum. Sicut si debeat dezfmiri temarius et accipiatur primo et t 58 pri m o] prius E, om. B p o n a t u r] nnautur A ' 5 9 i l l ud Qm. A C E V " 6 0 non sciatur] u ncsciat A 'D , nesciatur E c l i v . ] defi nitionem A C I K V 4 rdivisionem 6 1 A ' d6 e . 5 .s ec. undo] m o d o add. A a c e c p t a l ac c ipiatur B 6 6 v e l i al i quod add. B p r i u s Q m . 67 di v .] subdiviclitur (etiam infra) A ' 6 8 div is a] di fferenti a ANT" 11 s uppor.] posito A l E , s umpto p A ' E 71 hoc t o t u m ] hace C 7 2 sic] scilicet E 7 3 d i f f . ] s i c add. I 7 3 - 7 4 subst. Qm. B D I 6 4 e 73-75 siubs t.... om. A ' . 7 4] dicendo om. B D E 7 5 addatur] hace differentia add. / V D d v ani matum i s p rsensibile' Qm. e E I 7 6 praeed r is ta clifferentia sensibile add. E ,1 di v .] subdiviciatur D , t o t u m v el add .A M) ti animal e s t om. D 7 7 sic] dicendo animal (animalium E ) add. A l D E ,[ addatur] pri ori (prac ddictae E ) orati oni add. A l E , pri ori add. D 7 8 hab.] habebitur B I K i s t a ] hace A I DE c l iferentia , h o m . ] homo I 7 9 rat.] et hace est completa clefinitio honfinis add. A l DE 8 0 div is .] nitio] d i f C V " i• proc.1 sic add. A ' D 8 1 di v .] diversa E o m . vfiticfmitionem i 5Supra, un. 20-37. D e arte deftniendi secundum divisionem cf. A ri sstot., Metaph., VII, c. 12, tt. 42-43 (1037b 8 - 1038a 35); BoetEdus, Liber de divisione i(PL 64, 886s.); Robertus Grossatesta, In Arista. Anal. Poster., II, c. 4, t. 60 (ed. o cit., f. 44va); Gualterus Buriaeus, De diffinitione (ed. H. Shapiro et F. Scott, Mediaeval Studies, X X V II [1965], 337-40). n e m
DE DE MONS TRA TIONE
5
6
5
genus temarii, puta numerus, et dividatur numerus primo sic 'numerus alius par, alius impar' et addatur ista differentia 'impar' isti generi 'numerus', sic 'numerus impar'. Deinde dividatur idem genus, scilicet nu85merus et non hoc totum 'numerus impar', nec aliquod convertibile, sic 'numerus alius utrobique primus, alius non utrobique primus' et addatur ista differentia 'utrobique primus' isti tori 'numerus impar', et habetur ista orado 'numerus impar utrobique primus', quae est convertibilis cum ternario 7 90 .S i c igitur patet quod duobus modis contingit deftnitionem per divisionem accipere. In primo processu non solum tota orado est convertibilis cum definito sed etiam ultima differentia est convertibilis cum definito, et de tali modo acdpiendi defmitionem loquitur A r i s t ote l e s V I I Metaphysicae 8 95est . Iconvertibilis n cum definito, sed quaelibet erit in plus et tota orado s econvertibilis. crit c u n d Hoc o tamen generale est quod nihil scitur de d e fip divisionem, per r o c enisi s dicas s quod tota orado ntmc scimr de d e u i to fin divisionem propter hoc quod primus intellectus non componit talem n i t o u p el sed r l quidquid scitur de definito, scitur per Pliam viam. propositionem, 100Hoc a tamen habetur in fine quod scitur quod haec orado est definito taus pe d a r fis sumpta praedicatur de definito s i g n i d i teel e s 9f guando t n probat quod per divisionem non syllogizatur nec fin to i a, tti v ei sodefinido demonstratur n pide in quantum explicans quid est defmicd u m t definito o . sE n t h o c 82 p ri m o ] pri us E n u m e r u s vo u l t om. A '2D 8 5 al i quod] aliud E, aliquid I 8 6 pri mos ] etc . add. E II e t ] deinde D 8 7 ista— toti] utrobi que pri mus ' D h a b . ] habebi tur B E I 8 8 ° rati o] non I q u a e ] qui B , n isti]n toue titm'munerus A e r o r u m quod D 8 9 c um] defi ni to, scilicet c um add. A , defi ni to (e t add. C ) q u a e es t c onv ertibilis c u ra E rtadd. C V ' 9 1 s ol um] t m t u m A 8 4 a 1 i i A 'B Dd 9 5e est] erim t B I e r i t ] est A 'D 9 6 Hoc tamen] Sed hoc E 9 8 propter] per B • piendo 13 2 ]9 comp.] c ompetit A , p ri m o add. A ' 1 0 0 quod] et B , cm. A ' l 1 0 1 per] propter I 1 0 2 praed. sm u l it i ms a - ] t cm. C V ' 1 0 3 divisionem i ta (pro defi nitionem ?) codd. u ad un e A E ' A I n , sCf. Aristot., e t ]Anal. Poster., II, c. 13 (96a 24 - 96b 14). Robertus Grossatesta, In sAristot. i t i Anal. l Poster., l c. 4, t. 61 sic explicat definitionem temarii ab Aristotele assip B ,d u gnatam: "Dicitur e i enim 'primus' quia non numeratur ab aliquo numero praeterB r e t quam Dab unitate [non tamen unitas est numerus, sed principium numeri nota marg.]... rEt dicitur C • etiam temarius 'primus' eo quod non componitur ex aliis numeris; et 9 s c i h hoc 3 in communicat Aristot., loco supra, in l i c cum binario" (ed. cit., f. 44vb). 8 a c c i e t o nota 6 citato. 9 Aristot., Anal. Poster., II, c. 6 (92a 6-9); super quo textu d ip . ] cit c Robertus a c Grossatesta, In Aristot. Anal. Poster., II, c. 2, t. 28: "Haec igitur in ctendit Aristoteles i consequenter demonstrare quod methodus defmitiva non desmonstrat orationem definitivam per modum quo est °ratio definitiva explicans c i t
566
P
A
R
S
M-2 CAP. 32
tum, secundum quod eum exponit L i n c o l n i e n s i s. U n d e per los artem definiendi non cognoscitur definido de definito significative sumpto, in quantum scilicet explicat quid est res, sed hoc potest praecedere artem defmiendi. Sed per artem definiendi partes definitionis debite ordinantur, et per hoc scitur quod talis orado est definido talis definid. Et hoc intendit L i n c o l n i e n s i s lo guando dicit: " M e - lio thodus definitiva concludit orationes tales 'animal rationale mortale est definido hominis'. Et haec est orado composita ex secundis intentionibus. Et non est haec orado omnino definitiva, solum explicans quid est homo, sed est orado praedicativa huius secundae intentionis 'definido' de hac definitione 'animal rationale mortale' P r o p te r quod A r i s t o- lis te l e s e t L i n c o l n i e n s i s volunt quod numquarn potest definido demonstrari de definito per definitionem definitionis, quia per tale medium non potest demonstrari definido de definito significative sumpto, sed semper praecise de ipsa deEmitione supponente pro se et non pro suo significato. 1 2 0
[ CAP. 3 2 . D E D m N r r i o N E D A T A PER A D D IT A M EN T U M : Q U O M O D O SCITUR D E D EFIN ITO?]
Definido data per additamentum non solum explicat essentiam rei, sed etiam simul curn hoc explicat aliquid alud a re, et hoc vel affirmative vel negative 1. Et ideo taus definido non solum componitur ex ali- 5 quo praedicabili per se primo modo, sed etiam componitur ex aliquibus praedicabilibus secundo modo, quae stmt passiones definid. Et ideo ad sciendurn quomodo talis definido scitur de definito, vi106 defullendi] di v i dendi I 1 d eI f1m0 i 8t iSoed.] defunendil mg. C, om. y ' 1 1 1 orationes] conclusiones C V ' 1 1 2 orado] parere 1arte s i g n i fi c a t i de v e fi114 sed] haec add. E I, est] haec adj . A 1, praec t] probati v a D I h u i u s ] ilfi us B 1 1 5 P ropter quod] s u m p t n i per h oac A ' 1 1 7 - 1 8 p e r'. . . defi ni to om, (hom.) V ' 1 1 7 defunti oni s ] divisionis B , om. A do 118 s umpto] a sd umpta Aj E I X 1 1 9 s emper om• B D I K praec i s e] praecipue I i p s a l propri a E s u p A . ,ponente] s umpta A , supposito B p r o ' ] per B A ' c CAP. 3 2 .0 - 4 eti7am om. C V ' c ri a ra . _ exp1.1 est... explicans A ' 6 aliquibus] pl uri bus D 1 o praec il per se adj. A 7 0 8 n 1 p r a e c/ 3 & f . ] c e d e ld i s t a substanti m definid" (ed. cit., f. 37va). Linea 103 verbum 'divisionem' probabiliter i en c t r u elapsus calami pro 'definitionem'. a est " Robertus Grossatesta, In Aristot. Anal. a r t sI e r iPoster., II, c. 2, t. 28 (ed.cit., f. 37va). Editio scribit 'conclusio' pro 'oratio' (lin. 112). o ] o CAP. 32. - 1 C£ supra, cap. 28. L i n o
DE DE MONS TE A TIONE
5
6
7
dendum est quomodo diversae partes diversirnode sciuntur de eodem. lo linde illa pars quae explicat essentiam rei, quae est genus, non potest sciri de definito per syllogismum sed per notitiam intuitivam alicuius rei tantum, sicut dictum est p r i u s 2 . Aliae autem partes definitionis diversimode sciuntur de diversis definitis, seamdum quod diversae passiones diversirnode sciuntur de diversis subiectis. Sicut enim quaedam passiones demonstrmtur de subiectis et quaedam non possunt demonstrari de subiectis suis primis, sed tantum possunt per experientiam sciri de subiectis, ita quaedam partes talis definitionis possunt demonstrative probari de definitis et quaedam non possunt demonstrari de eis; et sicut quaedam passiones possunt probari a priori de subiectis et quaedam a posteriori, ita quaedam partes taus definitionis possunt probari de definitis a priori et quaedam a posteriori. Verbi gratia, si haec sit definido albedinis 'color disgregativus visus', prima particula, quae est genus albedinis, nullo modo potest demonstrari de albedine, sed tantam potest fieri evidenter nota per notitiam 25intuitivarn et non per syllogismum; secunda autem particula tantum potest fieri nota per experientiam. Si enim nullus experiretur albedinem disgregare visum, nullus sciret an albedo esset disgregativa visus. Similiter, si haec sit definitio angeli 'substantia incorruptibilis', prima pars non potest demonstrari de angelo; secunda posset aliquo modo 3 0 bile; angelus est simplex; igimr angelus est incorruptibilis', vocmdo d 'incorruptibile' illud quod non potest desinere esse per separationem e unius partis ab alla. Constat itaque ex praedictis quod nulla definitio alicuius mere absom 35luti, affirmativi et simplicis potest de definito demonstrari, quia semper o una pars est indemonstrabilis de d e n fi 10 quaell cuiusmodi A I 1 0 - 1 1 potest s c iri] scitur I 1 1 al i c l alterius D 1 3 clefin.1 d e s finid n i tAoB V ' t 1 a5 lenim i .om. A 'E d e ] a C, suis add. A ', istis add. D 1 5 - 1 6 s ubi l suis primis add. E quaedam] passiones add. A ' 1 7 d e ] suis add. A ' s u b i l pri mi s add. A ' q u a e d a rn ] q u o d D E t 16 18 possunt] demonstrari vel add. E d e m p ro b a d ] probari et demonstrative sciri p r o b a r i a pri ori D r prob.] praedi c ari I d e l . ] d e fi19-20 probari ] praedicari A C, demonstrari B E 2 1 prob.1 prac tic an i A '' poseer.] d e suis subiectis a nadd.i t oB 2V 2 ' sil] esset A ' 2 3 genus alb.] c olor K al bedi ni s ] coloris B, scilicet c ol or add. A ' , om, I 1 tanttun] 9 24 l amen A , om. A r 1dAE, esciretm Ao' 2n 8s Sti mirl i ter s i ] s i autem A B C V ' s i l ] esset A ' i nc orrupti bi l i s A 'E K , incorporalis . 3 6 B]C D I 2V i A1sretun t r ii ] r i fi 4 Fe Geni., i nc or-l e c r y A v i 'd e n , t ,e 3 A 1 3 4 - 3 5 abs.] et add. I K 3 5 affi rmati v i l affi rmative A ' affi rmativa C, al armad D, om. B , dictis p n rc or o b e i c o rsimpliciter r u p t i Ab, simplex i simplicis] C 3 6 est] eri t B a i d a pi so ]rrd r l s Ce. s i n c o r p o s cap.s 29. i s i FKprei a 2oalSupra, n x pD e G e C A c sIn.p i ],] a i.s ir
n
cu t
o
r
568
P
A
R
S
111-2 CAP. 33
[CAP. 33. DE DmNrns CONNOTATIVIS: QUOMODO DEFINIUNTUR
Non solum autem definita absoluta definiuntur, sed etiam definita connotativa defmiuntur 1• E t illa sunt in duplici differenda: quaedam enim sunt talia de quibus significative sumptis impossibiliter praeclicatur esse,cuiusmodi sunt 'chimaera', 'hircocervus', 'vacuum', 'corpus infmi- 5 tum' et huiusmodi. Alia sunt de quibus non impossibiliter praedicatur esse, cuiusmodi sunt album , c neti huiusmodi. vum' g r u r n ' Prima , habent praecise defmitiones exprimentes quid ' r i s eti nullo nominis b i modo l e ' exprimentes , quid rei; sicut ‘chimaera' habet defi'nitionem c a exprimentem l e f a c quid t hoc nomen 'chimaera' significat, sed non 10 i v defmitionem habet u m ' , exprimentem quid est illa res quae est chimaera, quia ' c resrest nec e esse potest. Alia autem connotativa, hoc est illa quae nulla taus asignificant d diversa vel idem diversimode, hoc est affirmative vel negative vel in recto vel in obliquo vel aliquibus talibus modis diversis, possunt habere duplicem deftnitionem: scilicet unam quae exprimit quid no- 15 minis tantum, et illa est propriissima definido talis definiti, propter quod vocatur a n o n n u l l i s 2 definido formalis et definido sectmdum speciem; aliam , fmitio tnlis definid. Propter quod frequenter d i x i 2 quod tale connoe x p r i CAP. 33. - 2 solum] tantum B C V m e4 naA ',utaliquae t e m I ]n o n s. fin. V ', om. C i m p o s s ] non add. C, add. sed del. V ' quaedam 7 cuiusm.] sicut C i l l a sunt] tal i a add. e ma d d A ' . 8 praecise] propri e A 9 n u l l o m o d o ] n o n c r y ,11 quae... 1 0chimaera] h quam o c chimaera ] i s tE e su t ] illa d res quae est add. B 1 2 est nec om. D n e c ] significat Au ' , q A vel A i' 1 ' s t a iA l l a a]dA l ; scii. formarla d om.d A A . 1f hfi laD , E ) quae ex pri mi t q u i d nomi ni s tantum A l D E 1 6 quod] frequenter add. B rei. a (autem rBA E Co1e 5 - madd. 1 6 . 17 v oc atur] universalis " Bm i n i s add. I 1 8 aliam... quae] quae est propriissima defi ni ti o taus defi ni d A 'D E , n iV1 oquae , ex pri mi t qui d rei prosequitur D, alia exprimens qui d rei quae prosequitur E, qui a est propri a deIlla . . .4 h a Aal i am ehabet ex primentem qui d rei quae B ifi3 nido ddillius. ]d ] b e ei eCAP.t 33. - 1 De terminis connotativis videsis supra, Parte 1, c. 10. 2 R v a x l i tbertus , Grossatesta, e o In Arista. Anal. Poster., II, c. 2, t. 45, ad verba 'Definitiones quia Am r (q d. '_ e fi dem secundum speciem factae nullum habent medium quo demonstrantar, sed n] i6 t i o u secundum materiam factae possunt habere medium', d icit: "Sunt d ndefinitiones eA m l a i duodgenera a definitionum. Primo scilicet definitio materialis et defmitio foraiigitur dv ] . et est tertium genus quod componitur ex utrisque, scilicet ex materiali et e emalis; E r )formali; et praeter has definitiones est definitio quarta quae non intendit dicere n qs quid est res, sed solum quid significat nomen, ut supra dictum est" (ed. cit., f. 4Gva). u oeVerba a Lincolniensi hic exposita non leguntur in textu Graeco, ut iam notavit n o aA nVmas Aquinas, Expositio Anal. Poster. Arista., I I , c. 9 , lectio 8, n. 3 (ed. cit., e e' x e e 356b); pI, r de variis speciebus definitionis agit Thomas Aquinas etiam in Scripto in s is m IV Sent., d. 3, q. 1, a. 1, quaestiuncula 1 Sol. 8 Supra, Parte I, c. 10, lin. 38-51. it t tq] uv p r ie
569
DE DE MONS TRATIONE
20tativum non habet definitionem nisi exprirnentem quid norninis tantum et non deftnitionem exprimentem quid rei, quia taus orado non est propriissima definido t2lis definid; mimo, forte non est proprie definido sua, et propter hoc tnlis definido vocatur ab a l i q u i b u s definido materialis 25 V e r b i gratia hoc nomen 'serra' potest dupliciter defrairi. Uno modo sic 'serra est aliquid quo possumus ligna dividere'. Sit ita quod haec sit definido sua exprimens quid debemus intelligere per hoc nomen 'serra'; ita quod si sit aliquid cui non convenit haec orado, eo ipso non significatur hoc nomine, salten' in recto. Ista oratione nota de hoc definito 30'serra' possum ignorare an serra sit a r vel agua, lignum vel lapis, caro vel os, et ita ignoro qunlis res est serra et nescio quid est sena. Et ideo definido exprimens illas res quibus, et non aliis, potest competere haec orado 'aliquid quo possumus dividere ligna', erit orado exprimens quid est serra, puta quod sit tale ferrum quo possumus dividere ligna. 35Quae tamen non est definido proprie dicta, quamvis exprimat quid est serra, hoc est, quamvis exprimat quae res est serra; et hoc quia si esset aliquid aliud a ferro quo possemus dividere ligna, illud esset serra, et tamen non esset ferrum quo possemus dividere ligna. Istae autem duae deftnitiones serrae - si sint definitiones; quia exem40pia ponimus, non ut ita sint, sed ut sentiant qui addiscunt s i c se habent quod quidquid signiftcatur per defmitionem secundam, significatur etiam per definitionem primam, quamvis generalius. Et ita est frequenter quod talium orationum, quarum una est definido exprimens quid nominis et alin exprimens quid rei, una accipit pro prima parte aliquid com45munius et alin accipit pro prima parte aliquid inferius ad illud commune, et ceterae partes sunt eadem in utraque oratione. Verumtamen praeter defmitionem exprimentem quid nominis possunt dad aline definitiones exprimentes alias causas; puta, si in defini20 nisi mg. B , Qm. A I 2 1 orado] defmi ti o C V ' 2 2 propriissima] ratio seu add. D d e fi n i ti ol ] ve! ex primit quid rei add. mg. B 2 7 & f . ] qui d nominis add. E : sua] eius D q u i d ] nominis add. A l 28 si sit] significet A l , cm. C , c onv .] competit A B D, conveniat I 2 9 hoc nomi ne] per hoc nomen CE 29 oratione] defi ni ti one A >i hoc l nomi ne v e! add. mg. C 30-31 c aro v el os ] etc. E
3 1
3 0
s erra' Qm. A a q u a ] v e l add. D E
c ts ... serra mg. B , om. E 3 2 - 3 3 hac e o ra d o ] i s ta defi ni do D
33 eri t] est CE V " 3 4 puta om. C V ' q u o d ] s i A ' , quamvis C V ' 3 5 propri e] propriissime E dicta] data C e s t ] res, puta add. D 3 6 hoc... serra mg. A ' V ' , om. (hom.) A B 3 8 tamen] tune D 39 si s i nt] si essent A l CE V ", non sunt B
4 0
41 sec.] i l l arn I e t i a m ] e t A A I B , om. D E
ut] quod B i t a ] vera E h a b e n t ] istae definitiones B
4 2
una] nulla A ¿ c f . om. A E ,¡ nom.] tantum add. B quod E V 1 4 6 o r a t i o
def. om. A l )) 4 4
4 3
quaruml quandoque C V '
a l a ] defi ni ti o add. D E
4 5
al i qui d] al i -
570
PARS C A P .
34
done exprirnente quid nominis ponatur causa finolis, possunt dan i nline definitiones accipientes nlins causas, quae non erunt definitiones ex-pH- 50 mentes quid nominis nec erunt definitiones exprimentes quid rei, proprie loquendo de defmitione exprimente quid rei. Oportet tarnen quod semper vel frequenter guando dantur diversae definitiones per diversas causas, hoc est per diversa nomina exprimentia diversas causas, et una illarum est definido exprimens quid nominis, in illa ponatur nomen 55 indicans causam finalem et non in ahis, quamvis forte aliquando sit e converso.
[CAP. 34. QUOMODO DEFINITIONESCONNOTATIVORUMPOSSUNT COGNOSCI DE DEFINMS
Declarata praemissa divisione definitionum connotativorum, videndum est quomodo istae definitiones possunt cognosci de definitis. Et est dicendum quod generaliter definido exprimens quid nominis non potest demonstraH de definito, sed ista praesupponitur omni demonstrationi et ornrd syllogismo. Et si talis d e vel fi signurn ad placitum institutum, tanturn scitur per doctrinam, in addiscendo vocabulorum vel instin i d o scilicet s i t ab aliis d eloquentibus fi n i significata d o tuendo Et ideo de tali defmitione non est v o talia c signa a l adisignificandurn. s magna damitas, quamvis propter ignorantiam tahurn defmitionum innumerae difficultates et infinita opinionum contrarietas tam in philosophia quam in theologia consurgant. Sed de alia defmitione est maior dificultas. Et est sciendum quod tales defmitiones possunt essediversae. Quandoque enim praeter definitionem exprimentem quid nominis potest 49 qui d] rei . Op o rt e t t i m e n s emper v el frequenter (y . l i t:. 5 2 ) a d j . A p o s s t m t ] eti am add. I 50 accipientes mis. A B 5 0 - 5 1 accip. c a n t . A ' i! alias... del om. A B 1K n e c ] sed A ' e r u t e om. C V ' 5 1 - 5 2 propri e.. ., ro emi . o m B 5 1 add. B F K Gem. . 5 3 ( phe r]op romp te. r I) 5 4 hoc ... causas om. K 5 5 nominis ] quod add. C, et n o mF i n i s . 5. D 2 e t alia q u i d rei , q u o d i n una earum ponatur nomen importans adj. D V ' 5 5 - 5 7 i n... e converso] i n d] ' t, i q m ue causan, effi centem e t i n alia ponatur nomen indicans causam fi nal em e t i ta est de aliis E 5 5 p o s c i r e natur] poni tur B D 5 5 - 5 6 nomen... fmalem] causa finalis, boc est nomen indiczns causam fmalem
56 quamvis] cura D CAP. 34. - 3 praemissa di v .] pri ma divisione praernissa B d i v . def.] defunti one norni num A ' 5 di c .] sciendum A l D E 7 etl l v el E 4 tuente C , imtituentibus E 1 0 siga.) et , o r n . J B 9 mana) B 1 1A proptex] per AA' 1 21 i n s t i t . ] i s et multae add. E c o n te .] contrarietates CV ', t i -
8
tantum] ti m e n C I V
n o n propter hoc sit (!) de ipsis demonstratio adj . mg. (al i a 0
innum.] multae E :i inf.] infinitae CEV' ,¡ opin.] opiniones varietates E
1 6
praeter] post C V '
5
10
DE DE MONS TRA TIONE
5
7
1
aqualibet causa sumi definido, si ibi sint quatuor causae, et si sint ibi tantum causa finalis et efficiens, potest ab utraque illarum sumi defi ni Et d illae definitiones quae sumuntur a causa finali et formali vocmtur de20ftnitiones formales, illne autem quae sumuntur a causa efficiente et mao'. teriali vocantur definitiones materiales. Et sic se habent quod defmitio materialis potest demonstrari quandoque per definitionem formalem 2• Verbi gratia praesupponatur significatum vocabuli isdus termini mus', et per consequens praesupponatur d e 25minis; qua nota, adquiratur sine demonstratione definido sumpta a fi causa n i d ofinali e domus, x p ruti sciatur m e quod n s 'domus est cooperimentum prohibms nos pluvia et caumatibus'. Quo facto potest demonq a ufrigore, i ventis, d strari quod domus componitur ex lignis, lapidibus, et sic de aliis, per n o tale argumentum 'omne prohibens a frigore, pluvia etc. componitur ex 30lignis etc.' - quae ex hoc scitur quod talin possunt resistere pluviae etc. -; 'sed domus est cooperimentum prohibens nos etc.; ergo domus componitur ex talibus'. 1sta conclusio ignota fit nota non per experientiam sed per propositiones notas, dispositas in modo et in figura, et ita una definitio demonstratur per aliam de definito. Sed hoc nurnquam verum est 35nisi guando definitum est connotativum, cuiusmodi sunt ()mina nomina artificialium. Et similiter si ista orado 'syllogismus faciens scire' non esset definido indicans quid nominis demonstrationis, per istam defmitionem sumptam a causa finali demonstrationis posset demonstrari ista defuntio Idemonstratio est] ex primis et veris et immediatis'. Et ideo quia 40 auc t ores aliquando utuntur hoc nomine 'demonstratio' non tamquam nomine connotativo, dicunt quod A r i s t o t e l e s per unam deftnitionem demonstrationis demonstrat aliam de demonstratione 8. 17 a qualibet] a b a l a A s u m i ] fi nal i I ' ' i b i l ] t i m e n B i i b i ' orn. A C V 4 22 10 -E t 2] i s1tat Wma t aE ) tdefinitiones e r i aadd. l iD E] 2 2 quanti . orrt. E 2 3 finali C
praesupp.1 s up-
ponatur A , praesupposito A 'D , supposito E s i g n i f . ] significato A 'D E v o c a l ). om. A [ K i s ti us ] huius E 24 per cono. om. E " praes ] praesupponitur A p ra e s . . . . ex pr.] praesupposita defmitione exprimente A ' 25 qua nota] quae noti ti a K , a d q u i accipitur A ', adqui ri tur E K es om. C V ' c a u m . ] huiusmodi A , es huiusmodi add. E huiusmodi add. E
2 9
2 8
2 7
ventis] v ento A I, et add. A 'E 1
lignis] et add. A 'B s i c de om. E D , aliis]
prohi bem] nos add. D K ' fri gore] ventis et p l u v i a om. A C D l i g n i s ] l a-
pidibus add. E 3 0 quae] quod A, quia BD1, om. E 3 0 - 3 1 quae... sed om. C 3 0 hoc] quod E scitur] s equitur K V ' q u o d ] sola add. A ' B re s i s t . ] e t fri gori e t add. D , fri g o ri et add. E 3 1 sed om. A C I K V 4 33 in om . Al l 3I 3 5 defi nituml significaturn V ' c ul us modi l sicut E 3 6 arti f.] artificialis E I n o n p r o h i om. E 3 9 primis ] praemissis B e t " del. D, om. A i C E V b e r t s 4 e t " o m . C V ' o m 4 0 1 Cf. Robertus Grossatesta, u b i supra cap. 33, nota 2 (f. 40 rb). 2 U t . a u c t o r e s ] C dicitu Robertus a c t o Grossatesta, r i t aloco t cit. e s 3 Robertus Grossatesta, In Arista. Anal. n B Poster., I, c. 1, t. 9 (ed. cit., f. 3va). o s ] a f r i g
572
PARS 111-2 CA P . 3 4
Ex praedictis patet quod praeter deftnitionem exprimentem quid
nominis possunt eiusdem passionis et eiusdem nominis esse plures deftnitiones, quarum una est indemonstrabilis et alla demonstrabilis. Propter quod ex omni tali demonstratione potest elici defmitio et ex orrmi tali definitione potest haberi demonstratio. Sed praeter istas definitiones est una definido complectens utramque, quae non differt a demonstratione nisi situ. Verbi gratia sit haec demonstratio 'omne cooperimentum prohibens nos a pluvia et vends etc. componitur ex lignis, lapidibus etc.; domus est cooperimentum prohibens etc.; ergo domus componitur ex talibus'. I n ista demonstratione ponuntur duae defmitiones, quarum una est medium et alla est praedicatum conclusionis, quae coniungantur ad invicem sic 'domas est quoddam cooperirnentum composititm ex lignis et lapidibus, prohibens nos a pluvia, frigore etc.' Patet quod quidquid ponitur in demonstratione, ponitur in hac deftnitione, sed diverso ordine. Nam in demonstratione praeponitur definido sumpta a fine, in ista autem defmitione completa praeponitur definido sumpta a partibus domus. Oportet autem scire quod guando duae definitiones coniunguntur ad invicem ut faciant definitionem unam completam, non sunt secundum se totas coniungendae, quia tunc in illa tota definitione esset nugatio; sed posita una deftnitione, coniungenda est tota alia praeter illud quod iam acceptum est, sicut patere potest i n praedicta defmitione domus. Sciendum est etiam quod in hac parte non tantum vocatur 'materia' vel 'causa materialis' aliqua pars distincta realiter a forma et componens cum ea ipsam recipiendo, sed causa materialis vocatur hic pars integralis rei, quo modo ligna et lapides vocantur materia domus et duae praemissae et conclusio vocantur materia syllogismi vel demonstrationis.
43 praeter] potest E e x p r. 1 indicantem B V '
4 4 possunt] evidenter alise defmitiones probaH et
add. mg. C 4 6 dem.] defmi ti one A , c on. i n defi nitione A ' 4 7 praeter] potest E 4 8 def. om. B E 4 9 sit] sicut A, sic B h a e c l ista A d e m . ] est bona add. B 5 0 et om. B CV " o ,Qm. v A e 'nl itgi nsi s]] et vadd.e A B n I t 5 o 1 coop.A prohi ,bem] huiusmodi A l , nos A 'B DE e t c . om. A l 5 2 talibusi
e
t
ligrds etc. add. E
5 3
e s t' om. A B E c o n i . ] c oni unguntur DE
5 4
compos.
oin. A B I 5 5 Patet1 ergo add. E q u o d om. A C 5 7 Nam i n dem.I In dem. autem E ,, praep.] poni tur A V ', quod corr. C fi n e ] et add. DE 5 8 autem oin. A B DE I c o m p i . ] vel composita add. E p ra e p .] postponi debet B 6 0 auteml ergo E 6 1 def.] demonstradonem B , om. A C V " 6 3 c onj .iungenda D 6 6 Scienduml Notandum D E e t i a m ] tamen A ' 6 6 - 6 7 materia v el ] materialis I, .] p o n e n d a B , om. DE a l i q u a ] aut A ', ulla E, al a V ' 6 8 i ntegr.] indemonstrabilis V ' 7 0 vel] et A l B , ov e DE,, dem.] e t sic d e aliis add. B
45
50
55
60
65
70
DEDEMONSTRATIONE
5
7
3
[CAP. 35. QUOMODOTERMINATURQUAESTIO ' PRO QU IP AOSMEOPER S TSESECUNDOMODO,DUBITABELISTAMEN,POTEST ' E T EVIDEND3RCOGNOSCI1 Q U O M O D O Ostenso quomodo terminatur quaestio 'si est' et quomodo terrnisnatur quaestio 'quid est', videndum est quomodo terminatur quaestio 'quia est'; et hoc est in sciendo quomodo propositio per se secundo modo, dubitabilis, potest evidenter cognosci 1. Et est primo sciendum quod quandoque passio praedicatur de subiecto suo primo sine onmi determinatione, specificatione seu modificaio tione; quandoque praedicatur de subiecto suo primo cum aliqua determinatione seu modificatione; quandoque praedicatur de inferiori ad subiectum suum primum; quandoque de superiori; e t quandoque pracdicatur de concreto sui primi subiecti; vel de aliquo de quo dicitur illud concretum. Exemplum primi 'omnis triangulus habet tres' etc.; is exemplum secundi 'quandocumque luna est in tali situ, tunc eclipsatur'; exemplum tertii 'onmis isosceles habet tres angulos' etc.; exemplum quarti 'aliqua figura habet tres angulos' etc.; exemplum quinti 'omne calidum est calefactivum', si calor sit primum subiectum calefactivum; exemplum sexti ,'orrmis ignis est calefactivus'. 20 P r i m o autem videndum est quomodo propositio dubitabilis, in qua praedicamr passio de subiecto suo primo sine onmi determinatione extremi ve1 compositionis, potest cognosci evidenter. E t p rimo suppo-
sita defmitione huius nomirás 'passio', quae posita est s u p r a 2, videndum est quomodo potest evidenter cognosci propositio in qua praedi25catur passio importans praecise illud idem in recto quod importat subCAP. 35. - 4 Ostenso] Viso A' 5 quaestio9 dubitabilis add. B 6 est' om. AC V' 7 dubit.] est demonstrabilis I 9 primo Qm. AM I 9 - 1 0 specif.... modif.] specificante seu modificante A' E 1 0 quandoquel guando A' , aliquando et add. autem B 1 0 - 1 1 quanti. m o d i f . mg. B 10-11 quand. pr aedi catur ] quandoque autem cum aliquo istorum praedicatur (in imo f.) C, om. V' 11 seu] sive A 1 et quandoque B 1 4 illud] iclem A' B concreturn] contentum E L vel] tres] BDE 1 3p, angulos r i m i add. ] u t 1 5 sec.] a dest add. d .Cliglitunci ( e luna t add. i aE 1m6 omnis] te E, om. A' ang. om. A is i gn n i f fi r a ) E 1 calefactivi AlBDI, calefactionis E 2 0 autem] igitur B, om. ! ! in qua] etiam I 2 2 - 2 3 suppos.] ic a t i o n i 1 sumpta BV e 3 4 v e ,! CAP. 35. Ia r a de s p Ockham, 1 Scriptum in I Sent., Pro]., g. 4: Utrum ornnis passio sit demonstrabilis de e u d p p.o s suo P r o primo a priori (ed. St. Bonaventure, N.Y., I, 143-58). 2 Pars 1, itK t a subiecto c. 37.h o c1 E .3 2 c cp 3 e t m d e
574
PARS C A P . 35
iectum et aliquam formam inhaerentem sibi in obliquo; de qua dico quod nullo modo potest demonstrari de subiecto suo primo sine onmi determinatione. Sicut si ista propositio sit primo vera 'omne corpus est colorabile', ista nullo modo potest demonstrari, quia si posset demonstrari, oporteret quod 'colorabile' alicui primo inesset, per cuius notitiam 30 posset intellectus devenire in notitiam istius propositionis. Sed hoc non est vemm: quia si sic, cum talis propositio non posset esse nisi universalis affirmativa, oporteret quod hoc praedicatum ccolorabile' prius et notius competeret alicui alteri subiecto. Et tunc vel definitioni subiecti vel alicui alteri. Non alteri a defmitione, manifestum est; nec ipsi defini- 35 tioni, quia numquam potest 12.6 propositio in qua 'colorabile' praedicatur de definitione corporis evidenter cognosci nisi per experientiam cognoscatur quod omne corpus est colorabile, et per consequens una non potest dici mediurn demonstrandi aliam. Dicendum est ergo quod omnes tales propositiones 'omne corpus 40 est colorabile', 'agua est calefactibilis' et huiusmodi, si sint primae, non sunt demonstrabiles, sed tantum per experientiam adquiritur evidens earum notitia, sicut inductive patet. Et si d i c a t u r quod onmis effectus potest demonstrari per suam causam, r e s p o n d e n d u m est quod quamvis onmis passio, impor- 45 tans effectum alicuius causae inhaerentem alteri cum alio cointellecto, sit demonstrabilis per medium importans illarn causam, tamen non est demonstrabilis talis passio sine determinatione sumpta de quolibet subiecto, nec est demonstrabilis de aliquo subiecto quocumque modo. Verbi gratia sit 'colorabile' passio ipsius corporis tamquam subiecti primi et so sint qiinlitates primae causae colon= inhaerentium corporibus. Istis positis ista non potest demonstrari 'omne corpus est colorabile', sed prima notitia ipsius accipietur per sensum et experientiam. Ex hoc enim quod videmus corpus coloran i accipimus quod omne corpus est colorabile; et ultra, ex hoc quod videmus quod tale corpus ad praesentiam 55 26 aliquaml aliara C EV de suo4subiecto : : s iprimo b i l add. K 2 9 - 3 0 posset dem.) sic Al E 3 4 alteri] alterius A 3 5 alicui alteri] ealicuius t aherius C V' 11 def.] subiecti add. A ' 3 6 - 3 7 praed.] de suo subiecto add. mg. B 37 corp.] a coloris d d D . , potest add. I 3 9 dici] esse A om. 1 A'yBD 4' 1 primae] primo verae A, per se C 4 4 quod om. AM I] potest dem.] clemonstratur 5 e causam] demonstrari potest adj . A' D E 11 resp.] rezponsio A' D 11est / 3 1Al 2D I EI 4m8 d i u vmel saltem ] om. p rAM) Si n4i c6 ci alteri] p ui una u add. m K 11 alio A coila.] alla causalitate E 4 8 taus] i l l a Al BD E i sine] 1onmi add. t ]d e t e r m l demonstradone E 4 8 - 4 9 subiectol supposito B 4 9 nec.... subi. pm. CV", quolibet I 11 modo] sumpto atid. E 5 1 - 5 2 Istis positis] com1(horro.)3sAB 11 aliquol e quocurnque 4 0 positis E 5 3 ipsiusl eius AIE e t ] per add. BD 5 4 corpus] aliquid B, aliquod add. A ' o d n m e s 55 hoc] A mira adj. C 2 9 p
o
t
DE DEMONSTRAT1ONE
575
ignis vel solis habet talem colorem et ad praesentiarn aliorum corporum habentium plbs qh.litates habet alium colorem, et sic de aliis, acciphnus per experientiam quod tales qualitates sunt causae talium colorum, et ita possunt esse principia rectificantia aliquas demonstrationes, quas ta60men non intrant Linde arguitur sic 'omne corpus approximabile in tali distantia igni est colorabile ab illo; lapis est huiusmodi; ergo lapis est colorabais ab igne'. Et per talem modum contingit demonstrare per omne genus causae. Cum hoc tatnen stat quod tnlis passio, quae praecise importat idem in recto quod importat subiectum et formam inhaerentem 65sibi in obliquo, non sit demonstrabilis de subiecto suo primo sine °mili addito.
[CAP. 36.QUOMODOPASSIOESTDEMONSTRABITISDESUBIECTO SUOPRIMOMEDIANTEALIQUADETERMINATIONE Quamvis autem passio talis non possit demonstrari de subiecto suo primo sine orrmi additione, specificatione, modificatione vel determina5rione, poterit tamen demonstrari de subiecto suo primo mediante aliqua determinatione. Sicut si 'illuminabile' sit prima passio lunae, quamvis haec non possit demonstrari 'luna est illuminabilis', haec tamen poterit demonstrari 'si luna sit in tqli situ, luna erit actu illuminata a sole'; et
arguitur sic 'guando inter hmam et solem nullum est medium opacum, luna erit illuminata a sole; sed guando luna est in tali situ, nullum erit medium inter lunam et solenr, igitur tunc luna erit illuminata'. Et tnlis demonstratio rectificabitur per alud principium 'luna est illuminabilis asole', quae per solam experientiam sciri potest si 'illuminabile' sit passio lunae tamquam primi subiecti. Et tamen illud prindpiutn demonstra56 colorem] calorem D al i or um ] aliquorwn A ! corporum] col on= D 5 7 colorem] calorem D 5 8 talium om. A' BD 5 9 l a] ista A' DEI r ec ti f.] et certificarais add. B ;! aliquas] alias CIKV", cm. D E 5 9 - 6 0 tamen om. D E 6 0 arg.] arguo A' , arguatttr C 6 1 dist. igni] situ et distanti, ab igne B i gni ] tali E col or .] calefactibile A i fi o] eo DE 6 1 - 6 2 lapis"... igne] etc. A' DE 62 color.] calefactibile A, alius I ,, modum] medium A 6 3 talis passio] omnis propositio ° m i l i s passio E 6 4 idern] illud AAID i nap. 1 o Am .6 6 C addito] cum V ' aciclitamento B 6 4CAP.- 36.6- 3 non 5 om. A possit] posset E possit dem.] sit demoratrabilis A 4 additione] addito i C n 4 - h5 additione... . vel determ.1 determinatione specificante seu modificatione E 4 speciLl svel add.i BV' vbe l ] seu i CD 8 lit] est AA' DE er i t ] est AA' DE ac t u] sic DEI a sole om. AC V' mguando] quandocumque g . 9 A' 1 0 erit'] est A, actu add. A' es t] erit s i t u ] et add. I 11eritl] est C ADE 1 1 medium] , opacum add. i i tunc... Muna.] etc. DE, a sole add. A' 1 2 est] illuminata a c vel add. m sole D, ihi,rninaa. vel luna est add. E 1 3 quae] quod E 1 4 tamen] twac MIDE V ' 6 5 n o n
576
P
A
R
S
111-2 CA P . 3 7
tionem non intrabit. Et sicut tl i s passio potest demonstrari de subiecto suo primo cum tali determinatione, ita potest demonstrari de inferioribus ad suutn subiectum primum. Et per consimilem modurn contingit demonstrare per orrmes causas, secundum quod docet A r i s t o t e1e s I I Posteriorum 1, et aliqualiter patebit i n f e r i u s 2•
15
[C AP. 3 7 . Q U O M O D O PASSIO POTEST D EM ON STR AR I D E INFERIO1UBUS AD SU U M SU BIEC T U M PR IM U M SIN E O M N I D ETER M IN ATION E
Et ista passio, licet non possit demonstrari de subiecto suo primo sine ornni determinatione, potest tamen demonstrari de inferioribus ad subiectum suum prirnum sine orrmi determinatione. Quando enim 5 utraque praemissarum potest esse evidenter nota ante conclusionem, et ipsis notis potest accipi evidens notitia conclusionis, tunc potest tnlis conclusio per alas praemissas demonstrari, quod de tali conclusione potest accidere. Potest enim evidenter sciri quod omne corpus est alterarabile, quamvis nesciatur quod omnis leo est alterabais; et similiter potest evidenter sciri quod omnis leo est corpus, non obstante quod nesciatur quod omnis leo est alterabais. Et tamen istis praemissis notis potest fieri nota ista conclusio 'onmis leo est alterabais', quamvis prius fuerit ignota, et ideo ista conclusio per istas praemissas est demonstrabilis. Et in tali demonstratione non erit medium neque defmitio subiecti neque definitio passionis, sed primum subiectum tnlis passionis erit medium demonstrmdipassionem de qualibet specie inferiori. Et per talem modum possunt multae passiones de Deo demonstrari. Unde haec potest esse demonstratio 'otmie ens est unurn; Deus est ens; ergo Deus est unus'. Et sic de consirnilibus; quamvis talis passio quae irnportat alud idem 2 0quod subiectum in recto et rem inhaerentem sibi in obliquo non possit Deo competere, eo quod milla res Deo inhaeret, quamvis multae aline passiones sint Deo attribuendae. 15 Et om. C V' 11 sicut] sic E 1 7 contingit] poterit C V' 1 9 aliqu.] aliquantulum B CAP- 37. - Hic non indican: capitulum DIO 3 hect] quamvis CV' 5 Quando] quandoque B, quandocumque B eni m om. Al E 7 notitia] illius add. A' , ipsius add. BD 8 - 9 quod... accidere cm. E 9 enim] aliquis add. (et coniugai active) C 1 0 leo] homo A' E 1 0 - 1 2 et... alterab. mg. D, Oln, (hom.) AB 1 1 evid. om. AlCD non. . . quod] quamvis Al C D E 1 2 alterabais] Et... addito (ut cap. 35, hin. 62-66) add. EV 4 medium tale 1 4 K 2 0 idemi in recto add. CI 2 1 quodl per A, significat suum add. B I: i n recto om. I I e illi sibil t AlBDE, om. I 2 3 sint] semper add. Al D o m . D IAristot., Anal. Pasten, II, c. 11 (94a 20-24). 2 Infra, cap. 39. i ¡ s t a ] t a u
DE DE MONS TRA TIONE
5
7
7
[CAP. 38. DE PASSIONEIMPORTANTE IDEM IN RECTO QUOD SIGNIFICAT SUUMSUBIECTUM ET IN OBLIQUO REM ALIAM: QUOMODO DEMONSTRATUR DE SUO SUBIECTO
Sicut dictum est 1 de passione quae importat i n recto illud idem 5quod significat suum subiectum et i n obliquo rem inhaerentem quod non potest demonstrari de subiecto suo primo sine onmi determinatione addita, et tamen cum determinatione addita potest demonstrari de suo subiecto primo, e t absolute, sine ornni determinatione, potest demonstrari de inferioribus ad subiectum primum per illud sub io iectum primum tamquam per medium, ita dicendum est, proportionaliter, de passione importante idem in recto quod significat suum subiectum et in obliquo rem aliam, quae est effectus vel causa, vel aliam attributionem habens ad rem importatam per subiectum suum primum: quia taus passio sine onmi determinatione de subiecto suo primo demon15strari non potest. Sed talis propositio praecise potest evidenter sciri per experientiam, sive experientia accipiamr per notitiam intuitivam sensitivam sive per notitiam intuitivam intellectivam tantum. Unde ista 'calor est calefactivus' nullo modo potest per syllogismum demonstrari, sed eius notitia prima per experientiam capietur. 20 N i s i enim aliquis experiretur quod ad praesentiam caloris sequitur calor in alio, numquam plus sciret quod calor est productivus caloris quam quod albedo est productiva albedinis. Et similiter tales 'anima est susceptibilis disciplinae', 'anima est beatificabilis', 'anima est peccabilis' et huiusmodi demonstrari non possunt. Et ita tales passiones de suis sub25iectis primis demonstrari non possunt sine orrmi determinatione addita. Tamen cu m determinatione addita possunt demonstrari, sicut d e monstrari potest quod calor apprmdmatus ligno calefacit ipsum si non impediatur. E t consimiliter est de aliis Possunt etiam demonstrari de multis inferioribus, saltem de illis quae non oportet praescire ante cognitionem universalis. CAP. 38. - 5 et ont. B V 4 1A l DE s iil l ubd ] i i dem A ', om. A E suum add. 10 pri mum om. A A ' 1 1 - 1 2 subi.] pri m um add. M I D E 12 et om. A A 7 8 1 A ', pera add.d I e dn . ] i notitia A l , accip.] sumatur A IDE i n t . ] et add. E 1 7 sive] v el E i baten. om. E t 13I 19 ex per.] ex A ' D E c a p . ] accipietur A 2 1 es t] esse: D 2 2 c o n s i m i l i t e r a . peri . mentum . 1 2 CEI 2a 4 - 2b 5 Et... s possunt o om. (hom.) A I I 2 6 Ti m e n ] passiones tales add. , possunt] de subiectis a l i a l u t e rsuisapri]mi s add. A ' 2 7 l i gno] l i gnum el add. c omburi t l i gnum v el E , i ps um] l i gnum A ', om. E ] a coas.] 28 l i s i nal i ter A i E 2 9 mul as ] suis A P o q u a t e m CAP. 38.t - 1 In tribus capitulis praccedentibus. s E t i l m e 1 n 5 O C K H ACM, S U M M A L O G IC A E 3 7 S 9 e a
578
PARS 111-2 CA P . 3 8
Quamvis autem non possint demonstrari de subiectis suis primis, tamen guando subiectum primum alicuius passionis talis est nomen formae informanás reliquum, tunc possunt demonstraH de illo de quo primo praedicatur concretum illius subiecti• Verbi gratia, sit calefactivum prima passio cabás et sit ignis illud de quo primo praedicatur calidum, quod 35 est concretum caloris, ita quod nihil sit nec esse possit calidum nisi ignis. Quo posito dico quod de igne potest demonstrari 'calefactivum' per concretum caloris tamquam per medium, sic arguendo 'omne calidum est calefactivum; omnis ignis est calidus ergo omnis ignis est calefactivus'. In isto enirn syllogismo maior est prior et notior conclusione, eo quod 40 per medium terminum exprimitur in obliquo illud quod importamr per subiectum primum 'calefactivum', non sic per subiectum conclusionis. Sirniliter minor est notior, quia possetesse nota etiam tempore ante conclusionem. Oportet autem scire quod talis passio, quae primo competit nomini 45 formae, quandoque praedicatur de toto composito ex forma et subiecto et quandoque de subiecto, sicut 'esse susceptibile disciplinae' praedicatur de anima intellecáva et de toto composito ex corpore et anima intellectiva, puta de homine; sed 'calefactivum' praedicatur de igne qui non componitur ex subiecto caloris et ex calore, et forte quandoque praedi- 50 catur de utroque vel de nomine utriusque. Quando autem talis passio praedicatur de toto sive de nomine totius, tunc debet demonstrari de illo per concretum significans totum in recto et formam in obliquo. Sicut esse susceptibile disciplinae debet demonstrari de homine per 'animatum', quod debet significare hominem in recto et animan' in obliquo, 55 sic arguendo 'omne animatum anima rationali est susceptibile disciplinae; omnis homo est huiusmodi; igitur omnis homo est susceptibilis disciplinae'. Quando autem iba passio non praedicatur de toto sed de subiecto, tunc debet fieri demonstratio per concretum importans subiectum in recto et formam in obliquo, sicut exemplificatum est de ca- 60 lefactivo. 33 reliquum] reco AIBE p r i m o om. AID I 3 5 illud] idem add. C V' p r i m o om. A' BV 39 calidus... 4 esta om. B er go... calefactivus om. C V' 4 1 terminum] tantum AB 4 2 calef.1 calefaciendi A, calefactionis E, calefactivi IV' , et add. E 4 3 notior ] conclusione add. AlEI, quam conclusio add. D et i am om. D E 4 5 auteml etiam E 4 9 calef.] non cía. B 5 0 et' l sed B ex om. /VIDE ti eta] sed A 5 2 dem.] denotan i I 5 4 Sicut] sic Al E 5 4 - 5 5 anim,atum] anima rationali add. A' 5 5 quod] quia BD ani m am ] farmaco AC V 4 oom. rat. b BC l . 1/ ] s i c u t a d d . A D5C 4 etc. , om. 7 VA l 5 8 t o t o ] composito add. E 6 0 exempl.] expressum D E 6 0 - 6 1 calef.] calefactione 4 u i u A 5 h 6 sa r an l i m a a n i m a t
DE DE MONS TRA TIONE
5
7
9
Et quod dictum est de passione competenti primo nomini formae, idem, proportionaliter, dicendum est de passione competenti primo nomini materiae vel subiecti, quia per concretum illius potest fi 65stratio e r i ddeenomine m o n totius - tamquam per medium. Et sicut tales passiones possunt demonstrari de illis de quibus praedicantur concreta quae praecise important totum vel subiecta formarum talium, ita possunt tales passiones demonstrative probari de conceptibus compositis vel connotativis, de quibus necessario praedicantur prima subiecta, si possint tales proposi70tiones esse dubiae. Propter quod de illo subiecto quod nos habemus pro statu isto de Deo possunt demonstrative probari tales passiones 'creativum', 'immortale', 'aeternurn e t huiusmodi, et erit medium talium demonstrationum signurn simplex et proprium et absolutum Dei, quale medium nos pro 75statu isto habere non possumus, propter quod nec tales demonstrationes sunt nobis possibiles. Si tamen beatus 2 vel oistam 'Deus est' vel aliam consimilem, retineat ,'Deus q u est i creativus' p r i m i easdem n cognitiones v etiapprehensiones a quas prius et formet unam propod u bin qua sitionem i tidem a sit v praedicatum i t quod in ista quam nos habemus so'Deus i est s creativus' t aet subiectum m sit aliqua cognitio absoluta, simplex et propria Deo, et illud idem subiectum praedicet de isto subiecto nostrae propositionis 'Deus est creativus', dico quod concludet istam conclusionem quam nos habemus 'Deus est creativus'. Et erit iste syllogismus sibi demonstrativus, quia per praemissas evidenter sibi notas adquiret 85notitiam conclusionis prius sibi dubiae.
62 quod] sicut A l C , qui a D i . n Ao ' m 6i n7 i ] v e!] p e r E s u b i l absoluta add. E i t a l quod add. D 6 7 - 6 8 pass.] d e idem add. n o m i n e monstrari v e ! ul d. A ' 6 8 v e ! ] e t B 6 9 po,ssint] possunt A I C E I 7 2 dem. p ro b . ] d e B C V monstrari 7 4 nos om. A E 7 6 Si ] sed A E t a m e n ] aliquis B p r i m o ] n o n V ', om. C I 4 77 es t'] 6 aetemus add. 3 mg. B a l i a m ] al i quam I ,i reti neat] recitas A , rec ti fi c a B , rec i pi at detineat i C 7d 8 prieus ] habuit i n via add. mg. B 7 9 praeci.] e t subiectum add. E ,, q u a m nos ] m non A ] n o s om. quamvis 8 1 praed.] praedic etur C E 1 1 i s it o o A mt . B I V propositionem a 8 4 2 8 3 tc c oe n i i . ] a Cf. Guillelmus m 2 de Ockham, Scriptum in I Sent., d. 3, q. 4 (ed. St. BonaA venture, N.Y., II, 440s.). ' , ' p r o
580
P
A
R
S
111-2CAP. 39-40
[CAP. 39. QUOMODO PER OMNES CAUSAS CONTINGIT DEMONSTRARE1
Ex praedicás poterit apparere quomodo contingit demonstrare per omnes causas 1, hoc est per nomina vel signa omnium causarum. Per causam enim materialem contingit demonstrare, ponendo concretum pro medio quod significat subiectum alicuius accidenás, sicut p r i u s 2 exemplificatum est. Et similiter conángit per causam formalem. Per causam etiam efficientem contingit demonstrare, explicando in medio causam efficientem alterius, sic ' 0 1 1lignum bile; 1 1 1 Cest huiusmodi; ergo etc.' c oSimiliter r p uper causam finalem, sic 'omnis habens cibos non superesminentes in ore stomachi est sanus; ornnis ambulans post cenam habet m cibosi nonx supereminentes t in ore stomachi; igitur onmis ambulans post cenam est sanus'. u m a Ex p quo p ulterius r patet quod, cum quandoque eiusdem rei sint plures w causae, d non m est inconveniens quod eadem conclusio per diversa media ademonstretur; b i l et quamvis ita sit, tamen cum hoc stat quod passio prima ealtero istorum modorum non potest demonstrari de subiecto suo primo isine omni determinatione addita. g Et est sciendum quod praedicta exempla, sicut multa alia, non sunt nadducta u t syllogismi i i i sint verae demonstrationes, sed gratia exempli itantum. e s [CAP. 40. DE PASSIONIBUS QUAE SIGNIFICANT IN OBLIQUO PARTEM t ILLIUS QUOD SIGNIFICATUR PER SUBIECTUM] c a l e de f passionibus importantibus praecise illud quod significatur Dicto aper subiectum c in recto et alias res inhaerentes in obliquo, videndum est t i C . 39. - 2 apparere] patere A' D 3 vell et A 5 accicil antecedentis E 7 Et' om. AC V 4(k m. , om. E 7 etiam cm. A D E 8 c om.] similiter add. A ', om. A D s1plificando i I 9 sic] arguendo add. E 9 - 1 0 calef.1 calefactivum et add. om ne B 1 1 orlarás] ,estehom x 1p r1 i 2 m arnb.1 e n dearnbulans d o E c ens an] , c i bum A C V " , habet1 est habem AlD m i x po lB. ,,] none om. e x e m l12-14 ortmis ... sanus] etc . D 1 5 quanti .] quandoc umque E 1 6 causael tunc add. E d i v e rs a ] splura A' 1 7 tamen om. D I pr i m a] propria I 1 8 potestl possit Al D I 2 0 praed.] ista A' isicut] et add. K 2 1 tal nisi I v er s a dem.] vere demonstrativi B c CAP. 40. - 4 inh.) ve! non inhaerentes add. A' D K ob1.1 vel non inhaerentes i n obliquo add. E B I CAP. 39. - ' Cf . Aristot., Anal. Poster., II, c. 11 (94a 20-95a 9); ex exemplis Ari,stotelis Ockham solum fila de cibo et de sanitate recitat. 2 Supra, cap. 38, un. 31-70. c a c
5
10
15
20
DE DE MONS TRA TIONE
5
8
1
sde aliis passionibus quae significara in obliquo partes illius quod significatur per subiectum. De quibus dicendum est quod saltem multae illarum, vel forte ornnes, possunt de subiectis suis primis demonstrari, et hoc per definitionem subiecti tamquam per medium, nam tales passiones possunt de subiectis suis dubitari, sicut inductive patet. E t quamvis sic io dubitentur, tamen si natura rei importatae per subiectum perfecte et distincte cognoscatur una cum allis requisitis, possunt tales passiones de suis subiectis notifican. Tales autem passiones sunt huiusmodi 'corruptibile', 'generabile', 'habere tres angulos aequales duobus rectis', et fere ornnes passiones 15mathematicae sunt huiusmodi, propter quod fere omnes passiones mathematicae possunt de subiectis suis primis demonstrari. Et multae etiam passiones naturales sunt huiusmodi. Unde haec passio 'corruptibile', si debeat defuilri definitione exprimente quid nominis, taus defmitio debet ei assignari 'aliquid cuius una pars potest ab alia separan'. Et patet quod 20per istarn defmitionem exprimitur pars in obliquo. Et potest talis passio demonstrari, nam possibile est quod nesciatur de primo subiecto passionis quod significat aliquod compositum ex pluribus partibus: propter quod potest dubitari an talis passio praedicetur de subiecto illo, quamvis sciatur evidenter talis condicionalis 'si aliquid est compositum ex pluribus 25partibus, una pars potest ab alia separan i et per consequens est corruptibile' e t postea sciamr evidenter, vel per experientiam vel per alium modum, defmitio de definito, et ex illis potest evidenter inferri et sciri quod o = e tale est corruptibile. Et ista demonstratio est potissima demonstratio 1: guando scilicet ignota propositione in qua praedicatur passio 30de subiecto suo primo, per hoc quod perfecte et distincte cognoscitur natura et essentia rei irnportatae per subiectum scitur illa propositio et ex propositionibus evidenter notis infertur. Et in tali processu ita contingit concludere definitionem exprimentem quid nominis passionis per definitionem subiecti tamquam per medium sicut ipsam passionem. 5 Milis] eius B
6
dicendurn] di c tum K 6 - 7 i l l arum] earum A B DE
9
dubi tari ] defi niH B
Et] quod B, om. I 1 1 dist.] diffi nite B p a n . ] demonstrationes A ' 1 3 Tales] similes B a u t e m ] etiam A 1 4 aequales... rectis] etc. A 'B 1 6 etiam om. A C V 4 1talibus 7 A 'C p, a i pot enr] hoc e s add. A ' 2 3 dub.] demonstrari I q u a m v i s ] tamen add. DE , ribus] Qm.s B sp ro o m . A C non (?) add. I 2 4 pluribus] talibus A IE 2 6 exp. p e r ' cm. E 3 2 evid. notis] evidentibus A ' 2 2 33 A ' B D E I 3 4 i ps am] i s tam A C V ' , p ri m a m A ' D E p c onc l .] l demons u trativ e add. -
' De demonstratione potissima cf. Guillelmus de Ockham, Scriptum in I Sent., Pro!., q. 5, ubi quaeritur: Utru m in omni demonstratione defmitio sit medium demonstrandi (ed. St. Bonaventure, 1 , 158-77).
582
PARS 111-2 CA P . 4 0
Ex quo patet quod si ( hominis r i s tali i b i motu l e ' posse moveri ab aliqua passione hominis interiori, potest s demonstrari i t de homine per defmitionem horninis tarnquam per medium. non erit medium in illa demonstratione, sed p afhas tamen s i defmitio o erit medium h o m in demonstratione i n i per quam aliqua praemissa demonstratur. 4 0 s , s i g nunai definido exprimens partes rei erit medium i n Verumtamen fi demonstratione; c a n sed illa non erit definitio exprimens essentiam ultima s rei per se, sed unius aggregati per accidens vel unius habentis conunius l locoaunius abstracti. b cretum Nec concludetur passio de nomine illius todus i sed deanomine partis; et medium mnc non erit definido subiecd 45 3 dicta, sed erit descriptio data per accidentAlin et substantialia. Et proprie 5 tales definitiones exprimentes in obliquo aliquam formam inhaesi sint rentem et simul cum hoc causam efficientem illius in eodem subiecto, talis passio poterit demonstrari de subiecto primo per descriptionem indicantem partem cui inhaeret illa forma et simul causam eiusdem. so Tamen illa non erit demonstratio potissima, sed illa quae demonstrat passionem de subiecto primo per definitionem subiecti. Vermntamen sciendum quod taus definido subiecti non semper est propriissima definido, qualis est praecise substantiarum, sed frequenter est definido indicans partes integrales rei, quales sunt defmitiones mathe- 55 maticomm. Et de tali demonstratione potissima, per quam demonstramr passio sive definido exprimens quid nominis passionis de suo subiecto primo per defmitionem subiecti tamquam per medium, intelliguntur multae auctoritates A r i s t o t e l i s i n libro Posteriorum 2 .talem N demonstrationem a m a d non sufficit quod syllogismus sit ex necessariis 6o et indemonstrabilibus, quia non orrmis syllogismus ex necessariis et indemonstrabilibus est taus demonstratio, quamvis orrmis syllogismus ex necessariis et indemonstrabilibus faciens scire conclusionem prius ignotam sit demonstratio magis large sumendo demonstrationem. Tali etiam de35 ri s i bi l e] rationalis K 3 6 homi ni s ' cm. A l D m o t u ] m odo K , i n t . ] tunc E 3 9 i n] alia add. A ', ista B a l i q u a ] sha A 'E I 3 9 - 4 0 dem.] probatur A 'D , probantur B, v el probamr add. E 41 partes] partem D, qui d E per E 11 medi um] medi i I
4 2
4 6
sed] deEmitio add. B ' eri t] una add. A
descr.] defmitio A K s u b s t.] sensibilia D I
4 3 4 8
N'el] et A '
4 5
et]
c uro hoc orn. A 'B D
causaras] f o rn u rn A , causa D e f fi c . ] effectivam A ', effectiva D s u b i l tunc add. E 4 9 s ubi l illius add. A ', eius add. D , suo add. E d e s c r. ] defi nitionem et add. illius A ' 5 2 subiecto] suo add. A I D E pri mo orn. B C U subiectil sui add. A ' D 5 4 def.] taus add. E s u b s t i subiectorum A om. B E 6 4 sit] est A I D e t i a m ] autem A '
5 9
2 Cf. Aristot., Anal. Poster., I, c. 14; II, c. 8 (79a 17-32; 93a 1-13).
Aris t.
583
DE DEMONSTRAT1ONE
65monstratione non potest una conclusio nisi unica demonstratione demonstrari, quamvis aliis demonstrationibus possit unica conclusio multis demonstrationibus demonstrari. Et ita tale medium non potest esse nisi unicum respectu unius conclusionis, et extendendo nomen causae, respectu unius effectus non potest esse nisi unica causa. Et per istas distinctiones et consimiles debent solvi multa quae praedictis et etiam dictis A r i s t o t e l i s, i n diversis locis, repugnare vid entur.
[CAP. 41. QUOMODO TERMINATUR QUAESTIO ' QUID E S T Per' praedicta potest faciliter sciri quomodo terrninatur quaestio 'quid
est'. Dupliciter enim potest terminari, scilicet per experientiam et intuitivam notitiam, sicut si aliquis videret terram interponi inter solem et 5lunam. Aliter potest terminan i a posteriori per effectum et per demonstrationem, quia sicut astrologus, sciens quod luna illuminatur a sole nisi sit aliquod opacum medium et sciens quod nullum aliud a terra est medium, concludit quod terra interponimr inter solem et lunam et quod illa interpositio est causa eclipsis. io E t sicut est de ista causa, ita est de multis aliis principlis, quod dupliciter notifican i possunt; et ita talla principia, quantumcumque sint dubitabilia, tamen demonstrari non possunt a priori, licet quaedam demonstrari possint a posteriori, propter quod in demonstrationibus non est circulus. Quaedam enim principia nec a priori nec a posteriori deis monstrari possunt, cuiusmodi sunt principia per se nota quae cognoscuntur cognitis terminis et quaedam alia principia prima quae nonnisi per experientiam et nullo modo per effecms evidenter sciri possunt. Quaedam autem principia licet possint a posteriori demonstrari, tamen talis demonstrms per illud principium - nisi aliunde adquirat 20notitiam eiusdem - non demonstrabit conclusionem. Et ita possibile est, 65 potest] demonstrari add. A 6 6 - 6 7 quamvis... demonstrari Qm. (hom.) A C I K V "
6 6
dem.]
non add. B c a n d i e x add. A l D 6 7 i ra ] s i c E n i s i om . A ' D 6 9 esse ni s i om. D I 69-70 distinctiones DE F Geni., definitiones A C K I ", d-es A ', demonstrationes B, divisiones I 7 0 debent] possunt A C E V 4 e t i a m ] CAP. 41. - 2 Per] Post B D P e r praed.] E x praedictis I quaes ti o] propter add. B E q u i d ] quia A ' i n 3 est Qm. A V A' , 1 add. A lm D 6 . as trol l astronomus E 1 0 i ta] sic A V o 1 3 q jquIu l aoe ddBa m 4 ] ] princ q ipia u add. a BeD I 1 4 principia] nul l o modo add. A l B D 1 5 quae] qui a A ', A DE B e B 1 C t ] add. ID A' E statim D E 1 6 et om. C V' al i2al sunt add. AIBD E pr i m a om. BI 1 6 - 1 7 normisi] non p e e h c t ] nisi A ' 1 8 autem] sunt y ' , om. I 1 9 illud] i dem D, om. B 2 0 ita posa.] impossibile A rqsunt nota u a m v i s a d d . A I
584
P
A
R
S
n 1 -2 CA P . 4 1
quod unus per principia demonstret conclusionem et alius per conclusionem demonstret principium a posteriori, tamen idem simul et semel non potest hoc acere. Et ista de demonstratione sufficiant. Tantum enim ad completionem istius Summae, ne liber Posteriorum totaliter dimitteretur intacms, tracta- 25 ttun de demonstratione inserui, multa quae sunt hic omissa in expositione Postrriorum A r is t o te l i s explicaturus 1.
22 demons tret] et E I, i dem] intellectus add. mg. B
2 3
h o c facere] hi c i nferre I
ad praesens add. 1 , c ompi .] c omplementum I 2 5 Summael scientiae A adj. E, om. V i II quae oin. I omissa] dimissa et add. alias forsan A ', quae add. I Al, trac taturus
2 4
i s ta]
2 6 mul ta] et C. alia 2 7 exp1.1 explicantur
1 Ockham, quantum sciamus, Arualytica Posteriora Aristotelis numquam exposuit.
SUMMA L O G I CA E PARS I I I TRA CTA TUS T E R T I U S
DE CONSEQUENTI IS
583
DE DEMONSTRAT1ONE
65monstratione non potest una conclusio nisi unica demonstratione demonstrari, quamvis aliis demonstrationibus possit unica conclusio multis demonstrationibus demonstrari. Et ita tale medium non potest esse nisi unicum respectu unius conclusionis, et extendendo nomen causae, respectu unius effectus non potest esse nisi unica causa. Et per istas distinctiones et consimiles debent solvi multa quae praedictis et etiam dictis A r i s t o t e l i s, i n diversis locis, repugnare vid entur.
[CAP. 41. QUOMODO TERMINATUR QUAESTIO ' QUID E S T Per' praedicta potest faciliter sciri quomodo terrninatur quaestio 'quid
est'. Dupliciter enim potest terminari, scilicet per experientiam et intuitivam notitiam, sicut si aliquis videret terram interponi inter solem et 5lunam. Aliter potest terminan i a posteriori per effectum et per demonstrationem, quia sicut astrologus, sciens quod luna illuminatur a sole nisi sit aliquod opacum medium et sciens quod nullum aliud a terra est medium, concludit quod terra interponimr inter solem et lunam et quod illa interpositio est causa eclipsis. io E t sicut est de ista causa, ita est de multis aliis principlis, quod dupliciter notifican i possunt; et ita talla principia, quantumcumque sint dubitabilia, tamen demonstrari non possunt a priori, licet quaedam demonstrari possint a posteriori, propter quod in demonstrationibus non est circulus. Quaedam enim principia nec a priori nec a posteriori deis monstrari possunt, cuiusmodi sunt principia per se nota quae cognoscuntur cognitis terminis et quaedam alia principia prima quae nonnisi per experientiam et nullo modo per effecms evidenter sciri possunt. Quaedam autem principia licet possint a posteriori demonstrari, tamen talis demonstrms per illud principium - nisi aliunde adquirat 20notitiam eiusdem - non demonstrabit conclusionem. Et ita possibile est, 65 potest] demonstrari add. A 6 6 - 6 7 quamvis... demonstrari Qm. (hom.) A C I K V "
6 6
dem.]
non add. B c a n d i e x add. A l D 6 7 i ra ] s i c E n i s i om . A ' D 6 9 esse ni s i om. D I 69-70 distinctiones DE F Geni., definitiones A C K I ", d-es A ', demonstrationes B, divisiones I 7 0 debent] possunt A C E V 4 e t i a m ] CAP. 41. - 2 Per] Post B D P e r praed.] E x praedictis I quaes ti o] propter add. B E q u i d ] quia A ' i n 3 est Qm. A V A' , 1 add. A lm D 6 . as trol l astronomus E 1 0 i ta] sic A V o 1 3 q jquIu l aoe ddBa m 4 ] ] princ q ipia u add. a BeD I 1 4 principia] nul l o modo add. A l B D 1 5 quae] qui a A ', A DE B e B 1 C t ] add. ID A' E statim D E 1 6 et om. C V' al i2al sunt add. AIBD E pr i m a om. BI 1 6 - 1 7 normisi] non p e e h c t ] nisi A ' 1 8 autem] sunt y ' , om. I 1 9 illud] i dem D, om. B 2 0 ita posa.] impossibile A rqsunt nota u a m v i s a d d . A I
[CAP. 1. DE MODOARGUENDIPERCONSEQUENTIAS ETARGUMENTAQUAENONHABENTFORMAMSYLLOGISTICAM. ETPRIMO: QUOTMODIS DICITURCONSEQUENTIA ?[
5
lo
15
Habito de syllogismo in communi et de syllogismo demonstrativo, agendum est de argumentis et consequentiis quae non servant formam syllogisticam 1• Et primo ponam aliquas distinctiones quae sunt communes aliis consequentiis multis, quamvis non sint enthymemata, ex quibus onmibus faciliter patere poterit studioso quid de omnibus syllogismis non demonstrativis est tenendum. Prima distinctio est ista quod consequentiarum quaedam est 'u t nunc', quaedam est simplex 2 .cedens pro aliquo tempore potest esse verum sine consequente sed non C prooisto n stempore. e q u eSicut n t ista i a consequentia est ut nunc solum comne ani'mal currit, u tigitur Sortes currit', quia pro isto tempore pro quo Sortes nest animal, u n non potest c ' antecedensesse verum sine consequente; et tamen epro aliquo s tempore t poterit antecedensesse verum sine consequente, quia g u a n C . 1. - In cod. K praecedunt 4 capitula De aequipollentia modalium, De obligationibus et De insolubilibus. d4-6 Habito... o syllog.] Post syllogismum demonstrativum dicendum est de enthymemadbus A C V a4nunc add. 5 Dn E es esrv at n t]]t habent D E 6 s y llog.] complete add. B I K , cuiusmodi s unt enthymernata add. E 6 e -7 Et... enth.] P ri mo (om. A ' ) autem (i g i t u r A ' , e rg o E ) p o n a m aliquas regnins quae consequentiis s unt communes (post tenendum) A l B E I K , e t eti am demonstrationibus add. B , e t p ri m o ponam distinctiones a d d . E 6-7 sunt commtmes om. DE
6 9
ponam aliquas] praemittendae s unt quaedam D E q u a e ] d e D E tenendum] intelligendum E 1 0 distinctio] divisio B I i s t a quod]
Isaac c o n s . ] consequentia A D I c u l i ] consequentia add. D
1 1
n u n c 'l et add. D E e s t ' ] autem
A ', consequentia add. D, om. C V ' s i m p l e x ] simpliciter A C V 4 t e tempore] m p o pr roe is ]to scilicet add. (mg.) V ' e s t ] bona add. D E • s ol um om. B D E del. V1' 12 3 pro... n o n a d d . 16 pro... qui a om. A ' 1 6 - 1 8 qui a._ fals o om. B E C V ' n o n
CAP. 1.—1 Pro toto hoc tractatu, qui in codice F De syllogismo topico inscribitur, cf. Aristot., Topica (100a 18 - 164b 19); Boethius, In Topica Ciceronis commentaria (PL 64, 1039-1174); De differentiis topicis (PL 64, 1173-1218); Guillelmus de Shyreswode, Introductiones in logicam, cap. 4: De locis dialecticis (ed. cit., pp. 56-74); Petrus Hispanus, Tractatus seu Summulae Logicales, ti-. V : De locis (ed. L. M. De Kijk, Assen 1972, 55-78); Gualterus Burlaeus, De consequentiis (cod. Paris., Nat. lat. 6441, ff. 18vb-22rb); De puntate artis logicae, tract. brevior, pars I, partic. 1; tract. longior, II, pars 1, cap. 1-3 (ed. cit., pp. 199-219, 60-87). 2 Cf. Aristot., Anal . Pr ior a, I , c. 15: " O p o r t e t aut em acci per e o m n i messe n o n s ec undum tem pus
determinantes, ut nunc aut in hoc tempore, sed simpliciter" (34b 7-8).
588
PARS M - 3 CA P . 1
guando Sortes erit mortuus, poterit antecedens esse vemm consequente exsistente falso. Consequentia simplex est guando pro nullo tempore poterit antecedens esse verum sine consequente. Sicut ista consequentia est simplex 'nullum animal currit, ergo nullus homo currit', quia numquam poterit haec esse vera tnullum animal currit' nisi ista sit vera 'nullus homo currit', si formetur. Alla distinctio est quod aliquando consequentia tenet per mediarn extrinsecum, aliquando per medium intrinsecum. fila consequentia tenet per medium intrinsecum guando tenet virtute alicuius propositionis formatae ex eisdem terminis. Sicut ista 'Sortes non curHt, igitur homo non curHe tenet virtute istius medii Sortes est homo' unde nisi haecessetvera 'Sortes est homo', non valeret consequentia. Consequentia autem quae tenet per medium extrinsecum est guando tenet per aliquam regulatn generalem quae non plus respicit illos terminos quam alios. Sicut ista consequentia 'tantum homo est asinus, igitur omnis asinus est homo' non tenet per aliquam propositionem veram formatam ex istis terminis 'homo' et 'asinus', sed per istam regulam generalem 'exclusiva et universalis de terminis transpositis idem significant et convertuntur'. Et per talia media tenent omnes Et s i d i c a t u r contra istam distinctionem quod ista consequentia 'Sortes non currit, ergo homo non currit' tenet per istud medium extrinsecum 'a singulari ad indefmitam postposita negatione est bona consequentia', quod est medium extrinsecum: D i c e ndum est quod tenet per istud medium extrinsecum remote et mediate et insufficienter, quia praeter istam regulam generalem requiritur plus, scilicet quod Sortes sit homo; et ideo magis immediate et 17 eri t] esset C , mortuus ] tunc add. D 1 7 - 1 8 cono. f a l s o ] sine consequente D I 1 7 - 1 9 cons. v erum cm. A ' iota] haec C V '
2 1
2 2
poteri t] antecedens esse v erum sine consequente, numquam enim poteri t add. E 11 si] posito quod A A 'E
2 3
dist.] clivisio (etiam infra) B I, consequentiae add. DE
est] talio add. D E " q u o d ] qui a E , oi n. A ' 2 4 al i qu.I tenet add. B I f u orn. A ' C c o n s . ] quae I 25-26 v i rtute... formatael p e r al i quam propos i ti onem formatam A C V " 2 6 ista] consequentia add. B DE I 2 7 medi i ] scilicet add. E h a e c ] ista A ' D E 2 8 - 2 9 Coas. t e n e t ] sed tunc tenet corsa. A IDE 28 autem] etiam I q u a e om. B
2 9
est onz. A l B D E
3 1
c om. om. A C V " a s i n u s ] angelus (etiam
infra) I 3 2 non oni. A i D E 3 2 - 3 3 aliquam... per om. (y . fi n. 34) A 'D E 3 2 v eram] v ere A C V ' 33 eri ] est C V ' ex c l us .1 affi rmativa add. A l DE 3 3 - 3 4 univ .] affi rmativa add. & D E 3 4 idem... et A C FV , formatam ex istis terminis 'h o m o ' et 'asinus' add. A 'D E , s ed per illam regul am generalem 'exclusiva et G e tmiversalis de terminis transpositis idem signiEcant et c onv ertuntur add. seu rey E 3 5 medi a] ex tri nm . , seca add. A I DE 3 6 cono, om. A c ry 4 3 8 i ndefl i nfmi tam A, et ab i nferi ori ad superino add. A 'D E o m postp.] praeposita C 3 9 quod... ex tri ns l et per consequens non per meclium intrinsecurn A 'D E 40 . est om. A 1 A quasi remote EIK, quasi remote et mediste A ' 4 1 praeter] per E 4 2 ideo] tunc I D l E V " e B s t . . .D e E x t
20
25
30
35
40
DE DIV IS IONE CONS E QUE NTIA RUM
5
8
9
magis sufficienter tenet per istud mediurn Sortes est homo', quod est medium intrinsecum. Alia distinctio est ista quod consequentiarum quaedarn est materialis et quaedam formáis. Consequentia formalis est duplex, quia quaedam tenet per medium extrinsecum, quod respicit formam propositionis. Sicut sunt tales regulae 'ab exclusiva ad universalem de terminis transpositis est bona consequentia'; 'ex malore de necessario et minore de messe 9 0 medium intrinsecum immediate, et mediate per medium extrinsecum s respiciens generales condiciones propositionum, non veritatem vel falsie tatem, nec necessitatem vel impossibilitatem 8 q non , c currit, u i u sigitur m ohomo d i none currit'. s t u5Consequentia 5 i s t a materialis est guando tenet praecise ratione termii norum ' S eto nonr ratione t e alicuius s medii extrinseci respicientis praecise gem nerales condiciones propositionum; cuiusmodi simt tales 'si homo currit, r Deus est'; 'homo est asinus, igitur Deus non est' et huiusmodi 4 c . suff.] sufficientibus A l l 3D 4 3 - 4 4 quod... intrins. orn. A B C K V ' 4 5 d i s t l div is io o BI e s43t ' magis ] consequentiarum add. D i s t a ] talis D , OM. A ' q u o d om. A l l e s t ' ] consequentia add. D E n 46 e t orn. A A A ' B D E 4 8 de] i n I 4 9 messe] i n p ri m a fi gura add. mg. B 5 0 huiusm.] E t add. A 'D E c 1num C Iresp.1 V " regulas add. A ' p r o p o s . ] propositionis A C V ' n o n ] u t A C V ', nec DFI K Gem., scilicet E 52 l eveli snec tA 'B D , om. E 5 3 nec B IK , om. A A d u p l u 1posa.] Gem., v eritatem vel falsitatem add. seu rep. B c u i u s m . ] consequentia add. A I D e x possibilitatem ] C Dconsequentia V est] dicta add. E i s t a ] scil. add. E 5 5 est] di c i tur A 'B DE , v el clicitur add. I g u a n d o ] d u p l s 4quae n e c e s s . o r n . i c A 'i 5t 5 - 5 6 rati one term.] i nter termi no, I 5 6 non om. I r e s p . ] respiciente A C V ' D i Aev r e' ! ] C e hac sententia c De videsis J. Salamucha "Logica zdafi u Wilhelma Ockhama", o nV A l B , ' PrzegladFilosofizny,XXXVIII (1935), 215 ; "Die Aussagenlogik beiWilhelm Ockham" d o4 m . D (translatio praecedentis, E cura J. Bendiek), Franziskanische Studien, X X X I I (1950), e 7i m q 108s.; Eh. Boehner, "Does Ockham know o f Material Implication" (Collected n uArticles cit., p. 341, nota 9). 4 Videsis etiam infra, cap. 38, in fine. Cf. Gualterus e oBurlaeus, De consequentiis: "Consequentia simplex sic dividitur: quedam est natud ] c ralis et quaedam accidentalis. Consequentia naturalis est guando consequens es e e de t intellectu antecedentis, nec antecedens potest esse verum nisi consequens sit verum 'si homo est, animal est'. Co n se q u e n tia accidentalis est duplex: quaedam s But , tenet gratia terminorum vel gratia materiae, sicut ista 'Deum esse est verum, ergo s q u Deum esse est necessarium'. Et tenet gratia terminorum vel gratia materiae, quia a aventas in Deo et necessitas sunt eadem. Quaedam est consequentia accidentalis r eE[quae tenet per locum extrinsecum], sicut 'ex impossibili sequitur quodlibet' et i p'necessarium sequitur ad quodlibee. Exemplum p rimi 'tu es asinus, ergo tu es r o ocapra et lapis' etc. Exemplum de secundo, ut 'tu curris, ergo Deus ese. I t e m , ' p.consequentia accidentalis est guando consequens [non] est de intellectu antecedentis. ] Item, ex impossibili sequitur quodlibet per locum a minori. Quia si sic arguatur e — p t r h o
590
P
A
R
S
111-3 CA P . 1
Quarta distinctio est ista quod aliquando concluditur praecise praedicatum de subiecto, non determinando an praedicatum sit genus vel 60 species vel differentia vel proprium vel aliquid huiusmodi respectu subiecti; sicut guando consequens est tale 'homo est animal', 'Sortes est albus', 'homo est animal rationale'. Aliquando concluditur cum tali additione; sicut sunt tala consequentia 'animal est genus hominis', 'risibile est proprium homini', 'animal rationale est defmitio hominis' 65 et huiusmodi. Alla distinctio potest esse, e t multum convenit cum praecedenti, quia aliquando infertur consequens in quo subiectum supponit personaliter et significative et aliquando infertur consequens in quo subiectum supponit simpliciter vel materialiter et non significative. 7 0 Alia distinctio est quod aliquando infertur consequens quae est propositio imiversalis, aliquando particularis. Alla distinctio est quod aliquando infertur consequens quae est propositio negativa, aliquando affirmativa. Alia distinctio est quod consequentiarum quaedam est ex antece- 75 dente affirmativo et consequente affirmativo, quaedam ex utroque negativo, quaedam ex antecedente affirmativo et consequente negativo, quaedam e converso. Alla distinctio est quod aliquando consequens est propositio de messe, aliquando de modo. s o 59 Qu a rt a ] al i a A B I e s t ] potes t esse B DE I K i s t a om. A C V ' a l i q . ] quandoque A C V ' 60 praed. om. A C V ' 6 1 v e l l o m . C V ' e t A C V " , a l i q u i d ] al i quod B I , om . A C V ' 62 cono.] anteceden, A 6 2 - 6 3 Sorteo... albas om. A C V ' 6 4 add.] determi nati one E 11 s i c ut] cuiusmorli D E t a l i a c ono.] tales consequentiae A ' aliquid add. A '
6 7
6 5
horni ni ] homi ni s D E I
6 6
potest esse] est ista DE, om. A ' p ra e c . ] praecedente DE, est add. A '
hui us m.] 6 8
quia]
quod A l B 6 8 - 7 0 person. s u p p o n i t om. (hom.) B I 6 9 e t '] v e! K 7 0 signif.] sicut patet (patere poest D) i ntuenti add. DE 7 1 A l i a] Sexta (el sic porro infra) E q u o d ] quia DE c o n o . . . . es t' om. A ' B D I
7 2
uni v .] et add. D E I a l i q u . ] alia I, propos itio add. B DE IK
cons.... est om. A l B DE I
7 4
7 3
quod] qui a DE
negat.1 et add. DE a l i q u . ] i nfertur add. C D K V ', propositio add. E, autem
add. I, propos i do add. (ultra) D K 7 6 a f f . 2 quaedaml eti am add. D 8 0 incise] et add. A ' D E q u a n d o q u e A C V ', est add. DE , p ro 78 1 e t add. a Ad' DdE .,, m o dAo ] necessario ' D E A CE V ', et sic de aliis add. E positio q u a e d a m ] y e r o a d asinus, d . 'homo est igitur tu curris', illa consequentia tenet per regulam istam, scilicet: I si illud quod minus videtur messe et inest, et illud quod magis videtur messe inerit. 7 7 n Sed minus e videtur g amesse i quod asinus insit homini quam cursus insit homini. — . ] Similiter necessarium sequitur ad quodlibet per locum a maiori. Linde sequimr e t 'tu a curris, dergo Deus d ese. Et tenet per hanc regulam, scilicet prius dictam, quia .minus videtur quod cursus insit homini quam esse insit Deo" (cod. cit., fr. 19vbE
20ra).
CONSEQUENTIAE E X P ROP OS MONIB US D E INESSE
5
9
1
[CAP. 2. DE REGULE GENERALIBUS PER QUAS TENENT CONSEQUENTIAE PER MEDIUM INTRINSECUM ET CONCLUDUNT UNIVERSALE2v1]
Istis visis dicendum est de regulis generalibus per quas tenent consequentiae. Et primo de regulis per quas tenent consequentiae quae tenent sper medium intrinsecum. Circa quod primo dicendum est de regulis per quas tenent consequentiae concludentes conclusionem universalem afftrmativam ex affirmativa, in qua termini praecise supponunt significative et personaliter. Est autem prima regula talis 'a superiori distributo ad inferius distri io e -s t consequentia bona', sicut sequimr 'omne animal currit, igitur onmis homo currit'. Circa istam regulan' est primo sciendum quod ista regula debet intelligi guando illa universalis affirmativa non est exceptiva nec aequivalens ci. Et ideo ista consequentia non valet 'omne animal praeter hominem currit, igitur ornnis homo currit'. Tamen contingit inferre orrme aliud inferius praeter partem extra captam et praeter contenta sub parte extra capta; e t ideo bene sequitur 'omne animal praeter horninem currit, igitur omnis asinus currit'. Secundo sciendum quod taus consequentia tenens per istam regulam 2 0 Quando enim praedicatio superioris de inferiori est necessaria, tunc est a consequentia simplex; guando autem praedicatio superioris de inferiori l est contingens, tunc est consequentia ut nunc solum. Unus casus excii pitur 1, scilicet guando tam antecedens quam consequens sunt de possibili q25vel de contingenti, accepto subiecto utriusque pro eo quod potest vel pro u eo quod contingit; quia in tali generaliter est consequentia simplex, quia a guando illa propositio in qua praedicatur superius de inferiori est vera, n d C . 2. - 3 gener.] consequentiarum add. t e n e r e ] tales add. E 4 regulis] illis AC quael o etiam add. DEI , tenent om . affirmativis ACV' ter m i ni ] nihil I , praec. om. A' E 9 prima om. ABCV' 1 2 Circa] e 72 affirrrutiva] A praem. Et C V AIDEV" " pr i m o om. AlDE r eg. s categorica 5 o m . add.AAIDE, 2 ' C om. V ACV' est om. All3CDE ex c l exclusiva C 1 4 ideo] tunc I 1 5 - 1 6 cont tingit... C 4 i inferius] 1 r c licet 3 omne inferius inferre A' 1 5 cont.] bene add. A 1 5 - 1 6 omne aliud] quodD ia l E h1 9 ] Secundo sc.] Item notandum DE tal i s ] aliquando C V' 2 0 aliqu.' om. C V' c libet coas, om. q e usA o t o simplex 1 d B ] om. E A' BD I K 2, 6 simplex] non sic autem in aliis add. I m . n 1oE3 a u I2. - 1 Plerique t l i qCAP. A D amanuenses legerunt: "...tunc est consequentia ut nunc. s .'c Solumi unusr casus e 2ac af f . ] h q a u s t u eo
592
P
A
R
S
0 1 -3 CA P . 2
tunc est consequentia bona, guando illa propositio est falsa, tunc consequentia non valet. Linde tales consequentiae sunt simplices 'omne ens est in actu, igitur omnis Deus est in actu'; 'omne suppositum est sub- 30 stantia, igitur ornne divinum suppositum est substantia', quia ornnes tales stmt necessariae 'onmis Deus est ens', 'ornne suppositum divinum est supposimm'. Sed tales consequentiae sunt u t mmc solum 'ormie animal est substantia, igitur omnis homo est substanda'; 'omnis homo currit, igitur omnis homo albus currit', quia tales sunt contingentes 35 'homo est animal', 'homo albus est homo' et huiusmodi. Ex isto sequuntur aliqua. Unum est quod non magis est haec consequentia simplex 'omne animal currit, igimr omnis homo currit' quarn ista 'ornne animal currit, igitur omnis homo albus currit', nisi forte quia i n pluribus est una bona quam alia. Aliud sequitur : quod 40 omnes tales consequentiae sunt bonae 'omne animal est ens per se, igitur omnis homo albus est ens per se'; 'omnis materia est prior forma, igitur omnis materia informata forma ignis est prior forma ignis'; 'orrinis homo potest esse sine albedine, igitur onmis homo albus potest esse sine albedine'; 'ornne ens est per se in genere, igitur omne album est per se 45 in genere' et huiusmodi, quae tamen negantur a multis m o d e r n i s 2 • Ala regula est quod a definito distributo ad definitionem distributam est bona consequentia et e converso; sicut sequitur 'omne animal rationale mortale est animal, ergo omnis homo est animal', et e converso. Alia regula est quod a descriptione distributa ad descriptum distri- 50 butum est bona consequentia et e converso; sicut sequitur 'omne animal gressibile bipes est substantia, igitur onmis homo est substantia', et e converso. 28 guando] autem add. A i D E 2 8 - 2 9 cons. om. A CV " add. E
3 2
ens] i n actu add. B
3 3
(hom.) C V ' h o r n o ' ] albus add. A
2 9
s 'un] consequentiae add. D, vere
sunt] bonae add. E s o l u m °in. A ' D
3 5
3 4
i gi tur... subst.' om.
tales] istae (i l l ae E ) proposiciones A ' D E c o n t . ] OTTIrliS
add. A i D E 3 6 animal] omnis add. A ' 3 7 s equuntur] sequitur A 'D E I a l i q u a ] alia I, alia add. un. B , om. A ' D U n u m est om. A l D E h a e c ] hic C V ' 3 9 omnis... albus] omne animal B h o m o orri.
4
0
i n pluribus ] pluribus temporibus A IB DE I u n a ] consequentia add. A l K , magis add. I
Al i ud] Si mi l i ter DE , o " A ' s e q u i t u r] e x praedictis D E 46 moderni s om. A l B D E I K
4 7
4 3
p ri o r] ipsa A C i i gni s l om. A 'B DE I
q u o d om. A ' B D E I 4 8 - 4 9 onme... ani m al ') orruns h o m o est
animal, i gi tur omne animal rationale est animal K 4 9 ani mal ' om. A C V " •: ani mal ' om. A C V ' e t e conv. om. B I K 5 0 quod om. A 1 ter sequitur add. D , om. A C V " .13DEI 5 2 - 5 3 e t e 2 Cf. ex. gr. Gualterus de Chatton, In I Sent. (Reportatio), d. 2, g. 2 : "Contra c o n v . ] quintum: cum dicitur 'album per se aedificat' non exprimitur idem adaequate s i m i l i t eper rsubiectum et praedicatum, igitur haec non est vera" (cod. cit., f. lOrb). s e q u i t u r e c o n v
CONSEQUENTIAE E X P ROP OS MONIB US D E INESSE
5
9
3
Alia regula est quod a nominis interpretatione distributa ad nomen 55distributum est bona consequentia et e converso; sicut sequitut 'ornnis ama tor sapientiae est studiosus, igitur orrmis philosophus est studiosus'. Sciendum est quod omnes praedictae regulae intelligendae sunt guando milla deterrninatio ponitur in antecedente nisi quae ponitur in consequente et e converso. 60 A l i u d est sciendum: quod praedictae regulae intelligendae sunt guando termini supponunt personaliter et significative. E t ideo tales consequentiae non valent o m n e animal,,est unum compositum ex signo universali et genere', igitur "omnis homo" est unum compositum ex signo universali et genere'; "omne animal rationale" est unum com65positum ex signo universali et definitione, igitur "omnis homo" est unum composimm etc. e t sic de consimilibus, si subiecta antecedentium non supponant personaliter et significative sed materialiter vel simpliciter. Et ideo omnes consequentiae tales non sunt simplices. Alla regula est quod ab uno convertibilium distributo ad reliquum 70distributum est bona consequentia et e converso; sicut sequitur 'omne creativum est, igitur ornnis Deus est' et e converso. Sciendum est quod ista debet intelligi, sicut ceterae, guando scilicet termini supponunt personaliter et s i g n i fi Secundo sciendum est quod 'proprium' non est nisi unum praedic a t i vde cabile e .altero, et tale praedicabile praedicatur aliquando tam de ente quam de non ente; sicut si 'risibile sit idem quod 'potens ridere', praedicabitur de homine, sive homo sit sive non sit. Unde sicut haec est vera homine exsistente 'homo est risibilis' vel 'homo potest ridere', ita erit haec vera homine non exsistente 'homo est risibilis', sumpto subiecto 80pro eo quod potest esse. Aliquando autem proprium non potest prae54 est om. A 'B q u o d om. A 'B DE I n o m e n ] i nterpretatum add. B E 56 philos.] h o m o A i D, sed add. i n mg. philosophus D
5 7
5 5
°ami% mg. y ' , orn. C
es t] autem adj . B, eti am add. V ', om. A 'l
60 A l i ud] Item A 'D q u o d ] orruaes add. E K re g u l a e ] omnes, scilicet pri ma, quae p o n t i est, et sequentes add. B I, scilicet quae posita est et sequentes adj. K . s t compositus m t ] p rD Eo p6 t 4 e genere] r comp.] termi no c ommtmi C 6 5 signo d e f u n t i o n e ] genere es s e q u e n t e s tina a d d . -sali et defi nitione BHC , si subiecta] si termini A I D, qui a E, a parte subiecti add. DE 6 6 - 6 7 antec.] A caccidentium re t CIV 6 3 ", te rm i n i add. E 6 7 supponant] supponunt A A 'E , et] nec A , v e! B v e ! ] et A ina u i deo] s urn 68 n B IK , sic uD , 0m. A ' m , n o n Qm. A l B D I s t m t om. B D I 6 9 ad rel i quuml sequitur aliud D e 70 t di s tri b. om. B I 1, est... com. om. D 7 1 e t e conv. om. A C11 S c rel i ei quine d . . . add. A 'B D , om. B I 7 4 Sec.] P ri m o I , Qm. A ' D E I, (4gula 7A 'D2E , c otone] B suc i m l . ] omnes iunum] s quoddam t a B D]E I 7 5 al i qu.] E t v d e al tero C 7 7 h o m o om. A C V i4 s l ] t h oa m o e s a a d 78 homi nel n o n ah!. A I B D I h o m o v e l om.d r i. d e r e ] s umpto subiecto pro eo quod est !r A 'e adj. A ,, eri t] est A 'B D E 7 9 vera] i l l o supposito adj. B I h o m i n e non earx om. D 11 est risibilis] E potest ri d e re A C E V ) 4 7 9 - 8 0 s si u m p t o . . . g e s, SU MM s A L O G IC A E nO C K R A M 3 8 e o o m u
594
PARS 111-3 CA P . 2
dicari nisi de ente, nec supponere nisi pro ente. Primo modo accipiendo proprium, verum est quod ab uno convertibilium distributo ad aliud distributum est bona consequentia, sed ab uno est consequentia simplex et ab alio consequentia 'ut nunc'. Sicut haec est consequentia simplex comnis homo potest esse, igitur omne risibile potest esse'; haec autem 85 estconsequentia ut nunc comne risibile est possibile, igitur ornnis homo est possibilis'. Tamen omnes consequentiae in quibus pmedicatum non potest competere non-enti sed solum enti sunt simplices. Primum autem, quod dictum est, intelligendum est si subiectum in tali propositione non potest accipi nisi pro bis quae sunt, aliter non esset verum; 80 sed loquendo de proprio secundo modo dicto, sic est consequentia utraque simplex. Sciendum est etiam quod istae regulae babera intelligi in propositionibus de messe et de modo stunptis in sensu divisionis vel eis aequivalentibus et non in illis de modo sumptis in sensu compositionis. In 95 talibus enim non sunt generaliter verae; sicut non valet 'orrme ens esse in actu est necessarium, igitur ornnem hominem esse in actu est necessarium'; nec sequitur 'omne animal esse asinum est contingens, igitur omnem hominem esse asinum est contingens'; nec sequitur 'omne verum esse necessarium est impossibile, igitur mime necessarium esse ice verum est impossibile'; nec sequitur 'omnem hominem esse animal est per se primo modo, igitur omne risibile esse animal est per se primo modo'; nec sequitur 'omnem figuram plmam etc. habere tres etc. est indemonstrabile, igitur triangulum habere tres etc. est indemonstrahile', nam in orrmibus praedictis antecedentia sunt vera et consequen-105 tia falsa. Veramtamen sciendum est quod aliquando tales consequentiae sunt bonae et aliquando non; ad quod sciendum, videndum est an modus nec praedi c atur nisi (di s tri buti v e K ) p r o ente A ' B D E I K 8 1 - 8 2 P ri mo... p ro p ri u m ] D e p ro p ri o pri mo m o d o di c to A 'B D E K 8 2 al i ud] rel i quum A 'B D E I 8 3 c oni .] e t e converso add. add. s . u n . A 8 4 e t c m. B I '1 al i o] est D E V 4 I .]e tales s t add.eD E t, ont. B I 8 8 non.., enti '] nisi enti A 'B D I 8 8 - 8 9 P ri m um ... es t'] E t 87 cI ons s i m p l e x o r n . pHmum di c tum A C V ' 1 prop.] taus propositionis A 'DE 9 0 potest] possit DE111 aliter] enim add. A ', quod (sicut E) praecticturn 8 5 D E est h add. DaE 9 1e sed] et c ideo A]', l i nde E 9 3 Sdendurn] Itero praem. D, Iterum praem. E H istae] 8 8 - 9 0 h praedictae A 'Bi DE I b a b e nt t i nt.] intelligenclae sunt i n ] de A IB E 9 4 sumptis om. A IB DE I P r i m u A om. B I 9 '5 i n '] de A ',D om. I 9 6 sunt] dictae regulae adj . DE 1! gener.] tmiversaliter E 'I sicut... eis m . . . v valet] neo n eni m s equi tur A 'B D E I 9 9 - 1 0 1 omne... s equi tur om. E 1 0 0 necess.] v e ru m C V ' r101 v euru m ] necessaritml A l C D FP / m GD E 4 e ,1 metc . .' om.1 A B C 0 I I I ‘ 3 1 0 4 i gi tur] omnem adj. A l B E I 11 etc. om. A A adj. fit1 g yu r a r n ] istis add. E H praedictis] praernivtis A C V ", consequendis A ' D , praemissis adj . E 1 0 5 - 1 0 6 c om.] s unt fp m a r C1/o . r add. DE 1 0 7 est om. A I C V p a 4 1 0 5 o m n i b u s ] 4 a l i qI u . ] . : D o m i n e1 z s 1 a d pt j . c m e A C I I
CONSEQUENT1AE E X P ROP OS MONIB US D E 1NESSE
5
9
5
non possit competere antecedenti nisi competat consequenti. Et tunc est consequentia taus bona et cum modo veritatis tenet, non autem cum modo necessitatis vel possibilitatis; et hoc quia consequentia ut nunc ex necessario potest sequi contingens et ex possibili impossibile. Similiter, videndum est an talis modus possit competere uni convertibilium nisi conveniat reliquo; quia si non, a deftnitione distributa 115ad defanitum distributurn et e converso cura tali modo est bona consequentia. Unde sequitur 'omnem hominem esse animal est necessarium, igitur omne animal rationale mortale esse hominem est necessarium'. Si autem possit tnlis modus competere uni convertibilium ita quod non reliquo, non valet taus consequentia formaliter et universaliter. 120 U n d e per ista duo potest sciri guando tales consequentiae ex talibus modnlibus valent et guando non. Alla regula est: a differentia superioris distributa ad inferius distributurn est bona consequentia; sicut sequitur 'omne sensibile est substantia, igitur orrmis homo est substantia'. 125 A l l a regula est: a convertibili cum superiori distributo ad inferius distributum est bona consequentia; sicut si vigilans vel dormiens sit convertibile cum animali, ista consequentia est bona 'omne vigilans vel dormiens est coloratum, igitur orrmis homo est coloratus'. Mia regula est: a defmitione superioris distributa - et descriptione et 130nominis interpretatione - ad inferius distributum est consequentia bona. Alla regula est quod guando contingit inferre deftnitum vel descripturn vel interpretatum curn distributione, contingit inferre tionem, descriptionem et nominis interpretationem cum distributione. Et sunt istae regulae intelligendae sicut priores, ita scilicet quod 135omnes termini supponant personaliter et significative.
109 non cm. A 'DE FI Gern. 1 1 0 talls... et] bona; taus (enim A 'B ) consequentia A 'B D I a u t e m om. A ' B D I 1 1 1 v e l ] nec B DI 1 1 3 modus ] n o n adj . s . fi n. A L, c omp.] c onv eni re & D E 114 nisi conveniat mg. C V 4 quia] q u o d A l B D I 1 1 6 s equi turl i s ta consequentia est bona A I DE I a n i m a l ] rationale add. A I D , i t a q u o d 117 orane m o rt a l e ] omnem homi nem / V D m o rt a l e om. B E X h o m i n e m ] animal B E I K 11 neceas.] n o n et et ira (sic DE ) est (om. A ') de quibusdam aliis add. B I K 1 1 8 u n i ] propos i ti onum adj . A e converso , B q DEuIK 1a 1 8m- 1 9v ita... reEquol absque hoc quod alteri conveMat AYBDEIX 1 2 1 non] Exempla i s ex te ipso (per te ipsum E) add. DE 1 2 2 est] quod add. A DE , cm. A 'B s u p e r. ] superiori A l B DE quaere n 125 est om.o A l B 1 2 6 si] l y add. E , v el] et C ' s i t] idem vel adj. A C V n 4 mI 1 3. 1 est A buta 1trp.2p. 9i nterp. e(l i s .s130)t A IDE ,oom. B om. A 'B C V B 1 4 q u o Ad ' 1 3o2 - m . A adjl . BBC 1D 3 E defmitione 3 3 def.] v el 3 diI s ti .] descripdone A ' 1 3 4 - 3 5 i ta... signifirl 3 e I l i 1 ] d i s t r i 1 3 2 cative om. q u A CV o 4 l d i s t r i b l i t a q u
596
P
A
R
S
111-3 CAP. 3
[CAP. 3 . DE REGULIS PER QUAS INFERTUR UNIVERSALIS AFFIRMATWA RESPECTU DETERMINATORUM PRAEDICATORUMI
Dicto de regulis per quas contingit inferre universalem affirmativam conclusionem respectu cuiuscumque praeclicati, dicendum est de regulis per quas infertur universalis affirmativa non respectu omnium praedi- s catorum sed respectu aliquomm praedicatorum. Et una regula est taus quod ab uno relativorum, quae sunt simul natura, cum distributione ad reliquum distributum respectu istius verbi 'est est bona consequentia, non respectu aliorum praedicatorum. Unde bene sequitur 'omnis pater est, igitur omnis filius est', sed non sequitur 'omnis pater est hic intus, igitur omnis filius est hic intus'; nec sequitur 'omne duplum est pedalis quantitatis, igitur omne dimidium est pedalis quantitatis'. Tamen aliquando tenet consequentia tam respectu aliquorum aliorum praedicatomm quam respectu huius verbi 'ese; sicut sequitur 'omnis pater est homo, igitur on-mis fdius est homo'. Sed 15 guando tenet respectu aliquorum aliorum praedicatorum et guando non, oportet videre naturam illorum relativorum, quod nimis longum foret hic enarrare. Sciendum est etiam quod ista regula non est generáis, sicut non est universaliter verarn quod omnia relativa sunt simul natura, sicut declarat 20 P h i l o s o p h u s i n libro Praedicamentorum1. Unde non sequitur 'calefactivum est, igitur calefactibile est'. Quid autem est relativa esse simul natura, declaratum est in libro Praedicamentoruma. Alla regula est quod a toto integrali distributo ad partem distributam respectu istius verbi 'est' est bona consequentia; sicut sequitur 25 'omnis domus est, igitur omnis panes ese. Sed respectu omnium aliorum praedicatorum non valet; non enim sequitur 'omnis domus componitur ex fundamento, parietibus et tecto, igitur omnis panes componitur ex táibus CAP. 3. - 3 per] super ACV" quas... univ.] quibus infertur universalis A' affi r m . om. A 4 conci. 1 CFY' Gem., om. A A 1respectu l 3omnium D R I X add. AlBDI, Qm. E 7 una] prima B q u o d om. All3DE 8 cum distr.] distribuco B D EBD I EI 95 cons.] tana add. I. Qm. AC V' 1 3 - 1 4 aliqu.1 omnium I, Qm. D E 1 5 pacer] V' , sed ' 1] 6 tener om. AC V" al i qu. om. n o n ] pr o hoc sciendo add. A ' opuert Cm l icom. u Ym q22 est'] u sic o AlDE, r u om. m I c2 4 integr. om. DE :: ad] aliara add. E 2 5 istius] huitts A 1 mA' BD uvalet q I u 2 e6 ornnium] quoruracumque add. E 2 9 taEbus] huiusmocli AID I, hoc B, his E DE e s t' b o n a ] A
CAP. 3- . 5 6Ockham, 1 Expositio in Praedicamenta Aristot., cap. 13, ad p(ed. cit.); A rr i cf. s aetiam supra, Parte I, c. 53. e d t o t . ,. ] P r a e
verba: Non autem in omnibus
CONSEQUENTIAE E X P ROP OS MONIB US D E INESSE
5
9
7
30 In te l l i g e n d u m est quod proprie loquendo non arguitur in talibus a tato distributo ad partem distributam, sed arguitur a nomine totius vel aconceptu totius distributo ad nomen vel conceptum partis distributum. Et sic intelligunt auctores multas tales propositiones. Et si aliquando dicam tales propositiones conformando me dictis aliorum, nihilominus 35sic intelligo eas. Intelligendum est etiam quod atiquando pars est ta l , quod sine ea totum esse non potest; sicut impossibile est quod homo sit, et quod anima intelectiva non sit. Et de tali parte et tato debet intelligi quod anomine totius distributo ad nomen partis distributum respectu huius 40verbi 'est' est bona consequentia. Aliquando autem potest esse totum sine parte; sicut aliquis potest esse homo, quamvis non habeat manum. Et de tali tato non intelligitur regula, quia non sequitur 'onmis homo est, igitur omnis manus est'. Eadem regula quae intelligitur de tato integrali et parte, debet in45telligi de tato essentiali et parte, et eodem modo. Intelligendum est etiam quod quamvis non respectu anmium praedicatorum a nomine totius ad nomen partis sit bona consequentia, tamen respectu aliquorum tenet. Unde guando anilles partes sunt eiusdem rationis, sicut in homogeneis, a tato respectu praedicabilis in quid 50vel per se secundo modo est bona consequentia; sicut sequitur 'albedo est qualitas, igitur pars albedinis est qualitas'. Similiter sequitur 'albedo est disgregativa visus, igitur pars albedinis est disgregativa visus'. Quando autem taus consequentia tenet et guando non, non potest sciri nisi sciatur in speciali tam natura totius quam partis. 55 A l i a regula est quod si concremm praedicatur de concreto distributo, et abstractum praedicabitur de abstracto distributo; sicut sequitur 'omne iustum est bonum, igitur omnis iustitia est bona'. Notandum quod ista regula habet intelligi guando concreta e t abstracta ordinantur secundum superius et inferius, et non guando sunt 60disparata. E t ideo bene sequitur a l b u m est coloratum, igitur 33 tales om. A I D 3 4 al i orum] communibus A l l 3DE K , ornnibus I n i b i l o rn . ] vel e converso C, om. A l l 3DE IK 3 6 est etiam om. B I 3 9 - 4 0 respecto... estl om. A l B DI
4 1 homo._ manum] sine
mano A A 'C V 4 4 2 E 4 7 partis] n o n add. E 4 8 tenet] est bona E o m n e s ] tales add. A aliquorum tlicet 1 osadd. ut nB t ] 4 9t sicut a l in e bomog. s s i - 5 1 qualitasl] v el per se secundo m odo add. Qm. Ac IB DHC o 52 d i s g r. o m 1 -2 55 . q u o d om. A ' B D E I 5 7 bona] boni tas A A ' 5 8 N o t . ] es t add. D I , eti am add. E h a b e t ] A inte11.1 l est intelligencia A 'B D E I 5 8 - 5 9 e t abs tr. om. A I B D I 6 0 di s p.] i mperti nenti a E b e n e d i s g B ADC I P cm. r e g a I K t i v u n m o A n
598
PARS111-3 CAP. 4
omnis albedo est color', sed non sequitur 'ornne albura est calidum, igitur omnis albedo est calor'.
[CAP. 4 . DE REGULIS PER QU'AS TENENT CONSEQUENTIAE INFERENTES UNIVERSALEM NEGATIVAM1
Positis aliquibus regulis per quas tenent enthymemata inferentia universalem affirmativam ex affmnativa, - quamvis aliae multae possent poni, de quibus tangetur i n f e r i u s l ponendae sunt regulae per quas tenent consequentiae inferentes universalem negativam ex negativa: et primo, quae deserviunt universalibus respectu quorumcumque praedicatorum. Est autem una regula talis: a superiori distributo ad inferius distributum negative est consequentia simplex, qualecumque sit illud inferius: sive sit inferius per se sive per accidens. Unde bene sequitur 'nullum animal currit, igitur nullus homo albus currit et nullus asinus currit'. Ex quo patet quod tales consequentiae sunt bonae ' / 1 ,per ens 1 1accidens, . 1 1 1 1 igitur M anullus n ihomo m aalbus l est ens per accidens'; 'nullus e homo sest ens t ditninutum, igitur nullus homo intellectus est ens diminuturn', et sic de aliis. Aliae regulae sunt quod a definitione ad definitum cum distributione et negatione, et a descriptione ad descriptum et e converso, et a norninis interpretatione ad interpretatum est bona consequentia, et etiam ab uno convertibilium ad reliquum distributive et negative est bona consequentia. Illa autem quae dicta sunt in primo capitulo huius partis circa Alas regulas, intelligenda sunt etiatn circa istas quae non sunt hic expressae. Similiter, a differentia superioris ad inferius et a deftnitione supe61-62 calidum... calor] candidum... color I CAP. 4. - 4 =lime] plures BDEI 5 tangetur] dicetur E , sunt] modo add. A nent] omnes 1 add. I 9 una] prima E , regula] generalis add. E 1 1 sive] sic inferius add. 1 1 sequitur]Dnullus E , nhomo t mcurrit, c igiturB nallus homo albus 6 currit. Similiter (et E) sequitur (om. E) add. AID E 12 et om. t ADE e 11nullus] nec D c ur r i t] et sic de aliis add. /VIDE 1 3 quod] omnes add. I 1 7 sunt om. AIC EV et 4 e converso add. C 11est... cono.] et e converso DEI, om. e t i a m om. /VIDE' 2 0 ad... negat.] et e distributive et A' • distr. et om. AC III 1 converso 8 4 etiam e t 2add1I d i I c le nl daa AC V Itera a' om. a 4 t ti ae m,! m o] AC11 r n . 1 euAlBDEI 4 e A d a Q Bm tC V D 4 E . CAP. 4. - 1 Cf. infra, cap. 7. IA 2 l 3l a ] a e xl p l r a ' iB I D
5
10
15
20
CONSEQDENT1AE E X PEOPOSMON1EDS D E 1NESSE
5
9
9
25rioris ad inferius negative curn distributione tenet consequentia. Et sunt regulae istae intelligendae sicut priores. [CAP. 5. DE REGUTIS QUAE NON DESERVIUNT RESPECTUQUORUMCUMQUEPRAEDICATORUM]
Consequentiis tenentibus per regulas quae non deserviunt respectu quorumamique praedicatorum deserviunt regulae tales: 5 A b uno relativomm quae sunt simul natura ad reliquum negative cum distributione est consequentia bona; sicut sequitur ' 1 1 . 1nullus igitur 1 1 1 1pater . 1 5 est'. fi Intelligenda l i u s estehaec s regula t , sicut prius. Alla regula est: a nomine partis distributo ad nomen totius distributum negative est bona consequentia. E t intelligendum est de parte Io sine qua totum esse non potest; sicut sequitur 'nulla anima intellectiva est, igitur nullus homo est', sed non sequitur 'nullus pes est, igitur nullus homo ese. Et istae regulae intelligendae sunt sicut consimiles affirmativae. Alia regula est: si concretum negatur universaliter a concreto, et abstractum ab abstracto; sicut sequitur a l b u m est coloratum, igitur nulla albedo est color'. Et tenet haec regula qualitercumque se habeant concreta; unde sicut sequitur a l b u m est coloratum, igitur nulla albedo est color', ita sequitur 'nullum musicum est calidum, igitur nulla musica est calor'. Istae regulae intelligendae sunt sicut priores. Alla regula est quod a negatione prioris distributi ad negationem 20posterioris distributi est bona consequentia; sicut sequitur 'nulla substantia est, igitur nullum accidens ese. Sed ista est consequentia ut nunc, quia per potentiam divinam posset accidens esse, quamvis nulla substantia creata esset. Sed respectu aliorurn praedicatomm non valet; non enim sequitur 'nulla substantia creata inhaeret, igitur nullum accidens 23inhaeree. Alla regula est quod a negatione subiecti ad negationem denominantis est bora consequentia respectu quorumcumque praedicatorum; sicut sequitur 'nullum corpus est, igitur nullum album est'. 25 negative] n e g a d = A C V t e capitulo n e t huius ] res] i n4secundo ponis add. B e t CAP. 5. - 7 es t d i s t r i b u caos. Bt, DE i I vE t e] hoc add. A l E , cm. B D I 1 0 totum] res quae totum est A l 1 1 - 1 2 sed.., est om. ] e t A l DE Iu 1 2 Et.. affi t rm.] de quibus dic rum est prius add. BI, om. A C V a d d . 415 c ol 1b 3 oa ] n d e A or] A colorara l E IK E t . . . calor om. A C V 14 a o n rA ,] u t non E 2 6 quod om. A 23-24 1n8 o n8 e n i mc] s iac utl n o E A l a b ] c a denom.1 i1s denomi d a4 nad A , denomi K 1 26-27 e nanti A l , denomi nati v i B C V dh l e A J E t a e . . . D E I 2t s 7u b ir ee cs t pi ]e c r s u ] e u 4 2 o dp e oro n i o n m i r n a ea ds n d . 6 .. ao E md m d i s A E D E E . l
600
PARS 111-3 CA P . 6
[CAP. 6 . DE REGULIS QUAE DESERVIIINT CONSEQUENTHS INTER PARTICULARES SIVE INDEPINITAS]
Post haec restaret dicere quomodo universalis affirmativa infertur ex negativa et e converso; sed quia ista, sicut aliqua praedicta, possunt patere ex dicendis, ideo dicendum est de consequentiis inter particulares 5 et indefinitas. Et quia, sicut dictum est p r i u s 1, particularis et indefinita convertuntur semper guando termini supponunt personaliter et significative, et quia onmes fere reguhe quae deserviunt enthymematibus ex particularibus et indefinitis deserviunt etiam consequentiis ex singularibus, ideo dicendum est de eis communiter; et aliquando ponuntur 10 exempla de istis, aliquando de illis Est autem primo dicendum de illis quae tenent per medium intrinsecmn. Et est prima regula talis, quod a defirátione ad definitum est consequentia bona tam a parte subiecti quam a parte praedicati afftr- 15 mative, et e converso; sicut sequitur Sortes est homo, igitur Sortes est animal rationale'. Et est taus consequentia simplex. Alla regula est: a descriptione ad descriptum est consequentia bona et e converso. Alia regula est: a nominis interpretatione ad interpretatum est bona 20 consequentia et e converso. Alla regula est: ab inferiori ad superius sine distributione et affirmative est bona consequentia et simplex. Alia regula: ab inferiori ad superius postposita negatione est bona consequentia, sed non simplex, nisi guando praedicatio superioris de 25 inferiori est necessaria. Unde ista consequentia est simplex 'homo albus currit, igitur homo curHe; sed ista consequentia solum est u t nunc 'homo non currit, igitur animal non currit', quia dum homo est animal, consequentia est bona, quando autem homo non est animal, conse30 quentia non valet. CAP. 6. - 4 sed] et A C q u i a ] et
'
sicut] et E ' aliqual alia A l B E
5
dicendis] praedictis E I
cons.] consequentia B D I 5 - 6 part. e t i d . ] particularem et indefi nitam A C FV 4 c omm.] 8 e t C I K 1 1 illis ] al jis / V I 1 2 dic .] 10 consequenter E l o a lm i b. i A ' pAo n . ] Bponentur DE sciendum A C V 4 quanal 1 et4 etiam AlIDE 1 8 est' om. A 'B I 1 9 et e conv. om. A C D V E 4 t 2. . 0 r ceonvg.] simplex u l a E 2 2o est m om. A ' D I 2 1 e om. A l .I V . D 4 e t ]eB 2 ts6 aest]lt consequentia i 's add. A2E p3oIs t p . ] apposita add. DE 2 7 cons.] est consequentia add. E, om. p r i e CV s t a d d . A m a ] E 2 4 4 E re s e g . ] s t CAP. s6. - 1 Supra, Parte II, c. 3. e t ta ] m b e o o s n u
CONSEQDENTIAE E X PEOP0SITIOND3US D E ThIESSE
601
Ex isto patet quod omnes tales sunt fnlsae 'homo albus est aggregatum per accidens'; 'asinus intellectus est cris diminutum'; 'materia privata caret forma'; 'homo albus differt ab hornine'; 'intellectio creaturarum divina est posterior persona'; 'essentia divina in Filio est posterior 35Patre'; 'homo intellectus fuit ab aeterno'; lapis intellectus est Deus', et huiusmodi, quia istae inferunt istas falsas 'homo est aggregatum per accidens'; 'asinus est ens diminudun'; 'materia caret forma'; 'homo differt ab hornine'; 'intellectio divina est posterior persona'; 'essentia divina est posterior Patre'; 'homo fuit ab aeterno'; lapis est Deus', per 40istarn regulam, quae numquam deficit: ab inferiori ad superius sine distributione est bona consequentia si termini supponant personaliter et significative. Si autem aliqua praedictarum propositionum, vel aliqua consimilis, inveniatur i n aliquo auctore, exponendus est : quod non loquitur de virtute sermonis sed aliter, vel quod terminus talis non 45accipitur personaliter sed simpliciter vel materialiter. Alla regula est quod ab uno convertibilium ad reliquum est bona consequentia; sicut sequitur 'homo currit, ergo risibile currit'. Intelligendum est quod °miles praedictae regulae intelligendae sunt guando omnes termini supponunt personaliter et significative, quia si 3 0 ille terminas ratione cuius teneret consequentia supponat aliter quarn t personaliter, non oportet consequentias valere. E t ideo tales consee quentiae non valent 'animal rationale est definido, igitur homo est defir nido'; 'animal gressibile bipes est descriptio, igitur homo est descriptio'; m 55'homo est defmitum, igitur animal rationale est defmitum'; 'homo est i species, igitur animal est species'; 'homo non est genus, igitur animal n non est genus' 'Hsibile estpassio hominis, igitur homo est passio hominis' i et huiusmodi. s Alla regula est: ab aliquo sumpto cum determinatione ad ipsum u 6 p 'homo albus currit, igitur homo currit'. 0 sp o 33 priv ata] pri ma E, privativa I 3 3 - 3 4 intell. p o s t e r . " otn. A c reat. Qm. B 3 4 divina' om. A C V u 4 propositiones add. D E 4 1 termi ni ] tamen B 4 3 cons.] alia add. B a u c t o re ] doc tore 36 istas] n m A C V ' , est] auc tor add. E 4 4 taus] i rte I, om. A C V ' 4 5 accip.] supponit C 4 8 quod] hace a regula et add. B 5 0 termini om. A 'B D n o n valet mg. B, non valeret E, om. D I e t i a m ] quia B, om. D I p tn 51 teneret cons.] deberet (debeat) tenere taus regula A IB DE I 5 2 non] nec B, om. A o p o rt e t . . . valere] consequens variare B , valet C V ', Qm. A 5 3 def.] hominis add. K 5 5 homo'... defi ni tum' tu oportet Qm. A C V ' r a t . ] mortal e add. A 5 6 ani mal '] rationale add. B s pec i es ] v el i gi tur animal est species s add. B h o m o - . genus om. A l DE 5 7 hominis ' om. A C V " h o rn i n i s ' om. A B C V ' 5 9 est] quod m si add. E , om. A 'B I im p n
602
PAPS 111-3 CA P . 6
Notandum est quod aliquando de toto aggregato ex deterrninatione et determinabili praedicatur altera pars, aliquando utraque pars, aliguando neutra. Verbi gratia de isto toto 'homo albus' praedicatur utraque pars; haec enim est vera 'homo albus est homo' et similiter haec 65 est vera 'homo albus est albus', et si 'homo albus' sit, oportet quod utraque istarum sit vera. Aliquando autem altera pars solum praedicatur de illo tour, u t de isto toto 'homo mortuus' praedicatur altera pars, puta haec pars 'mortuus' et non haec pars 'homo', narn haec est vera 'homo mortuus est mortuus' et haec est falsa 'homo mortuus est homo'. 70 Similiter haec est vera 'falsus syllogismus est falsus' et tamen haec non est vera 'falsus syllogismus est syllogismus'. Similiter est de talibus 'falsum argumentum', 'syllogismus sophisticus' et huiusmodi. Aliquando autem neutra pars praedicatur de toto, quamvis totmn praedicetur de toto, sicut est de isto 'alburn secundum ¿entes'. Neutra enim istarum 75 est vera 'album secundum dentes est album', 'album secundum dentes est dentes', quamvis haec vera possit esse 'album secundum dentes est album'; et guando contingit, non erit nisi gratia materiae. Dicendum est ergo quod guando utraque pars praedicatur de toto, semper a tali toto ad quamcumque partem est consequentia bona. Unde haec consequenáa so est bona 'homo albus currit, igitur album currit' e t similiter 'igitur homo currit'. Ex quo patet quod tales consequentiae sunt bonae 'homo albus est ens per accidens, igitur homo est ens per accidens'; 'intellectio creaturarum est posterior Patre, igitur intellectio est posterior Patre'; 'lapis intellectus est realiter Deus, igitur lapis est realiter Deus'. Similiter ss ista consequentia est bona 'lapis intellectus fuit ab aeterno, igitur lapis fuit ab aeterno'. Quando autem altera pars tanturn praedicatur de toto, tunc a toto ad illam partem est bona consequentia. Unde ista consequentia est bona Sortes est homo mortuus, igitur Sortes est mortuus'. 62 est] eti am add. C V ' , tarnen add. E , o m . A ' B D U , d e ] e x A '
6 4
neutra] p u s add.
65-66 h o m o ' et albusl trp. A 'D E s i mi l i ter... vera om. A l DE I 6 6 es t'] homo add. I 6 7 pars B , om. C a u t e m om. A l D E s o l u m ] tantum A 'B D E I 6 8 i l l o om. u t ] verbi grati a B DE I a l t e r a ] hace A IB DE I
6 9
i s tarum] v el ut A ,
puta... para' mg. B , om. A I DE I e t om. D I n a m
hace] haec autem B I 7 1 Sirni1.1 est add. D E I , d e falso (sophistico E ) syllogismo add. A I B D E I batel ] non add. A ', eni m add. B DE I fal s us ... fabus] syllog. sophist. est sophisticus E fal s us t] syllogismus add. A V 4 73 arg.] est add. E 7 4 d e '] i l l o add. A C V " d e roto om. A l l 3DI 7 5 toc o] aliquo A l B DE I [1 est 7 1 de isto] hoc totum A 'B D E I e n i m ] para A V " 7 6 al bum '] nec add. D , nec ista add. E 7 8 et... - 7 materiae om. A 'B D I 7 9 guando] quandocumque B DE I 8 0 quamc .] utramque A C V 2 4 bet e Et p a r t e m ] erdm add. A ' h a e c ] ista A IB DE I 8 1 et om. D I s i m . om. A I B D E I 8 2 patet] ,ut q. u aadd. r nAl'Di E- 8 5 realiterl om. A CV " 8 5 - 8 6 Si m.... bona om. A 'D 8 7 pars] parti um . prius . m'arana om. A C I P vom. A C 1 1 e 4 r a ]
8 8
a ] tali add. E
a toto om.
U n d e ]
E t i deo A I D E I
8 9
S ortes '
CONSEQUENTIAE E X P ROP OS MONIB US D E 1NESSE
6
0
3
90Sed ad alteram partem non valet consequentia; ande non sequitur Sortes est homo mortuus, igitur Sortes est homo'. Quando autem neutra pars praedicatur de toto, ad neutram partem valet consequentia; et ideo ista consequentia non valet 'Aethiops est albus secundum dentes, igitur Aethiops est albus' vel 'ergo Aethiops est dentes'. Ex istis patet 95quod istae consequentiae non valent 'iste est albus monachus, igitur est albus', quia ista stant simul 'aliquis est albus monachus' et tamen quod 'nullus albus monachus est albus'. Similiter non sequitur ‘iste est tuus pater, igitur est tuus', quia ista stant simul quod giste est tuus pater' et tamen 'tuus pater non est tuus', si 'tuus' i n praedicato dicat circumloostantiam possessionis a. Alia regula est: a propositione sumpta cum adverbio determinante compositionem ad ipsam sine tali determinatione sumpta est consequema bona affirmative; sicut sequitur Sortes velociter currit, igitur Sortes currit'; Sortes male disputat, igitur Sortes disputat'. Alla regula est: a propositione sumpta cum praepositione et suo casuali, vel alla determinatione aequivalente adverbio vel praepositioni et suo casuali, ad ipsam sine tali addito est consequentia bona. Sicut sequitur 'homo de necessitate est animal, igitur homo est animar; 'homo dat denarium cum tristitia, igitur homo dat denarium'; 'homo per se noest animal, igitur homo est animal'; 'homo, in quantum albus, differt ab hornine, igitur homo differt ab homine'; 'essentia divina et sapientia divina differunt ratione, igitur essentia divina et sapientia divina differune. Ex isto patet quod omnes tales de virtute sermonis sunt falsae 'quaeiis c r e a t u r a de se est non-ens'; 'quaelibet materia de se caret forma'; 'passivum de se caret actu'; 'idem sub una ratione est prius et sub alla mtione est posterius'; 'idem sub una ratione est inferius et sub ala est superius'; 'idem ut sic est album et ut sic est nigrum'; 'idem secundum 90 al teram] aliam A A 'B E , istam C V ' u n d e n o n ] n o n eni m B D I 9 1 S ortes ' Qm. A C V ' 94 vel... dentes Qm. A 'B D I 9 5 ¡star] tales Al l 3I i g i m r ] iste add. A 'l 9 6 simull quod add. A C W tatuen quod cm. A 1 operationem E 1 0 2 - 0 3 est... bona] valet consequentia A 'B DE I 1 0 4 S oma' om. B C 1 0 5 Alia... l 3DEI est] Si mi l i ter B I 1 0 5 - 0 6 propos. d e t e r m . ] praepositione sumpta c oni suo casuali v el a termi na9 8 tione E 1 0 6 alia] aliqua D I ;. aequiv.] aequivalenti C E I V q u o d 4 1 0 7necessario e tA 'D]E I 1 0 c 9 hom u o' m 108 de nec.] om. A GI 1 1 2 di v i na' orn. B DE I d i v i n a " om. B DE I ] a d d . A ' B D I q tales] 114 u istae i A C V ', propositiones add. B DE IK 1 1 6 passivum] passum E 1 1 7 rationel om. A D t a l i a 117-18 idem... superius om. A l D 1 1 7 alia] rati one add. B K 1 1 8 et om. A ' D I c m . C A ' , o rDe huiusmodi sophismatibus fusius agetur infra, Parte 111-4, c. 11. n . A ' B D E I
604
P
A
R
S
C A P .
6
quod consideratur ut sic, est tale, et ut sic, non est tale'. Unde quidquid affirmatur de aliquo cum aliquo adverbio vel cum praepositione et suo 120 casuali vel aliqua determinatione aequivalente adverbio vel tali praepositioni cum suo casuali, debet absolute concedi de eo. Quidquid etiam praedicatur de aliquo cum dictione reduplicativa, absolute sine tali dictione vel aliquo aequivalenti praedicatur de eodem. Ex quo patet quod omnes tales consequentiae sunt bonae 'natura 125 specifica est realiter differentia individualis, igitur natura specifica est differentia individualis' 'genus et species sunt idem realiter, igitur genus et species sunt idem' ; 'homo est realiter humanitas, igitur homo est humanitas'; 'intellectus est realiter voluntas, igitur intellectus est voluntas'; 'agens est realiter passum, igitur agens est passum'; 'album per accidens 130 non est idem homini, igitur album non est idem E t sic de aliis maltis, quae tamen a m o d e r n i s negantur 8• Notandum quod istae regulae intelligendae sunt guando per talem additionem non datur intelligi propositio condicionalis. Et per hoc solvitur i n s t an ti a quae posset adduci. Nam non sequitur 'vellern esse 135 in luto cum centum marchis, igitur vellem esse in luto'; nam per istam propositionem 'vellem esse in luto cum centum marchis' intelligitur ista condicionalis 'vellem esse i n luto, si possem lucran i per hoc vel habere centum marchas'. Secundo notandum est quod ista regula habet intelligi - et praece- 140 dentes aliae - guando nulla est variatio in antecedente et consequente nisi quod ista determinatio ponitur in antecedente et non in consequente. Per hoc possunt solvi istae instantiae quae possent fieri de II Elenchorum 4 ,ubi videtur P h i l o s o p h u s i n tali modo arguendi assignare fallaciam secundum quid et simpliciter. Unde in talibus assignat fallaciam 145 secundum quid et simpliciter 'amittere aegritudinem est bonum, igitur aegritudo est bona'; 'quod non vult sapiens, est malum; sapiens non 119 et... s i c ] s ec urtdum q u o d consideratur al i ter A I D I , s ed al i ter consideratum B , secunclum quod al i ter u t sic E 1 2 0 et] v el B , c um add. 1 2 1 aliqua] alia a e q u i v . ] aequivalenti A c ry ,136 c entum] v i gi nti A V ', decem C 1 3 7 c entum] v i gi nti A V ', decem C 1 3 8 per] ex CDE I V ', 1 cm. B 1 3 9 c entum] v i gi nti A V ' , ciecem C 1 4 0 Sec .] E t i deo E ' not.] i ntel l i gendurn A , 3 sciendum C V ', est add. D E C V " 1 4 0 - 4 1 ista... aliad] istae (regulae om. I ) intelligenclae sunt A 'B D E I 1 141 n e t] i n adj . A ' 1 4 2 nisi... cons. rep. I, om. (horn.) A 'B 1 4 3 P er] E t praem. M IDE pos s unt] possent A V ', om. C s o l v i ] solventur C fi o n e r iassignat] ] a d assignatur d u c i A CV ", Philos. adj. A l D E f a l l . ] fallacia A IB E I 145 e A I B D E I 's d e ] 8 Cf.x Pars 1, c. 16; Pars 11, c. 2; et hic supra, cap. 3, nota t e 'elenchis sophist., A ' Dcap. 25 (180a 23 - 180b 39). ] 1 4 4 e P h i l o s . t o m
2.
4
Aristot., De
CONSEQUENTIAE E X P ROP OS MONIB US D E INESSE
6
0
5
vult amittere bonum; igitur bonum est malum'. Patet manifeste quod in istis et multis aliis non servatur modus arguendi de quo ponuntur isopraedictae regulae. Sciendum est etiam quod si istae regulae alicubi patiantur instantiarn, tunc patiuntur instantiam guando participium verbi non praedicatur de toto aggregato ex eodem participio e t illa determinatione adiuncta; e t ideo quandocumque tale parácipium praedicatur de tali 155aggregato, regulae sunt verae. Possunt enim orrmia talia enthymemata reduci i n syllogismum per assumptionem talis propositionis quae est medium intrinsecum taus consequentiae. Linde sicut ista consequentia est bona corrmis homo currit, igitur Sortes currit', quia per assumptionem istius medii Sortes est homo' reducitur i n syllogismum, sic 160arguendo conmis homo currit; Sortes est homo; igitur Sortes curát', similiter ista consequentia est bona 'Sortes currit velociter, igitur Sortes currit', quia iste syllogismus est bonus comne currens velociter est c-urrens; Sortes currit velociter; igitur Sortes currit'. Et ita est de aliis. Et ista regula generáis intelligenda est guando participium verbi praedi165catur universaliter de participio eodem, sumpto cum tali determinatione; et guando non, non. Alla regula est ista: a propositione universali affirmativa ad quamlibet eius indefuntam, particularem vel singularem, de cuius subiecto vere praedicatur subiectum universalis, est bona consequentia respectu 170eiusdem praedicati, nulla variatione exsistente a parte determinationis; sicut sequitur comnis homo currit, igitur album currit', guando haec est vera caliquod album est homo'. Similiter sequitur con-mis homo est animal, igimr substantia est animal', ex quo haec est vera csubstantia est homo'. in N o t a n d u m est quod ista regula non habet locum guando subiectum vel praedicatum universalis importat aliquam rem unam numero quae est plures res numero vel importat aliquam rem quae est eadem realiter 149 mul ti s a l l i ] consimilibus B D E I i s erv atur] est b o o m E 1! q u o ] quibus E
1 5 1
es t om.
A CV 4 11 pati untur] bene B , habent A I D I V E t n s t . 4e totoi adj . A C V ' tQa l i ]mi l l o. C 1 5 7 talis] tal i B 1 5 8 quia] et E , Qm. B 1 5 9 medi i ] scilicet i a C E B I . VD ' 1 6 0 Sortes... Sortes ] Paulus... Paulus A ' 1 6 1 s i m.] i ta o m . adj. v e r i adj B 1m 5 3 163 c urri t] est currens B e s t om. A B E E s ' ] i ta add. A I D E I 1 6 4 regula] i ta add. B g e n e r. ] geneo e o d e m m B D I i n t . est] est vera E 1 6 6 n o n ' om. C V ' 1 6 7 aras ]raliter i,. l partic.] laffi rmativam o add. E v e ! ] et B DI, om. A ' 1 7 0 v ar.] varietate I I: exsistentel ac ta .C A CV A 'l B,D I V1t 7 a3 l i g iit u rl al i qua Cadd. E 1 7 5 es t om. A I C V A Am'Dgji .a] ex V 67 6 8 e i '1 4 eu ls 177 c1adera] i d e m Av V ' e l ] ' o 1A C m V 5 .' 4a dl e ]i
606
P
A
R
S
H1 -3 CA P . 6
aun tali re quae est plures res 5 . E t'orrmis valet p rpersona o p t producta e r distinguitur realiter a persona produh cente, oigiturc essentia divina distinguitur realiter a persona producente',180 i quantumcumque s t a haec sit vera 'essentia divina est persona producta'. Nec c consequentia ista o n s evalet q 'omnis u e essentia divina est Pater, igitur Filius est n t quamvis Pater', i a haec sit vera 'Filius est essentia'. n Est tamen o advertendum quod haec regula non fallit semper guando n pmedicatum vel subiectarn sumitur, immo aliquando non folla Unde 185 tale ista consequentia est bona 'omne ens est creatum vel increatum, igitur essentia divina est creata vel increata'; similiter 'omnis persona divina est producens vel producta, igitur Pater est producens vel productus'. Quando autem valeat talis consequentia in talibus terrninis et guando non, potest sciri per illa quae dicta sunt in materia de uniformi gene-190 ratione syllogismorum de messe6 et per ea quae dicta sunt super Sententias 7 . Sed in onmibus aliis terminis est regula generaliter vera, sine in-
stantia, si termini supponant personaliter et nullus eorum includat aliquod syncategorema vel aequivalens. Ideo ista consequentia est bona,195 et omnes tales sunt bonae: 'omne animal est ens per se, igitur homo albus est ens per se'; 'quaelibet persona divina de necessitate est Deus, igitur homo de necessitate est Deus'; 'quaelibet persona divina fuit ab aeterno, igitur homo L i t ab aeterno'; 'omnis aedificator per se aedificat, igitur album per se aedificat'; 'omne album per accidens aedificat, ergo200 aedificator per accidens aedificat', ex quo istae propositiones sunt verae 'homo albus est animal', 'homo est persona divina', 'aliquod album est aedificator', 'aliquis aedificator est albus'. Et ideo ista consequentia est bona 'onmis natura specifica de se est communicabilis, igitur differentia individualis de se est communicabilis', si haec sit vera 'differentia indi- 2os vidualis est natura specifica', quae sequitur ex ista 'clifferentia indivi178 res] numero adj. A V divina 4om. A e add. a l i Bt DE e r1 1 inc, r.]r et 187 a i dl . ]d . 3sDi Im !l190 dicta] praedicta E s u n t ] superius add. A 'E , prius add. B DK , i n materia om. A C V 1 s e18 E q9 u1 i - t 9u 2r 4 S ° mi e l i radd.a A ',] aliqua . Summulas A 1 9 30 sine] add. DE 1 9 5 ve]] aliquid A IDE 1 9 5 - 9 6 Ideo... 4 a d1 d 8 . bonael E t ideo omnes tales consequentiae sunt bonat A 'B D E I 1 9 6 i gi tur] omnis adj. E 2 0 0 ergo] r e a l i h a l A D hic e caíd. ct K e2 0 1r quo] patet quod adj. A C V E 4o 3 i 2 o0 2 ' - 0 m am p l ie. q ur o sd . . . supra, Parte c . 4. 6 Vide notam praecedentem. B De ao . e n5 d a hac i ] f re .videsis " IsC m s de o7 A Guillelmus . Ockham, Scriptum in I Sent., d . 2, q. 6 (ed. St. Bonaventure, e 1n ' t A V D e Y., 8 II,0174s.). 6 2N. 4 i a 1 s eI1 t ] v a el m 8 l 1 r s a e5 8 ]
CONSEQUENTIAE E X P ROP OS MONIB US D E INESSE
6
0
7
dualis est realiter natura specifica', sicut patet per regulam s u p r a 8 positam. Sirniliter ista consequentia est bona 'omnis differentia individualis de se est incommunicabilis, igitur natura specifica de se est incom210municabilis', si haec sit vera 'natura specifica est differentia individualis'. Similiter ista consequentia est bona 'omne genus praedicatur de pluribus differentibus specie, ergo species praedicatur de pluribus differentibus specie', si haec sit vera 'species est realiter genus'. Similiter omnes tales consequentiae sunt bonae 'omnis intellectio divina est prior actu gene215randi, igitur intellectio creaturarum est prior actu generandi', ex quo haec est vera 'intellectio creaturarum est intellectio divina'; 'orrmis intellectus est intellectus speculativus, igitur intellectus practicus est intellectus speculativus'; 'omnis habitus speculativus est in intellectu speculativo, igitur habitus practicus est in intellectu speculativo', vel sic 'igitur 220habims speculativus est in intellectu practico', si omnis intellectus sit intellectus practicus. Similiter haec est bona consequentia 'orrmis essentia divina est principium producendi Verbum, igitur intellectio creaturarum est principium producendi Verbum'. Et s i d i c a t u r quod tnlis consequentia non valet, quia si intel225lectio creaturarum esset principiurn producendi Verbum, igitur Pater prius intelligeret creaturas quam produceret Verbum, ex quo principium producendi est prius producto: Hoc n o n o b s t a t. Unde quo modo intellectio creaturarum est prior Verbo et quo modo non, et quo modo Pater prius intelligit crea0turas quam producat Verbum et quo modo non, dictum est super Sententias 9 , arguendi 'intellectio creaturarum est prior i n Patre quam producat Verbum, i d e o igitur Pater prius producit creaturas quam producat Verbum', d e dicendum quod ista forma arguendi non valet, sicut non valet Sortes 235albus i l lfuit prior Platone, igitur Sortes fuit albus antequam Plato fuit i s . Nam posito quod Plato sit filius Sortis et quod Sortes nunc albus' a primo vel hodie primo sit albus, haec tunc est vera Sortes albus fuit d 211 ista... bona] sequitur A ' 2 1 3 s i ] sicut C, sic I h a c e . _ v era Qm. I 2 1 6 di v i na] s i mi p r liter s equi tur add. D E 2 1 8 onanis om. A a s i ]es i mi l i ter i n t e l l e c t u s ] speculativus add. E 2 2 1 Si rni l i ter... coas. ons. A 1 220 lom. 1 3 DAIC V 2 1 9 - 2 0 s4lp 3 Dr Eea I c t2 i 2c u4 s . . E. t ducit] intelligit A 2 3 4 valet] sequitur B DE I 2 3 5 pri or] pritm B ti i gi tur] el tatuen Isaac est falsa A ' h i t u s n 2 3 assit... bsit] fueri 236-37 t... fui t A C I P o t n . 0 (p o m . e t e .h 9 Guillelmus de Ockham, Scriptum in I Sent., d. 9, .)r . t8Supra, un. 59-61. A I B D n 3 K, R-S g. (ed Lugduni 1495). Io r a n n s o m e o
608
PARS 111-3 CA P . 6
prior Platone vel ante quam Plato', quia Sortes fuit prior, et Sortes est Sortes albus, igitur Sortes albus fuit prior, et tamen haec est falsa Sortes fuit albus ante quam Plato'. Immo etiam haec poterit esse falsa Sortes240 fuit albus ante quam Plato fuit albus', posito quod Sortes hodie primo fuit albus et quod Plato a principio nativitatis fuerit albus. Et notandum est hic quod aliquae taliurn consequentiarum sunt solum u t nunc e t aliquae sunt simplices. Quando enim praedicatio subiecti antecedentis de subiecto consequentis est necessaria, tunc est2,15 consequentia simplex, guando autem talis categorica est contingens et non necessaria, tunc est consequentia ut nunc solum. Unde ista consequentia est simplex 'quaelibet persona divina fuit ab aeterno, igimr immortale fait ab aeterno', quia haec est necessaria 'aliquod immortale est persona divina'. Haec autem consequentia est ut n i = solum 'quaelibet 2 persona divina fuit ab aeterno, igitur creans fuit ab aeterno', accipiendo so subiectum consequentis pro eo quod est, quia haec est contingens 'creans est Deus'. Si autem subiectum consequentis accipiatur pro eo quod fuit, consequentia est modo simplex, quia haec est necessaria gcreans fui t Deus', accipiendo subiectum pro eo quod fuit, quia haec est necessaria255 sicut haec est necessaria 'Deus fuit creans'. Intelligendum est tamen quod guando arguitur i n tali modo arguendi ab inferiori ad superius, est consequentia simplex, quamvis talis categorica non sit necessaria. Unde haec est consequentia simplex 'onmis homo est animal, igitur aliqua substantia est animal', quamvis haec non 260 sit necessaria 'aliqua substantia est homo'. Notandum quod omnes regulae praedictae sunt intelligendae guando termini supponunt personaliter, quia si aliquis terminus supponeret ter quam personaliter, non oporteret consequentiam valere. Alia regula est: a nomine numerali respectu huius verbi 'est' ad 265
238 v a l -. P l ato o m . A l D E i ; p r i o r ' ] P l atone add. A l D
2 4 0
P l ato] f u i t al bus add. A l I
240-41 h u m o _ Plato om.(hom.) 2 4 1 hodi e] nunc DE 2 4 2 fu i t] sit DE i, quod om. A I C V 4 nativ.] suae add. B E , eti am add. K 2 4 3 hi c om. /V IDE ,, coas.] sectmdum regul am supra positam add. mg. A 2 4 4 s ol um] bonae add. A l D E a l i q u a e ] alise C V ' s t m t ] consequentiae add. A 1 subiecti om. E l 2 4 6 simplex] necessaria B I, e t necessaria add. /V IDE 2 4 6 - 4 7 et nec es s ari a 245 D om.E A C V " 2 4 7 tuste] taus add. E 2 4 9 es t'] fui t et add. ab aeterno, quod est C 2 5 0 Haec autem] Sed haec A 1 254 m o d o ] d e fac to E , de fac to add. A l D 2 5 5 qui a... neceas.] m o d o add. m g. A , om. A ' D E I D ' : e s t ] 256 est] ntmc add. D 2 5 7 Intel l .] Scienduna t a m e n ] eti am DE , om. A 2 5 8 est] bona b o n a add. A , s emper add. B DE E K 2 5 9 non om. C U n d e l tamal B 2 6 2 N o t . ] Intel l i gendum DE , a d d . scienduna est I, eti am cuid. M I DE 2 6 3 pers on.] et significative add. 2 6 3 - 6 4 alisen p e rs . ] A 1 materialiter v el fi mpfi c i ter (mg.) B , simpliciter v el aEter E D E 2 5 2 c a
CONSEQUENTIAE E X P ROP OS MONIB US D E INESSE
6
0
9
nomen partis est bona consequentia; sicut sequimr 'quatuor sunt, ergo duo sane. Alia regula: a nomine conectivo ad nome n p; sicut a r tsequitur i s e s t est, igitur homo est'. Et debet ista regula quentia 'populus 270intelligi b guando o n tale a totum non potest esse sine parte illa, sicut exercitus noncpotest o esse n sine s homine, e - ideo bene sequitur 'exercitus est, igitur homo est'; sed quia exercitus potest esse sine equo, ideo non sequitur 'exercitus est, igitur equus est', quamvis equi aliquando sint pars exercitus. Et ideo notandum quod duae regulae praedictae debent intelligi 275guando termini supponunt personaliter e t respectu istius verbi 'est' guando praedicatur secundum adiacens, quia respectu aliorum praedicatorum non valet consequentia taus. Non enim sequitur 'quatuor excedunt tria, igitur duo excedunt tria; nec sequitur 'populus est plures homines, igitur homo est plures homines'. Tamen respectu aliquorum 280praedicatorum tenet consequentia. Bene enim sequitur 'populus est hic intus, igitur homo est hic intus'; 'quatuor sunt homines, igitur duo sunt homines' 'quatuor sunt hic, ergo duo sunt hic' 'quatuor sunt alba, igitur duo sunt alba'. Linde guando praedicatum non potest competere toti nisi competat alicui parti, tunc semper vel frequenter est consequentia 2 - aliter non. 8 Alla regula est: guando sunt duae contrarietates, si unum extremurn 5 unius contrarietatis praedicatur de uno extremo alterius contrarietatis, b reliquum extremum praedicabitur de reliquo; sicut sequitur 'iustitia est 2o90virtus, igitur iniustitia est vitium'. n Sciendum est quod ista regula habet veritatem guando neutra cona trarietatum habet medium; si enim altera habet medium, non valet; r sicut non sequitur 'prodigalitas est vitium, igitur illiberalitas est virtus'. e Alla regula est: si generatio alicuius est bona, ipsum est bonum; s 2 p 9 Alla regula est: si generatio alicuius est mala, ipsum est malum; e et ideo sequitur 'generado hominis est mala, igitur homo est malus'. 5 c e regul a] es t add. A D E 2 7 0 i t a C V ' 2 7 2 estere, om. B D E I 2 7 3 pars] part tes A C268 V 4 add. A , etiam add. C V ' 7 1 6 - 7 7 praed.] v e rb o m m A ' 2 7 7 taus om. A C V iu est 72 8 0 42 e 2 n 8 e2 thomines] ] A ' , talis add.t D E hi c intus C V ' q u a t u o r . . . b i t ' om. A ' B D E I 2 8 4 v e !] t valet d 4 ut add. D 2 8 6 al i ter] (e t A ' ) alias A l D 2 8 8 unius ... u n o ] alterius... al i o A ' u n i u s et d a iterias e e o om. A C V ' , c o n t ra r. rl contrarietas A I B D E I 2 9 3 sicut] trade A 'B DI , quia E i l l i b . ] Eberalitas A 'B I 2 9 4 ipsum] u t1]. ra o . , ct o n t r a r . ' ] e quoque E 2 9 5 et Qm. , i gi tur] ipse add. I 2 9 7 i gi tur] ipsum est mal um vel i gi tur add. D s ci oa n add. t r a r i e t a tm u m . . . p cA o n t r a r e r i'OAC KRe AM ,t S U aMCM At L O Gu IC AEm q 3 9 , a Ve u '
610
PARS C A P . 7
Alia regula: si corruptio alicuius est bona, ipsum est malum, et si corruptio alicuius est mala, ipsum est bonum. Notandum quod bonum est duplex, scilicet naturale et morale;300 similiter malum est duplex, naturale et morale; et de bono et malo primo modo dicto sunt regulae intelligendae. Sed de hoc dicetur a l i a s ideo pertranseo.
[C AP. 7 . D E REGITLIS INFERENTIBUS AF F IR M AT IVAM EX AF F IR M AT IVA PER M ED I U M EXT R IN SEC U M ]
Datis aliquibus regulis deservientibus consequentiis inferentibus affirmativam e x affirmativa per medium intrinsecum, dicendum est de regulis inferentibus affirmativam ex affirmativa per medium extrinsecum. Et est una regula taus: si principale de principali et coniugatum de coniugato et casus de casu, et e converso'. 'Coniugatum' vocatur concretum, 'principale' abstractum, et 'casus' vocatur adverbium correspondens. linde sequitur 'iustitia est virtus, igitur iustus est virtuosus', et 'qui iuste aliquid facit, virtuose aliquid facie. Notandum est hic quod ista regula habet intelligi si concretum et abstractum significent idem 2 , eabstracto de t t u etn concretum c de concreto', sed non oportet semper e cons e Sed verso. m ad p hoc e rquod e converso teneat consequentia, oportet quod vconcreta e semper r u ser habeant n secundum superius et inferius. Unde bene esequiturs'albedo test musica, igitur album est musicurn' ; sed non sequitur 'econverso s 'album i est musicum, igitur albedo est musica'. a b s t r a c 298t A l l a]uItem praem. m DE r e g u l a ] quod add. A , est add. E a l i c . 1 rei add. V ' e t ] A l a regula (est add. B ) add. A i B , itern, alia (regula add. E ) D E , alia I
2 9 9 alic. om. A C V '
3 0 0
N o t . ] E t nota
DE s c i I.1 bonum A. Qm. C V ' 3 0 1 similiter... et' om. BE , e t codera modo D d u p l e x ] scilicet add. D I 3 0 1 - 0 2 pri mo] secundo A B C V " 3 0 2 di c to om. h o c ] istis A 1 C . 7. - 4 est] nunc add. DE 5 i nfer.] deservientibus ad inferendum A ' e x ] de A ' 7 v ol 3DEI catur] est B, ut I, et add. V ' 7 - 8 concel et add. A E V ' 8 princip.] quod est add. A IB I 8 - 9 c oi resp.1 sequem A 1 n est] tenet regula DE , sequitur K , om. A 'B I 1 3 sempre] quod add. B E I rui D E B D E I , secundum] sicut A I D I 1 7 e converso om. A A ' om. 1 0 a E q u i d 1 o cere intendebat. (m Videsis etiam infra, cap. 7, notara 5. . A 1' CAP. 7. - 1 Cf. Aristot., Topica, II B D F et abstractis , c . multa 9 dixit ( 1 Inceptor 1 4 aParte I, cap. 5-9. I o 1 2 6 1 r1 1 4 h s i b
1 5
semper] sic A ',
5
10
15
611
CONSEQUENTIAE E X P ROP OS MONIB US D E INESSE
Et nota quod illud est inferius ad aliud guando ab illo ad aliud est consequentia formalis affirmative, et non e converso; sicut sequitur for20maliter Sortes est homo albus, igitur Sortes est homo', et ideo non sufficit ad hoc quod aliquid sit superius quod praedicetur de ornnibus de quibus aliud et de pluribus. Unde quamvis (nimia animalia essent alba, adhuc album non esset superius ad hominem, quantumcumque 'album' praedicaretur de omni homine et de pluribus aliis; et hoc quia 25ista consequentia non est simplex Sortes est homo, igitur Sortes est albus'. Et propter hoc non valet ista consequentia 'Deus est homo, igitur deitas est humanitas', quantumcumque quilibet Deus et quaelibet persona divina esset homo; et hoc quia Deus non est inferius ad hominem, sicut nec Filius Dei est inferius ad hominem. Nec hic praedicatur supe30rius de inferiori 'Filius Dei est homo' sicut nec hic 'Sortes est albus'. Et s i d i c a t u r quod hic est praedicatio superioris de inferiori 'Christus est homo'; igitur sequitur 'Christus est homo, ergo deitas est humanitas', quia Clu-istus non habet aliud abstractum: D i c e n d u m est quod si hic sit praedicatio superioris de inferiori, 35hoc est quia subiectum aequivalet duobus concretis habentibus duo abstracta, quorum unum est 'deitas' et aliud 'humanitas', et concreta sunt 'Deus' vel 'Filius Dei' et 'hic homo', quia 'Christus' tunc aequivalebit isti tori 'Filius Dei qui est hic homo'. Et quia Christus non est inferius ad horninem nisi quia includit aequivalenter illud concretum 'hic homo' et non quia includit aequivalenter hoc concretum 'Filius Dei' vel 'Verbum', ideo ex ista 'Christus est homo', si sit in ea praedicatio superioris de inferiori, contingit inferre istam 'haec humanitas est humanitas' et non istam 'deitas est humanitas'. Exemplum est ad hoc: nam hic est praedicatio superioris de inferiori 'homo albus est 45albus', non quia homo sit inferius ad album, sed quia l o c album', demonstrmdo quemcumque hominem album, est inferius; et ideo ex 18 E t „. quod 0711. B I i l l u d i i d A , i dem y ' , autem add. B a d ' ] i l l ud de!. A V ', i dem (!) add. E 19 ecos.] bona add. C V ' 2 0 h o m o ] n o n e converso add. E i d e o om. A l D E 2 1 ad... superius om. B C I V " h o c . . . sit Qm. A , quodt] i ps um add. A '
2 2
de quibus al i ud om. A B C V ' q u i b u s ]
praedicatur add. E ardi nal i al al a A V ' 2 3 superius] inferius I 2 4 aliis om. A l B DE I 2 5 es t'] formalis et add. A ' s i m p l e x ] formalis B 2 6 hoc ] i l l ud B D, istud add. I 2 7 et quael l vel quaccumque p e rsona A d i v i n a om. DE 3 0 de] suo add. D 3 1 hi c est] si hace sic I d e ] suo add. D 3 2 i gi tur] ti me add. C V ', per regulam datam add. D E s e q u i t u r. „ ergo om. B I
3 4
est Qm. A l B D I h i c ] hace BCE
36 est] divinitas vel add. C V ' dei tas ] divinitas El 3 7 vel] sive A ', et B e t ] vel C, qui est E q u i a ] et D, om• E 3 8 isti] huic DE 4 0 aequiv. om. A I D 4 1 v el V erbum om. DE i d e o ] non B ! s i ] non I
4
2
haec] quod B
inferioris de superiori B I E) al bura add. A l E K
4 5
4
3
deitas] divinitas E
4
4
ad] l y add. E ,¡ qui a'] l y add. E , Off A A '
hi c ] hace A I C s u p . de i n t ] 4 6
i nferi us ] ad (l y
612
PARS I I I - 3 CA P . 7
ista 'homo albus est albus' non sequitur ista lumanitas est albedo' sed ista 'haec albedo' - demonstrando albedinem hominis - 'est albedo'. Ex isto patet quod tales consequentiae sunt bonae 'homo est animal, igitur humanitas est animalitas'; 'equus est animal, igitur equinitas est ani- 50 malitos'. Secundo est intelligendum quod ista regula est intelligenda guando concreta eodem modo se habent ad sua abstracta. Ito scilicet quod si unum concretum necessario supponat pro alia re quam suum abstractmn, vel denotetur supponere in propositione, quod aliud similiter supponat 55 pro alia re quam suilln abstractum. Unde si unum concremm supponat pro alio quam suum abstracturn et aliud concretum supponat pro eodem pro quo supponit suum abstractum, non oportet quod si concretum praedicetur de concreto quod abstractum praedicetur de abstracto. Et propter hoc ista consequentia non valet 'homo est animatus, igitur htunanitas 60 est anima', nam l o mo supponit pro eodem pro quo supponit 'humanitas', vel saltem supponere potest. Nam si nulla humanitas esset assumpta 3, manifestum est quod non pro alio supponerent subiecta istarum propositionum 'homo est animal', lumanitas est animar; nam crun 'homo' supponat pro toto composito ex orrmibus partibus essentialibus 65 hominis, lumanitas' supponeret pro aliqua parte hominis vel pro aliquo quod nec esset illud totum nec pars, si non supponat pro toto. Nec valet dicere quod 'homo' supponat pro toto composito ex humanitate e t differentia individuali contrahente humanitatem, nam idem argumentum est de Sorteitate: pro quo supponit? Aut pro toto aut 70 pro parte. Similiter est de hac humanitate: pro quo supponit ? Et manifesturn est quod non pro olio quam pro quo supponit hic homo. Similiter 'humanitas' supponit pro hac humanitate, cum haec humanitas sit humanitas. Sed 'haec humanitas' includit tam naturam quam differentiam individualem, si esset aliqua taus, igitur supponit pro eodem pro 75 52 est om. A A ' i n t e l l . ' ] notandum A '
5 3
Ita om. A A I D
q u o d
E :Iquod om. A A
1 om. C V ' 5 5 aliud] c onc retum add. D E 5 7 olio quam] una re pro qua non supponit 54 necess. B Dre E quam I A A ', alia EV 4 , add. A ' . quod] et A B C V ' , proed. om. C V ' 6 0 human.] homo A B 6 1 ani ma] vel humanitas e o d e m ] est animalitos add. mg. B 6 2 saltem oin. C V ' es s et] sit A A e a d e m 1 ani mal '] e t add. /V IDE 6 7 nec l ] n o n A E t o t u m om. A A I B D I s i non] sive I .1 non om. A A ' 64 r e B D E I n. 6 3 s u p p . ] 69 C huma V ' s2 u p p o n u n t 5 5 h : t 'I I i dem argumentum add. A ' D E 7 2 non] s upponit add. E 7 2 - 7 3 Si mi l .] sic C, hace 71 A ' D E I ]8 e t A add. C K V h n m q u 4 a n i t] o 7 4 a s 8 De hac re videsis etiam supra, Parte 1, c. 7. q h u m p u a n i ra t a s o C i l sV n
CONSECIDENTIAE E X P ROP OS MONIB DS D E INESSE
6
1
3
quo supponit 'homo'. Sed non sic se habent 'animatum' et 'anima', nam 'animatum' supponit pro toto composito ex materia et forma, 'anima' supponit pro parte tantum, et ideo non valet 'homo est animatus, igitur humanitas est anima'. so H a e c regula 'si abstractum de abstracto et concrettun de concreto' habet intelligi guando subiectum et praedicatum sunt termini positivi; non enim sequitur 'grammatica est non-musica, igitur grammaticus est non-musicus'. Regula etiam est intelligenda guando nullum syncategorema vel 85aequivalens includitur in abstracto quod non includitur in concreto. Alla regula est: si aliqua consequentia est bona, eodem addito utrobique erit consequentia bona; sicut si ista consequentia sit bona 'homo currit, igitur animal currit' ista consequentia est bona 'homo albus currit, igitur animal album currit'. 90 S c i e n d u m est quod ista regula debet intelligi guando illud additum est adiectivum vel substantivum respectu illius cui additur et est purum categorema, non includens aequivalenter aliquod syncategorema; e t propter istud quamvis sequatur 'homo currit, igitur animal currit', tamen addito eodem signo utrobique, non valet consequentia. Non enim 95sequitur 'orrmis homo currit, igitur ornne animal currit'. Similiter sequitur 'Sortes est albus, ergo Sortes est coloratus', et tamen addito utrobique 'nunc primo' non valet consequentia. Non enim sequitur Sortes nunc primo est albus, igitur Sortes nunc primo est coloratus', nam 'primo' vel est syncategorema vel includit aequivalenter aliquod synlo°categorema, scilicet hoc syncategorema 'non'. Propter idem bene sequitur 'homo currit, ergo animal curHt', etiam si homo non sit, et tamen negatione addita utrobique non valet. Non enim sequitur 'homo non currit, igitur animal non currit'. Si enim nullum animal esset nisi unus asinus, et ille curreret, antecedens esset verum et consequens falsum. 77 n21111 qui a A B
7 8
anima] y ero add. A l D t a n t u m om. C V ' 8 0 - 8 3 Hace._ non-m u-
sicus i n i m o f . , praemissis verbis: N o t a p r o hac regul a A ' , top. p . c u rri t l (fi n. 8 9 ) C , o m . B D E I 80-81 Ha c e _ positivi] Regul a est etiam intelligenda guando termi ni s unt fi ni ti A 8 1 subi. et pesad.] praedicata A ' 8 4 Regul a] N o t a q u o d ista praem. E R e g u l a . . . i ntel l .] Notandum eti am quod si abs traer= de abstracto etc. h a b e t i ntel l i gi A '
8 5
i n c l . t ] ex c l udi tur E c o n c r e t o ] subiecto I
86 es t'] quod add. C V ' s i ] guando A C V " a l i q u a om. C V ' e s t ' ] s i t B E I 8 7 erit... bona] adhuc (etiam D) eri t bona A ID, sequitur C V ' s i c ut... bona om. A 'I 8 8 horno'] c urri t velociter, ergo ani mal c urri t velociter, et ista eodem m odo eri t bona: homo add. C V ' illud] al i qui d B , i d e m C V '
9 1
i l l i us ] alterius A B I
9 4
9 0 est] etiam asid. C V ', om. B I
s i gno] universali add. mg. B v a l e t ]
sequitur A i DE , COM. 0171. A 'D E N o n enim] sicut non A ', quia non DE 9 6 - 9 7 utrobique] l y add. E 97 nuncl hac clictione D 9 8 nam] i n add. A l , l y add. E 9 9 aliquod om. A I B D E I 1 0 0 non] nunc C I V 4 , e t a d d
614
P
A
R
S
111-3 CA P . 7
Alla regula est: quod sapiens dicit, est verum 4 'Philosophus . E t dicit i d substantiarn e o s suscipere e q u contraria, i t u r ergo substantia suo s scipitl contraria'. Sciendum est quod ista regula non est generalis nisi de auctore qui errare non potest vel qui in dicto suo a tali instruitur. Et ideo de homine, loquente praecise ex iudicio suae rationis, non est regula intelligenda, lio sed praecise de Deo et de illis qui instructi a Deo loquebmtur. Et ideo ista consequentia non est formalis 'Aristoteles dicit hoc, igitur hoc est verum', nam inter vera, quae locutus est, multa etiam falsa dixit. Intelligendum est etiarn quod regula debet intelligi guando aliquid dicitur assertive, non recitative tantum, nec ut reprobetur. 1 1 5 Alla regula est: si simpliciter ad simpliciter, et magis ad magis, et maxhne ad maxime, et e converso. Unde sequitur 'peccans est malus, ergo magis peccans est magis malus'. Sciendum quod ista regula habet intelligi guando praedicatum in prima propositione praedicatur de subiecto universaliter, i ta quod a 120 nullo contento possit negari. Habet etiam inteBigi guando nihil additur in una consequentia quod non addatur i n alia, nisi illud adverbium 'magis'. Similiter habet intelligi nulla facta mutatione, vel non facta mutatione nisi circa significatum illius termini. Per primum excluduntur tales Mstantiae 'bibere est bonum, igitur 1 magis 2 bibere est magis bonum'; 'dormire est bonum, ergo magis dormire5est magis bonum', quia non omne dormire vel bibere est bonum, immo aliquod dormire vel aliquod bibere non est bonum. Per secundum 105 q u o d om. A C V a Ji di c i t] hoc , e rg o hoc adj. A C V ' isla] Ista l amen A '
1 0 9
suo] tal i i nni ti tur v el add. C V '
1 0 8 Sc. es t] Sed nota D E S c . 1 1 0
regula om. A B
1 1 1
a Deo
l o q u i s unt a D e o C V ' 1 1 2 ista om. A ' B C I V 4 1 e3 e s Vt ', om. ] add. A1' D E t i a m ] quoque A l C D d b d t ] inseruit A l DE 1 1 4 etiam om. C V ' q u o d ] isla s eC V 'c , debet u nintell.] d intelligenda u m add. est DE 1 1 5 di c i tur] a tali sapiente non errante adj. A ' D E a s ( r e i sertive] affi rmative C I V a d j . 4 maxitntmi ad A ' max i mum ) B C V ' e l e conv. om. A , setiam o l add. u my ' 1 1 9 - 2 0 i n pri ma] i n milla una A ' : i n... propos. om. B I 1 2 0 subiecto] altero B I 1 est v e r i t a t e e E l U n d e ] D b e n e m 121-24 guando._ termi ni ] nul l a mutatione ac ta v el nulla mutatione ac ta c uro (I) nisi circa significatum a dd d j . . illius termi ni , scilicet pri m i i l l orum quibus addi tur 'magi a' i n consequente, hoc est subiecti, t e dicendo A ' D E D E 1'iustus est1 1virtuosus, 9i gi tur magia iustus magis est virtuosas'. Un d e deber glossari 'illius termi ni ', scilicet 6 S subiecti i ncconsequente . illa arl ] di tur 'rnagis' non autem praedicati et licet respectu (?) subiecti addamr 'm as slittera corrupta e t el diminuta est propter pri mos scriptores c orrupte scribentes et non sequentes gis'. E t forte ta ] d exemplar pri m um A l d 1 2 1 ni. hi l ] aliud adj. C V ' 1 2 2 i l l ud] hoc A/VIDE 1 2 3 - 2 4 ve]... m u q u A E , tatione] scilicet cui addi tur 'magis' s. Un. A , om. B CI 1 2 5 inst.] communes add. B 1 2 6 bonuml ] o d et a max i medel max i me add. A ' 1 2 7 b o n u m q et max ime et max i me add. A ' 1 2 8 dormi re... b i dbere om. B. C I V A 4 ,! E v e n 1e t 4 Cf. Boethius, De differentiis topids, III 1A ', D (1 7E 3 m a x 1, i 6 4 , 1 1 9 9
CONSEQUENTIAE E X P ROP OS MONIB US D E INESSE
6
1
5
excluduntur tales instantiae: sequitur 'iste est iustus, ergo iste est vir130tuosus' et tamen non sequitur 'iste est magis iustus guara ille, ergo est magis virtuosus quam S i m i l i t e r sequitur 'iste est ebriosus, ergo est malus' et tarnen non sequitur 'iste est magis ebriosus quam ille, igitur iste est magis nulus quarn q u i a si iste sit praecise ebriosus et excedat alium in ebrietate et non habeat aliud vitium , e t eta tamen h u cum s hoc s sitihomicida, t 135ebriosus blasphemus, adulter, et sic de m o d i c u m aliis vitiis, tunc iste est magis ebriosus quam ille, et tamen non est magis malus quam Ale. Per tertium excluduntur tales instantiae: sequitur 'iste est iustus, igitur est virtuosus' et tamen non sequitur 'iste est magis iustus, igitur est magis virtuosus'. Ponatur enim quod augmentato i n
14 4 possibile, sicut in Mora libus5 ostendetur t u n c antecedens est verum 3 et consequens falsum. i Et si d i c a tu r quod non sequitur 'omne simplex est perfectum, igitur magis simplex est perfectius', igitur regula secundum intellectum das t45tum non est bona, d i c e n d u m est quod ista consequentia non valet, 1 o sed excluditur per secundum, quia simplicius non dicitur aliquid quia h in se sit praecise simplicius, sed necessario dicitur respectu alterius. E t a ideo sicut non sequitur 'ebriosus est malus, igitur magis ebriosus quam b Sortes est magis malus quam Sortes', ita non sequitur 'simplex est periso fectum, igitur magis simplex quam a est magis perfectum quam a'. t Et propter hoc non sequitur 'simplex est perfectum, igitur magis simu plex est magis perfectum', quia semper ista nomina 'magis simplex', i 'magis perfectum' requirunt aliquid aliud ad quod dicantur. Non sic u est de isto 'magis album', quia posito quod nihil sit album nisi Sortes, s55adhuc poterit Sortes esse magis albus quam sit, sive sit sive non sit magis 1 t albus quam alius. Universaliter igitur per iam dicta excluduntur omnia i quae non possunt competere eidem in se sine comparatione ad aliud; t sequitur om. A C E V i 132 i n129 4r i c m. 1 C3D E0V u4 a m 1 q 3 magi a 4136 non... s 'l minus C V ' 1 3 7 malos] sed est minus malus add. B I K d i e ] i s te B C E V e a l i i ul ml 4 add. 1 3 .9 i g i t u r] iste add. A 'B E P o n a t u r enim] quia ponatur q u o d augmentatol e patet om A DE m . ,Q u t sit aliqua ( augmentatio eE t i A ', augeatur C V ' 1 4 0 habi tu... di mi nuattul habitus iustitiae et alis v i rt u C d Btes mi a nuantur I diV " m v e! C V ' 1 4 3 quod om. C V ' n o n om. E 1 4 4 p e n i ] rnagis perfec tum C i i gi tur... n bona f om. B C I V " 1 4 4 regul a] adhuc add. A ' D 1 4 5 dic. es t] responde() A l D, e i 144-45 a E i )s t a Qm. A A ' D E I V t hocr di c i tur ad m 4ai gi tur1 magis Cl 4 6i s add. e (ultra) d ]A ' 1 5 3 sic] autem add. A l E 1 5 5 poteri t] posset C V ' • quarn] ebriosus uVs i ] a ' i uqquamvis I s i t l . . . uv e' cm. A 'D E I 1 5 6 i gi tur] autem A ', v ero V ' 1 5 7 quae] mane add. C I T 1 lDE a A ' 3 u4 n 41i 8 s e b1 Vide r supra, . cap. 6, notam 10. u a2 e u r o a ]tm g] ea g i t sA i l
616
PARS 111-3 CA P . 7
cuiusmodi est 'simplex', nam impossibile est quod idem sit aliquando magis simplex in se et aliquando minus simplex vel e converso. Unde compositum semper est acque compositum dum est; et similiter simplex,160 quanmmcurnque componat cum aliis, tamen semper est in se acque simplex dum est. Et sicut est de isto, ita est de multis aliis. Alia regula est: si singulare de singulari et plurale de plurali et e converso; ideo sequitur 'homo est animal, igitur homines sunt animalia'. Notandum quod ista regula non habet veritatem guando alterum165 illorum nominurn pluralis numeri non praedicatur vere de aliquo subiecto. Et propter hoc non sequitur 'Deus est ens, ergo dil sunt entia', quia illud subiectum 'dii' non dicitur vere de aliquo subiecto, immo nec de se ipso. Haec enim praedicatio est falsa 'dii sunt dii'. Similiter, si nullus homo esset nisi unus, haec consequentia non valeret 'homo est170 animal, igitur homines sunt animalia', quia antecedens esset verum et consequens falsum, quia sua conversa esset falsa, scilicet 'animalia sunt homines', cum quaelibet singularis sit falsa. Similiter, praedicta regula habet instantiam guando alter terminorum importat rem quae est plures res, quamvis non semper sit neganda con-175 sequentia taus. Et ideo ista consequentia non valet 'persona est deitas, igitur personae sunt deitates'. Similiter habet instantiam guando alter terminorum est in recto et alter in obliquo. Et ideo non sequitur 'effectus est a causa, igitur effectus sunt a causis'. Si enim Deus se solo produceret onmes effectus, antece-180 densesset verum est consequens falsum. Similiter non sequitur 'hotninis est asinus, igitur hominum sunt asini', nam posito quod °miles homines non habeant nisi unum asinum, et tamen sunt piares asini, antecedens est verum et consequens falsum. Similiter, regula praedicta habet instannam guando est praedicatio185 per accidens et contingens, quantumcumque de utroque extremo verificemr esse tam in singulari quam in plural Et ideo non sequitur 'homo estcaecus, igitur homines sunt cacci'. 158 i d e m l al i qui d C V ' 1 5 9 v e n e t A I B E V " 1 6 0 - 6 2 e t . . . es tl o m . (hom.) A A 161 c o1m p o n a t ] c o m p o m t u r D 1 6 2 i s t o l i s ta A A ' E l V ", re g u l a add. I 1 6 3 - 6 4 e c onv . B otn. A B I 1 6 7 propter hoc] ideo C V ' 1 6 8 i l l ud] hoc A , i s tud A ' s u b i e c t u m ] nomen A A 1 pluralis numeri add. A I D E i m m o ] e ti a m add. B I 1 6 9 Ha e c ] i s ta C V ' p i -s e d . orn. A l B D E I B, 170 unus] solus add. E, solus homo tunc add. C V ' h a e c ] ista C V ' 1 7 2 sua cm. A IDE c o n v i c onsequentia add. A 'D E es s etl ese A 'D E , eri t C V ' f a l s a ] haec add. A I D E s c i l . cm. C V ' 1 7 3 cursi] quia DE , sing.] eius add. A 1 term.] i s torum C V ' 1 7 6 - 7 7 deitas... deitates] divinitas... divinitates E I 1 7 8 - 7 9 rec to.., i n cm. DE s i t ] A l B DI 1 7 9 i gi tur] piares add. DE 1 8 0 Si enim] quia si A e s s e t mil. 1 A l falsurn D om. E All 1 8 3 sun DE m i m e s ] a l i q u o s f a ti ls i ns e a I 1 8 1 8 4 ] A C V " S i i l1 l8 7
CONSEQUENTIAEEXPROPOSIIIONIBUSDEINESSE
6
1
7
Similiter capit instantiam guando alterum extremum est dISILIIICtUni. 19 0 mines sunt cacci vel videntes'. Similiter non sequitur 'homo est caecus U vel videns, ergo hornines sunt caeci vel videntes', nam si non essent nisi n duo homines, et unus essetcaecus et alter videns, antecedens esset verum d et consequens falsurn. e95 A l l a regula est: si plurale de plurali et singulare de singulari; sicut 1 n sequitur 'hornines sunt animalia, igitur homo est animal'. o Ista regula et praedicta intelligendae sunt guando singulare et plun rale idem significant, quia si non haberent idem significatum non teneret s consequentia. e q u [CAP. 8 DE REGULIS PER QUAS TENENT CONSEQUENTIAEINFERENTES i NEGATIVAM EX NEGATIVA] t u Declaratis aliquibus regulis deservientibus consequentiis inferentibus r affirmativam ex afftrmativa, nunc dicendum est de regulis per quas ' 5 tenent consequentiae inferentes negativam ex negativa. o Et est una regula complectens multas 1, quae est taus: a defmitione m ad deftnitum, a descriptione ad descriptum, a nominis interpretatione n ad interpretatum, ab uno convertibilium ad reliquum, et e converso, i tenet consequentia sive praeponatur sive postponatur negatio. E t sunt s10 istae regulae intelligendae supponentibus onmibus terminis personaliter h et nulla alia variatione facta circa propositiones. E t ideo tales conseo quentiae non valent 'homo non est passio hominis, ergo risibile non est m passio hominis'; 'animal rationale non est deftnitum, igitur homo non o est definitum' et huiusmodi. e15 Alla regula est: ab inferiori ad superius postposita negatione est s t 189 S i rai l l eti am c a p i t l praedicta (dicta A ') regula add. M I DE d i s i u n c t u m ] di s tri butum E Unde] qui a A I D E ' o n m i s e l omnes Qm. A c 190 1 191-92 Sim. v i d e n t e s exp. A ' , om. B I 1 9 2 nam] qui a A ' 1 9 3 unus ] al ter A 'D E e t t om. 1 S i m . a C1 V3 ' a l1t e r9] esset add. C 1 9 7 e t ] s i c ut E 1 9 3 teneret] valeret A ', haberent v al orem C n o n ] 194 c om.] consequentiae C e n e c e CAP. t 8. i- 3 Dec1.1 a determinad, m B, determinato de C V ' 4 affirmatival unturn add. C 6 quae c est A orn. A I 'B I , bona A A ' c o n s . ] negative add. K 1 0 istae om. B I i n t e l l . ] u t pri us 9 D tenet] est s A l D E 1e 1 c irc a] tales d u add. add. B 1 3 rat.] mortal e add. E 1 5 pos tp.] v el praeposita add. 1 e x p . s A ' CAP. 8. - 1 Cf. Petrus Hispanas, Tractatus seu Summulae Logicales, tr. V, §1 6-9 v (ed. L. M. De lkijk, 60ss.). e l v
618
PARS C A P .
8
bona consequentia; sicut sequitur 'homo non currit, igitur animal non currit'. Sciendum quod guando praedicatio superioris de inferiori est necessario, tunc est tnlis consequentia simplex, guando autem talis praedicatio est contingens, tunc dum talis propositio est vera, est bona consequentia, sed ut nunt solum; quando autem talis propositio est falsa, tunc consequentia non valet. Unde si nullus homo sit, haec consequentia non valet 'homo non currit, ergo animal non currie. Per istam regulam tenent tales consequentiae 'asinus non est homo, igitur animal non est homo'; 'fortitudo non est temperantia, igitur virtus non est temperando', et huiusmodi multae. Alla regula est: a superiori ad inferius praeposita negatione est bona consequentia; sicut sequitur 'Sortes non est animal, ergo Sortes non est asinus'. Intelligendum quod taus consequentia semper est simplex, sive descendatur ad inferius per se sive ad inferius per accidens. Et ideo tales consequentiae sunt bonae 'aggregatum per accidens non est animal, igitur aggregatum per accidens non est homo albus'; 'ens per accidens non est homo, igitur ens per accidens non est homo niger', et sic de aliis Sed intelligendum quod tales consequentiae non valent guando aliquod adverbium vel praepositio cum suo casuali vel aliqua determinado aequivalens tali sequitur negationem in prima propositione. Et propter hoc tales consequentiae non valent 'homo non est necessario corpus, ergo homo non est animar; 'homo non est necessario coloratus, ergo homo non est albus'. Si tomen illa determinado poneretur uniformiter i n antecedente et consequente, frequenter valeret consequentia. Aliquando tomen non valeret; sicut non sequitur 'homo non est primo corpus, igitur homo non est primo animal'. Similiter non sequitur 'Sortes non est primo animal, ergo Sortes non est primo homo', intelligendo per 'primo quod inter subiectum et praedicatum non sit medium. Alla regula est: a negatione inferioris ad negationem superioris, sumpti cum signo universa li a f f t r m a d v o , va u n 1 19 etalis l om. l C V ' c o m . ] necessaria et add. C V ' 2 0 tunc om. A I C V " d u m ] si BE, e t C V ' , , propos .] praedicatio C V ' v e r a ] tunc C V ' 2 1 sed] est add. A , om. CE V " p ro p o s . ] praedi s CtV ' a2 2 ntunc om.t A CiV ' s ist ] c urri t B 2 4 tales] omnes istae CV ', omnes tales I 2 7 praep.] catio postposiu v el postposita i m K ,m o badd. iI 2 l 9 asinus] hom o A 'D E 3 0 I n t j est add. A A I D E 3 1 ad inf. Qm. A B i d e o ] omites add. A 'D E I 3 4 homol ] albus add. K n i g e r] albos A ' e t . . . aliis om. C E V i Sed] t tamen e C Vr ' 3, 6 praep.] propositio E a l i q u a ] alia BE d e t e r m l vel add. C V ' 3 7 - 3 8 prop4 35 ter e h o c ] i d e o A CsV " 3 8 c orpus ] ani mal A , ani matum add. C V 4 4 om.0 , Sortes t a ] homo m e I n 4 ] 4 per] al y add.mE 4 e 7 stands] m 43 non stante CE IP tC V '
20
25
30
35
40
45
CONSEQDENTIAE E X P ROP OS MONIB US D E rNESSE
6
1
9
bona consequentia; sicut sequitur Sortes non est iste homo, ergo Sortes non est ()milis homo'. SO S e d intelligendum est quod talis consequentia non est semper consequentia simplex; sed guando alud superius praedicatur necessario de illo inferiori, tunc est consequentia simplex; guando contingenter solum, tunc dum illa propositio est vera, est consequentia bona, guando non est vera, consequentia non valet. Unde dum Plato est homo, ista consssequentia est bona 'Sortes non est Plato, igitur Sortes non est ornnis homo', sed guando Plato non est homo, ttmc non valet consequentia. Ex isto patet quod si 'differre', 'esse aliud', 'distingui' significent idem quod 'non esse idem', tales consequentiae valent: 'Sortes differt a Platone, ergo Sortes differt ab orrmi homine'; 'Sortes est alius a Platone, 60igitur Sortes est alius ab omni homine'; 'Sortes distinguitur a Platone, igitur Sortes distinguitur ab ornni hornine', sicut ista consequentia est bona 'Sortes non est Plato, ergo Sortes non est ornnis homo'. Si autem 'differre', 'esse aliud', 'distingui' significent idem quod 'esse non idem', tunc consequentia non valet. 65 V e r u m ta m e n potest distingui de 'non idem', quia uno modo potest esse terminus relativus, alio modo potest esse terminus mere infinitus. Si sit terminus relativus, tunc non valet ista consequentia 'Sortes differt aPlatone, igitur Sortes differt ab orrmi homine', sicut non sequitur Sortes non est idem Platoni, igitur Sortes non est idem omni homini'. Cuius ratio: quia si 'non idem' sit terminus relativus, li non, eo quod est pars dictionis, non habet aliquam vim mobilitandi vel immobilitandi terminum sequentem; e t ideo terrninus sequens eodem modo stabit mobiliter vel immobiliter sicut si quicumque alius terminus relativus sibi adderetur. Et ideo sicut in ista 'Sortes est idem orrmi homini', 75 l i homini stat mobiliter, ita quod sub ipso contingit descendere, sic in ista 'Sortes est non idem orrmi homini' stabit 'homini' mobiliter et contingit sub eo descendere, et ita sequitur 'Sortes est non idem omni homini, ergo Sortes est non idem Sorti'. Si autem 'non idem' sit ter50 Sed... q u o d om. C V '
5 2
i l l o om. A 'E g u a n d o ] autem add. C V ' c o n t . ] condicionali-
ter A ' 5 3 guando] si autem propos itio C V ' 5 4 es t'] sit C V ' v e ra ] tunc add. C V ' 5 6 est] Plato add. C h o m o Qm. E t u n c om. A C V ' 5 8 non] est add. B t a l e s ] istae C V ' v a l e n t ] sunt bonae A l DE
6 2
Si autem] Sed si A IDE 6 7 - 6 8 Sortes... sequitur om. A 'D
non K S o r t e , ' om. C V ' n o n es t'] est non K
7 0
6 9
n o n es t'] est
Cuius rati o om. A ' D ' n o n ' oro. K n o n ' ] i dem
add. A 7 1 - 7 2 i m m ob.] &liguero add. B , al i urn add. I immobiliter C s u b ipso Qm. A B I s i c ] ita A 'DE , sicut C stabit] l i add. C , l y add. V ' h o m i n i l hom o y ' 7 7 non es t.. , n o n e s t
7 2
i deo] talis add. C V '
7 5
mobi l .]
7 6 stabit h o m i n i '] l y horni ni stabit sub eo om. A B I 7 7 - 7 8 est non.., est non]
620
PARS M - 3 CA P . 8
rninus mere inftnitus, tunc vel talis propositio erit impropria Sortes est non idem onmi homini', pro eo quod casas dativus sequitur nomen so non relativum, vel si sit propria, negatio - cum sit pars termini - non habet virtutem super terminum sequentem ad mutandum eius suppositionem. Et per consequens li homini stabit mobiliter, et tunc erit haec falsa 'Sortes est non idem omni hornini', quia infert istam 'Sortes est non idem Sorti'. Et tunc talis consequentia non valebit 'Sortes est alius 85 aPlatone, igitur Sortes est alias ab ornni homine'; nec infertur negativa ex negativa sed affirmativa ex affirmativa. Et s i q u a e r a t u r, quis sensus est magis de virtute sermonis, d i c e n d u m quod dinlectici magis umntur primo. E t ideo ornnes t r a c t a n t e s s o p h i s m a t a, quos ego vidi, dicunt tales conse- 90 quentias esse bonas ‘Sortes distinguitur a Platone, ergo Sortes distinguitur ab omni homine'; 'Sortes differt ab asino, ergo Sortes differt ab onmi animali'. Et similiter tales 'Sortes differt ab animali, igitur Sortes differt ab homine'; ‘Sortes est alius ab homine, igitur Sortes est alias a Sorte' et huiusmodi. Et super istum sensum dant regulas suas, videlicet quod 95 ad alietatem vel differentiam superioris sequitur alietas e t differentia inferioris; et quod isti termini 'differre', 'esse ' d i s t i n g u i ' et huiusmodi, habent naturam confundendi terminum sequentem confuse et distributive, si prius stetit immobiliter, et quod habent vim immobilitandi terminum sequentem, si prius stetit mobiliter, et huiusmodi, quae 100 omnes ad istas reduci possunt. Sed a l i i ab istis communiter utuntur alio modo. E t secundum istas diversas si ca ti o n e s istorum terminorum debet de consequentiis multis diversimode dici. 105 Unde p r i m i significant , q uidem i quod 'non esse idem', debent negare multas consequentias in d quibus i c uarguitur n ab aliquo istorum, sumpto cum deternainatione adverbiali t sequente vel aequivalente, ad ipsum sine tali determinatione q u E t tamen si taus determinatio praeponeretur, esset consesumptum. o bona. d Unde tales consequentias habent negare 'hoc distinguitur 110 quentia ' d i f f79 mere] e rabsolutus r add. C v e l om. A DE e r i t ] est CE V ', l i t I 8 1 n o n ' s. fi n. A , v el C V ' termi ni ] dictionis C V ' 8 2 - 8 3 suppos.] v ol mobi l i tatem add. C E V " 8 5 ttmc ] i deo C V ' 8 8 s er' us, add. A 8 9 dicend.] dic o A , responde° D , responsio E, est add. B p r i m o ] m odo monis]epropri add. A 'l B DI , sciEcet e non esse i dem add. (ultra) A ' i d e o om. C V ' 9 0 tract. soph.] tractatus sophistici C 93 o m n e s add. B tal es ] consequentias di c unt esse bonas add. A i DE 9 5 et huiusm. om. C V ' ,1 isttun]sh u n c C Vs' 9 6 v el i e t A ' B I 9 7 cc"... di s t. om. A 9 7 - 9 8 is ti... hui us m. om. B I 98 naturam] e v i rtutem C FV 4 G e m . consequendbus lA D I 1 0 5 di c unt] scilicet add. A B D E 1 0a 1 i s i t i a uus s ] m h u o dd i '
CONSEQUENTIAE E X P ROP OS MONIB US D E INESSE
6
2
1
fortnaliter ab hoc', puta 'essentia divina distinguitur formaliter a paternitate, ergo essentia divina distinguitur a paternitate'; 'hoc per accidens distinguitur ab hoc, ergo hoc distinguitur ab hoc'. Nam haec est vera 'essentia divina non est formaliter paternitas' et tamen haec est falsa 115'essentia divina non est patentas', et per consequens antecedens primae consequentiae est verum, et tamen consequens falsum, secundum e o s, si illae duae aequipolleant istis duabus. Similiter haec est vera 'Deus non est per accidens idem Deo' et tamen haec est falsa 'Deus non est idem Deo', ergo secunda consequentia non valet si istae duae aequiva12 0 divina fortnaliter distinguitur a paternitate, ergo essentia divina distinl guitur a paternitate'; 'Deus per accidens distinguitur a Deo, ergo Deus e distinguitur a Deo', sicut istae sunt bonae 'essentia divina fonnaliter a non est paternitas, igitur essentia divina non est paternitas'; 'Deus per n 1 t2 regill2s praedictas sophisticas quod 'ad alietatem superioris' etc., et nei gant tales propositiones 'homo distinguitur per accidens ab homine', 5 s 'essentia divina distinguitur formaliter a patemitate', 'homo est aliud a cá per accidens ab animan', non dicunt consequenter. s1 c30 A l i i autem tales consequentias 'a distinguitur formaliter a b, id igitur a disánguitur a b'; 'a distinguitur per accidens a b, igitur a distinu guitur a b', habent concedere, sicut sequitur 'a non est idem formaliter d a b, igitur a non est idem b'; 'a non est idem per accidens b, ígitur a non e b n est idem b'. Et tunc haec est falsa 'essentia divina distinguitur formaliter su33a paternitate' et ista similiter 'essentia divina distinguitur per accidens a 1 s paternitate', sicut utraque istarum est falsa 'essentia divina est non eadem n . formaliter patemitati', 'essentia divina est non eadem per accidens pao E n ternitati'. Sed ista est concedenda 'essentia divina non est eadem fort maliter paternitati'. Et tunc de istis propositionibus est proportionaliter e st40dicendum sicut de istis 'Deus est non idem per accidens Deo', 'Deus 1 ta est per accidens idem Deo', 'Deus non est per accidens idem Deo', m D 113 h o c e 1 consequentiae add. A ' D 1 2 5 i l l i orn. A C V ' 1 2 6 s oph.] sophistarurn B D, sophismaturn K n et] eti am u o mD. 1 2 8 al i ud] ani mal add. B I 1 2 9 cono.] convenienter E I 1 3 1 di s t."] f o rm a si liter a CEc , e rg o a di s ti ngui tur a c add. C V ' 1 3 2 non... f o rra . ] es t forrnal i ter n o n i d e m A , es t s, non iclem 1 formal i ter B D E 1 3 3 n o n est i d e m l est n o n i dem A B D E n o n es t'] est n o n A l B D I 133-341non est] est non E 1 3 5 divina] formal i ter add. B 1 3 6 - 3 7 est"... forra.] est f. non eadem A it 136 est5non]- non est A A I C V 4 non 1 1 per 3 accidens 7 a est cadera E ,, per accid.] formal i ter C V ' 1 3 8 non est] est non E 1 4 0 est non] g e s6 t non est A l l es t... accid.] est per accidens non idem A 1 4 0 - 4 1 D e u s ie 1n op nr ] A l B D ct .ne. . D iaoes moe l n t o m . 1 4 1 a c c i d . 1 ] . . V I o ' u
622
PARS 111-3 CA P . 8
'Deus distinguitur per accidens a Deo', 'Deus per accidens distinguitur a Deo', quia omnes sunt falsae praeter istam 'Deus non est per accidens idem Deo'. Ita omnes aliae sunt falsae praeter istam 'essentia divina non est eadem formaliter patemitati', s e c u n d u m i s t a m o p i n i o-145 n e m. E t ideo utraque istarum est neganda, s e c u n d u m i s t a m o p i n i o n e m, 'essenda divina est eadem formaliter paternitati', 'essenda divina distinguitur formaliter a patemitate', sicut utraque istarum est neganda 'Deus est idem per accidens Deo', 'Deus distinguitur per accidens a Deo'. 1 5 0 Alia regula est: a negadone alicuius ad negationem eiusdem cum aliqua determinatione est bona consequentia; sicut sequitur 'Sortes non est homo, igitur Sortes non est per accidens homo'; 'Sortes non currit, igitur Sortes non currit velociter'. Et ideo tales consequentiae sunt bonae 'grammaticus non distinguitur a clerico, ergo grammaticus non distin-155 guitur a clerico in quantum logicus'; 'natura specifica non est differentia individualis, igitur natura specifica non est realiter differentia individualis'; 'homo non est humarátas, igitur homo non est realiter humanitas'; 'entitas non est unitas, igitur entitas non est realiter unitas'. Et s i d i c a t u r quod tunc sequeretur 'homo non est asinus,160 ergo homo non est idem specie asino', d i c e n d u m quod regula est intelligenda guando nulla fi t variado circa alios terminos propositionum nisi appositio taus determinationis vel ablatio. Nunc autem in proposito 'asinus' in antecedente accipitur in recto et in consequente in obliquo, ideo non valet 'homo non est asinus, ergo homo non est idem specie165 asino', sed sequitur 'ergo homo non est specifice asinus'. Sciendum quod guando illa determinado est adverbium vel aequivalens adverbio, semper est regula bona. Si autem sit adiectivum vel praepositio cum suo casuali, de quo illud determinabile non oportet quod praedicetur, quamvis de utroque aliquid verificetur, tunc non valet.170 non add. E , non._ Deot] non per accidens idem est Den A , per accidens non est idem Den A ', non est idem per accidens Den C, est per accidens non i dem De n D , est n o n i dem per acciderts De n I , om. E 142-43 Deus '... Deo om. (hom.) A E
1 4 3 qui a] quae C V ' 1 4 3 - 4 4 non... Den] est per accidens
idem non E 1 4 4 - 4 5 non est] est non E 1 4 5 - 4 4 6 sec.... opi n. 19m. A ' D 1 4 6 - 4 7 sec.... opi n. orn. A ' C E V " 1 4 7 - 4 9 essentia"... n e g a rl a om. (hom.) A ' E 1 4 9 es t] n o n add. E 1 5 1 es t] quod add. C V '
1
5
3
es t"] homo albus vel ergo Sorteo non est add. E
1 5 5
g ra m m .']
grammatica C V ' e l e n c o ] logica C V ', logico E K 1 5 6 elenco] logico C E K V ' e s t ] realiter add. C 157 realiter Qm. C 1 6 1 specie] in specie tantum A ', genere E ,; quod] iota add. A 1 6 3 Nunc autem] non est autem sic A B E L propos.] l y add. E
1 6 4 asinus] homo A A 'B D I K , enim add. E
de] i n specie tantum A l , genere E 1 6 6 ergo cm. A 1 est add. D E I 1 6 8 est] bona consequentia et add. A 1 6 9 - 7 0 non... quod om. E 1 3 sadd. p ev ac l ,e ]t ] ° sp o rtpe quod e c consequentia i e enim valeat A B , i d e m g e n e r e E 1 6 7
1 6 5 spe1 7 0 ttmc ]
CONSEQUENT1AE E X PROPOSITION1BUS D E 1NESSE
6
2
3
Et ideo non sequitur Sortes non est homo, igitur Sortes non est homo mortuus'; nec sequitur Sortes non est albus, igitur Sortes non est albus secundum dentes'. Intelligendum etiam est quod regula est vera guando negatio prae175cedit tam determinans quam determinabile.
[CAP. 9 . DE REGULIS DESERVIENTIBUS CONSEQUENTIIS INFERENTIBUS NEGATIVAM EX AFFIRMATIVA VEL E CONVERSO]
Post haec videndum est de regulis deservientibus consequentils inferentibus negativam ex affirmadva vel e converso. 5 E t est una regula t2lis: ab affirmatione contrarii sequitur negado alterius contrarii; sicut sequitur Sortes est albus, igitur Sortes non est niger'. Ex isto patet quod in motu idem subiectum primum non est simul sub contrarils. Nam, sicut dictum est p r i u s 1, ab messe ad esse respectu subiecti primi est bona consequentia, et per consequens sequitur io 'isti subiecto primo inest albedo, ergo istud subiectum est album'; et ultra sequitur 'Alud subiectum est album, igitur non est nigrum'; et ultra 'igitur isd non inest nigredo tamquam subiecto primo', et per consequens idem non est simul sub albedine et nigredine. Alla regula est: a negatione unius contrará ad positionem alterius est bona consequentia; sicut sequitur Sortes non est sanus, igitur Sortes est aeger'. Sciendum est quod quaedam sunt contraria mediata, quaedam immediata. De contrariis mediatis non intelligitur regula, sed de contrariis immediatis tenet; sed numquam est consequentia simplex, nisi esse 20praedicetur necessario de subiecto. Si autem praedicetur contingenter, tunc est consequentia ut nunc solum, quia guando talis proposito est vera, tunc est consequentia bona; sicut guando haec est vera Sortes est', 171 n o n ' om. C 1 7 2 mortuus trp. p. horno' (fin. 171) A 1 7 4 est v era] habet (debet D E ) intelligi A DE , i ntel l i gi tur B, om. A ' 1 7 5 determ l determi namm C E V 4 C . 9. - 5 ab] ex E 6 Sortesi] non adj. 7 ni ger] et adj. CDE p r i m u m ] propri um 1 8 simul] i dem C 9 sequitur om. C D V 4 1Al ud 0 subiecturn - 1 1 e . At A . . . tur] adj l1 b3 u r a ,a posit.] affi rmationem A a l t . ] c ontrará adj. C 1 5 o i dB e1m 8m mediatis] ]. adj. primis B s e d om. A C V A i4 l 1 l9 ' u t de n e t 22 v eral ] Sortes est add. t u n c ] ista 1 1 B o mD . E A, e su t o ' . . q 1 .d 1 3 C . 9. - 1 2 Cf. supra, 1 cap. 6. i1 g t u ,i i q u a ] ro mt e m .o A B , .A a u t e m
Sortesz] non add. A '
1 7
quaedam] c ontraria
624
PARS C A P .
9
ista est bona consequentia 'Sortes non est sanus, igitur Sortes est aeger'; guando autem non est vera, tunc non valet consequentia. Intelligendum est etiam quod quandoque non oportet alterum con- 25 trariorum immediatorum verifican i de subiecto; sicut si virtus et vitium sint contraria immediata, non oportet aliquod istorum de subiecto verifican, quia homo ante usum rationis nec est virtuosus nec vitiosus. Quandoque autem necesse est alterum contrariorum messe suo subiecto; et tunc est consequentia bona, sed ut mnic solum, sicut d i c t u m e s t 2.30 Verumtamen hic est sciendurn quod nulla sant contraria, nec mediata nec immediata, quin possint amoveri a subiecto per potentiam divinam, ipso manente. Unde etiam ignem posset Deus facere sine omni calore et aquam sine orrmi frigiditate. Alia regula est: a positione habitus sequitur negatio privationis et 35 econverso; sicut sequitur 'Sortes est videns, igitur Sortes non est caecus'; et sequitur 'materia non est privata forma, igitur est informata forma'. Sciendum quod nomina privativa sunt i n multiplici differentia. Aliquod enim est nomen privativum quod praecise dicit privationem et carentiam formae in aliquo cui additur, et tale nomen privativum443 aequivalet nomini infinito. Alia sunt nomina privativa quae important formam i n aliquo n o n esse, connotando determinatum subiectum. Alia sunt privativa quae important in aliquo non esse formam táctil nec esseposse, connotando determinatum subiectum, et tale privaávum est hoc nomen 'caecus'; nam guando dicitur 'Sortes est caecus', importa- 45 tur Sortem non videre nec videre posse per naturam, et tamen quod individuo eiusdem rationis cum Sorte non repugnat videre, sive quod non repugnat homini videre. Quantum ad prima privativa est dicendum quod semper a negatione formae ad nomen privativum est bona consequentia si esse exsistere so 23 S ortes '] n o n C , ont. A E V 1 2 7 I 3 0 est] pri us add. C V ' 3 1 sciendum] notandum A I D 3 2 a] de A ' 29 autem] etiana s i n t ] s ubi l eti am add. A 'D , suo add. C 3 3 di v .] De i D V ' i p s o ] et p ri m o subiecto E, subiecto add. A l D d u o 34 cal.]a caliditate Id,, aquam sine oni. A A 'B D I K o m n i orn. / V I 3 5 negatio pri v . C017. i n p ri v a n d . o ; l e gationis 7 form a' C -A 3 V ' 'Din. A E i g i t u rl materia add. A l E K 3 8 m u l ti p l l triplic i A 'DE 4 0 aliquo] s 2ubiec to E e 8t . . . p ri v . ] q u o d A 4 1 i n fi n i to ] s i c ut 'i nc orrupti bi l e', 'i m m o rta l e ' add. E o ] Al l a smunt pri v ati v a quae i mportane i n al i quo n o n esse form am tal em nec esse nec 41-44 h Al i a... posad posse, o(i n itrio f . ): n o n c onnotando determi natum subiectum. A l l a s tmt priv ativ a quae importarte i n a n t aliquo n o n esse f o rm a m ta l e m nec esse posse A 4 2 f o rm a m ] esse i n aliquo n o n connotando e ] formarla , nuo n esse oin. E e s s e ] n o n add. Brugi s 498. 4 3 s unt] nomi na add. C K V q add. 44 tal e] i nomen add. C V ' 4 5 Sortes... caecusl S ortem esse caecurn A A ' D I 5 0 esse oin. A B D I exsist.1nv el esse add. I o n 2 In paragrapho praccedenti. h a b e t E
625
CONSEQUENTIAE E X PROPOSITIONIBUS D E INESSE
verificetur de subiecto. De secundis privativis debet dici quod non \rala tnlis consequentia a negatione formae ad positionem nominis privativi, nisi contineatur sub tali subiecto vel sit tale de quo universaliter nomen tnlis formae possit verifican. Et ideo non sequitur 'lapis non est iustus, 55ergo lapis est iniustus', quia haec est impossibilis 'oimás lapis est iustus' et semper fuit. Sed loquendo de tertiis, oportet addere quod tale nomen formae nec verificetur nec verificari possit de tali subiecto, et simul cum hoc quod aliquando tnlis propositio non fuit impossibilis. Unde ista est vera modo Sortes est caecus', quia Sortes non videt nec videre potest, 60et tamen aliquando non fuit haec impossibilis Sortes videe. Unde si haec semper fuisset impossibilis Sortes videt', ista non esset modo vera 'Sortes est caecus'. Sed e converso semper est bona consequentia, nam semper ab affirmatione privationis ad negationem habitus sibi oppositi est bona consequentia. linde de quocumque ista consequentia est bona 65'a est caecus, igitur a non est videns'. Alia regula est ista: ab affirmativa de praedicato infinito ad negativam de praedicato finito est bona consequentia; sicut sequitur Sortes est non albus, igitur Sortes non est albus'. Sciendum est quod ista regula habet instantiam guando alterum 713extremorum accipitur in obliquo. Sicut si quilibet homo habeat asinum et bovem, haec est vera 'hominis est non asinus', quia cuiuslibet hominis est aliquis bos; et tamen haec est falsa lominis non est asinus', quia cuiuslibet hominis est aliquis asinus. Similiter non sequitur 'quilibet homo videt non hominem, ergo quilibet homo non videt hominem', 75nam si quilibet homo videret hominem et asinum, antecedens esset verum et consequens falsurn. Similiter ista regula habet instantiam guando propositio est de praeterito vel de futuro; quia non sequitur Sortes fuit non albus, igitur Sortes non fuit albus', nam posito quod Sortes uno tempore fuisset albus 813et alio tempore niger, antecedens esset verum et consequens falsum. 52 pri v ati v i ] est bona consequentia add. A '
5 5
i us tus ] inius tus A '
nis C I V ", consequentiis add. A , privativis add. A I D E a d d e re ] concedere C V '
5 6
terti i s ] t e rm i -
5 7
tal i ] aliquo A ,
om. A l B D I 5 8 fui t] fueri t CE! 5 9 quia] ergo E 6 0 e t ] c u m hoc C E V ' n o n ] bene E 61 ista] haec C V ' 6 2 conv.] a positione unius ad negationem alterius add. E 6 3 pri v .] pri mi nomi nis C V ' o p p o s .1 semper add. B C D V '
6 4 quoc.1 semper add. E
6 6 ista om. A I B E 6 6 - 6 7 ne-
gat.1 negationem A ', illius add. C V ' 6 8 albas._ albus] ani mal ._ ani mal E 7 0 ex trem.] ex tremum A , i s torum C, om. E V 4 mm oadd. ] A 7 4 h o m o '] non add. B n o n ' mg. I, om. C v i d e t ' ] non add. I 7 5 hom. 71 eht ] tom u m o d o et om. C V ' 7 8 v el l e t C V ' q u i a ] unde A ' • n o n mg. V ', om. C 7 8 - 7 9 i gi tur... al bos ' mg. a d d . B E V ", om. C 8 0 tempore] fuisset C V ' h a b e a t ] u n 4 0 =O C KH AM , S O M M A L O G IC A E a d
626
PARS 111-3 CA P . 9
Similiter non sequitur 'Sortes erit non vivens, igitur Sortes non erit vivens'. Alla regula est: ad affirmativam de praedicato fmito sequimr negativa de praedicato infinito; sicut sequitur 'Sortes est albus, ergo Sortes non est non albus'. Ista regula, sicut prior, debet intelligi i n terminis as rectis et propositionibus de praesenti et non de praeterito nec de futuro. Alla regula est: ad negativam de praedicato finito sequitur affirmativa de praedicato infinito; sicut sequitur 'Sortes non est albus, igitur Sortes est non albus. Sciendum quod ista regula habet instantiam guando negatio additur 90 solum uni parti extremi. Et ideo non sequitur 'Sortes non est lignum album, ergo Sortes est non-lignum album', quia si Sortes sit niger, antecedens est verum et consequens falsum, et hoc quia negatio additur solum isti termino 'lignum', et non toti praedicato. E t ideo proprie loquendo non arguitur a negativa de praedicato fmito ad affirmativam 95 de praedicato infinito, sed ad affirmativam habentem unam partem praedicati quae est terminus infmitus, quia totum praedicatum est hoc totum 'non lignum album, cuius una pars est 'non lignum'. Similiter ista regula habet instantiam guando de subiecto non verificatur esse exsistere. Hoc saltem est verum guando per subiectum lo° implicatur aliqua uniri a parte rei. Quod dico propter terminos importantes simpliciter simplicia, cuiusmodi sunt 'Deus', 'angelus', et huiusmodi. E t ideo taus consequentia non valet Sorte exsistente mortuo 'Sortes non est albus, ergo Sortes est non albus'. Similiter non sequitur 'homo albus non est homo, ergo homo albus est non homo', nam po-105 sito quod nullus homo sit albus, antecedens est verum et consequens falsum. Ventas antecedentis patet, nam sequitur 'nullus homo est homo albus, ergo homo albus non est homo'; et antecedens est verum, isto casu posito, ergo consequens est falsum. Falsitas consequentis patet, nam haec est falsa 'aliquis non homo est homo albus'; consequens est no falsum, quia quaelibet singularis eius est falsa, u t patet inductive. Si81 eri tl ] est A I C V 4 C 8 5 i n] de A A ' 8 6 eti l de add. A ', i n add. B , et non i n terrninis obliquis et i n add. V ' albus om. , s e d 87 est] quod add. B DE I 9 0 Se.] est add. BDE1, temen add. A I D E 9 2 ni ger] ni grum l i gnum A , a d d . l i gnumv B , eal i , ll i ttera: l i gnum add. A ' 9 5 - 9 6 a negativa.., ad affi rm. a d affi rm.] ab affi rmativa... ad negativam... e r i ad tnegativam B D1 9 7 inf.1 fi nitus A 1 0 0 esse Qm. B D I 1 0 0 - 0 1 per... imp1.1 subiecturn V i mpl ' i c at A B 1 0 2 c ui us m.] t e rm i n i add. A ' 1 0 3 es a. m o m i o ] 1 A A- ' 1 0 8 antee.] istud add. C V ' 1 0 9 falsuml v erum B DE 1 107 h o8m o ' om. 8 2 albus trp. p. fal s um (fi n. 107) A l D 1 0 9 Falsitas] p ri m i add. A M ) 1 1 0 v i v sequitur: h o m o albus est non-homo, i g i tu r add. A ' D h o m o ] n o n add. A ' 1 1 0 e n s ductive] inductive, qui a quaelibet singularis est falsa CD/4 . patet . . v v n ]
i e s
n o n exsistente A 09-10 m i n ... falsa] qui a - 1 1 coas. i n -
CONSEQUENTIAE E X p R o p o s m o m z u s D E INESSE
6
2
7
militer sequitur 'homo albus est non homo, igitur homo est albus'; consequens est falsum, isto casu posito, igitur antecedens. Similiter regula habet instandam in illis de obliquo et in proposi115tionibus de praeterito et de futuro, sicut priores; et ita regula tenet in terminis simplicibus cum constando subiecti et de recto et de praesenti. Alia regula est: ad negativam de praedicato infinito sequitur affirmativa de praedicato finito; sicut sequitur 'Sortes non est non albus, igitur Sortes est albus'. Et debet intelligi ista regula sicut prior, scilicet 120in propositionibus de recto et de praesenti et cum constantia subiecti. Per constantiam autem subiecti inteffigitur quod esse exsistere praediceni r valet 'homo albus non est non homo, ergo homo albus est homo', si d haec sit falsa 'homo albus est'. 125eE t s i d i c a t u r quod alterum contradictoriorum dicitur de quos libet i g i tu r altera istarum erit vera 'homo albus est homo', 'homo u albus est non homo', quamvis nullus homo sit albus: b Similiter sequitur 'homo albus est homo albus, igitur homo albus i homo', per regulam p r i u s 4 datam 'ab inferiori ad superius est est 130consequentia e simplex', sed antecedens est necessarium, cum propositio c qua t praedicatur idem de se sit necessario; igitur consequens est nein ocessarium, et per consequens haec disiunctiva est necessario 'homo albas est s homo vel homo albus est non homo': i Ad p r i m u m istorum d i c e n d u m quod non semper alterum g 135contradictoriorum incomplexorum dicitur de quolibet, sed oportet ad n hoc addere quod de illo subiecto verificetur esse exsistere. Unde si nullus homo sit, neutra istarum est vera 'homo est animal', 'homo est i fi animal', et hoc quia in utraque istarum implicatur falsum. Propter non hoc enim quod utraque istarum 'homo est animal', 'homo est non c 143animal' est simpliciter affirmativa, implicatur quod aliquod compositum a 113 es t cm. B C V " 1 1 4 habet inst.] n o n habet intelligi A 1 1 5 s i eut pri ores om. A A ' tita] i s u E I, ista add. C V ' 1 1 8 - 1 9 albus... albos] homo._ homo A 1 1 9 pri or] priores A 'C D E iseil. om. C V ' 1 2 1 esse om. B D I 1 2 3 h o rn o '] al bus add. C V ' 1 2 4 falsa] vel add. C V ' v125 di c i turl v e ri fu u tu r C 1 2 6 e ri t ] es t A l E I h o m o ' ] si hace sit falsa add. A ', v el add. C D V " 127 quamvis] hec t C V ' 1 2 8 Simil.1 Item, bene A ', Li nde bene DE 1 2 9 datam] pos itam C V ', equod add. B D E 1 3 0 s ed] e t A , s i B C E n e c e a s . ] s ed hoe anteeedens es t necessariurn add. B E s130-32 a u n ._ necessariuml ea maxime i n proposito, c l an i dem praedieetur de se i n antecedente, e t per es t necessarium, e t s i antecedens ergo eonsequens CV "Ge m . 1 3 5 s ed] h o c add. C uconsequens 135-36 ad hoc om. A A 'C 1 3 6 esse om. A B I V 4 m p 8 Cf. Aristot., Periherm., c. 7 (171) 26-28); Metaph., IV, c. 8, t. 29 (10121) 10-13). t4Supra, cap. 6, un. 22-23. o ;
628
P
A
R
S
111- 3 C A P . 9
ex corpore et anima sit homo, quod est simpliciter falsum, et ideo utraque istarum est falsa. Ad s e c u n d u m d i c e n d u m q u o d haec consequentia est bona 'homo albus est homo albus, igitur homo albus est homo', sed antecedens non est necessarium, immo est contingens; nec ornnis pro- 145 positio in qua praedicatur idem de se est necessaria, immo aliquando est impossibilis. Haec enim est impossibilis 'ornne verum de necessitate est vemm' et similiter ista 'omne verum contingenter est verum', et tamen praedicatur idem de se. Et quod dicit B o e th i u s5 quod propositio est verior illa in qua idem praedicatur de se', debet sic in- 150 telligi: quod nulla propositio in qua praedicatur aliquid aliud de subiecto sine orrmi determinatione compositionis vel totius propositionis est verior illa in qua praedicatur idem de eodem sine omni tali determinatione. Ita quod nulla propositio in qua 'homo' subicitur est verior illa in qua tam subicitur quam praedicatur 'homo' sine onmi determinatione155 compositionis vel propositionis. Unde nulla taus 'homo albus est homo', 'homo albus est animal', 'homo albus currit', et sic de huiusmodi, est verior ista 'homo albus est homo albus', e t tamen ista 'homo albus potest esse homo' est verior ista 'homo albus est homo albus'. Sic igitur B o e t h i u s comparat propositiones de praesenti, sine °mili deter-160 minatione compositionis, in qua subicitur idem et non praedicatur idem, ad unam propositionem de praesenti, sine ornni determinatione compositionis, in qua idem tam subicitur quam praedicatur. Et tunc nulla talis est verior illa in qua praedicatur idem de se, et tamen quaelibet istarum aliquando est contingens. 1 6 5 Alia regula est: ab affirmativa de una specie specialissima ad negativam de alia specie specialissima condividente est bona consequentia; sicut sequitur 'Sortes est homo, igitur Sortes non est asinus'. Sed e converso non sequitur: non enim sequitur 'angelus non est asinus, igitur angelus est homo'. 1 7 0 141 ani ma] homo anima i ntel ec ti v a s it, q u o d est h o m o C V ' 145 i m m o est] sed C V '
1 4 2 est] s i mpl i c i ter add.
1 4 6 aliquando] simpliciter add. A ' 1 4 7 es t'] contingens et aliquando
add. C V ' 1 4 9 Et quod] quod autem C V ' 1 5 0 se] ipso add. E 1 5 1 subiecto] sumpto add. A B 152 ornni om. A i C E V 4 1 al 5 bus 5 '... al bus 158-59 s1 uo m b i c i t u add. mg. .Geni . 1 6 1 et... i d e m om. A ' B D I 1 6 4 t i m e n ] t u n c C V ' 1 6 5 aliqu. cm. A A ' r ] l E A 169 non"... h o5 r s9equi n tur' om. A A I C E I V " 1 6 9 - 7 0 angelus... angelus] asinus... asinus K 1 o S i c a dt i g5dCf. i Boethius, I n fibrum De interpretatione, ed. la, lib. II et ed 2a, lib. V I . u r l (1)I., 64, 387s., 628ss.). E E 1 t 5 s i 6 c v e
CONSEQUENTIAE E X P ROP OS MONIB US D E INESSE
6
2
9
Sciendum quod ista regula est vera de speciebus specialissirnis condividentibus et est vera de speciebus specialissitnis mere absolutis, sed de speciebus quarum una est mere absoluta et alia relativa vel connotativa, vel de pluribus relativis vel connotativis non valet. Non enim se175quitur 'Sortes est homo, igitur Sortes non est pater', et tamen 'pater' estspecies specialissima. Et s i d i c a t u r quod 'pater' non est species specialissima sed 'paternitas', e t bene sequitur 'Sortes est homo, igitur Sortes non est paternitas', d i c e n d u m est quod 'pater' est species specialissima. 180Cuius ratio est, nam 'ad aliquid' vel relatio est unum praedicamentum importans veras res et pro eis supponens, igitur similiter species suae supponunt pro rebus et res important; igitur si 'paternitas' sit species, oportet quod supponat pro re. Et quaero: pro qua re ? Nonnisi pro illo qui est pater, nec aliud significabit nisi consignificando. Et hoc facit 185'pater'; igitur si 'paternitas' sit species, 'pater' erit species. Ideo dicendum est quod apud A r i s t o t e l e m 'pater' et 'paterrátas' vel erant nomina synonyma 8 , e t t usitnspecies 'paternitas' c specialissima, 'pater' erit species specialissima; vel m a n isignificabit 'paternitas' f e s t suum u mconcretum, ita quod hoc nomen 'pater' 193eHt e 'paternitas', s t sicut hoc nomen 'pater' est relativum et ad aliquid. q Manifestum u estoenim quod d hoc nomen 'pater', cum dicatur ad convers tentiam, est irelativum et ad aliquid; et tunc sicut ad aliquid non est praedicamentum sic nec 'paternitas' est species specialissima. E t ideo forte non est aliquod nomen impositum i i i praedicamento, nisi aequi195vocum, quod significat aequivoce tam res quae significantur per nomina inferiora relativa quam ipsa nomina relativa. Unde relatio significat et haec et illa, et ideo in uno sensu est haec vera 'pater est relatio' et similiter ista 'Sortes est relatio', sicut haec est vera 'Sortes est pater', et in alio sensu haec est falsa 'Sortes est relatio'. 172 vera... spec. om. A ' B D I
1 7 3 spec.] specialissimis add. A , mere absolutis add. I m e r e om.
A A l B r e i . ] respectiva A E 1 7 4 pl uri bus ] speciebus add. C V ' r e i . ] respectivis E v a l e t ] est vera A ' 178 et] nam B 1 7 9 est' om. A I B CV " 1 8 0 u n u m om. A l B D I 1 8 1 veras] piares E s i m i l i t e r] sequitur B, cm. A E 1 8 3 - 8 4 fi l o qui ] illa quae A , re quae C V ' 1 8 4 aliud] aliquid A, aliquid aliud I f a c i t ] l y add. E 1 8 5 speciesl] oportet quod add. A e r i t ] sit A
1 8 7 vel cm. A A ' 1 8 8 sit]
fuit C V ', est DE I s pec i a1.1 et C V ', quod add. A e ri t . . . special."] et e converso C V ' 1 8 9 paterni tas] patee E 1 9 1 eni m Qm. C V ' 1 9 2 rel at.... sicut om. A 1 d'] et odd. A qui 1 3 r e l a t . e t o m . 1 dicto add. C V ' 1 9 5 quod] quia EI, om. q u a e sign.] significatas C V ' 1 9 6 e t om. A I B C E V " D t u n c 1 3 199 falsa] v era A l o 9 3m . 1 ' sC i c V I] i Cf. supra, Pars aI, c. 7.l s u A 1
i t
c
630
PARS 111-3 CA P . 9
Habet etiam ista regula instantiam de speciebus tam connotativis203 quam relativis, quia non sequitur Sortes est pater, igitur Sortes non est filius', nec sequitur Sortes est linea, igitur Sortes non est superficies', secundum principia A r i s t o t e l i s loquendo. Alia regula est: ab affirmativa de uno genere ad negativam de alio genere non subalterno est bona consequentia; sicut sequitur Sortes est205 corpus anirnatum, igitur Sortes non est corpus inanimatum'. Sciendum est quod ista regula non est generaliter vera, sed tantum est vera quando unum genus universaliter removetur ab alio. Quando autem unum genus praedicatur de alio, quamvis particulariter solum, non valet consequentia, quia non est inconveniens idem contineri sub210 diversis generibus. E t ideo non sequitur Sortes est substantia, igitur Sortes non est quantitas', secundum principia A r i s t o t e l i s. Et s i d i c a t u r quod secundum P h i l o s o p h u m , I Posterionim 7 , saliter quaelibet negativa in qua removetur unum praedicamentum ab215 h aest alio e immediata, d i c e n d u m quod A r i s t o te l e s falso allecgatur in illo passu, quia non facit ibidem mentionem nec de substantia e sde quantitate nec de aliquibus praedicamentis, sed tantum docet nec tquae negativa est immediata. i mPro tota parte praecedente est notandum primo quod omnes prae-220 m e regulae intelligendae sunt guando ornnes termini supponunt perdictae dsonaliter i et significative, quia si termini supponerent materialiter vel asimpliciter, t non tenerent. a Secundo notandum quod multae regulae quae ponuntur deservire 'consequentlis ex omnibus afftrmativis, deserviunt etiam consequentiis ex225 naffirmativa et negativa et e converso. u Sciendum etiam quod multae regulae de praedictis non tenent in lpropositionibus de praeterito et de futuro; sicut non sequitur Sortes fuit lalbus, igitur Sortes non fuit niger', nec sequitur Sortes fuit sanus, ergo aSortes non fuit aeger'. Et ita de multis aliis, quas longum esset pertractare.230 s eti arn] n u e ra C V ' d e ] i n A C V u 200 1 2nomen 0 2 B a l i o B I 2 0 9 autem] eti am I , om. B g e n u s om. A A ' a l i o ] reliquo B c ry 4 204 rtegat.] S o non r tadd. e Ao' 2' 1 ] 3 - 1 4 sec. Phil. I Post.] Phil. I Post. dicit quod A 2 1 6 immed.lfals um b211 Sorteo] n o n B, falsa I, v era D E 2 1 7 i n] h a parte et i n toto add. A A 'D pas s u] processu AB, et i n isto modo illo s a d d . C add. E V2 1 8 nec " de] et de DI a l i q u i aliis A 2 2 0 Pro] Linde praem. C n o t . pri mo] scientprocessu dum C 2 V ' 2 2 1 0 orrmes om.3 A E 2 2 2 qui a] e t A 2 2 8 Sorteo] non add. A ' 2 2 9 sequitur q A A u aom. C lV ' S o rt eos l ] non add. . 1 nB D Eo I K f u i mt ] Anal. Poster., I, c. 23 (Mb 24-31). t teA s.C7Aristot., ' i2 I 3 0 n o n ao m
CONSEQUENTIAE E X P ROP OS MONIB US M ODA LIB US
6
3
1
[C AP. 1 0 . D E REGULIS DESERVIENTIBUS CONSEQUENTHS E X PR OPOSM ON IBU S DE M O D O ; ET PR IM O QU AN D O T A M ANTECEDENS Q U A M CONSEQUENS SUNT D E EOD EM M O D O ]
Visum est de regtilis deservientibus consequentiis ex proposiáonibus 5de messe, nunc videndum est de quibusdam regulis deservientibus consequentlis ex propositionibus de modo. E t primo, guando tam antecedens quam consequens sunt de eodem modo; secundo, guando altera propositionum est de modo et altera de messe; tertio, guando una est de uno modo et ali2 de alio modo. io C i r c a primum primo dicendum est de consequenáis ex propositionibus de necessario, circa quas est una regula tnlis• ab inferiori ad superius sine distributione tam a parte subiecti quam a parte praedicati affirmative est bona consequentia; sicut sequitur Sortes de necessitate est animal, igitur Sortes de necessitate est substantia'; 'homo de necessi15tate est substantia, igitur animal de necessitate est substantia'. Sciendum quod fere mines regulae praedictae et prius positae sunt intelligendae circa propositiones de necessario guando sumuntur in sensu divisionis. Veritatem etiam habent circa propositiones de necessario guando sumuntur in sensu composiáonis, si sint consequentiae simplices 20ex illis de inesse. Si autem sint consequenáae ut nunc, non oportet quod teneant. Et ideo quamvis sequatur 'omne ens est in actu, igitur onmis homo est in actu', non tamen sequitur c o m n eergoeomnem sarium, n s hominem e s esse s ein actu est necessarium'; ita quod iconsequentia n a c t u ex illis de messe est bona ut nunc, ifia yero ex necessarlis ecorrespondentibus s t nec est simplex nec ut nunc. n Sciendum e c esteetiam s quod - qua mvis a superiori sine distributione ad inferiora sub disiunctione sit bona consequentia arguendo a parte subiecá, non tenet tamen taus consequentia arguendo a parte praedicati. Unde bene sequitur 'corpus de necessitate est coloratum, igitur hoc cor30pus de necessitate est coloratum vel illud corpus vel illud' et sic de singulis. Non tamen sequitur formaliter 'corpus de necessitate est coloCAP. 10. -4 Visum est de] Viso de A, Visis istis C V ' 12 s ine di s te.] n o n distributive B 16 praed. et orn. C V '
1 7
1 4
6
ex] de C V '
8
altera] reliqua A B DE I
animal... subst.] h o m o . - ani mal E h o m o ] Sortes C V '
circa] guando C V ' g u a n d o orn. C V '
2 1
est] esse A ' a c t u ] est ne-
cessarium add. A ' 2 4 illa v eto] sed illa / V D, illa una B , de (ex D) propositionibus add. A l D e x necesa.] de necessario A 'D 2 5 simplex] consequentia simpliciter bona A ' 2 7 sub] sine A ', c um BI dis.] distributione BI, sumpta add. A DE
2 8
arg. cm. A A 'B D E I
3 0
vel i l l ud'] vel i l l ud add.
om. A' BD EI i l l ud' ] de necessitate etc. add. A' , (corpus add. K) de necessitate est coloratum add. D r K 31 N on tamenl Et tamen non 131
632
P
A
R
S
111-3 CA P . 1 0
ratum, igitur corpus de necessitate est album vel corpus de necessitate est nigrum', e t sic de singulis. Sicut, secundum opinionem A r i sto te l i s 1, n o n sequitur 'materia de necessitate est sub forma, ergo materia de necessitate est sub hac forma vel materia de necessitate est sub illa forma', et sic de singulis. Verumtamen talis consequentia semper vel frequenter bona est secundum veritatem, nisi praedicatum aequivaleat in significando duobus contradictorlis. Et ex isto patet quod praedicatum in tali particulari de necessario supponit confuse tantum, quia scilicet non contingit descendere ad inferiora nec per disiunctivam nec per copulativam. Circa consequentias ex una de necessario, sumpta in sensu compositionis vel ei aequivalente, et alla de necessario, sumpta in sensu divisionis vel ei aequivalente, est sciendum quod semper ab illa de necessario in sensu compositionis vel aequivalente ei ad aliam de necessario in sensu divisionis vel ei aequivalente est bona consequentia et e converso, si tam antecedens quam consequens sit singnlare de subiecto quod sit nomen proprium, vel de subiecto quod sit praecise pronomen demonstrativum. Sicut bene sequitur 'Sortes de necessitate est homo, ergo haec est necessaria: Sortes est homo' et e converso; similiter bene sequitur 'hoc de necessitate est animal, - quocumque demonstrato i g i t u r haec estnecessaria: hoc est animal' et e converso. Sed si antecedens sit universale vel particulare vel de subiecto composito ex pronomine demonstrativo et termino communi, non valet consequentia; sicut non sequitur 'onmis homo de necessitate est Deus, igitur haec est necessaria: orrmis homo est Deus'; nec sequitur 'haec est necessaria: omne vemm est verum, igitur omne verum de necessitate est verum'. Ita etiam ex particularibus non sequitur; sicut non sequitur 'iste crems de necessitate est Deus, ergo haec est necessaria: iste creans est Dens'. Tamen in isto ultimo casu bene sequitur e converso. Bene enim sequitur 'ista est necessaria: iste creans est Deus, igitur iste crems de necessitate est Deus'. 32 corpus de nec. cm:. C V ' ut add. A l D
3 7
3 3 sic] ita A D s i n g . ] aliis A DE I 3 6 forma Qm. C V ' 3 7 vel]
praed.] i n tali partic ulari add. A
3 8
is to] hoc C V '
3 9
tantum] secundum
Philosophi v iam add. A ' 4 3 - 4 5 et... ci Qm. B 4 3 - 4 6 et... aequiv. Oln. (hom.) A ' 4 3 s umpta om. I V ' 4 4 - 4 6 est... aequiv. om. V ' 4 8 v el ] s i t add. C V ' 4 9 - 5 0 h o m o . _ h o m o ] a n i mal... ani m al A
5 0
53 de] ex C V ', om. B
e t... c onv . om. A I D C 5 5
omni s " om. B I K
similiter D I n o n ' ] eni m add. B
6 0
5 1 5 7
hoc ] h o m o B CE Ita] E t praem. A I D E
2
hoc ] h o m o C E
5 8
5
sicut] semper B ,
Bene eni m] sicut A CE V " i s t a ] haec A C V '
1Secundum opinionem Aristotelis materia de necessitate est sub forma. Cf. De gener. et corrupt., I, c. 5, t. 29 (320b 16-17).
35
40
45
50
55
60
CONSEQUENTIAE E X PROPOSITIONIBUS M ODA LIB US
6
3
3
Et hoc semper est verum, arguendo ex affirmativis. Si enim argueretur ex negativis, non valeret consequentia. Non enim sequitur 'haec est necessaria: hoc album non est nigrum, igitur hoc album de necessitate 65non est nigrum'. Circa illas de possibili est sciendum quod singularis de subiecto quod est nomen proprium vel praecise pronomen demonstrativum, sumpta in sensu divisionis infert illam de possibili sumptam in sensu compositionis et e converso; sicut bene sequitur laec est possibilis: Sortes est 70albus, igitur Sortes potest esse albus', et e converso. Similiter sequitur 'hoc potest esse nigrum, igitur haec est possibilis: hoc est nigrum', et econverso Sed si subiectum illarum propositionum fuerit terminus communis vel pronomen demonstrativum cum termino communi, tunc subiectum in illa de possibili, sumpta in sensu divisionis vel aequiva75lente sibi, vel stat pro eo quod est vel pro eo quod potest esse Si pro eo quod est, tunc praedicatum vel est terminus communis, vel pronomen demonstrativum solum, vel nomen proprium, vel pronomen demonstrativum cum termino communi. Si praedicatum sit terminus communis vel pronomen demonstrativum cum termino communi sive nomen prosoprium, non valet consequentia ab una ad aliam; sicut non sequitur album potest esse nigrum, igitur haec est possibilis: hoc album est nigrum'. Nec sequitur 'hace est possibilis: hoc album est Sortes, igitur hoc album potest esse Sortes', propter falsam implicationem in consequente. Multo magis si praedicatum esset terminus communis vel 85sumptus cum termino communi, non valeret consequentia. Si autem stet pro eo quod potest esse, ab illa in sensu divisionis ad aliarn in sensu compositionis non valet consequentia; sicut non sequitur 'album potest esse nigrum, igitur haec est possibilis: album est nigrum'. Sed e converso, ex indefinita sequitur indefinita et ex singulari sequitur sosingularis, sed ex universali non sequitur universalis; bene enim sequitur lacc est possibilis: album est dulce, ergo aliquid quod potest esse album, potest esse dulce'. Ista consequentia patet; nam sequitur laec est possibilis: album est dulce', ergo duae propositiones sunt possibiles in quibus de pronomine demonstrante idem praedicantur ista duo 'album' e t 62 ex ] orrmibus add. C V ' 6 6 filas] i l l am C V ', consequentias (quae fi unt om. A ') ex propos itionibus add. A A 'D E 6 7 sumpta] s umptum C V ' 7 0 quocurnque demonstrato add. A A ' D E 7 2 add. E 7 5 - 7 6 pro... es t'] pri mo modo A
b e n e add. A s e q u . om. B I 7 1 ni gruml ]
Sed] sicut C V ' , om. B 7 5 sibil c i A A ' D S i ] stat 8 0 una ad aliam] alia ad unam A ' 8 2 s equl etiam
add. D
8 5
sumptus... c ommi mi ] pronomen cuna termi no c ommuni s umptum A ' s u m p t u s l s um-
ptum I
8 8
al burnl l Sortes A ', non add. I
634
P
A
R
S
I1I--3 CA P . 1 0
'dulce'; et ultra: igitur duae de possibili habentes idem subiectum, sci- 95 licet idem pronomen demonstrans idem pro subiecto, sumpto in sensu divisionis, sunt verae, puta tales duae 'hoc potest esse dulce', 'hoc potest esse album'. Quia sicut d i c t u m es t 2, illa de possibili habens pro subiecto pronomen demonstrativum praecise, sumpta in sensu compositionis, infert illam de possibili in sensu divisionis; igitur istae duae loo 'haec est possibilis: hoc est dulce', 'haec est possibilis: hoc est album' infertmt istas duas 'hoc potest esse dulce', 'hoc potest esse album'. Nunc autem sequitur 'hoc potest esse dulce, hoc potest esse album, igitur album potest esse dulce', sumpto subiecto pro eo quod potest esse; igitur a primo ad ultimum sequitur 'haec est possibilis: album est dulce, igitur los album potest esse dulce'. Sed universalis non infert universalem; non enim sequitur 'haec est possibilis: omne album est homo, ergo omne quod potest esse album potest esse homo'. Nec potest taus consequentia probari, sicut praecedens, eo quod per syllogismum expositorium quamvis inferatur indefinita particularis vel singularis, non tamen uraversalis. lio Circa propositiones de contingenti sciendum est quod illa de contingenti sumpta in sensu compositionis et illa sumpta in sensu divisionis convertuntur si subiectum sit pronomen demonstrativum vel nomen proprium; sicut istae convertuntur 'hoc contingit esse album' et 'haec est contingens: hoc est album'. Sed si subiectum sit terminus commuras115 vel includens terminum communem vel participium, non oportet; non enim sequitur 'haec est contingens: hic creans est Deus; igitur hunc creantem contingit esse Deum'. Nec sequitur e converso 'hoc album contingit esse nigrum, igitur haec est contingens: hoc album est nigrum'• Ex quo patet quod differentia est inter ilins de contingenti et ilins 120 de possibili quantum ad consequentias inter eas. Nam illa de possibili habens pro subiecto terminum communem vel includens terminum communem vel participium, sumpta in sensu compositionis, infert illam de possibili in sensu divisionis. Sed sic non contingit in illis de contingenti. N o n enim sequitur ( h a e contingit c e s esse t quod Deum contingit esse creantem'; nec etiam sequitur c'ergo o n t i n g e s quod est Deus,ncontingit esse creans'. : s umptum A 1 0 0 possibili] sumptum A 1 0 2 M i n e ] n o n A l 1 0 5 a ] d e D 99 sumpta] e u s C E V ' e s t ] potest esse B 1 0 5 - 0 6 igitur... dulce om. C V ' 1 0 9 - 1 0 quamvis] licet C V ' 1 1 2 illa] e s t alia B , secunda add. E s u m p t a cm. A A 1 122 p r o s ub.] s ubi ec tum C V ' 1 2 3 p a ri .] parti c ul arem I c121 c ono.] r consequentiam e a A A ' Dn 1 3D 1 B1C E I6V ' 124 i nEinis om. so p o; r t e t ] v a l e iI i t praecedenti. t 2Ingparagrapho u 1 r2 0 i l l 1 2 a . s c m A
B
D
C0NSEQUENT1AE E X PROP0SITION1BUS M0DA L1B US
,_-
6
3
5
Circa illns de impossibili est sciendum quod guando subiectum est pronomen demonstraávum vel nomen proprium, illa in sensu compo130sitionis et [fila] in sensu divisionis aequipollent; sicut istae aequipollent 'haec est impossibilis: hoc est album' et l o c non potest esse album'. Sed si subiectum sit tertninus communis vel includens terminum communem vel participium, non aequipollent; unde non sequitur 'haec est impossibilis: album est nigrum, ergo album non potest esse nigrum'. 135Nec sequitur 'album non potest esse homo, igitur haec est impossibilis: album est homo'. Tamen sciendum quod guando accipitur aliqua de impossibili in qua negatur modus possibilitaás, sicut hic 'albura non potest esse nigmm', si sumatur in sensu divisionis, si subiecmm suum non sit pronomen demonstrativum tantum nec proprium nomen, illa 1443proposiáo est disánguenda, eo quod subiectum potest accipi pro eo quod est vel pro eo quod potest esse. Si primo modo, sic nec universalis infert universalem nec parácularis parácularem nec singularis singalarem; si secundo modo, particularis non infert particalarem, sed universalis infert universalem. Unde non sequitur 'aliquid, quod potest esse album, 145non potest esse homo, igitur haec est impossibilis: album est homo'; sed bene sequitur 'omne, quod potest esse album, non potest esse homo, igitur haec est impossibilis: °trine album est homo'. Circa alas modales est sciendum quod guando subiectum est pronomen demonstrativum vel nomen proprium, illa i n sensu composi15 ° 'hoc est per se animal' et laec est per se: hoc est animal'; et istae 'hoc t scitur esse album' et 'hace est scita: hoc est album' e t istae c r e d i t u r i esseasinus' et 'haec est crediti: hoc est asinus'. Sed si subiectum sit tero minus communis vel includens terminum communem tamquam partem n 155vel participium, non convertuntur. Unde istae non convertuntur i scitur esse homo' et 'haec est scita: album est homo'; nec istae 'album per s se aedificat' et 'haec est per se: album aedificat'; nec istae 'album cree ditur esse homo vel Sortes' et 'haec est credita: album est homo vel Sort i 129 ve!... propri um om. A E 1 3 0 illa A ' a e q u i p . '] aequivalent CV ', c onv ertuntur E a e q u i p . om. B C l 4 1 1E I V 139 tanturn] solum C V ', om. E 1 4 0 propos. om. A /V IDE 1 4 1 m o d o om. C I V ' 1 4 3 modo] l 1tunc3add. A , sic add. C V ' u n i v . 1 bene add. A 1 4 4 i nfert om. A B CE V " 1 4 5 imp.1 omne add. 2 rumi e om. C V ' 1 4 9 111a om. A A 'D E 1 5 0 lila om. A A a 147 S e 1 istae Qm. A E ' e t '] illa add. C V ' e t d i Dsimiliter E i s t a e ] n o n a d d . 2 s i add. A A 'D E 1 5 3 asinusll al bum A A 'D , ni grum E h o c l hic C V ' as i nus i ] al una A A 'D , B s i m i l i r e r 1 5 1 1 l n nigruna h d o Ed 1c. 5 6' c t] . i g i tu.r C V.', om. B I 1 5 8 B omol l hoc B DI , om. v e l l om. Al13 S o rt e s " a S B e t om. B DI , h o m o '] hoc DI h o m o v ell oso. A ' s om. A L E / i e iacu os t nt v a e c r ] t u n ne t u r
636
PARS n i - 3 CA P . 1 0
tes'. Sirailiter istae non convertuntur 'creans scitur esse Deus' et 'haec est scita: creans est Deus', nam semper de istis una est vera et altera160 falsa. Et ratio omnium istorum dicta est p r i u s 8, videlicet quod per propositionem de modo sumptam in sensu divisionis et per sibi aequivalentem non denotatur quod ille modus verificetur de sua praeiacente, sed quod verificetur de alla propositione in qua praedicatum praedicatur et pronomen demonstrativum vel nomen proprium subicitur et hoc 165 verbum 'est' sit tertio adiacens. Sicut per istam 'crems de necessitate est Deus', - sumpta in sensu divisionis -, non denotatur quod sua praeiacens, scilicet ista 'creans est Deus', sit necessaria, sed denotatur quod haec sit necessaria 'hoc est Deus', denotando alud pro quo 'creans' supponit in ista 'creans de necessitate est Deus'. Et similiter per istam 'album per170 se aedificat' non denotatur quod sua de Messe, scilicet ista 'album aedificat' sit per se, sed quod aliqua talis sit per se 'hoc aedificat', denotando aliquid pro quo 'album' supponit in ista 'album per se aedificat'. Ex istis et praedictis patet quod tales sunt concedendae, secundum principia A r i s t o t e l i s, 'homo de necessitate est Deus', 'album per se175 aedificat', 'creans scitur esse Deus' et huiusmodi, si tales sint verae 'Filius Dei de necessitate est Deus', 'aedificator per se aedificat', 'Deus scitur esse Deus'; et hoc quia subiecta istarum et illarum supponunt pro eisdem, et ideo dum supponunt pro eisdem, si istae sunt verae, illae erunt verae et e converso. Et hoc quia de tota propositione in qua praedicatur prae-180 dicatum unius et alterius de pronomine demonstrante illud pro quo subiectum supponit, verificatur talis modus, quia eadem est illP propositio, quamvis aliae sint diversae. Dictmt tamen a l i q u i quod ista est falsa 'homo de necessitate est Deus', quia per talem de necessario implicatur quod aliquid sit ne-185 cessaHo homo; et hoc est falsum, et ideo ista est falsa: Similiter per istam 'album scitur esse homo' implicatur quod aliquid scitur esse album: Sed illud n o n e s t b e n e d i c t u m, quia tales modi, eo quod 159 e t om. B D I 1 6 4 al l a] al i qua A I C V i c aadiacens t u r l om. A l l 3 DI K 1 6 6 om. A 4 ' 1p6 r5 a- 6e 6d et'... p o n i t u r om. A A A ' 1 al i qual al i a B C V 172 1 6 5 B 4 Distis] dI K n . C11 ] t 174 ee isto ' l 1 d m o n s te 4 C11e p r r6 1 4 d- 7o 5 4 a7 nC eisdem om. (hom.) A ' C V . 8 A s e cl . .E a 4 s u n t i h . l.1 sa i n t 1 A r i 7 b A C 8Supra, E V Parte II, c. 20. e s3 t . u 4 co ] l a i m 1 8 im u . i ]q 1 sA d li l h d
terti o] te rti u m C E
1 6 7 sumpta... divis.
CONSEQUENT1AE E X P ROP OS M0ND3US M ODA LIB US
6
3
7
190sequuntur subiecta, non implicant subiecta dici de aliquo cum tali modo, sicut nec iste modus 'contingenter' nec iste modus 'per accidens', et sic de aliis. Et ideo sicut per istam 'Deus contingenter creat' non implicatur quod aliquid sit contingenter Deus et quod illud creat, nec per istam 'Deus per accidens creat' implicatur quod aliquid sit per accidens 195Deus et quod ille per accidens creat, sed praecise ponitur quod aliquid sit Deus et ille contingenter vel per accidens crear, ita per istam 'homo de necessitate est Deus' non denotatur nisi quod aliquis sit homo et quod ille de necessitate est Deus. Et hoc verum est. Similiter per istam 'alburil scitur esse homo' non denotatur nisi quod aliquid sit album et 200quod illud sciatur esse homo, quod poterit esse verum, quamvis nesciatur illud esse album. Et sub isto sensu concessum est prius quod tales sunt verae 'tres personae sciuntur esse Deus', quia scilicet aliquid, puta Deus, est tres personae, et illud scitur esse Deus, quamvis nesciatur illud esse 'tres personae'. Eodem modo est de ista 'Pater scitur esse immortalis', 205quia scilicet hoc est Pater, demonstrando Deum, et hoc scitur esse immortale.
[CAP. 11. DE REGULIS PER QUAS TENENT CONSEQUENTIAE EX UNA DE INESSE ET ALIA DE MODO]
Circa consequentias ex una de messe et alia de modo est primo sciendum quod ulla de necessario, sive sumatur in sensu compositionis ssive in5C11.511divisionis, semper infert illam de messe;sed non e converso, nisi forte aliquando gratia materiae. Circa ill2s de possibili est primo sciendum quod illa de possibili, rive sumatur in sensu divisionis sive in sensu compositionis, non infert suam de messe. Non enim sequitur 'haec est possibilis: homo est albus, io igitur homo est albus'; nec sequitur 'homo potest esse albus, igitur homo est albus'. Sed illa de messe semper infert suam de possibili, quia 190 dici] verifican i E m o d o ] consequentia C 1 9 3 - 9 5 nec... creat in summo f. A , om. C V ' 1 9 5 poni tur] denotatur C V ' 1 9 6 et] quod add. C D E v e l ] et DE I 1 9 7 - 9 8 nisi... Deus ] quod de necessitate est horno et (quod add. B1) de necessitate est Deus, sed u n t u m denotatur quod aliquis est homo et (quod add. B I) i l e de necessitate est Dem A 'B D I
1 9 8 per istam om. C V '
2 0 2 scil. om.
A 'C a l i q u i d ] aliquis CE 2 0 4 Eodem... ista om. A I B D I 2 0 5 hoc '] hi c A l CD, homo E 1: hoc il hic A V 4 add. 2 0 5 sive] s umatur add. B D 6 forte mg. A , om. C V ' 5 - C . 11. - 3 alial una B D1 interdum E, om. AA' 7 primo om. A' BDEI 1 0 nec... albus 0 6 i1 o r n . ( h o m . ) A I C m m o r
638
PARS I I I - 3 CA P . 1 1
sequitur 'Sortes est albus, igitur haec est possibilis: Sortes est albus'; et similiter 'igitur Sortes potest esse albus'. E t hoc est vertnn, sive subiectum consequentis sumatur pro eo quod est sive pro eo quod potest esse. t s Circa propositiones de contingenti est sciendum quod si illa de contingenti sumatur in sensu compositionis vel aliqua aequivalens ei, non infert suam de messe nec e converso. Non enim sequitur 'hace est contingens: Sortes est albus, ergo Sortes est albus'; nec sequitur 'Deus est immortnlis, ergo haec est contingens: Deus est immortalis'. Similiter 20 si sumatur in sensu divisionis, non infert suam de messe nec e converso. Non enim sequitur 'contingit Sortem esse album, igitur Sortes est albus'; nec sequitur 'Deus est irmnortalis, igitur contingit Deum esse irmnortalem'. Circa ilins de impossibili est sciendum quod illa de impossibili in 2S sensu compositionis non infert suam de messe sed semper contradictoriam suae de inesse; sicut non sequimr 'ornnem hominem esse asinum est impossibile, igitur onmis homo est asinus', sed sequitur 'ergo aliquis homo non est asinus'. Illa autem de messe non infert illam de imposSimiliter illa de impossibili, si sumatur in sensu divisionis et modus 30 possibilitatis sit negatus, infert suam de messe et non e converso; sicut sequitur 'homo non potest esse asinus, ergo homo non est asinus', sed non e converso. Si autem pon,atur ibi 'impossibile' vel eius adverbium, non infert suam de inesse sed contradictoriam ipsius. Sicut non sequitur 'Sortem esse asinum est impossibile, igitur Sortes est asinus', nec sequi- 35 tur 'Sortes impossibiliter est asinus, igimr Sortes est asinus', sed magis sequitur 'ergo Sortes non est asinus'. E converso autem non sequitur, sicut manifeste patet. Circa alias modales sciendum quod raro vel numquam illae de messe inferunt illas de modo; sicut non sequitur 'homo est albus, ergo homo 40 per se est albus'; 'homo est albus, ergo homo scitur esse albus'; 'homo est animal, igitur homo per accidens est animal'. Tamen frequenter illae de modo inferunt illns de messe; sicut sequitur 'homo per se est animal, 12 et om.
1
3
sensu compositionis add. I 4 1 V6 - 1 7 fi Qm. C
similiter] aliter CV ', sequitur 'Sorteo est albus' add. B DE 1 6 prop.] Mana l a . c
B D E o n
I
1 4
s umatur] i n
1, est om. B C I V t .
4 esse n e c ] e converso add. A 2 5 est Qm. D rv 4 2 6 semper] i nfert add. A ' D 2 8 hom o] n o n 1 add. A ", om. I 2 9 illam] suam A 3 0 Simil.] Si autem A , si B I si om. A B 3 1 neg.] negati7 vus E 3 2 sed] e t A ' C V s u 4 magia 3 om. 3 B e E rv 4 3 9 alias] consequentias I 4 0 - 4 1 hornos .- albus 'l haec est per se: homo 36 m a iest albus b iE t u o m . r ] D E s 1 , u t e i u s n
CONSEQUENT1AE E X PROPOSITION1BUS M ODA LIB US
6
3
9
igitur homo est animal'; 'album scitur esse homo, igitur album est 45homo'. Et sic de multis aliis Aliquae tamen non inferunt suas de messe; sicut non sequitur Sortes creditur esse albus, igitur Sortes est albus'; nec sequitur Sortes opinatur hominem esse album, igitur homo est albus'. Ad sciendum autem guando talis consequentia est bona et guando 50non, utendum est ista regula: quia si sit talis modus qui non potest competere nisi propositioni verae, consequentia est bona ab illa de modo ad suam de messe. Si autem sit t,lis modus qui possit competere propositioni faLsae, consequentia ab illa de modo ad suam de messe non valet. Huiusmodi sunt tales: creditum, opinatum, concessum, dubita55tum et huiusmodi.
[CAP. 12. DE REGULIS PER QUAS TENENT CONSEQUENTIAE FACTAE EX PROPOSITIONIBUS DIVERSORUM MODORUM]
Post haec videndum est de consequentiis ex propositionibus diversorum modorum. Unde sciendum est primo quod illa de necessario 5semper infert illam de possibili, ita scilicet quod ambae sumantur sensu compositionis vel ambae in sensu divisionis vel aequivalentes talibus. Unde bene sequitur 'omnem hominem esse animal est necessarium, ergo omnem hominem esse animal est possibile'. Similiter bene sequitur 'onmis homo de necessitate est animal, igitur onmis homo 10potest esse animal' sed e converso non sequitur, sicut non sequitur 'orarás homo potest esse albus, igitur orrmis homo de necessitate est albus'. Secundo sciendum quod illa de necessario non infert illam de contingenti, modo contingentiae remanente affirmato, nec e converso, sed 15infert contradictoriam illius de contingenti; sicut bene sequitur 'onmis homo de necessitate est animal, igitur non contingit omnem hominem esse animal'. Similiter bene sequitur 'ornnem hominem esse animal est necessarium, igitur omnem hominem esse animal non est contingens'. 45 tam en] sunt quae add. AA' D E 4 9 autem) tamen /VIDE 5 2 modus om. C V' 53-54 consecpv-nria. v al et ] tunc non valet consequentia C V' 5 4 valet] est bona A ,, Huiusna.] autem add. C 5 4 - 5 5 dubit.] negatum BCIV" 5 5 et] multa add. CAP. 12. - Cod. Gem. hic non indica! capitulum. 3 ex propos. om_ A l e 4 est om. B el V 6-7 talibus] 4 eis Al , om. C V' 8 bene Qm. A' B 1 0 sicut... sequ." Qm. Al eV 4 nifeste 1 E affi 4 r m r.] affirrnative e m . ACV' ] , affirmativo m a E -1 6 omnem ont. ABD1 1 8 non om. Al
640
P
A
R
S
111-3 CA P . 1 2
Sed non sequitur e converso; non enim sequitur 'omnem hominem esse asinum non est contingens, igitur omnem hominem esse asinum est 20 necessarium'; nec sequitur 'non contingit Deum esse albedinem, igitur Deus de necessitate est albedo'. Tertio sciendum quod illa de necessario infert contradictoriam illius de impossibili; sicut sequitur 'orrmis homo de necessitate est animal, igitur orrmis homo non impossibiliter est animal'. Similiter bene se- 2..5 quitur 'omnem hominem esse animal est necessarium, ergo non est impossibile omnem hominem esse animal'; sed e converso non sequitur. Quarto sciendum quod multae propositiones de aliis modis inferunt illas de necessario et non e converso; sicut sequitur 'omnem hominem esse risibilem est demonstrabile, igitur omnem hominem esse risibilem est necessarium'. Aliquae autem inferuntur ex illis de necessario et non e converso; sicut sequitur 'omnem hominem esse animal est necessarium, igitur ornnem hominem esse animal est scibile', large accipiendo 'scibile'. Aliquae autem non inferuntur ex illis de necessario nec inferunt e-as; sicut non sequitur omnem hominem esse animal est necessarium, 35 igitur omnem hominem esse animal est evidenter notum a te', nec etiam sequitur e converso, u t patet. Circa propositiones de possibili est notandum quod Ala de possibili non infert illam de contingenti sed e converso. Bene enim sequitur 'contingit Sortem esse album, igitur Sortes potest esse albus', et non e 40 converso, quia non sequitur 'possibile est Deum esse, igitur contingit Deum esse'. Et non solum illa de contingenti infert unam de possibili sed etiam dilas, scilicet affirmativam et negativam. Sed e converso non sequitur: non enim sequitur 'homo potest esse Deus, igitur contingit hominem 45 esse Deum'. Secundo notandum quod illa de possibili infert oppositum illius de impossibili; sicut sequitur 'hominem currere est possibile, igitur hominem currere non est impossibile'; e t e converso etiam sequitur 20 non om. I Quare 1, om. C V '
2 4 2 9
i mp.] possibili I
2 7
sed... sequ.1 et non e converso C V '
et] sed A 'D E n o n om. A B s i c u t ] bene add. C
de necessitate est risibilis v el add. A
3 1
3 0
2 8
Qu a rto ]
i gi tur] omnis homo
autem] eti am A ' D 3 4 - 3 5 nec .„ eas] et n o n e c on-
verso B 3 5 non om. B 3 6 est] necessarium add. I n e c ] et E
eti am om. B c ry 4 3 7 sequitur om.
B CE 1V 4 sequitur el add. i n mg. non tatuen sequitur A ' 4 0 potest esse] est C 4 0 - 4 1 et... conv.] sed e c onu t n o n s equitur A ' 4 0 non] s equitur add. A D 4 1 - 4 2 quia... esse om. B C 1 V verso p a 4 t unam i a add. m C V ' e t ] al i am add. C V ' 4 7 Secundo notandum] Notandum est om. C4V ' 3 4 4 esci1.1 t e etiam A 'D E n o t i sciendum C1 V e 4 8 am] - 4et 9B , (e t V ' ) bene C V ' BE o ¡¡4 eti h m o m i n e m . . . h o m i n e . m ] B S o r t e C
CONSEQUENTIAE E X P ROP OS MONIB US MODALD3US
6
4
1
'hominem currere non est impossibile, igimr hominem currere est possibile' Tertio notandum quod omnis propositio in qua ponitur aliquis modus qui non potest competere nisi propositioni verae, infert illam de possibili; sicut sequitur 'onmem hominem esse animal est scitum, 55igitur onmem hominem esse animal est possibile'. Sed e converso non sequitur, nisi aliquando gratia materiae. Si autem t a l modus possit competere propositioni falsae, tunc non infert illam de possibili, quamvis aliquando sequatur e converso. Unde non sequitur 'intellectum non esseanimam intellectivam est opinabile, igitur intellectum non esse animam intellectivam est possibile'; sed e converso bene sequitur, quia ornne possibile est opinabile. Ad videndum autem guando tales consequentiae sunt bonae et guando non, videndum est quo modo tales modi se habent ad invicem secundum praedicationem: utrum videlicet tales proposiciones sint verae 65vel falsae 'omne necessarium est possibile'; 'omnis propositio scita est propositio possibilis'; 'ornnis propositio demonstrata est propositio possibilis'; 'onmis propositio credita est propositio ' n u l l a proposino impossibilis est propositio possibilis'; nulla propositio per se nota est propositio demonstrabilis'; 'nulla propositio per se est propo713sitio per accidens' et sic de consimilibus. Unde regulariter a propositione de uno modo ad propositionem de alio est semper bona consequentia guando modus consequentis praedicatur de modo antecedentis universaliter sumpto. Similiter, numquam talis consequentia valet guando modus consequentis non praedicatur universaliter de modo antecedentis. 75 S i m alio modo negato est bona consequentia guando modus consequentis removetur a modo antecedentis. Unde ista consequentia est i l iuniversaliter t 'ornnem hominem currere est necessarium, igitur ornnem hoe rbona , minem currere non est contingens', quia ista propositio est vera 'nulla s 80propositio necessaria est propositio contingens'. e m 52 Terno] Item A' DE, om. A , not.1 sciendum C V' al i qui s l alius ABDE1 5 4 scituml a te add. C V' 5 6 gratia rnateriae om. All3D1 5 7 illarn] aliara B 5 8 conv.1 Ita scilicet quod p arnbae sumantur in sensu compositionis vel ambae in sensu divisionis vel aequivalentes talibus, quam e vis e converso aliquando sequatur (cf. fi n. 81-84) add. A U n d e non] N on enim E 6 4 vide!.] acid. C V' , orn. I 6 6 possib. r onmes 1 omnis C V' 7 0 reg.] regula generalis est E om. A 1 vEe: valet] r a estBbonaEA' 7 4 a n t e c . ] de modo auree. univ. (sumpto add. A') Al C 7 5 sema Sed per A- A 16 8 m l63 I om. 7 7 o d o p bene 1 sequitur propos. om. C V' n o um l A . l ' 7a 9 — r CAp V o I s Bs iD b I i l 4 i 7 s 3 om o o d m . o C V p O C ER A M, S I I M M A L O G IC A E
o '
m
4
1
642
PARS 111-3 CA P . 1 3
Hic tamen advertendum est quod semper oportet quod ambae propositiones ex talibus propositionibus modalibus sint sumptae in sensu compositionis vel eis aequivalentes, vel quod ambae surnantur in sensu divisionis vel eis aequivalentes. Et ex istis potest elici quid dicendum est ss de consequentiis ex talibus propositionibus modnlibus. Notandum quod omnes regulae supra positae de mochlibus intelligendae sunt guando omnes termini supponunt personaliter e t significative, quia si acciperentur materialiter vel simpliciter non tenerent praedictae regulae. U t autem habeamr completus tractatus de istis mo90 chlibus, dicendum est aliquid de aequipollentiis earum.
[CAP 13. DE COMPARATIONEMODORLIM AD INVICEM]
Quia circa propositionum modalium aequipollentias et repugnantias sunt variae difficultates, ideo ad istius negotii completionem est de eis breviter tractandum 1• Oportet autem scire quod modomm quidam sunt repugnantes, quidam sunt secundum superius et inferius se habentes, quidam sunt disparati. Repugnantes sunt sicut necessarium et impossibile, possibile et impossibile, necessarium et contingens ad utrurnlibet, contingens ad utrumlibet et impossibile, necessarium et inopinabile, demonstrabile et monstrabile, et tales multi. Secundum superius et inferius se habentes sunt sicut necessarium et possibile; nani orrme necessarium est possibile, et non e converso. Similiter contingens et possibile; narn omne contingens est possibile, et 81 Hiel hoc BDK, om. A ir timen] secundo acld. B, semper adj. I jj semper mg. V' , om. BEI II oportet quod om. D I 8 2 ex... m o l ] tales modales A' 8 4 est] sit C V' 8 6 Not.1 est add. I, est etiam add. DE 8 7 suppontint] surnantur AlD, sumtmtur BEIV 4 j j e valerent tenerent] t l v ADE, e l teraPnt CAIV 8 8 CAP. 4 98 -13.9 - 0Cap. a 13-16 c habet c post i P I trad. .De fallaciis el ante trad. De obligationibus I; prima vire post trad. sDerdemonstratione, p ua ep d pi csecundo o t an hic t e_K;.Deficitmt r . t mtija nota t in mg. Cern.; d e I a d oA' e a d, huiusmodi ] a t add. aliquid jhuius er s s um E t IImest] q u u D o r 5 autem] primo add. DIK, om. C V' II quidarn] quaedam o. disparati] impertinentes3E 8 sicut om. A' CDI 8 - 9 possib. et imp. ron. Al ci(frian: a infra) pd i BC t ue 7 l a e i10 imp.1 s tcct possibile i c uadj. sy ' 1) 3 possib.1 impossibile I II or nne] sequitur. hoc est C V ' . i gi tur est] y ' , CAP. 13. - D e aequipollentiis propositionum modalium cf. Guillelmus de ° i n Shyreswode, Introduaiones in logicam, c. 1 (ed. cit., pp. 40-45). . A l l 3 C E I K
5
10
DE AEQUIPOLLENTITS P ROP OS ITIONUM M OD A L I U M
6
4
3
15non e converso. Similiter se habent necessarium et scibile, et necessarium et demonstrabile. Disparati sunt sicut possibile et dubitabile et hulusmodi. Secundo notandum est quod modorum repugnantium quidam sunt immediati, ita quod de qualibet propositione verificatur alter eorum; 2osicut se habent possibile et impossibile, quia °milis propositio est possibilis vel impossibilis. Quidam sunt mediati, sicut necessarium et impossibile; nam impossibile est quod aliqua propositio, saltem non maldplex, simul et semel sit necessaria et impossibilis, et tatnen aliqua propositio nec est necessaria nec 25 T e r t i o oportet scire quod quandoque unus modus repugnat pluribus modis; sicut contingens repugnat tam necessario quam quia propositio contingens ad utruntlibet nec est necessaria nec impossibilis. Similiter necessarium repugnat tam contingenti quam impossibili. Quarto oportet scire quod modorum quidam sunt simpliciter firmativi, sicut necessarium, possibile, scibile, demonstrabile et huiusmodi. Quidam sunt simpliciter negativi, sicut impossibile, quia impossibile idem est quod non possibile. Similiter est de inopinabili et indemonstrabili et huiusmodi Quidam nec sunt simpliciter affirmativi nec simpliciter negativi, sed qtr2si aequivalenter sunt afftrmativi et negativi, 35pro quanto simpliciter negant unum modum affirmativum e t aliurn simpliciter inferunt; sicut est de contingenti, nam contingens repugnat necessario e t absolute infert possibile. Unde 'contingens' aequivalet isti 'propositio possibilis non necessaria'. Quinto sciendum est quod in moclalibus quaedam sunt propositiones 40simpliciter primae, quarum aequipollentiae non sunt quaerendae; e t sunt omnes propositiones i n quibus ponuntur modi simpliciter affirmativi vel non simpliciter affirmativi, tamen non negativi, et de quarum praeiacentibus non est quaerenda aequipollentia. Cuiusmodi sunt tales 'possibile est ormtem hominem currere'; 'possibile est nullum hominem 45currere': 'possibile est aliquem hominem currere' 'possibile est aliquem
15 Sim.] sic add. A
1
7
Disparati] Modi praem. D, Impertinentes E II sieut om. A l D pos s i b. et
om. E 1 8 est om. B C I V 4 1 D9I 2 1 Qu i d a m ] autem add. D 11 sicut] s unt add. A ' 2 2 - 2 3 non mul ti pk x om. ACENT vel add. a l t om. e ADLEC. r ] 4 23 eta 2 4 nec i l quae n o n D 2 7 nec t] es t add. A W a 4C E IlV3 t 0e r n u e m c e s s . ] e t B D a . 4 nec I I dl ] n o ndA E I, om. 33 D s u n t ] qui nec s unt add. D 3 4 aequ.] aequaliter C 3 7 Undel narn e o r u s c m A A ", tete ] terminus 'propos i ti o' add. A A '/3 4 2 vel... tamen cm. B D 11 et ons. A D 4 5 possibile"... i b i icurreres om. At E I; aliquenall o nul l um E l e ] r u m e C E V t 4 a ,
644
P
A
R
S
III- 3 CAP. 14
hominem non currere'. 'Necesse est omne ensesse in actu'; 'necesse est nullum ensesse in actu'; 'necesse est aliquod ensesse in actu'; 'necesse est aliquod ens non esse in actu'. 'Non contingit omnem hominem currere'; 'contingit nullum hominem currere'; 'contingit ' c o n t i n g i t aliquem non', et sic de Pliis D e aliis autem propositionibus modalibus so quaerendae stmt earum aequipollentiae. linde de omni propositione in qua ponitur iste modus 'impossibile' quaerendum est cui aequipollet. Sexto oportet scire quod in propositione cuius quaeritur aequipollentia quandoque modus affirmatur et quandoque negatur; sicut patet in istis 'necesse est nullum hominem non currere'; 'non necesse est nul- 55 lum hominem currere'.
[C AP. 1 4 . D E AEQU IPOLLEN T IIS PR OPOSIT ION U M I N QU IBU S PONITUR IST E M OD U S ' N E C E S S A R I U M ] tamquam quibusdam praeambulis, videndum est de Istis praemissis,
aequipollentiis istarum propositionum. Et causa brevitatis tantum dicendum est de modalibus famosis, quia ex istis potest studiosus conicere 5 quid de aliis est dicendum. Primo autem videndum est de propositione i n qua ponitur iste modus 'necessarium'. De qua dicendum est quod negatio aut non negat modum aut negat modum. Si primo modo, semper taus propositio aequivalet alicui primae de necessario, quia in tali casu, retento eodem modo, dicendum est consimiliter de aequipollentia illius et de aequipollentia suae de inesse. linde sicut ista 'non ornne animal est homo' aequipollet isti 'aliquod animal non est homo', ita ista 'necesse est non mune animal esse hominem' aequivalet isá 'necesse est aliquod animal non 46-50 Necessel... non] °am e ens esse i n actu est necesse; nullum ens esse i n actu est necesse; aliquod em esse in actu non condngit; oranem horainem currere contingit; nullum hominem currere; contingit aliquem non A 4 7 enst... actul Qm. A' C 4 7 - 4 8 ensl... actu om. B II necesse'... actu om. E 4 8 ens... actu om. A'CIT' 4 8 - 5 0 Nonl.. , n omnem o n oAlE m hom . i nem Dcarrere Qm. BC11/ 4 8 luml m 4o currere ' rc add. w r E m5 0 e &liguera] hominem add. E n o n ] correre add. E 5 0 - 5 2 De... aequipollet om. I Q De... autem] m Sed.de aliis D autem om. AA' E 5 1 earum om. A A -50 Beop.] 1 add. 5 4 et om. C V' 1 rto r e ]Oportet c o ergo n t Ci V'n i gn ] i onird t 4 qhominem] ,E Uu an nldd eonon add. l o mn i o a dm u s n56 l9 ]q u a eq lAl mu - 3Cquaedam B a dd . u14. d d- 3 quib. .l 5 V praeambula ' an . praeamb.] C IV' 5 modalibus] moclis AIFKO II quia] S e x aet BClV i q u e m ]Et 4 primo D 8 dic.] sciendwn A' BD negado] neceas. ( ! hvariationem r 0 non anotabinuts). )c oEn o 1 postilar a e i q pr u inm i orv ] falsa.. ] A, primo AlB, propositioni E 1 1 cono.] similiter I, eom. A Am i c ee a q u i p o l l e t 1 z e l A ' ( h a r 0 tc EoV z 4 g n
DE ADQUIPOLLENTHS P ROP OS ITIONUM m o D A L I u m
6
4
5
15esse hominem'. Et ita est generaliter de orrmibus talibus. Si autem modus necessitatis negetur et etiam signum, si habeat signum, tunc modus negatus mutandus est in modum quem infert, scilicet in possibile affirmatum et residuum in contradictorium; sicut ista 'non necesse est ornne animal esse hominem' aequipollet isti 'possibile est aliquod animal 33non esse hominem'. Si autem modus negetur et non signutn, solum modus mutabitur in possibile affirmatum; unde ista 'nullus homo de necessitate est animal' aequipollet isti 'omnis homo potest non esse animal'. Et ideo non est quaerendum cui aequipollet ista 'omnis homo de necessitate non est animal', sed cui aequipollet ista 'nullus homo de 25necessitate est animal'. Et est dicendum sicut nunc dictum est. Et hoc, quia istae aequipollent 'ornnis homo de necessitate non est animal' et 'necesse est nullum hominem esse animal' ista autem 'non omnis homo de necessitate est animal' aequivalet isti 'aliquis homo potest non esse animal'. Et ita est de aliis. Et sicut dictum est de propositionibus de necessario respectu propositionum de possibili, ita est dicendum, proportionaliter, de propositionibus d e possibili respectu propositionum de necessario. N a m guando modus possibilitatis remanet affirmatus, non est mutandus modus, sed quantum ad residuum accipienda est proportionaliter aequipollentia 35sicut in illis de messe. Unde ista 'possibile est non omnem hominem esse animal' aequipollet isti 'possibile est aliquem hominem non esse- animal'. Quando autem tam signum quam modus negatur, tunc modus possibilitatis mutandus est in modum necessitatis et reliquum i n contradictorium, sicut sua de messe. Unde ista 'non est possibile omne ani449mal esse hominem' aequivalet isti 'necesse est aliquod animal non esse horninem'. Quando autem signum non negatur sed tantum modus possibilitatis, tunc praecise mutandus est modus possibilitatis in modum necessitatis et non signum universale in signum particulare, nec e converso. Sicut 45ista ' 1 1necessitate .1 non est animar. E t tunc, quamvis modus universalis non 1 1mutetur 11 in modum particularem nec e converso, tamen modus univer1 S 15-20 Si ... homi nem trp. p. animal (l i . 23) D 1 6 neceas.] n o n add. E j i s i ] ets i C V ', non I h 17 negatus] necessitatis A l /3D m u t a n d u s ] negandus B i n possib.] imposs. (!) E 1 7 - 1 8 affma.] o affi rmativum K 1 8 contrad.] contradictionem B, c ontrari um et add. suum E 1 9 possib.] impossibile K 2 0 - 2 1 Si... affi rm. trp. p. aliis (ha. 29) A ' 2 1 affi rm.] affi rmati v um K 2 3 i deo] i ra m B D o rrm i s ] nullus B 2 4 non mg. A ', om. A 2 5 E t... esta om. D 2 7 ista autem] sed ista D o 28 aliquis] omni s I 3 0 sicut] nunc add. B 3 8 rei .] residuum E 4 0 animal] non add. K p 42 sigrtum] negativ um add. B E 4 4 necl v el D 4 6 modus] taus wid. A ' D o t e
646
P
A
R
S
111-3 CA P . 1 4
saks negativus mutandus est in modum universalem affrtnativum, non negatum sed affirmatmn, sicut patet in exemplo proposito. Ex istis faciliter patere possunt aequipollentiae propositionum i n so quibus ponuntur isti modi 'necessarium', 'possibile'. Ex quibus etiam faciliter patere potest quae propositiones repugnant, scito quae propositiones primae repugnant et quae non. Unde sciendum est quod istae propositiones 'omnis homo de necessitate est animal', 'orrmis homo de necessitate non est animal' repugnant contrarie, sicut istae 'necesse est 55 ornnem hominem esse animal', 'necesse est nullum hotninem esse Istae etiam sunt repugnantes comnis homo de necessitate est animal', 'aliquis homo de necessitate non est animar; non tamen proprie contrarie, eo quod non utraque est universalis. Nec sunt contradictoriae, quia possunt simul esse falsae; et ita plus conveniunt cum contrariis, 60 eo quod possunt simul esse falsae, sed non possunt simul esse verae. Eodem modo dicendum est de istis 'omnis homo de necessitate non est animal', 'aliquis homo de necessitate est animal'. Istae autem propositiones 'omnis homo de necessitate est animal', 'aliquis homo potest non esse animal' sunt contradictoriae. E t similiter 65 istae 'omnis homo de necessitate non est animal', 'aliquis homo potest esse animar. Istae autem propositiones 'onmis homo potest esse animal', 'omnis homo potest non esse animal' non repugnant. Nec istae 'otnnis homo potest non esse animal', 'aliquis homo potest esse animal'. Nec istae 'omnis homo potest esse animal', 'aliquis homo potest non esse 70 animal'. Sed istae contradicunt 'orrmis homo potest esse animal', quis homo de necessitate non est animal' e t similiter 'omnis homo potest non esse e t 'aliquis homo de necessitate est animar.
48 negat.] negatus CI a f fi r m . om. C V ' 4 8 - 4 9 non... affurn.1 n o n negativ um sed affi rmati vino 11C, om. E
4 9
s ic ut] u t A ' D ' p ro p . ] praeexposito A , di c to A '
5 1
eti aml autem C V '
53 pri mae] p ri m o A l , p ro p ri e E , om. K e s t om. A 1 tamenl s unt adj . A A 58 B 5 quia 7 I ji f a l se t i a m l 1 61 Deo quodl a u5 t9 e r n ,E add. non E 6 5 n o n om. E 6 5 - 6 8 sunt... repugnant] Si mi l i ter 'orrmi s hom o de necessitate est A L n v oe rB na e l E e hom o dpotest non esse ani mal ' s unt contradictoriae. E t s imiliter 'onmi s h o m o d e n e s e mr 'aliquis vo se . e cessitate n oon est ani mal ', "omrds cf . hom o potest non esse ani mal ' non repugnant A 6 5 E t om. A A ' D K a l s en A 66 6 istae om., 0A l 6 7 - 6 9 lstae a n i m a i l l Sed istae (Si mi l i ter A ') 'omni s homo de necessitate non est A c o 'aliquis t animal', e t n homo potest non esse animal' non repugnare A l D 6 9 n o n om. E inon add. . d E ] 7 d2 h o rn o '] potest non esse animal adj. I 11 s imiliter] istae add. A ' D E a 1 q u . 1 a A 'm c B Du c o 6
7 0
p o te s t
DEAEQUIPOLLENTITSPROPOSMONUMMODALIUM
647
[CAP. 15. DE OPPOSMONE ET CONITNGENTIAPROPOSMONUM DECONTINGENTI]
Circa propositiones de contingenti oportet primo scire quod istarum propositionum 'contingit omnem hominem esse animal', 'contingit 5orimem horninem non esse animal', 'contingit aliquem hominem esse 'contingit aliquern hominem non esse animal' non est quaerenda aequipollentia, eo quod sunt primae. Posstmt timen tales propositiones exponi, quia quaelibet illarum aequivalet uni copulativae ex duabus propositionibus de possibili; sicut ista 'contingit omnem hoio minem esse animal' aequivalet isti 'possibile est omnem horninem esse animal et possibile est nullum hominem esse animal'. Et ita est de Et ideo semper negativa et Amativa de contingenti, modo contingentine remanente affirmato, convertuntur; sicut istae dune 'contingit omnem hominem esse animal', 'contingit nullum hominem esse animal' 15convertuntur. Et sic de aliis Et ex istis faciliter potest sciri aequipollentia propositionum de contingenti. Sicut enim ipsa aequivalet uni copulativae, ita sua repugnans aequivalet uni disiunctivae compositae ex repugnantibus partibus illius copulativae. Et ideo inquirendo aequipollentiam propositionis de 20contingenti, resolvenda est illa in unam copuhtivam ex duabus de possibili; quo facto videndum est cui aequipollet una pars et a l i , et ex illis formanda est una disiunctiva cui aequipollebit illa de contingenti. Hoc tamen non est faciendum nisi guando modus contingentiae est negatus. Verbi gratia si accipiatur ista 'non contingit omne animal esse 25horninem', ista affirmativa 'contingit omne animal esse horninem' resolvencia est in istam copulativam cui aequivalet 'orme animal potest esse homo et omne animal potest non esse homo' et utriquepraeponenda est negatio sub disiunctione, sic 'non omne animal potest esse homo vel non ornne animal potest non esse homo'. Et acdpienda 30est aequipollens isti disiunctivae per regularn datam in praecedenti capitulo, scilicet ista 'necesse est aliquod animal non esse hominem vel necesse est aliquod animal esse hominem'. E t ista ultima disiunctiva aequipollebit isti 'non contingit omne animal esse hominem'. C . 15. - 3 pri mo Qm. A l D
4 - 5
c ont.
2 factae adj. A ' 1 3 affi rm.] affi rmative A , om. C V ' 1 8 repugn. om. C I V . . . a n i mn az l i t oi l m . 4 1 dum a e q9 u i p . i] propos idonum vel add. Aa' 2 1d v i d.] dicendum C V ' 2 2 8 s c A i E e In negativa adj. A l DE , om. C I V q u i a ] non adj. 4 2q 5I u o d i s tB a . . . h o 9r n i n e m p o s s i o m .
illa] una C
2 4
ista]
648
P
A
R
S
C A P .
16
Eodem modo is-ta, per easdem regttlas, 'nullus homo contingenter est animal' aequipollebit isti de disiuncto praedicato 'omnis homo de 35 necessitate est animal vel de necessitate non est animal'. Non enim isto casu potest aequipollere disiunctivae, sicut patet de ista 'nulla persona divina contingenter est Pater'; sed aequipollebit uni universali de disiuncto praedicato, ita Lamen quod in utraque parte disiuncti addatur modus necessitatis. Quando autem dictum propositionis de contingenti 40 vel aequivalens ei mutatur in contradictorium, tunc particularis aequipollebit uni disiunctivae; et hoc, quia propositio particdaris et indefinita disiunctiva et de disiuncto praedicato convertuntur. Oportet autem scire quod guando modus contingentiae est affirmatus, accipienda est aequipollentia servato eodem modo ex parte re- 45 sidui, et eodem modo proportionaliter sicut dictum est de praecedentibus. Unde ista 'contingit non omnem hominem currere' aequipollet isti 'contingit aliquem hominem currere', et sic de aliis.
[CAP. 16. DE AEQUIPOLLENTIA PROPOSITIONUM DE IMPOSSIBILI]
Circa propositiones de impossibili est primo sciendum quod nulla e a r = est prima, quia quaelibet illarum aequipollet opposito alicuius propositionis de possibili, et ideo de qualibet quaerendum est cui aequipolleat. Et cum dictum sit quod 'impossibile' aequivalet isti 'non pos- 5 sibile', faciliter potest sciri per praedicta cui aequipollet propositio de impossibili, ponendo 'non possibile' loco istius modi 'impossibile'. Est igitur sciendum quod quandoque iste modus est affirmatus, ita scilicet quod negatio non negat eum; sicut hic 'impossibile est omne animal esse hominem', 'impossibile est aliquod animal esse hominem'. lo Quandoque autem est negatus per aliam negationem, sicut hic 'non impossibile est omne animal esse hominem', 'non impossibile est omnem hominem currere'. In primo casu, guando scilicet nulla negatio negat m o d = impossibilitatis, tunc illa de impossibili aequipollet uni de ne35 h o m o ] n o n add. V '
3 6
n o n est] potes t n o n esse E e n i m i n] tamen A l
4 1
c on-
trad.] contradictionem B D 4 3 disiunctiva mg. V ', disiuncta D, om. CE I e t mg. A V ', om. E p ra e d . ] extremo C V ' 4 4 - 4 5 aff. I affi rmativus A B C I 4 7 non om. E 4 8 del mul ti s add. A CAP. 16. - 3 quaelibet c orr m rm.1 i l affi l armativus A B CE I A C V ' , i 8n affi 9 quod] aliqua add. A ' B D n e g a d o ] negativa I ' est] B non add. A 1 0 ani m al '] n o n add_ E 1 1 negatus ] negativus A C I , negatur B a l i a r n j 4 guara q A A luB a1 2l omis i b e... e s t ' om. A A 1 e t l I 3 D i 1l 3l l a a n ru l o um m. C V '
DE A CCIDE NTE
6
4
9
15cessano, sicut illa de possibili, in qua modus negatur, aequipollet uni de necessario. linde ista 'impossibile est orme animal esse hominem' aequipollet isti 'necesse est aliquod animal non esse hominem'; et ista 'impossibile est nullum animal esse hominem' aequipollet isti 'necesse est aliquod animal esse hominem'; et ista 'impossibile est aliquod animal 20esse hominem' aequipollet isti 'necesse est nullum animal esse hominem'; et ista 'impossibile est aliquod animal non esse hominem' aequipollet isti 'necesse est mime animal esse hominem'. Si autem modus impossibilitatis sit negatus, tunc mutabitur modus impossibilitatis in modum possibilitatis; sicut ista 'non impossibile est omne animal esse hominem' 25aequipollet isti 'possibile est aliquod animal esse hominem'. Ex quo enim modus possibilitatis, guando negatur, debet mutan i in modum necessitatis, et modus necessitatis, guando negatur, debet mutan i in modum possibilitatis affirmatum, necesse est quod impossibile, guando negatur, mutetur in modurn possibilitatis. 30 P e r praedicta, et per illam regulam de aequipollentiis propositionum de messe prae contradic, post contra; prae-postque subalter potest faciliter aequipollentia propositionum modalium sciri 1 aequipollentiis • E t i d earum e o sufficiant. i s t a d e [C AP. 1 7 . D E REGULIS DESERVIENTD3US CONSEQUENTIIS I N QU IBU S TERMINUS SU PPON IT SIMPLICITER VEL M ATER IALITER . E T PR IM O D E REGULES QUIBUS C ON STR U ITU R V E L DESTRUITUR PR OBLEM A D E AC C ID EN T E]
Postquam visum est de aliquibus regulis deservientibus consequentiis 5ex propositionibus in quibus omnes termini supponunt personaliter et 15-16 sicut... necessario otn. A' BI 1 5 possib.] impossibili D K 1 6 ista] non add. I es t ] non adj. CE, add. sed del. V ' '! animal] non add. K 1 7 non om. C EKV 4 1 nullum... 18-19 8 i aliquod] m p . o ] m n ne Eo 2 1 n- 2 2 et... hominem om. AE 2 3 negatus] negativus I 26 p possib.] o s impossibilitatis s i b i Kl 2e 7 negatur] mutatur A' 2 8 affirm.] affirmativum ALI 3 1 inesse] versus adj. E 3 2 sciri] patere A' BD i s t a] ad praesens add. AID 3 3 earum) dicta adj. C sufficiantl Est igitur... sufficiant add (ut cap. 17, lin. 15-30) K CAP. 17. - 5 e x ] e t C , orn. V '
1 Cf. Guillelmus d e Shyreswode, Introductiones in logicam, c . 1 : " E q u ivalent: omnis, nullus non, non aliquis non. Nullus, non aliquis, orrmis non equiparantur. Quidam, non ullus, non omnis non sociantur. Quidam non, non ullus non, non omnis adherent. Vel hoc versu: Pre contradicit, post contrariantur, pre postque subalternantur" (ed. cit., p. 39).
650
P
A
R
S
111-3 CA P . 1 7
significative, nunc videndum est de consequentiis compositls ex propositionibus in quibus aliquis terrninus supponit simpliciter vel materialiter. Et stmt consequentiae inferentes tales conclusiones 'album est accidens Sortis', 'homo est species tnlis generis', 'risibile est passio horninis', 'substantia animata sensibilis est definitio animaks', 'canis est aequivocum' et huiusmodi. Primo autem dicendmn est de regulis quibus construitur vel destruitur problema de accidente. Et quia fere tota ista materia patere potest ex praedictis, ideo est brevius transeundurn. Est igitur regula generalis talis: illud verificatur contingenter de aliquo, igitur est accidens illius; sicut sequitur 'albura contMgenter verificatur de homine, igitur album est accidens hominis'. Intelligendum est quod ista regula tenet guando taus propositio potest esse vera et falsa, stante propositione vera in qua enuntiatur esse de eodem subiecto. Oportet etiam scire quod hic non accipitur accidens pro illo quod realiter inhaeret alteri et inforrnat ipsum, sed accipitur pro praedicabili de aliquo, cui tamen non inhaeret nec informat ipsum. Et sic accipiendo accidens, potest concedi quod 'creans' est accidens Dei; sicut consimile concedit A ns el m u s, Mono logion, 251• Et similiter ‘ridens' est accidens horninis. Alla regula est: hoc verificatur de hoc, et non est proprium ipsius, nec genus, nec differentia, nec species, nec defmitio, nec aliquid commune omnibus, igitur est accidens eius. Alla quae necessaria sunt sciri de accidente, elici possunt ex prioribus et praecipue ex illis quae dicta sunt in p r i m o t r a c ta tu de accidente 2 , ide o i s t a 8 c o n a ] solutiones C 9 Sortis] Sortes est C V ' 1 2 P ri mo autem] E t pri mo A . A a 1 v i dendum C V ' r e g u E s ] termi ni s I 1 2 - 1 3 v e l des tr.] des ti tui tur v e l des trui tur A ' , cendum] D E 1 , 3: accid.] d i -genere F 1 3 - 1 4 E t... trans. Qm. C V ' 1 3 tota om. B I 1 4 praed.] om. A E d dictis in pri mo trac tatu B I K i d e o ] hic add. A b re v i u s ] hic add. A ' 1 5 - 3 0 Es t... suffi ciant om. D I 15 p i gi tur] r autem B, una add. A 'B K u n e n om. A l B , W a d ] h o c A 1 est] eti arn add. E , om. C V ' 2 1 et] nec B i p s u n a ] substantiam A 2 4 Moti . 25 om. C V ' ,1 18 a3sixnil.I1 quod 1 6 E i l l i u s ] e i u s Es , o m . lE praesertim E i p ri m o trac t.] pri nc i pi o tractatus C e ' ,C s i m i lV. o m . s 1Anselmus, Mona., cap. 25 (cid. F. S. Schmitt, I, 43). 2 Supra, Parte I, A 1c. e 25. 1 3 an c c i d . ] is p s
10
15
25
30
DE GENERE
651
[CAP. 18. DE REGULLS QUD31.3 CONSTRUITUR VEL DESTRUTrUR PROBLEMA DE GENERE]
Post haec videndum est quomodo construitur vel destruitur problema de genere. Et quia A r i s t o teles istam materiam diffuse 5tractavit 1, ideo per suas regulas est discurrendum. Est igitur prima regula taus: si praedicatum non praedicatur de subiecto universaliter sumpto, illud praedicatum non est genus illius subiecti; sicut si haec non sit vera 'otnnis homo est lapis', lapis non est genus hominis. io N o t a n d u m est quod de virtute sermonis loquendo, aliquando idem est genus alicuius et aliquando non est genus ipsius. Sicut animal, guando haec est vera 'omnis homo est animal', est genus hominis, guando autem haec est falsa 'otmlis homo est animal', tunc animal non est genus hominis, quia ad hoc quod animal sit genus hominis, oportet quod 15animal praedicetur de homine universaliter stnupto. Alla regula est: quod non praedicatur de aliquo in quid, non est genus ipsius; sicut quia hic non est praedicatio in quid 'ornnis homo est coloratus', quamvis haec sit vera 'omnis homo est coloratus', ideo 'coloratum' non est genus hominis. 20 N o t a n d u m quod tunc praedicatur aliquid de aliquo in quid, guando omnia quae significant, onmino eodem modo significant; ita scilicet quod in defmitione exprimente quid nominis utriusque vel omnia ponuntur in recto vel aliqua in obliquo et aliqua in recto, ita scilicet quod solum differtmt in hoc quod = i n significat plura et aliud non 25omnia illa sed aliqua de 2 . V e l s i CAP. 18. - 3 Post hace] Postra A, Post hoc BD1 ' quor n.] de regulis quibus C V' 4 genere] et u secundo t r deualinmadd. qC V' u 6 eigitur] autem AC V 1!g quod p rn E, i m om. ] fi I ,1 u non s 411i et] i aAAID cn om.aK .1 animal] aliquando C V' 1 2 animal] animal add. AC V" 13 C haceVcm. C' V' 11 animal' om. C7V' 1 4 quia] sed AAIDI, si B 1 5 animal om. C V' s um pto] e vel s t quod u sit b naturn i esic de c ipso t praedicari, o ] ipso pro aliquo supponente adj. (alia . . posset dici quod ad hoc quod aliquid non p , n u ) r i a n e i m d o i c t alicuius A , oportet quod p r a e l a l i q u f sita. gertus quod -a o- l praedicetur i t e derillo om. D) si aliquid de eo pracclicetur add. AlD1K 1 7 hic] hace CE 1 8 color.'] a cCvele talbos u r add. d eI y quamvis... i l l o coloratus' , ( om. s AA' e E d1 nec . qalbura u aomadj. v iA, s nee ] e etiam lt i album c e adj. t E, om. C V' 1 9 non om. A 2 1 si gn. o p r t e omnino] t 1C V non 'Al :I si gn. s 1]1 i l l 8a i d- u o1m 9C V ' toa 18. . ] Topica, IV (120b 12 - 128b 10). Regulae ab 1 ad 10 i ]aca i od CAP. -dl .ld u-bo1o Cf.r uAristot., m elicitae sunt e cap. 1; ab 11 ad 24 e cap. 2; a 25 ad 40 e cap. 3; a 41 ad 55 e cap. 4; C D I K , 2reliquae3 e cap. 5. 2 Hic lector quidam codicis V ' notavit in summo f.: "Nota equodt iste. auctor . . r e c t o '
in scripto Super Artem Veterem dicit in capitulo De genere quod
652
P
A
R
S
H I - 3 CA P . 1 8
liter connotet aliqua, oportet quod unum significet multa et aliud non omnia illa multa sed aliqua, vel quod illud praedicatum connotet multa et aliud non connotet orrmia i l sed aliqua tantum. Propter hoc nulla taus praedicatio est in quid 'omnis homo est albus', quia 'albura' vel significat vel connotat ornnes albedines, et praecise albedines, sed homo non significat nec connotat omnes albedines. Similiter, ista praedicaáo non est in quid 'homo est rationalis', quia 'rationale' significat in obliquo animam intellectivam, ita quod abstractmn per se significans animam intellectivam debet poni in obliquo in definitione exprimente quid nominis ipsius rationalis, sed non sic ponitur in defmitione exprimente quid nominis ipsius hominis, quamvis unum sequatur ex alio. Et propter ista nulla taus praedicatio est in quid 'omne ens est unum', 'otnnis homo est risibilis', et sic de aliis Sed talis praedicatio est in quid 'orrmis homo est animal', quia homo et animal differunt in hoc quod animal significat murria animalia, homo autem non significat omnia animalia sed aliqua tantum. Sirniliter ista est in quid 'album est coloratum', quia coloratum significat omnia subiecta potentia habere colorem, album autem sigráficat omnia subiecta potentia habere albedinem; coloran= autem vel connotat vel significat principaliter omnes colores, sed album non significat omnes colores sed aliquos tantum. Advertendum est tamen quod non semper requiritur quod Alud quod praedicatur in quid de aliquo actualiter significet plura, quia tunc si nullum animal esset nisi homo, hic non esset praedicatio in quid 'homo est animal', quod falsum est; sed sufficit quod possit significare plura per solam productionem novanun rerum. 25-26 s imiliter] etiam V ', 0m. A C
2 7 m ul ta'] significet A ' ,, praed.] pri mum DI 2 8 P rop.]
Et praern. A A 1 (hom.) A D 3 1 nec] v al B o m n e s ] hui tl i modi A ', quascumque BEHC al bedi nes ] i mmo (nec om. C) DE quascumque C V ' p ra e d . Qm. B IE 3 2 quia om. C V ' 3 2 - 3 3 sign. i n obl .] i n obl i quo significat 2 9 CV ', et in obliquo significat add. C 3 5 ipsitts] istius A, illius A 'D , earum C, nominis add. A ', videficet a l b add. C 3] 6 Et om. B I 3 7 ista] quaelibet add. (! u m )a E quid u (hom.) l l a AE o3 8m est'] . rationalis; omnis homo est add. C V ' p ra e d . om. B c r y ne... l n Qm. a ac l 'e] ]c onnotat d . sive add. C V ' , om. A ' 4 0 - 4 1 non... tantum] aliqua tantum et b ,A 3e add. 9 CpV h taran= ' ar noi m o d omni o ma C V ' . 4 2 - 4 3 autem] y ero A non B C 1 1 / I1 etiam A I D : pri nc . om. C V ' 4 4 - 4 5 a l b u m n o n s i g n i al bum y e ro nec c o n n o u t nec signifi cat 4 3 13 4 3 o r r m i a 3 principaliter 7 E 4 - 7 qui 3 d] quod C 8 V ' ', actual.] accidentaliter B, vel accitlentaliter add. I 4 8 h o rn o '] 0 s u b i l o m p add. 4 9 quoc 1 ttime a CnV ' h itc ] haec u A CE m u 1 tiam v el uv e add. C V ' a l add.i C V ' qn o v a ruu m ] specierum a m ... Q m . C e s t V ' .'praedicari A B D I in Kquid' est praedicari vere de aliquo et non importare aliquid extrin4 4 ] sa e ud ] t e secum illi de quo praedicatur, nec magis unam partem quam aliar% Ideo cave quao e t] m in d eCf. Guillelmus o liter legis". de Ockham, Expositio in librum Porphyrii De praedicam C V bilibus, cap. 2,0 § 5' (ed. cit., pp. 22s.). e 5 s o l a m ]a d p m e n
30
35
40
45
50
DE GENERE
653
Tertia regula est: illud quod contingit alicui messe et non messe, non est genus ipsius. Unde quia homo est aliquando albus et aliquando non est albus, ideo album non est genus hominis. Notandum est hic quod per 'messe' intelligitur 'praedicarf. Unde 55regula est ista: guando aliquid praedicatur de aliquo contingenter, ita quod aliquando praedicatur et aliquando non praedicatur, ipso tamen quod importatur per subiectum manente actualiter, tunc non est genus ipsius. Linde quia homine exsistente potest haec esse vera 'nullus homo est albas', ideo album non est genus hominis. Quod tamen aliquando 60aliquid praedicetur de aliquo et aliquando non, propter destructionem omnium rerum importatarum per subiectum, non impedit illud praedicatum esse genus aus., sicut quamvis haec possitesse vera 'homo non est animal', guando scilicet nullus homo est, tamen cum hoc stat quod animal sit genus hOMiniS. 65 Q u a r t a regula est: si aliqua non sint in e-adem coordinatione, illa non se habent sicut genus et species, quia in quocumque pmedicamento est genus, in eodem est species et e converso. Notandum quod quamvis de eodem possint praedicari diversa genera diversarum coordinationum e t etiam diversa praedicamenm, 70sicut eadem res est substantia et quantitas, tamen idem non potest esse per se species diversorum generum diversarum coordinationum, hoc est diversomm praedicamentorum, et hoc, quia diversa praedicamenta numquam praedicantur de eodem in quid. Unde quamvis istae sint verae 'homo est substantia', 'homo est quantus vel quantitas', timen una praedicatio est in quid et alia non est in quid, et ideo homo non est species quantitatis, sed est species substantiae. Et ideo quod dréit P h i l o s op h u s i n Praedicamentis 3 ,praedicamentis q u o d e t in diversis locis dicit 4 quod species non est ad aliquid n i h i l q u o d odal. A C V ' 5 3 es t' orn. A C E V ' horni ni s ] ipsius CE V " 5 4 est hic om. C V ' ,1 ppraccl.]r51deest] oaliquo hcontingenter i b add. e K 5 5 ista] quod B D g u a n d o ] aliquando I 5 6 prac d. 11 A ', om. C E V ' 5 8 ipsius om. A D I h a e c ] hodie C V ' 5 8 - 5 9 nullus... albus] homo est albus tadd. 1 d e iet cras esse d falsa C Ve' , e t aliquando non add. B 6 1 o rn n i u m om. C V ' s u b i l h o c add. C V ' 62 genus] pars D h sicut] et ideo C V ' 6 3 est] tunc est vera C V ' 6 5 est] quod add. A e a d e m ] m aliqua C V ' 6 7 species] ipsa add. A 6 8 No t . ] est add. DE I p ra e d .] negari I 6 9 criam om. A l B C V e471 c l i v ers . s s 1 mentortsm K 7 1 - 7 2 hoc est om. C F V e174 4 quantus h o c .vel. om. . CpI V r a e d . i4opd ri ac7 r ae6 r n- 7 . n G P h ie l o n s . . dn]7 e n 8t Aristot., i 3 vPraediceamenta, cap. 8 (11a 37-38). 4 Aristot., Topica, IV, c. 4: "Si o m n r iu n u genus a necessario et species" (1241) 18). Forsitan Ockham L autem rimn e n] scs oim sl ad i nqaliquid, su non dicere voluerit 'quod a l i q u a n d o species non est ad aliquid'. e n o K c7 n p C 8 o l' e
t
V o
654
PARS 111-3 CA P . 1 8
sed genus, debet intelligi quod nihil prohibet diversa praedicamenta praedicari de eodem et aliquando genus est ad aliquid et species non; 80 non quidem per se species illius generis sed aherius generis, de qua tamen specie Alud genus, quod est ad aliquid, praedicamr, et tamen illa species de qua praedicatur non est ad aliquid. Et per istum modum debent solvi mines auctoritates quae videntur contrariar. Alla regula est: si aliquid participat aliud et rationem ipsius, Alud 8 participans non est genus illius quod participat; sicut quia homo par5 ticipat animal et defmitionem animalis, ideo homo non est genus Notandum quod aliquid participare aliud non est aliud nisi quod semper durn esse verificatur de illo, aliud praedicatur tmiversaliter de illo; sicut homo participat rationem animalis, quia necessario durn homo 90 est, haec est vera 'ornnis homo est animal'. Et ita 'participare' non accipitur hic pro capere partem vel includere illud essentialiter vel tamquam partem essentiae, sed pro vere subici cum signo universali respectu alterius, secundum modum praeexpositurn. Ex praedictis patet quod quamvis haec possit esse vera 'omne animal est homo' et ista similiter 95 'ornne animal est animal rationale', quia tamen utraque istarum poterit essefalsa dum haec est vera 'animal est', ideo animal non participat hominem nec rationem, hoc est defmitionem, horninis, et ideo poterit hoc non obstante animal esse genus hominis. Sexta regula est: guando species assignata praedicatur de aliquo, 100 sive sicut de suo contento sive non, de quo non praedicatur genus assignatum, mnc illud non est genus illius; sicut 'opinabile' praedicatur de non-ente et nec ens nec scibile pmedicatur de non-ente, ideo nec ens nec scibile est genus opinabais, quia de quocumque praedicatur species de eodem praedicatur genus. Quod est intelligendum guando 10 in praedicatione exercita omnes termini supponunt personaliter et 5 significative. Septima regula est: si species assignata non participat aliquam spe81 generi s ' om. A B 8 2 - 8 3 et... praed.] p e r se add. c m . A 'B D I 8 5 A l i a] Qui nta A l B DI K a l i u d ] al i qui d C V ' 8 5 - 8 6 i l l ud part. c m . B C E I V 4 a l i8a d ' orn. 88 6 A B q 8 u9 oal i ud] d i l l u d pB C a 9 r1 animal] t . si formatur adj. A ', si formaretur add. E j1 o . ' Bpartem] D parte E ex traI capere C, essentiae add. E i l l u d ] aliad A, ita part.]mista particularis C 9A 2 capere cm. B 9 3 essentiae] v ere add. K , suae add. V ' 9 4 praeexp.] expositum A l , prius exp. C V ' 95 ista] hace C V ' 9 7 e s t , 100 Sexta] Al l a C V ' e s t om. A I C V ] Ve')1t de 0adj. a d1 AdC V . 4 C , c a0 u sC 4 2 t A], ente et adj . E n e c l orn. C I V ideoi 1 qui add. h s sadd. a i5V 'g- poe1 n rs0. ] 6simpliciter K 1 0 8 Septimal A l i a A C V " (codd. C V ' semper scribunt 'A l i a' loco 4 1o s0uCm ubi a 1 ud a d n .d ,E , g o quandoque alker, quod decerero non notabimus). est ] quod add. AB, om. B I II sp. numeri, alii quandoque sic E s nm t ] . io 1 8 I9 a d e sd rC a . e tV i l o ' ] d 5 e s m0 ] u (n C 1 6 i h ox n e a r lo e c . g
DE GENERE
6
5
5
cierurn assignatarum contentarum sub genere assignato, illud non est 11 0 aliis speciebus motus, motus non est genus voluptatis. g Notandurn quod ista regula habet intelligi guando species assignata e non immediate continetur sub genere. Unde homo non participat alin quam spedem animalis, et tamen animal est genus hominis; e t hoc, ulis quia homo immediate continetur sub animal. s Notandum quod 'participare' accipitur hic, sicut p r i u s 5 i subici , cum p r signo o universal respectu illius et non e converso, secundum modum i b i dictum. p s Octava regula est: si aliquid praedicetur de pluribus quam alud, i120illud alud non est genus illius; sicut quia opinabile praedicatur de pluu ribus quam ens, ideo ens non est genus opinabilis, quia semper genus s praedicatur de pluribus quam sua spedes. ; Sciendum est quod non semper actualiter genus praedicatur de plus ribus quam sua species, quia si nullum animal esset nisi homo, animal i125non praedicaretur actualiter de pluribus quam homo pro tunc. Et ideo c debet acutoritas A r i s t o te l i s6 intelligi, quod semper genus praediu catur de pluribus quam sua species, nisi onmia individua alicuius speciei t vel specierum sint destructa vel non-exsistentia. s Nona regula est: si genus et species praedicantur de aecinalibus, non i130se habent sicut genus et spedes. Ista regula debet intelligi sicut prior; v nam semper guando cuiuslibet speciei alicuius generis est aliquod o viduum, genus praedicatur de pluribus quam quaecumque sua spedes. l Et ideo quia semper ens et unum praedicantur de pluribus, ita quod ens u non potest praedicari de pluribus quam unum nec e converso, ideo p13sneutrum est genus respectu alterius. Similiter est de principio et primo: t nam principium non potest praedicari de pluribus quam primum nec e a converso, et ideo nec principium est genus primi nec e converso. s Decima regula est: quod non est genus alicuius individui, non est n e 109 assignatarum om. A 'B DE I 1 1 6 N o i ] Intelligendum B, (est AE) etiam add. A C E V ' 1 1 7 i l c lius] alterius A 1 1 8 i bi di c tuml qui dictus est C 1 1 9 pl ur.] rnagis add. E 1 2 0 aliud mg. B , e om. A CE q u i a om. A 'B 1 2 3 est om. A I C V 1 2 om. 4 BI q a ]sic add. A, om. A 'B DE I 1 2 7 omni a] aliqua A 1 2 8 v el q aliquaactual. 1 2 u 6 i Arist.] s 4125 n a m rum add. K 1 2 9 est] quod CV ', Qm. B a e q u . ] essentialibus C 1 3 3 et] vel B , i mum] non add. A C I V " t Bde] E 11 pl uri bus ] omni bus C V ' 1 3 5 respectu om. C V ' 1 3 6 - 3 7 nec... es om. C V ' , aeque add. 1 princ g 137 e pri mi s ] respectu s e ipii K t ] n i h i l e s i t n E 5Supra, lin. 88-99. 6 Cf. Aristot., Topica, W, c. 1 (1211) 1-4). e r
656
P
A
R
S
I I I - 3 CA P . 1 8
genus aliquorum individuorum indifferentium specie; et quod est genus unius individui, est genus onmium individuorum eiusdem speciei cum illo, et ita idem est genus omnium quae non differunt specie vel Undecima regula est: nihil continetur sub diversis generibus nisi unum illorum contineatur sub altero; sicut homo non posset esse per sespecies animalis et corporis nisi animal contineretur sub corpore vel econverso. Sed contra istam regulam instat P h i l o s o p h u s, I V Topicorum 7 quia,prudentia continetur tam sub scientia quam sub virtute. Ideo istam regulam corrigit P h i l o s o p h u s, ibidem, per hoc quod oportet quod illa genera, sub quibus idem continetur, sint subalterna vel quod rso contine-antur sub eodem genere; sicut scientia et virtus, quamvis non sint subalterna, tamen ambo ista genera continentur sub eodem genere, puta sub habitu. Linde dicit P h i l o s o p h u s, ibidem 8 subalterna eodem non erit quod assigna, s i c genera " S sint i neque n sub e q u ambo, e tum est genus”. 1 5 5 Sed c o n t r a hoc videtur esse P h i l o s o p h u s in libro Praedicantentorum 9, ubi dicit quod "diversorum generum et non subalternatim positorum diversae sunt species et differentiae”. Et si hoc, igitur idem non potest essespecies talium generum diversorum et non subaltematim positorum: 1 6 0 Praeterea, omne genus dividitur per differentias oppositas, quarimi una removetur universaliter ab alia, igitur idem non potest contineri sub diversis generibus non subalternatis: Praeterea, ista segula videtur esse contra praedicta, quia dicmm est p r i u s n quod diversa praedicamenta praedicantur de eodem, et ta- 165 men ista praedicamenta non continentur sub eodem genere nec sunt subalterna : Ad p r i m u m n istorum dicendum est quod semper diversomm 139 al i qu.] al i orurn B I i n d i f f . ] di fferenti um CE s p e c i e mg. A , Qm. CD1 1 / 4 urn e tom. ] A Ei 1 d4 4e altero] o a d C Vd' 1 4. 4 - - 4 5 per seAom. C V ' 1 4 5 vel] et C V ' 1 4 7 IV ] 140 omni reliquo V III K 1 4 8 sciential iustitia E ,, v i rt.] et add. C111 4 1 , om. I dE Ies oi n ]t ] esse N CV a ' vne l i q u o d idem E 1 5 0 2 154 sint] sunt A B DE I 1 5 7 quod om. A B E I 1 5 8 species] sectmdum speciem Arist. 1 5 9 - 6 0 et... u o c1 i l ]q e t I 5 1 posa. cm. B C I K V o u a mm v i . s ] q 4 1 6 3 C D V ' eE t sl ui b c ] C V ' 7 Aristot., Topica, IV , c. 2 (121b 30-32). 8 Aristot., ibidem (122a 1-2). i n 1 5 3 C V 9 Aristot., Praedicamenta, cap. 3 (l b 16-17); loco 'species' versio habet 'secundum n e q u ' speciem'. ], 1 9 Vide hic supra, notam 3. 1 1 Supra, lin. 156-60. ,e n o n o n n C V o '
657
DE GENERE
generum non subalternatim positorum diversae sunt species et differen170tiae, si sint genera habentia differentias; non tamen oportet quod omnes species talium generum sint diversae, et ita stat quod aliqua sit eadem species eorum. Et s i d i c a t u r quod aliquae sunt species sic diversae diversorum generum subahernatorum, sicut multae sunt species corporis quae non 175SUntspecies amm2lis , inon g isubalterna, tu r d i c e n d u m quod quamvis unum genus subalteri num n habeat aliquam speciem quae non sit species alterius, tamen e conh verso o estc impossibile. Sed guando sunt genera non subalterna, utrumque n illorum o habet n aliquam speciem quae non est species alterius. Et hoc sufid so ficit ad intentionem i f f e r A r i s t o t e l i s. u n Adt s e c u n d u m 12 dicendum quod non mime genus dividitur g per differentias e n oppositas. Quando tamen genus habet differentias, poe test dividi r aper differentias oppositas, et tamen una illarum removetur s universaliter u b abaalia, sed non oportet quod removeatur universaliter ab l85orrmi 1 t alia e differentia. r Verbi gratia animal dividitur per rationale et irmn tionale, a et una illarum removetur universaliter ab alb; postea est aliquod e genus quod est praecise commune equo et asino. Sit ita quod forte t habent aliquam convenientiam inter se, qualem neutrum illorum habet cum quocumque ah° animali, et ideo ab eis potest abstrahi UDIUD.genus 190praecise commune illis , eequus t habent aliquam specialem convenientiam, qualem neutrum illov rum o c habet e t ucum r quocumque alio animali; et tunc poterit ab eis abstrahi i unum l l genus u dpraecise commune illis g ferentiae , ee t na v removeantur o uc e t u arse invicem et similiter b, tamen una differentia s95abest eadem 1 . cum differentia b, et ita, eadem poterit esse species divera sorum . n c talium T u generum , non subaltemorum. S q i um ai lm v i s i dt 169 e generl i r et ,A I Cf K 1 7 1- genemm] p ri o rw n add. I i t a ] c u m ista I 1 7 3 sic oi n. A E 174 subalt.1 s ubalternatim pos i torum C V ' , s ubal temorum D I K s u n t om. A B D E n o n om. K f 176 quamvis] o licet Cr V ' 1 7 7 species alterius] alterius generis C V ' 1 7 9 non om. K 1 8 2 hat bet] aliquas e add. A ' d i f f . ] oppositas add. C V ' 1 8 3 tamen] tunc E u n a ] nulla A 1 1 4 re b m o v l una add. B u n i v . mg. B , Qm. E l 1 8 5 om ni l una CV ', om. B 1 8 6 postea] y ero add. E aliquod] aliud E 1 8 7 Sit] sic CI, Qm. A E q u o d ] quia D V ', om. C 1 8 8 c onv .] aequivalentiam V ' o neutram] quiEbet A i l l o m m ] c o n = B , h o ru m E , c om al v el earum 1 8 9 quoc .] quol i bet s C V ' a l i o om. A D I 1 9 0 e t "I e ri t genus i l l o ru m e t add. A ', i l l ud genus add. C V ' i l l u d om. CE om. A I C E V e genus 4 1 ', Tunc 9 1 ] m odo C V ' 1 9 4 a] et b add. E, om. D e t . . . b om. E 1 9 5 es t] di c i tur C : c um ] add. A h a add. b eE n 1 9 6 s ubal t.] abs ol utorurn B , s ubalternatorum A E t aliqua t ] e t i a mla Supra, En. 161-163. a d d . B D O C XH AM , S U M M A L O G IC A E K 1
4
2
658
P
A
R
S
111-3 CA P . 1 8
Ad t e r t i u m 13 dictum est p r i u s quod nulla species per se continetur sub diversis praedicamentis, quia numquam diversa praedicamenta praedicantur in quid de eadem specie. Et ideo numquam est idem per se species diversorum generum nisi illa genera sint subalterna200 vel ambo contineantur sub eodem, sicut dicit P h i l o s o p h u s hic 14 .Non tamen huic obstat quin de eadem specie possint pmedicari diversa praedicamenta non in quid sed aliter. Duodecima regula est quod guando non ornnia genera ad genus assignatum praedicantur in quid de assignata specie, non est genus ipsius;205 SiCUtsi corpus non praedicatur in quid de albo, animal non est genus albi. Mia regula est: si assignatum genus, vel genus aliquod ipsius, participat speciem, non est genus ipsius. S ciendum quod 'participare' accipitur hic, sicut p r i u s 15, non quia capiat partem realem ipsius, nec quia est pars ipsius, nec quia importat partem ipsius, sed quia ipsum210 participans subicitur universaliter respectu alterius et aliud universaliter sumptum non subicitur respectu illius sed tantum particulariter sumptum. Sicut homo parácipat animal, quia homo universaliter sumptus subicitur respectu animalis, sic dicendo 'omnis homo est animal' et animal universaliter sumptum non subicitur respectu hominis, sic dicendo215 'omne animal est homo', sed particulariter tantum, sic dicendo 'aliquod animal est homo' quamvis aliquando haec possit esse vera 'ornne animal est homo', non tamen oportet quod sit vera, quamvis animal sit. Et sub ista significatione accipit P h i l o s o p h u s semper 'participare' in logica. 2 2 0 Decima quarta regula est: guando aliquid vere praedicatur de aliqua specie, si aliquid superáis ad ipsum praedicatur in quid de illa specie, i p s = praedicabitur i n quid de eadem specie et erit genus eius; quia oninia quae ordinantur secund= superius et inferius quorum unum praedicatur de altero in quid, vel omnia praedicantur de illo, de quo225 199 c adera specie] eodem A , eodem ips o D 2 0 0 s ubalt.] subaltemata A A ' 2 0 1 eodem] tertio C V ' h i c orn. A E 2 0 2 No n oni. K 2 0 3 non] tamen add. C V ' 2 0 4 q u o d ont. A A ' non trp. p. assignaturn (l i . 205) A C V ' , genera] s unt add. A , om. I 2 0 8 assignamm] significatum C, signatura y ' , e t tamen add. A as s i gnata specie] assignato (signato B ) p ro specie A l l 3 DI
2 0 6 si]
quia CV ', om. A ' !I albo] ideo add. A C V " 2 0 7 geous 1 o r nadd. . A V ' B2 0D 9 I accip.] i pdic itur s iA ',ucapital s ] E, cm. Di l re a l e m om. ALE 2 1 3 part.] l y add. E aliquid C n sic] osicut An, om. E 2 1 a7 quamvis] d d . E 2 1 8 quod] haec add. A ' ,1 quamvis... sit om. 216 ertim add. A A IE 2 1 9 semper om. C V ' 2 2 2 superius] inferius A ' 2 2 3 praed.] eti2M add. E 2 0 8 p a r t i c . ] 18 S u p r a ,
et 116-18.
u n . 1 6 4 - 6 7 .
14Seu ubi supra, nota 7. 1 5 Supra, [in. 88-99
DE GENERE
659
praedicanmr, in quid vel nullum. Sed si dubitetur illud assignatum praedicari de specie, non sufficit ostendere quod aliquod genus eius praedicatur in quid de illa specie, sed simul cum hoc oportet probare quod nullum aliud contentum sub illo praedicatur in quid de illa specie. 230 Alla regula est: si species praedicatur de aliquo in quid, de quo genus non praedicatur in quid, Alud non est genus illius speciei; sicut si corpus animatum praedicatur in quid de aliquo de quo non praedicamr in quid animal, manifestum est quod animal non est genus corporis. Si autem corpus praedicatur in quid de otnnibus de quibus praedicatur animal, 235et de pluribus, corpus erit genus animalis Decima sexta regula est: alud non est genus alicuius, de quo definitio generis non vere praedicatur; sicut quia haec est falsa 'planta est substantia animata sensibilis', ideo animal non est genus plantae. Decima septima regula est: quod est differentia alicuius, non est 24 0 coloris, ideo non est genus ipsius nec e converso. g Decima octava regula est: differentia nullius est genus; sicut 'immore tale', quia est differentia animalis, ideo nullius est genus. n Sciendum quod ista exempla non ponuntur ut ita sint, sed ut senu45tiant qui addiscunt. 2 s Decima nona regula est: quod est species alicuius, non est genus i ipsius; sicut quia continuitas est species contiguitatis, ideo n o n est p genus contiguitatis. s Vigesima regula est quod differentia converábilis cum specie, non i 50est genus ipsius; sicut 'rationale', quia est differentia hominis, non est 2 u genus hominis. s Notandum quod differentia alicuius non est aliquid intrinsecum n speciei, sed est unum praedicabile in quale de specie. Praedicatur autem e in quale, quia semper differentia essentialis connotat aliquid vel significat c55quod non connotatur nec significatur per speciem, nec species aliquid 2 e illo modo significat, differentia autem accidentalis semper connotat c aliquid extrinsecum. o 226 dubi t.] disputetur B, quod add. C 2 3 3 c orpori s ] nec econverso add. C V ' 2 3 6 e s t'] n quod add. B DI , orn. A L C V " 2 3 7 s ic ut qui a] q u i a e n i m C V ' , 2 3 8 plantae] illius A E , nec e v converso add. A 2 3 9 d i f f . ] o m rti n o add. A 2 4 0 n e c ] e t C V ' s i c u t ] i deo C E V ' 242 est] quod add. A • nullius l nulla alicuius CE V ', generis add. E 2 4 2 - 4 3 i mmortal e] mortale A C V ' e 243 aun:milis] horninis I n u l l i u s ] non B E g e n u s l alicuius add. E 2 4 4 exempla] exsistentia E !I i ta] E 2 4 6 es t r vera 2 continguitas B E (!) c onti gui tati s l continuitatis AB, et add. C V ' 2 4 8 c ontig.] corttinuitatis B, ipsius s el1 add. scilicet continuitatis A , cm. E 2 3 0 hominis ] convertibilis c um homi ne C V ' , i deo add. A s u autem] b i e cetit am u m1 2 5 5 nec l ] v el A l 2 5 6 accid.] actualis B s e m p e r om. o 1253 a d . C d ; A1 s 1 3
660
P
A
R
S
I I I - 3 CA P . 1 8
Vigesima prima regula est quod genus non continetur sub differenda nec e converso. E t hoc est verum de differentia constitutiva. Aliquando autem genus continetur sub differentia, sic quod de pauciori- 2 so bus praedicatur; non tamen per se continetur sub ea, nec e converso. Vigesima secunda regula est quod cuius generis nulla differentia praedicatur de specie, illud non est genus illius speciei; sicut si nulla differentia animalis praedicatur de lapide, animal non est genus lapidis. Ista regula habet veritatem guando genus habet differentias, et ideo quia265 aliquod genus non habet differentias essentiales, sicut a l i b i probatum est18,ideo poterit aliquid esse genus alicuius speciei, quamvis differentia essentialis praedicetur de i112 specie; et hoc, quia illud genus fl a n = differentiam essentialem habet. Vigesima tertia regula est quod species, quae est prior natura ali- 270 quo et ad cuius interemptionem sequitur interemptio illius, non est species illius generis; sicut quia animal est prius natura homine et interempto animan interimitur homo, ideo animal non est species hominis. Notandum est quod 'prius natura' non vocatur hic illud quod potest essesine alio et non e converso, quia isto modo genus non est prius na-725 tura quam species. Ita enim potest species esse sine genere sicut e converso. Nec plus dependet species a genere quam e converso, quia species et genus non sunt nisi quaedam intentiones in anima, distinctae totaliter, quarum utraque potest esse in mente sine altera. Sed 'prius natura' vocatur hic guando esse exsistere potest vere praedicari de aliquo supponente pro re, quamvis non praedicetur vere, immo falso, de altero supponente pro re, sed non e converso. Et isto modo genus est prius natura quam species, nam esse exsistere potest vere praedicari de genere supponente pro re, quamvis falso praedicetur de specie supponente pro re; sicut haec poterit esse vera 'animal est', quamvis haec esset falsa 'homo28-5 259 d i ff.] affi rmati v a add. C c o n s t . ] subiecti add. E
2 6 0
autem] tam en A IB I, om. C V '
261 ea] differentia E 2 6 2 est om. A 'B q u o d om. A ' C V " 2 6 4 lapide] mri c add C V ' 11 animal ,sm. A l 2 6 5 Istal autem add C V ' 2 6 6 - 6 7 prob.] dec laratum C V ' 2 6 9 essentialem cm. C V ' 271 e t del. V ' , orn. A C 2 7 2 illius ] assignati sibi C V ' 2 7 4 est] hi c add. B DIK , om. A J CE V 4 hic om. A C E 2 7 5 e t non] nec A 2 7 6 Ita mi na] quia ita bene C V ' 2 7 7 Nec ] non AJE 278 i n ani ma] ani mae E 2 8 0 al i quo] u n o C V ' 2 8 0 - 8 1 s upp.] s um pto A E , supposito I 281-82 quamvis... re om. (hom.) AII3 2 8 1 i mano] sed C V ' I, fal s o] false A A 'B E a l t e r o ] specie E 282 sed non] nec I E t ] ideo add. V ' 2 2 3 - 8 4 s upp.] s umpto A I A A 1 B C E p5 9 r a e d
2 8 4
fals o] n o n A ' , false
Guillelmus de Ockham, Expositio libri Porphyrii De praedicabilibus, cap. 4, (ed. cit., pp. 75s.).
DE GENERE
6
6
1
est', sed e converso est impossibile. Impossibile enim est quod haec sit vera 'homo est', hac exsistente falsa 'animal est'. Et propter hoc genus dicitur esse prius natura quam species. Similiter notandum quod interemptio speciei non interimit realiter 290genus nec e converso, quia posset genus exsistere modo convenienti, specie non exsistente. Hoc enim est verum, nam ista intentio anime quae est genus, possetesse in anima etsi nuTl intentio quae est species esset ibi. Sed sic interemptio speciei non interimit genus sed e converso, quia ad negationem generis supponentis pro re sequitur negatio speciei 295supponentis pro re; sicut ista consequentia est bona 'a non est animal, igitur a non est homo', sed e converso non valet. Et sic debent intelligi omnes auctoritates P h i l o s o p hi e t a l i o r u m, qui dicunt quod genus est prius natura quam species et quod interempto genere interimitur species et non e converso et huiusmodi. 300 V i g e s i m a quarta regula est quod illud quod potest amitti a specie non est genus vel differentia s i c u t quia 'moveri' potest amitti ab anima, ideo 'moveri' non est genus animae nec differentia. Similiter, quia ventas et falsitas possunt amitti ab opinione, ideo neutrum est genus vel differentia opinionis. 305 In te l l i g e n d u m est quod non vocatur hic 'amitti' pro illo quod realiter perdimr a re, sed vocatur hic 'amitti' guando aliquid non vere praedicatur de aliquo, sicut p r i u s. Sicut materia, quando de nonformata fi t formata dicitur amittere potentiam, non quia aliquam rem amittat realiter, - nam niilLim rem amittit, sed aliquid adquirit -, sed 3113dicitur arnittere potentiam, quia non amplius est haec vera 'materia est in potentia ad formarn', quae tamen prius fuit vera. Et hoc non est propter amissionem realem alicuius rei, sed propter realem adquisitio286 esta] esset C V ' s k i esset C V ' 2 8 7 homo est onz. V ' p ro p t e r hoc] ideo C V ' 2 8 8 esse om. A A 1 DIK , non add. A 'B D K m o d o ] sibi add. CE V " 2 9 1 Hoc ... v erum om. A E e n i m ] n o n add. B I K B D 293-94 speciei... supponentis] generis i nteri mi t speciem, non e converso, quod ad neg. gen. supponente 2 8 personaliter et p ro re sequ. neg. speciei supponente C V ' 2 9 5 re ] et non e converso add. E , ista... 9 bona] n o bene s equitur E , c ons .] nunc add. C V ' 2 9 7 omnes auc t.] n 'a auctoritas C V ' P h i l . e t al. om. t aC V ' q u i dic unt] quae dicit C V ' 2 9 9 et... conv. om. B DI 3 0 0 quod om. A A ' 3 0 1 v el ] n Bd, nec C 3 0 2 mov eri om. C E V ' a n i m a e ] eius y ', om. C d i f f . ] animae add. CE V ' 3 0 3 quia et . ] A M B D E I 3 0 4 v e!] nec C V ' 3 0 5 Int. est] Il l ud est intelligendum C p r o d i o ] i l l ud C om. s 306 hic Qm. CE , al i qui d om. C V ' 3 0 7 aliquol reliquo C, aliquid d d . C V ' p ri u s ] ipso m a n e = c add. C V ' S i c u t ] de add. B E 3 0 8 potenti am] pri v ati onem E V ", i uod con. V ' 3 0 9 al i qui d] i aliquam A CDIK e n d 17 Cf. Aristot., Topica, VI, c. 4 (14113 28-29); Praedicamenta, cap. 13 (15a 4-7). u m C V '
662
PAR8 111-3 CA P . 1 8
nem alicuius rei, puta formae. Similiter intelligenda est regula 're importata per subiectum non destructa'_ Vigesirna quinta regula est: si aliquid participat vel participare potest31s contrarium generis, non est species illius; sicut quia homo potest parcipare album, ideo nigrum non est genus hominis. Notandum quod 'participare' accipitur hic pro 'recipere praedicationem alterius', quo modo dicitur quod semper subiectum participat praedicatmn, quod non est aliud quam subiecturn vere subici respectu320 praedicati. Vigesima sexta regula est: guando aliquid potest competere speciei quod non potest competere alicui contento sub genere, non est species ipsius; sicut quia anima potest vivere et nullus numerus potest vivere, ideo numerus non est genus animae. 3 2 5 Vigesima septirna regula est quod si assignatum sit aequivocum, non est genus, quia tam species quam genus debet esse univocum. Notandum quod aliquando accipit P h i l o s o p h u s genus e t speciem non tatum pro intentione animae sed etiarn pro ipsa voce. linde haec vox 'animal' vocatur genus. Sed hoc non est nisi ex voluntaria330 institutione, quia scilicet sponte instituitur ad significandum omnia illa quae intentio animae, quae est genus, aliquando significat. Alla regula est: si assignatum non potest habere plures species, non est genus, quia semper onme genus vel praedicatur vel praedicari potest in quid de pluribus speciebus. 3 3 5 Alla regula est: illud quod non praedicatur de aliquo proprie sed translative, non est genus ipsius; sicut quia consonantia non praedicatur proprie sed translative de temperantia, ideo non est genus temperantiae. Notandum quod nulla potestesse translativa praedicatio nisi ex actu voluntatis et per institutionem, et ideo taus praedicatio translativa non 340 potest esse nisi in vocibus vel scriptis vel aliis signis ad placitum insti313 alic .] alterius A A add. s. 1 un. C 3 1 6 generis] illud add. C species illius] genus eius C 3 1 7 album] ni grum B FIX Geni., D E CpV ' u t a nigredinem , albedinem E n i g r u m ] al bum B C FI K V " g e n u s ] species E 3 1 8 Notand.] est f o r m a e hic add. A D 3 1 9 quo modo] guando B, sicut E q u o d om. C V ' • semper] a add. A p a rt i c . ] b add. A o m . 320 quam] nisi CBV ' 3c 2 2 regula om. C V ' e s t ] quod add. A • guando] s i C V ' 3 2 6 quod A l A 'C Vr y 4 4 S C V ' i 3 2 8m N o t . ] es t add. A D I 3 3 0 ani mal ] al i quando add. A i C E K 3 3 1 s c i l . univoca a ] om.e A aA ' 3 .3 2 aliquando] animalium A l B DIK , natural i ter E 3 3 3 est] quod add. A I 3 3 6 req u e t gula om. A l B e s t ] quod add. E i l l u d om. A l B D I 3 3 7 trami .] transurnptive (etiam infra) E s i c u t ] . 1 i a unde i l C mV ' 3 3 8 temp. t e m p l campana... campanae C V ' 3 3 9 N o t . ] est add. A D E I t r a n s t ] transumptive (etiam infra) B E 3 4 1 v e l l i n add. A l B , v el l ] et C V ' l A u ' d r e a g u d l a
DE GENERE
663
tutis. Et propter hoc vox aliquando genus vocatur, guando scilicet non translative sed proprie et in quid praedicatur de specie. Trigesima regula est: quando species habet contrarium et genus non 345habet contrarium, si contrarium speciei non sit in illo genere, nec ipsa species erit species illius generis. Sicut quia albedo habet contrarium, scilicet nigredinem, et sonus non habet contrarium, ideo si nigredo non sit species soni, nec albedo est species soni. Trigesima prima regula est: guando tam genus quam species habent 350contrarium, si contrarium speciei sit sub contrario generis, ipsa species erit species illius generis. Intelligendum est quod ista regula habet veritatem guando altermn contrariormn immediate continetur sub genere contrario e t guando neutra contrarietas habet medium. Unde si una contrarietas habet me355dium et altera non, regula non habet locum; et ideo non sequitur 'prodigalitas est species vitii, igitur illiberalitas est species virtutis', et hoc, quia virtus et vitium non habent medium; vel si habeant, saltem prodigalitas et illiberalitas [non] habent medium. Notandum etiam quod nullae species tales habent contrarietatem, 36 ° expeffit reliquum et non compatitur ipsum, nam tales species non sunt s nisi quaedam intentiones aninue, quae ita compatiuntur se in anima t sicut quaecumque alae intentiones. Sed tales species et similiter genera r dicuntur contraria, quia sunt genera et species contrariorum. linde ini365tendo quae est species onmium albeclinum et intentio quae est species c omnium nigredinum non dicuntur contrariae nisi quia sunt signa et t intentiones importantes quAlitates singulares contrarias. Et ita istud voe cabulum 'contrarium' aequivoce accipitur i n diversis locis librorum a P h i l o s o p h o r u m et S a n c t o r u m " . c70 Tr i g e s i m a secunda regula est: si unum contrariorum non est species 3 c 342 p ro p t e r hoc ] i d e o C V ' , eti am add. A 'B E 1 K 3 4 3 e t oin. B CE 1V ' ' i n qui d om. C V ' i 344 guando._ habet] si genus non habet c ontrari um et species habet C V ' 3 4 5 i l s a] Ala A D, cm. A ' p 347 scil.] sicut A a A C V " 3 5 2 I n r i No t a n d u m A ' r e g u l a ] c ontrari etas A 'B D 1 K , n o n add. B i 1ri1 u3 m, 'l oc ontrari n s . 353 guando orn. C V ' 3 5 6 illib.1 liberalitas A A 'B CI , corr. i n liberalitas Gem. 3 5 7 - 5 8 vel.., m ee Idium om. E 3 5 8 i l l i b.] liberalitas A C F V ' Gem., caer. i n liberalitas B n o n A ' Gem., c m. al i i 3 4 n 359 8 etiam om. C V ' n u l l a e ] multae K c o n t r i c ontrarium A A 1 e n CV d extremurn E 3 6 0 a l t e r u m ] ] 4 365 omni um] accidentium add. D 3 6 6 non om. E n i s i om. AE 3 6 7 qualit.] contrarietates C 6 om. r 1n C i t a=l ideo C 3 6 8 c ontr. om. C V ' a e q u i multiplic iter A ' o u3econta. , iB a t m n c ]cA o ' n t r . ] o qDi3 au18ECf. supra, Pars I, c. 43. n A4 A I9 D t Ee
664
PAP-5 11.I-3 CA P . 1 8
sed genus, reliquum non erit species sed genus; sicut quia bonum non estspecies sed genus, ideo malum non est species sed genus. Sciendum quod igtud de bono non dicitur nisi gratia exempli, et ideo non oportet curare sive 'bonum' sit genus sive non. Trigesima tertia regula: si generum contrariorum sit aliquod me-375 diu,m, et speciemm contrariarum erri aliquod medium et e converso. Ista regula habet instantiam, sicut patet, quando plures species continentur sub uno genere quam sub alio, et ideo intelligenda est guando utrumque genus habet species aequales. Similiter intelligenda est guando species unius generis non est medium inter duas species alterius generis.s80 Trigesima quarta regula est: guando tam genus quam species sunt contraria, si babera medium debent habere medium eodem modo, u t scilicet quod si inter species sit medium positiv-um, inter genera debet esse medium positivum et e converso; et si inter species sit medium per abnegationem, inter genera debet esse medium per abnegationem et e385 converso. Trigesima quinta regula est: si extrema contraria sint iii aliquo genere non habente contrarium, medium inter ilin extrema erri in eodem genere. Trigesima sexta regula est: si genus habet contrarium, species habet390 contrarium. Sciendum quod istae tres ultimae regulae intelligendae sunt sicut quarta praecedens. Trigesima septima regula: si species habens contrarium sit in aliquo genere non habente contrarium, species opposita erit in eodem genere.395 Trigesima octava regula est: si medium inter extrema sit in aliquo genere non habente contrarium, extrema contraria sunt in eodem genere. Trigesima nona regula est: si species contraria est in contrario genere, et species opposita est in opposito genere; sicut si iustitia est species virtutis, iniustitia est species vitii. 4 0 0 371 rel i quum] c ontrari orum add. A ', c ontrari um add. E s i c u t ] et ideo C V ', om. A ' quod] al i qui d A l l 3 D I
3 7 6 al i quod] al i qui d D I
C V ' g u a n d o ] quod A B
3 7 8
i d e o ] regul a add. E
3 7 5
al i -
3 7 9 genus om.
3 8 1 Tri g . quarta] Al i a (hic et fere constanter infra) A B DE e s t ] quod add.
V 4 habent CV 1 4 esse]u erit t ](etiam infra) C V i1 t a 4 gula es t om. A I B D 3 8 8 ex tr.] c ontrari a E 3 9 0 es t om . A g Cem V. G 3 8 5 1 i s tae 392 s ] omnes i s tae K 3 9 3 quarta praec.] quatuor (aliae K ) praecedentes B C K S P e b n tre 4 a . C V 1 395 species] sibi add. A C V n 3 1 4 e t G em 4 3Ac.' 09 o1 6 n - t9 r7 i u 8 om. ] a di g d. . . . . T r se 3 o E ,t om. A I B C D I V 4 4 trari g ]3 q 9ed n d e a ru e g 9 . o m . C e so A p Ie C V 5 n cd i Pe 4
DE G E NE RE
665
Istae tres regulae intelligendae sunt sicut praecedentes. Quadragesima regula est: si principale sit species principlis, e t coniugatum erit species coniugati, e t casus casus; sicut si iusátia sit species disciplinae, iustus erit species disciplinad et iuste species disci41:15plinate. Sciendum est quod hic accipitur 'species' large pro omni illo quod est per se superius sive secundurn praedicationem sive secundum consequentiam. E t isto modo 'virtuose' est superius et genus ad 'iuste', quia quamvis haec non sit vera 'iuste est disciplinate', tamen ista conse410Venda est bona 'iste iuste agit, igitur virtuose agli' et non e converso; et pro tanto dicitur 'disciplinate' esse superius ad 'iuste'. Et ideo regulae p r i u s datae de praedicatione generis de specie et consirniles, intelligendae stmt guando genus natum est praedicari, quia videlicet est nomen, sive in conceptu sive in voce; guando autem non est nomen, non 415sunt regulae intelligendae de tali genere. Quadragesima prima regula est: demonstratis quatuor, et primo se habente ad secundum sicut tertiurn se habet ad quartum, si sectmdum sit genus primi, quarmm erit genus tertii; sicut si homo se habet ad animal sicut albedo ad colorem, si animal sit genus hominis, color erit 420genus albedinis. Ista regula est intelligenda guando similiter se habent secundum praedicationem et ordinem consequentiae, vel guando ilin similitud° estcausa quare unurn illorum est genus alterius. Quadragesima secunda regula est quod in nominibus et verbis cor425ruptivis et generativis, et aliis similitudinem aliquam secundum derivationem vel inflexionem seu declinadonem habentibus, si unum est genus unius, et reliquum erit genus alterius; sicut ista habent similitu401 Is tael E t est notandum praem. A E , N o t a quod pretem. D t r e s ] ultimae add. E K
4 0 2 est
om. A I C V " 4 0 3 e ri t ] es t B C V ", s u I 4 0 4 di s c i pl i nad e t add. C I V ' d i s c i p l i n a n ] di s c i plinate y ' i u s t e ] eri t add. A E s pec i es ' om. B C I V 1 4E 40 0 68 virtuose] e sdisciplinate t citur A ' e t l . . , iuste] ad iuste et (est add. C) gente eius CV ', et gente iuste o r n . A l l 3 C I Con. 4 0 9 est] gente add. C V ' 4 1 0 i gi tur] iste add. D K v i r t . ] disciplinate B DK I n o n e c onv l 4 0 7 disciplinate C V ' 4 1 1 es'... iuste om. A d i c i t u r] virtuose add. A ' C V s u p e r i u s ] 4 tuose Gem.u es s e cm.b C V s i ,4 s i v e a d d . ( u l t r a ) A ' scripto sive in add. C 4 1 7 se habet om. C V ' a d quartum Qm. V ' — Hic e codice Dlasciculus, probabiliter 12 d i . si u cs t .e ] ] v i r G e m foliorum, excidit; loco eius usque ad Partem 111-4, c. 3, Un. 52 lectiones codicis F (seu Flor., Laur., Pl. X I I s., 4) e t rwtabintus. s i ] tantum add. V ' 4 1 8 terti i ] secundi C E 4 1 9 albedo] al bum C V ' 4 2 2 en] n o n vel e B r e d . ] ordi nati onem I 4 2 3 u n u m l una B , nul l um I i l l o r u m ] i l l arum B , cm. A 1 424 c quod] o n guando v eadd. B n o m . et] ormlibus CE FV " v e rb i s ] rebus C E F V C " o 4 r F sVcorrelatis gen.] et genetivis A, corrupds et generatis El 4 2 5 - 2 6 deri v l deterrninationem K 4 2 6 seu á e m . d 4 2 d4 - 2 5 c o r r . a decL1 seu determinationem E IK , om. A F , hab.] secundum determinationem add. A 4 2 7 u n i t e ] e t .alterius B C FI K V C 4 o m . V 'E 4 e t 1 o t t s
666
PAPS I I I - 3 CA P . 1 8
dinem secundurn derivationem 'dissolvi', 'dissolutio' e t similiter ista 'corrumpi', 'corruptio', et ideo si 'dissolvi est species 'corrumpi', 'dissolutio' est species 'corruptionis'. Similiter, sicut se habent secundum430 talen' similitudinem caedificare' et 'a e ca tu m esse', ita se habent Soperari' et 'operan= esse'; et ideo si 'aedificare' sit species ' o p e r esse' ficatum a n ,erit'species a e 'operati d i - esse'. Et sicut est de istis, ita est de t a l e m similitudinemhabentibus.E x istisomnibuspatetquodtaus ordo ita potest reperiri in nominibus sicut in verbis. 4 3 5 Quadragesima tertia regula est quod privatio et habitus non sunt in eodem genere proximo. Quadragesima quarta regula est quod si habente tam genere quam specie privative oppositum, si oppositum non est in opposito nec proposimm in proposito. 4 4 0 Quadragesima quinta regula est: si oppositum in opposito et propositum in proposito. Notandum quod 'genus' quadmpliciter accipitur, scilicet strictissime pro aliquo communi praedicabili in quid de multis rebus vel de pronominibus demonstrantibus plures res, quarum nulla nata est esse445 forma vel materia essentialis alterius rei specie differentis. Et isto modo non invenitur aliquod genus secundum intentionem A r i s t o t e l i s ", quidquid sit de ventate, nisi in praedicamento substantiae et qualitatis; quia secundum intentionent A r i s t o t e l i s nullum aliud genus prPedicatur in quid de pronomine demonstrmte qua mcumque reni per se450 exsistentem i n genere. Secundo modo accipitur genus strictius pro praedicabili in quid de pluribus rebus quae non sunt eiusdem rationis, sive aliqua illamm remm sit nata esse pars essentialis alicuius alterius rei sive non. Et isto modo hoc commune 'forma' est genus ortmium formarum et hoc commune 'anima' est genus ad animam vegetativam, sen-455 sitivam et intellectivam. Tertio modo accipitur genus stricte pro aliquo 428 deri v .] declinationem C 4 2 9 c orrumpi l ] e t add. A ' F V c so i rm ri l u. om. m pCiF V l l e t 430-314sec. . A ' F V 4 CFGern. 4 a 3 1d 4 3 d3 operan] ad o p e r a n = A A ' I i s t i s ] ista C F V 4 i fi a ed d c a a l r i eb ] u s 4 e ] t a d d . aliquam add. F, add. mg. I t a l e m ] aliquam C V a i fi c a 3 B etamd add. 4 4 rep.1 CFV 4 ra i l ] G . cp osu stiii t]m i i l opposite . ]s 4 esm tam oi p E 4 4 1 - 4 2 Quadr. p r o p o s i t o otn. A E I K i n . . . i n] de... de FGem. C F G a BF, e i t au l a e mr n q n Not.1 443 . Sciendum C F V a . C V C Fd V d e pluribus 4 q u a dadd. t r .A ] m u l d s ] pl uri bi n A 'B E 4 4 6 ess.] corporalis I, v el add. B I t 'U f . ] demonstrantis de 4 tlEt]r i n i pC Vl ' i 4c 4 i 7t Arist.1 e Philosophi C F V G ee mr .b v ra 4 muni 4] C38 4 5v 3 e re i orn. t . B]C F V 5 rru m i s4asid. d C v i4I r5 K tt6 uV tm eao d o i4 e C 4 s e m Fr m .m G o n . i s to se e r d s 19 E A I Cf. K / Pars I, cap. 40-62. C M I supra, e . ] 4 1 c o n5 4 u nr o ] vp e r 3 o o m sc o 2 m o -
DE GENERE
667
positivo praedicabili in quid de pluribus positivis; et sic quantitas, relatio et huiusmodi sunt genera. Quarto accipitur large pro omni praedicabili in quid de pluribus praedicabilibus, sive sit positivum sive nega 0tivurn. Et sic accipit P h i l o s o p h u s hic genus. Illud autem dicitur praedicari in quid per quod contingit respondere ad quaestionem factam per quid. Nunc autem si quaeratur, quid est caecitas, potest responded quod est privado, et ita, large, aliquod privativurn est genus. Mia regula est: si affirmatio est genus affirmationis, et negado speciei 465erit genus negationis generis; sicut si animal sit genus hominis, nonhomo erit genus non-animalis. Alia regula est: si negado est genus negationis, affirrnatio opposita negationi, quae est species, erit genus alterius; sicut si non-suave sit genus non-boni, bonum erit genus suavis. 470 S c i e n d u m est quod hic accipimr genus largissime, sicut p r i u s Alia regula est: si species est ad aliquid, et genus est ad aliquid et e converso. Sciendum quod hoc est verum quando genus praedicatur in quid de specie; guando autem genus praedicatur de specie et non in quid, non oportet quod si species sit ad aliquid, quod genus sit ad aliquid, 475nec e converso. Et sic solvendae sunt instantiae quas ponit A r i s t ot e le s circa istam regularn 21• Alla regula est: si tam genere quam specie exsistente ad aliquid species non dicitur ad idem secundum se et secundum idem genus, non estspecies illius generis. 48 ,0 A l i a regula est: si non dicitur ad idem secundum se et secundum genus et secundum omráa superiora ad illud genus, non est species ipsias. Istae regulae intelligendae sunt guando genus praedicatur in quid de specie. Alia regula est quod species et genus, guando sunt ad aliquid, di485cuntur ad tertium secundum eundem casum, scilicet vel secundum casum 457 quant.] quantum C V ' , om. F 4 5 8 accip.] genus add. A 'E 4 5 9 praec il s upponentibus p ro aliquo add. A ' s i v e ' l i l l ud add. A ' 4 6 0 autem] quod B F 4 6 4 M i a l 45 B CI , 46 A '
(quidam codd. etiam infra numeros scribunt, quad lamen amplius non notabimus). e s t ] quod A e t om. Al FI 465 s it] est A C V ' 4 6 6 horno eri t] animal est F g e n u s ] animalis ve! add. A n o n om. B anic nalis ] hominis C 4 6 7 es t' om. A A 1 A C V" 4 6 9 1 Qm. A LB CI 4 7 2 - 7 3 Sciendum... specie' om. E 4 7 2 Sc iendum] es t add. B E I h o c est v erum b o n i ] E Q bm. Ao'B FI n 4 7 o2 - 7 r3 i n... u specie' om. F 4 7 3 specie'] s emper s i species es t a d al i qui d (e t om. I ) e est ad aliquid et e converso add. A m sgenus 1 A phus A CF CV V t 1 4 7 4 'o 3 1 4 q 4 u 7 o8 d 7" . . . m q supra, u i lin. d 458-63. 2 1 Aristot., Topica, IV, c. 4 (124ID 15-22). 0 d l 20 e i Hic .ia o r n . S m l ] c i e A Iu n iB m C l d 4 5 7 l] u 7 H 6 E d
668
PARS 111-3 CA P . 1 8
genitivum vel dativum et hulusmodi. Aliquando tamen est instan da, sicut patet de 'contrario' quod est species 'diversi'. Alia regula est: si tam species quam genus est ad aliquid et dicuntur secundum eosdem casus, si similiter non convertuntur secundum eosdem casus, tunc non est unum genus alterius. 4 9 0 Alla regula est quod si species dicitur ad suum correlativum secundum plures casus quarn genus vel e converso, non est species ipsius. Ista regula non est generaliter vera, sicut nec priores. Alla regula est: si oppositum correlative non est genus oppositi correlative, nec propositum propositi. 4 9 5 Alla regula est: si quibusdam relativis necessario exsistentibus i n illis ad quae dicuntur, quibusdarn non necessario exsistentibus in illis, possunt tamen in illis exsistere, e t quibusdam nullo modo valentibus exsistere in illis ad quae dicuntur, si species contineatur sub uno istorum membrorurn et genus sub reliquo, non est species ipsius. 5 0 0 Alla regula est quod si species est acms, genus non est habitus; et similiter e converso: si genus est habitus, species non est actus. Alla regula, quod posterius non est genus prioris. Notandum quod frequenter loco nomMtmt primae intentionis pommtur nomina secundae intentionis et e converso; similiter loco nomi- 50 5 nurn primae impositionis ponuntur nomina secundae impositionis e t econverso. Et ideo quod dicitur hic quod 'si species est actus, genus non est habitus', et similiter de alla regula, debet sic intelligi quod illud nomen vel illa intentio quae est praecise commtmis actibus non est genus illius nominis vel intentionis quae est praecise communis habitibus, nec econverso. Et sic de regula sequente. Alia est regula quod species et genus sunt in eodem, sicut albedo et color. Notandum quod hic ponuntur nomina secundae intentionis pro nominib as primae intentionis; vel hic ponitur actus exercitus loco actas515 signad. Unde debet sic intelligi quod de specie et de genere vere prae486 v e!] sectmdtsm add.
e t
huiusm.] etc. A
1 EF, om. A ' e s t '] sine A, sunt E d i c . ] quod add. C V ' 4 8 9 s i m p l i c i t e r E 4 9 0 tunc quod add. 13 a mom. e Anl B E ] I 4 9 2 quam] suum add. A ' 4 9 6 si] q u o d B I, om. A ' e x s . ] Qm. A 'B E1 I 4 ,9 1 t quod a u t e m F coemistentibus V ' 4 9 7 exs.] coexsistentibus A C V " 4 9 8 et] i n A C V " 5 0 1 quod om. A 'B E I 4 8 8 503 reeg .] es t sadd. B tE F 5 ' 0 4 ] N o t . ] es t add. E I q u o d ] h i c add E 5 0 5 c onv .] e t add. A ' B 507 ideo] q hoc CFV u ", om. oB e s t ] sit d A C FV " 5 0 8 e t om. A CFV " s i c ] s i mi l i ter I 5 0 9 actibus] A A 5 C " B I h a ,b i t . ] v e! actibus add. A 5 1 2 est] s i t A C V ' g e n u s ] habitibus 1 0 v e!]V illius add. genera C F V 4 ficad BE 5 1 5 v e ! ] e
DE GENERE
669
dicatur esse in eodem, non Lamen pro se sed pro re importata. Et ideo actus exerciti correspondentes sunt isti 'albedo et color sunt in eodem'; 'scientia et musica sunt in eodem' et huiusmodi. 520 S c i e n d u m quod P h i l o s o p h u s, I V Top icorum 22 , edexverecundia e m p l ietfi timore, c a t amicitia et voluptate et huiusmodi, quae non se habent sicut genus et species, quia non sunt in codera Sed hoc non ponit ut ita sit, sed ut sentiant qui addiscunt, vel secundum opinionem aliorum, sicut frequenter facit in libris suis. 525 A l l a regula est quod illud quod primo compeát alicui secundum partem ipsius, non est genus illius; sicut quia homo vel animal non est visibile nisi quia corpus suum est visibile, ideo "visibile' non est genus animaks. Alla regula est: illud quod praedicatur de parte solum, non est ge530nus totius; sicut si corpus praedicetur praecise de parte anirnalis, non estgenus animalis. Ex istis patet quod genus non importat partem praecise nec est pars speciei; quia si esset pars speciei, non posset vere praedicari de specie, curn pars non praedicerar de toto, secundum P h i l oso p h u m, I V Top icorum 23 535. A l a regula est quod nulla potentia est genus vituperabilium vel fugiendorum, quia potestas est eligenda. Intelligendum quod nullum nomen un . vituperabilis, quia res quae potest male agere, non est mala; sicut secunp o ropinionem dum ta a l i q u o r u m 24 Deus potest male agere, et turnen 540non est malus. ns p rAlia a regula est quod nihil praecise commune eligibilibus propter se e c i s e517 Lamen om. A A " i m p . ] significata E E t i deo] unde A C F 5 2 2 e t species om. C V ' 523 sed... addiscunt] n a m aliqua i l l orum (n o n add. E ) s u n t i n eodem (subiecto om. E ) s ed h o c r(tantum A ' ) porti t grati a ex empli A I B I K 5 2 3 - 2 4 op. al i oruml opiniones famosas E 5 2 4 al i oe rui n] Aristotelis A B , famosam A ', quae fuerunt tempore suo add. E f r e q . ] multotiens A ' 5 2 5 est om. , q u o d l om. A 'F 5 2 6 genus] Deus E 5 2 7 visibile'] visibilis A C FV m 4 5add. 2 E ,9 om. AeI C sV t ' ] quod q 4 5 'B 3 0 mg. K 5 3 5 quod om. A A 'F V add. A , add. p re5lai g 3 c6 i s qAINT e u i a ] 4 BE .eelicienda u l4 5n 3a 8 n o i s om. A ' C V d a a di e a d] . q u .4 , c o ' r aBp H C fiA q u o l e o rd2 e dt p o2 Aristot., s u a . e Topica, IV, c.s5 (126a 3-16). 2 8 Aristot., Topica, IV, c. 5 (126a d i ]sA l B p o m 27-28). 2 4t Cf.e Aristot., Topi ca, I V , c. 5: "Potest enim et deus e t studiosus vE p n t Koe . prava o iE aagere, sed non sunt huiusmodi; nam omnes pravi secundum a p 5 3 8 A p 4a (126a 0 r 34-36); cod .-Gem. h ic in ima pagina sic habet: "Sicut secundum amtur" l-t ts ie c ] F cu aliquos Pm e tagere i t u me t tamen d i -non est malus". Hoc adrnittit t oDeus . r potest m a 1 u e o r c. 6. etiam .p . Ockham, infra Parte e sm a A l u 'ts 5 o m
670
PAR8 111-3 CA P . 1 8
est genus alicuius potentiae vel effectivi borá, quia unurnquodque tale est eligendum propter aliud. Alia regula est quod illud quod importat plura genera non est in uno genere collocandum. 5 4 5 Alla regula est quod passio alicuius non est genus ipsius; sicut immortalitas non est genus vitae. Alla regula est quod illud quod importat accidens primo, non est genus illius cui accidens p o r t a t ; sicut album non est genus Alia regula est: quod dicitur de orrmibus, non est genus; et propter550 hoc ens non est genus, et propter idem non est differentia. Alia regula est quod guando tam genus quam species habent contrarium, melior species est in meliori genere. Notandum quod ista regula habet veritatem de specie optima et non de alla. Linde bene contingit quod uno genere exsistente meliori 555 alio genere, aliqua species peioris generis est melior aliqua specie melioris generis, sed nulla est mellar optima specie melioris generis. Sicut si scientia speculativa et practica sint duo genera scientiarum et scientia speculativa sit melius genus quam scientia practica, non est possibile quod optima species scientiae practicae sit melior optima specie scientiae560 speculativae. Tamen possibile est quod aliqua species scientiae practicae sit melior aliqua specie scientiae speculativae; sicut scientia practica de Deo est melior quam speculativa de triangulo. Sciendum quod unum genus non est proprie melius alio, sed dicitur melius, quia est genus nobilioris subiecti. 5 6 5 Alia regula est: aliqua specie aequAliter se habente ad duo genera, si collocetur sub genere peiori, male assignatur. Notandum quod guando aliquid aequnliter se habet ad duo genera, vel sub utroque est vel sub neutro; e t si sit sub neutro, plus erratur
542 effec ti v i ] effec tus A , effec tiv a C , effec tiv us FI , effec ti Ge m . t m u m q . ] n u m q u a ra K 543 elig.] eliciendtma A C V 4 544 i m p o rt a t ] Etabet A I B E , o m . I 5 4 5 g e n e re ] s o l o A I B E K 5 4 6 e s t ' o m . A ' C V ,4 e l i g i b i l e 548-49 A l i a... ni v i s t rp . p . sequentern regularn A l B E I K 5 4 8 e s t ' om . A A A ' 1 cuitas A ' B E I 5 4 9 m i . _ nivis cm. E ' i m p o r t a t om. A I B I K c u i A N T 5 4 4 C V 4 553 e est s cm. t A 'A 'C. V . 4 a c l u i i t- a s G e m51. , 5, q4 up or di m oC ] , 4 . altero A IB E a l i q u a l ] alia BF, om. I !, peioris] prioris et add. est B a l i q u a '] alla EF 5 5 7 sed... generis F u q o d i l (hom.) Al l e 5u 5 8 e tl ] scientia add. A C V o m . d 5 6add. 0 A ' 5s 6 p4 - e6 5c Sciendum... i e ] tia B1I,1scientia subiecti Qm. BEHC 5 6 4 Sed etiam add. e s t ] d i A l l o m pF por o ps r i es] l oquendo i b i add. l i A ' 5 6 5 nob. subiecti] nobi l i orum A , mel i orum A ' 5 6 6 est] citar F .3 a d d . 5 quod A Kadd. l B E I,e om. A A ' 5 6 7 pei ori ] p ri o ri B 5 6 8 Not.1 est add. B E I 5 6 9 et... n e u tro ' 5 Vrm.(hom.) o BI 6 5 3 5 4 q u a m d i 5 l a l 4 s c i e q u 4
DE PROPRIO
6
7
1
ro collocando eam sub peioH quam sub meliori. E t hoc est verum de specie nobili. Alio regula est quod si genus suscipit magis et minus, et species suscipit magis et minus. Alia regula est: si alud quod magis videtur esse genus alicuius speciei 575non est genus ipsius, nec illud quod minus videtur esse genus erit genus illius. Sciendum quod ista regula valet ad arguendum et opponendum et disputandum contra respondentem, non autem multum valet ad rem, quia aliquando illud quod mMus videtur multis esse genus, est genus, et tamen ssoillud quod magis videmr esse genus eiusdem, non est genus. Et similiter de specie est dicendum, quod si illud quod magis videtur esse species alicuius non est species illius, nec alud quod minus videtur erit species.
[CAP. 19. DE REGULIS PER QUAS INFERTUR ALIQUID ESSEPROPRIUM ALTERIUS1
Post haec dicendum est de regulis deservientibus consequentiis per quas infertur aliquid esse proprium alterius. Et primo videndum est de 5quibusdam distinctionibus proprii, quia aequivoce accipitur hoc nomen 'proprium' in diversis locis 1• Est autem una distinctio taus quod proprium quoddam est per se et quoddam ad aliud. Proprium per se dicitur quod non est respectivum, sicut 'immortale', 'susceptibile disciplinae' est proprium; propHum io ad aliud est aliquid respectivum, sicut 'imperativum' est proprium animae respectu corporis. 570 c on.] ponendo
,
e a m [scilicet speciem] cm. A C V " s u b ' ] tali add. A p e i o r i ] pri ori B E I
quarn... mel i ori om. A 1 liter arid. E e t ' om. A 131 s u b ' ] 1 575 genus l ipsius add. F, om. A C V " 5 7 5 - 7 6 eri t genus om. A l l 3I 5 7 7 - 7 8 etI disp. om. A l B E I s 3 c1 i 5 l i 7c e4 1 579 aliquando add. FGem. 5 8 0 esse g e n t e ' om. B F I e i u s d e m ] _eisdem V ' , o m . A ' B I tA tatuen] l i a ] 581 si]dscilicet F .5 8 2 alic.] et ad,d. C11 a 6 9 d 4 I , i l l i u s ] a l ialicuius c u i(Alias) u s add. A A cuius (illius, B ) est species E A ' E7 I , 51 7 C m. 19. - . 3 haec] hoc A B di c .] v idendum A ' 4 E t pri mo] P ri mo temen A IB E I ,, v i d.] d i Q 2 a d d . 01 3 , i l l i u s 5 qui a] q u o d E 5 - 6 quia... locis Qm. A ' 7 autem] ergo M E , om. B '; una] Fc e n a = B Es e A ' ,t vera E, pri ma F d i s t . ] divisio I 8 a om. A 'B I q u o d l u n ] est add. A 'E , per accitiens add. F a d ] B I e ] A II o A ' rd i cs i t ui r] esttBE, om. per 9 sicut] ut C FV e e s . S e m 3 t propri ]una om. A A est A ' B A I B I K , ,.A q e s1 s e0 u a d d . 1 Ie A E sq I ud t i d a d d . o a sE p CAP. e19. c- 1 Cf. i Aristot., e, s Topica, V, c. 1 (1281) 14 - 129a 35); videsis etiam C V ]A C 1 i4 . 24 et ] 37. V a supra, l mParte i q m1,u cap. 1 q e s s e 4 o d a l i u d . ,a B Ed -A o ' Iq d .u
672
PARS 111-3 CA P . 1 9
Alia divisio est quod proprium quoddam est quod semper praedicatur, quoddam quod non semper praedicamr sed quandoque. Alla divisio quod quoddam proprium est per se et semper, quoddam quod non est per se et semper. Proprium per se et semper est quod inest omni contento sub illo cuius est p ro p ri = et semper. Quod est intelligendurn guando de subiecto verificatur esse exsistere. Alla divisio est quod quoddam proprium est quod soli competit et semper, aliud est propritnn per quod evidenter illud cuius est proprium separamr ab orrmi alio, hoc est per quod tamquam per notius 20 potest inferri disáncdo illius ab orna secundum est sicut 'animal rationale susceptibile disciplinae'. Ponatur 1i aesse hoc l i proprium o . P rhominis. i m u m e Alia s divisio t est quod proprium idem est quod 'convertibile', et sic s potest i vocari c definido u t proprium. Aliud est proprium quod praedicamr 2 secundo modo dicendi per se de subiecto, e t vocatur propria passio 5 subiecti. Aliae distinctiones possent poni, sed ad praesens istae safficiant. Est autem primo sciendum quod proprium non est aliqua res realiter inhaerens subiecto, sed est quoddam praedicabile de subiecto; et 3o ista est distincta animae intentio vel terminus distinctus a subiecto. Secundo sciendurn quod P h i l o s o p h u s i n IV Topicorum2 non accipit proprium pro illo quod distinguimr a definitione, sed in multis locis accipit proprium pro illo per quod evidenter, tamquam per notius, potest inferri illud cuius est propriurn distingui ab omni alio, sive tale 35 proprium sit definido explicans quid nominis sive quid rei, sive sit aliqua orado includens defmitionem et proprias passiones, sive quodcum12 di v .] distinctio Ai E 1 3 quoddam] aliud A 1 4 Al i a] Adhuc est praem. A d i v . ] distinctio A ', est add. FI q u o d . . . est] propri um quoddam est quod praedicatur p r o p r i u m om. FI ' est] quod est add. E s e m p e r] et add. A F 1 4 - 1 5 quodcism] est add. B I
1 5
quodl l autem A 'C, Qm. A e s t l ]
illud add. A l E IK q u o t l i ] guando F 1 7 esse om. B C FI K V 4propri 1 urn8om. E d 1i 9v aliud] . ] quoddam A 'B I e s t ' om. A C V dA E 4 Ai 2s t0 i n qc ut i o o d ] 1a 8i q - u i 1 d 9 l distinctio A 1 visio] A A 'B V qC o 2 d 2 F' u 4 urn om. A FI 2 6 subiecto] aliquo A CF e t ] quod A A L CV 1pri e si u m l t V p r v o op c r a r e add. A ', eti am add. E 11 s u t i l suffi ciunt A C V .4 biecti] . horni . m nit su Br ] 2 8. p di s et.] divisiones B Is, mul tae o 4 u n od a d . C V ' 4 29 aliqua] alla A 3 1 distinctus] discretus K V ' 3 2 I V ] I I B, y EK, l i bro I 3 3 a def.] contra 1 m o d7 2 a defuntionem C F 3 4 p e r ' om. E I 3 5 di s t.] dis tinc tum C t a l e ] talis defmi ti o v e l A , om. F o s u n 36 a exp1.1 d exprimens d I .! s i v el sit defmitio expliczms add. B I K r e i ] nominis B I 3 6 - 3 7 aliqua] alla E i. 37 o ra d o ] di ari o B i n c 1 . 1 orati onem C m A l a B , lq u Aristot., o sed non libro IV, verum libro y o d d a , u b i s u p r a . m m .a d A d .
DE PROPRIO
673
que aliud. Et de tali proprio loqutmtur multae considerationes P h losophi. 40 S c i e n d u m tamen quod aliquando proprium accipitur magis stricte, pro oratione scilicet composita ex genere et differentiis accidentalibus, per quam evidenter et sufficienter potest inferri differentia illius cuius est proprium ab omni alio. Et de tali proprio intelliguntur multae considerationes P h i l o s o p h i in V Topicorum 3 , sicut p a t e b i t i n p r o s e q u e n d o [CAP. 20. DE REGITLISPER QUAS INFERTUR ALIQUID ESSE . VEL NON ESSEPROPRIUMALICUTITS1
Istis visis ponendae sunt aliquae regulae quibus potest probari aliquid esse proprium vel non esse proprium alicuius. Et primo ad pro.5bandum proprium de aliquo, accipiendo proprium pro illo quod conventi omm.et soli et semper et distinguimr ab omni genere, differentia et defmitione et accidente e t composito e x his; secundo circa proprium quod componitur ex genere et differentia etc. Est igitur una regula ad probandum aliquid non esse proprium io alicuius, q u o d non est convertibile cum aliquo, non est proprium illius; sicut sequitur 'posse movere se non est convertibile cum homine, igimr posse movere se non est proprium hominis'. Sciendum quod in isto consequente 'posse movere se non est proprium hominis' subiectum non supponit personaliter, sed supponit pro 15uno praedicabili, sive illud sit intendo animae sive vox vel aliud signum ad placitum institumm, ideo vel supponit simpliciter vel materialiter. Potest tamen inferri ex antecedente in quo omnes termini supponunt personaliter et significative, sic 'aliud ab homm .e p o t e s t m o v e r e s 41 ep r o ] aliqua , add. A 'E s c i l l non I, om. A ' 4 3 al i o] p ro p ri e add. E 4 3 p ro p ri o ] l o quuntur vel add. A i g i t4 4 uin om.rA 'B I y ] H B, l i bro I ' To p . ] Physicorum I I patebit] apparebit I C . 20. - 4 propri um , Q m . 5 propHum Aaccidente 1 o et m . C F V A ', accidentalibus F etc.] 9 regula] talis add. A ' 1 0 alicuius om. A A C V 4' 1 A 'l 1 1 fi lias ] alicuius F, om. C V ' ' mov ere] mov eri A A l C V 6 3 Ia tl a i l i cs ] . 1 4 1 A ,2om. CE p 11se o s t s ae l e Q m . moveri m . om. A 'C E h o m i n i s ] chas C 1 3 mov ere] mov eri A C 1 4 s ubi l dic tum A o no C E V ' 15 m uno] iB conceptuF add. A C F V m o v e r e ) 4 e 'BiE lF4l mua tde n ]- ut dic tum est add. A 1 8 sic] sicut A 'B E 1 8 - 1 9 i gi tur... se om. A I A o m . 5 t A Ca F V o loco cit. 4 i d Aristot., m v. lr ] o pe sA bi .v ]e e t p r C a d o dSUMMAbLOGICAE F OCKHAM, 4 3 .V o q u o d c A F ‘
674
PARS 111-3 CA P . 2 0
posse movere se non est proprium hominis'; et sic 'non °milis homo potest movere se, igitur posse movere se non est proprium Et etiam potest inferri ex antecedente in quo idem supponit simpliciter vel materialiter, sicut dicmm est, [sic] 'posse movere se non est convertibile cum hornine, igitur posse movere se non est proprium hominis'. E t tenet quaelibet praedictarwn consequentiarum per istam regulam 'quod non est convertibile cum aliquo, non est proprium ipsius'. Et sicut est de ista regula, ita est de omnibus aliis circa proprium, quod quaelibet potest deservire uni consequentiae in qua omnes termini antecedentis suppontmt personaliter et significative, et alteri in qua idem termini supponunt simpliciter vel materialiter i n consequente sicut in antecedente. Alla regula est: Alud quod significat vel consignificat vel connotat pauciora non est proprium illius quod significat vel cormotat plura; sicut sequitur 'homo cormotat vel significat pauciora quam risibile, igitur homo non est proprium risibills'. Ratio istius regulae est quod semper proprium magis natura est praedicari de illo cuius est proprium quam e converso et est magis propria praedicatio Hin quarn e converso. Nunc autem illud quod pauciora significat,—accipiendo 'significare' communiter, scilicet pro significare principaliter vel connotare vel consignificare m a g i s natum est subici quam illud quod plura significat. Et ideo illud quod pauciora significat numquam est proprium illius quod plura significat; et propter hoc 'creativum' est proprium Dei, 'creabile' est proprium creaturae, et sic de aliis Alla quae sunt necessaria i n scientlis specialibus circa naturam proprii sciri possunt per lilas regulas quae dictae sunt, ubi dictum est de regulis deservientibus consequentiis in quibus omnes termini suppo-
19 posse om. A 1 om. A ' posse om. C F . hominis CFV ,24 praed.] istaram A ' 2 6 sicut] dicturn add. E , l 'e s t2' ] 41d i c e n d u n a poterit1 E 9 2 - 8 2 s i g n i f . ] l i c e t t e rmEi n i consequentis supponant simpliciter v el materialiter add. E i d m e nm i ] b u s o ] terminas supponit A l B E I 2 9 sicut] et F 3 1 est] quod add. A C, 28-29 i0dem... s uppontmt] i dem t e ur m l i n ui s s m t om. A leV t d a d . B 4 . A M 2 propriCum] passio 7V Al BEI, propri a passio K 3 5 quod] quia EFI 3 7 propria om. A 'l 3 7 - 3 8 pau0 1h 'C dora] plourao N t(m = Neap., cm. A C F V p e V HI E s . 1 2 ) t3 8 scil. ] 5 . 3i n 21 2i v F ec o lm . l] significare 4 ] t v e '] sive 9 BEI, om. Ee , om. F 4 0 s ubi c i ] praedi c ari A ' B E r K N 1, pl ural p a u v e niB sM cE Iu , ciora M B E I N 4 2 D e i ] e t add. E F 4 4 spec.] speculabilibus A , spe-bus C V ' II naturam] m a tlp l .o r . .o o mV d' s, i l l i us dadd. 4 5 di c turn] tac tum A E FI, trac tatum K eteriarn t B ,. ip,sius add. E , i s ti us add. I a . ] 46 ] uEb i A C F V 'm B i n quibus . A s4 i l cA A E A K ''
20
25
30
35
40
45
DE PROPRIO
675
nunt personaliter et significative 1• Ideo ista ad praesens de proprio, isto modo dicto, sufficiant ad probandum aliquid non esse proprium alicuius. Sed ad probandum aliquid esse proprium sufficit probare quod 50proposiáo in qua praedicatur de subiecto sit necessaria, et quod non sit per se primo modo dicendi per se, et quod sit convertibile cum subiecto, et quod praedicatum importet plura quarn subiecmm. U t sic ista possit esse descriptio proprii: proprium est praedicabile necessario de subiecto per se secundo modo, plura importans quam subiectum convertibile 55cum eodem. Per primam particulam excludimr accidens, quod vocamr contingenter praedicabile; per secundan], excludimr tam genus quam differentia; per tertiam excludimr quodlibet subiecmm respectu proprii; per quartam excluditur proprium communioris. Et est notandum quod proprium hic definimm et propria passio 60convertunmr, et tamen proprium alicuius et passio eiusdem non convertuntur. Unde aliquid est passio hominis, et tamen non est proprium hominis sicut propria passio animalis est etiam passio horninis, et tamen non est proprium hominis. Et s i d i c a t u r quod tunc divisio universalium non est sufficiens 65in genus, differentiam, speciem, propriurn et accidens, quia aliquid est praedicabile de homine quod neque est accidens homini, neque propium, neque genus, neque species, neque differentia ipsius: D i c e n d u m quod ista divisio bene intellecta est sufficiens. Unde orrme praedicabile de homine, commune orrmibus hominibus, est genus 7 0 sequitur quod omne tale sit genus horninis vel species hominis vel difv ferentia hominis vel proprium hominis vel accidens hominis, quia proe prium animalis praedicatur de homine, et est proprium, quamvis non l sit proprium hominis, est tamen passio hominis. E t ita proprium et d5passio convertuntur, et tamen proprium hominis et passio hominis non 7 i f 47 et] v el E 4 8 non opn. K 4 9 propr.] alicuius add. E 5 0 qua] ipsum add. B I, praec1.1 p o f ni tur A ', propri um add. AJE 5 1 pri m o modo °in. A C d i c e n d i per se' om. A C V 4 ! ! C cFVo n v . ] c o n v e r e tibilis 457 excl. cm. A C FV r 5461 et]25 quod 8 E I 6 2 et Limen] sed E 6 2 - 6 3 et. h o m i n i l del. B d \ h o m . ] ipsius A , das V ' Lc io tm m . 64 est] esset A CV e ]4] 6 6 A l En 6e 5q diuff.]e et' add. sicut add. B , el add. E, sibi add. I K ] 6 8 Li nde] eti am add. A 'B E 6 9 homi ne] nisi sic add. A U n n 1dssine sicucadd. eb i c e E, deteri or est nisi sic add. K donmibus om. C V ' hom i ni bus ont. A IB I 7 0 vel species om. B C ( 3, e t t i i a m 1 non. h o m i n i s ' om. (hom.) A C F V t I70-72 a i nd f r a ) ,4 7 3 e t ] i sAdhAn o . I c o E n , d . cap. 2. a ica5FF9 d1Supra, I : s t v Qep r o p r i m p r o p r i u m ] e .sumt ]
676
PARS 11I-3 CA P . 2 0
convertuntur. Aliter potest dici quod ibi accipitur proprium large pro passione praedicabili per se secundo modo. Ex praedictis potest patere quod orina talia stmt propria Dei 'creativum', 'gubemativum', 'redemptivum', 'beatificativum' et huiusmodi. Similiter onmia taba 'posse peccare', 'posse meren, 'posse recipere beatitudniem', 'posse darrmari' et huiusmodi sunt propria creaturae rationalis. Est autem notandum quod ista non dicuntur propria rerum extra, sed sunt propria intentionum seu concepmum animae vel vocum seu aliomm s i g n o = ad placitum institutomm, quia curn talibus terminis convertuntur et de eis convertibiliter praedicantur, e t de quocumque 85 dicitur unum et reliquum. E t hoc est verum guando ornnes termini istamm propositionum supponunt personaliter et significative. Ultimo sciendum quod proprium incomplexum aliquando sumitur large, et tunc non requiritur quod necessario praedicetur de suo subiecto, sed sufficit quod non sit possibile simul esse exsistere verifican i de suo 90 subiecto et ipsurn negati a suo subiecto. Et sic 'creati' potest dici proprium enás ut ens est praecise commune creaturis, quia quamvis haec non sit necessaria 'ens creamr', tamen ista non stant simili 'ens est' — accipiendo ens praecise pro creaturis sive aliis a Deo — et 'ens non est creatura'. Sic etiam 'maius sua parte' potest dici propHum 'totius', quia 95 quamvis haec non sit necessaria 'omne totum est maius sua parte', quia si nullum totum esset,— quod est possibile per potentiam divinam nullum totam esset maius sua parte; tamen ista non stant simul 'aliquod totum est' et 'totum non est maius sua parte'. Similiter, labere tres mgulos aequales duobus rectis' dicitur esse passio trianguli, et tamen haec 100 non est necessaria 'triangulus habet tres etc. Unde breviter dicendo: frequenter per tales propositiones quae ponuntur necessariae intelliguntur propositiones condicionales vel propositiones de possibili vel aequivalentes eis, quae necessariae sunt. Ali76 c onv .] v el add. / l ' E 7 7 p e r se om. A C E I V 4 passiones 8 0 E, respectu m e add. r eA CnFV] propriae d . 4 8eA C 3 F V t s e u at ] d se add. ' v eC 6 A !C VV 4 8om. prop. A ' , 1 u n 8Au 4 'A tur I B E I 8 9 o ttmc lptamoa r B i 9 0 a non]] hoc A .1 exsistere om. A l B E FI 9 1 a ] d e A ' B rp r ]o pi p . ]rv e m creari] creareI A , causare C 9 2 ut] et e s t ] sit B I , qui a] et B 9 3 c reatur] est c reativ am A , est E d e i cq n creatura i8 te u F e n s5 l ] c reatum add. A C V u 4 9 rA ' B 4 I Ka, es t ce r e a n d rp creatur = E , e t add. B F 9 5 rnai us ] s i t add. C V ' 9 6 o m n e om. A I F ( ? ca r e]d a t u r i s .97 ) quod] sicut d i v . ] tunc add. A ' 9 8 parte] sed add. I II non om. A ' 9 9 et] al i quod add. K rn i. v e d a d sicut AoI E 1 0 1 neceas.] orrmis add. A I B E I , tres ] angulos aequales add. BI, duobus rectis add. o m . n 1 d . (ultra) II :, etc. A EmV I a Bom. C FI !tK 4 1A ', 0om. 2A C FV K lares e n E ,d i c e n d o 9 4 1 04 3 9 p r to t ] v5 e ! ] o r]d ai c s e t q .o t A '
DE PROPRIO
677
losguando autem accipimr proprium stricte, et sic defuntur prius2, quod est 'necessario praedicabile' etc. Et s i q u a e r a t u r a n proprium sive passio possit esse sine suo subiecto, d i c e n d u m est quod de virtute sermonis debet concedi quod subiectum potest esse naturaliter sine sua propria passione et sino militer propria passio potest esse sine suo subiecto, quia passio non est nisi intentio sive conceptus animae vel signum ad placitum institutum. Et similiter est de subiecto. Et tnanifestum est quod haec intendo potest essesine illa et e converso et similiter hoc signum ad placitum institutum potest esse sine illo et e converso. Sed quod a u c t o r e s dicuntz quod nssubiectum non potest esse sine sua propria passione nec e converso, debet sic intelligi, quod scilicet propositio non potest esse falsa in qua praedicamr proprimn vel passio de suo subiecto, onmibus terminis supponentibus personaliter et significative, si sit passio primo modo dicta 4 .Si autem sit passio secundo modo dicta, tane non poterit talis propositio 120esse falsa si esse exsistere verificetur de suo subiecto supponente personaliter. Sicut quamvis haec intentio 'rudibilis' possit esse in anima nullo asino exsistente et etiam hac intentione 'asinus' non existente in anima et e converso, tamen impossibile est quod haec sit falsa 'omnis asinus est rudibilis' dum haec est vera 'asinus est'. Et isto modo debent glossari 125omnes auctoritates quae dicunt quod subiectum non potest esse sine proprio vel sine sua propria passione et e converso.
105 pri us ] propri tun E 1 0 6 praed.1 d e subiecto add. A ' 1 0 7 ari ] s i A C F V e s t Q m . AA 4 1 0 8 1 biecto) A 1 0 9 propri a om. C V ' 1 1 1 i ntenti o] passio A ' ani mae om. CF 1 1 2 hace] tma A , illa C, 0 E I V ' 1 1 3 illa] alla A e t om. A C V om. V , i n s t . 4 auct.] auctoritates KO 1 M 1 6 . sci!. cm. A C FV 4 A 1C 1 V 7 " 4 v e 119 secundo] terti o C V ' t u! n c] om. A C FV 1 1 r o1 p r4 i a p 4 , t a uC sv e] ri f . ]evere t praedicatur i a m A 1 2 1 i re.] passio A, passio add. C V ' ru d i b . ] rudibile 0 exsistentiae S a d e d 1 d. E 0 9 risibilis C, risibile K p do s2s i t ] potest A E 1 2 2 asino] homi ne C e t . „ anima om. A CE 1 2 3 o m q u o ] F e s sK e ' ] s nis s om. F 1 1e2 3 - 2 4 annua... d rud.] homo risibilis C 1 2 4 rudi b.] v el impossibile est ad minus quod 1 8 e s s e t u a n d sg haec sit falsa iu add. E ,g A l E I oas i nus .] homo] C gl os s ari ] intelligi A l B E I 1 2 5 , 1 u c t . quae] auctores qui B I b o e tum A C.FV o subiectum] propri m iE h oVI , B 4 1 2A D C6E K V c om. lpria e t a d d p re to . p. . r i o ] 4 p u i .q s cse ou nxb v i . se c i a a 2 Supra, un. 53. 8 Cf. supra, Pars I, c. 37, lin. 32-37. 4 Scriptor cod. tB o . ] o m . s A CB F V hic notat in margine: "Credo quod textus male stet, quia videmr Getn. (f. 103rb) s 4 E idicereI totum oppositum eius quod dixit superius, scilicet de distinctione quam ,o sA posuit ibiu'ultimo' [liti. 88] etc., quia hic dicit 'primo modo dicta' ubi deberet dio e cere 'secundo modo dicta' et e converso". Sed Ockham hic cogitavit de proprio vs e descripserat prius, un. 52-58. !quod s se u t i e c t u ] m e a d
678
P
A
R
S
11.1-3 CA P . 2 1
[ CAP. 2 1 . D E PROPRIO Q U O D C OM PON IT U R E X GENERE ET DIFTERENTIIS ACCIDENTALIBUS]
Circa proprium quod componitur ex genere et differentiis accidentalibus, de quo principaliter tractat P h i l o s o p h u s V T'opiorum1, est sciendum quod tale proprium destruitur si non detur per nodora. Secundo, destruitur si non detur per notiora messe suo subiecto. Et ratio istius est quia tale proprium datur causa innotescendi, quod non potest fieri nisi per notius et per Alud quod est magis notum messe suo subiecto. Item, destruitur si subiectum vel tota orado vel aliquod nomen in oratione sia muhiplex, quia quocumque istorum dato, non est proprium illius. Item, destruitur si habeat aliquarn superfiuttatem. Item, destruitur si in proprio ponatur aliquid quod est commune omnibus, quia nihil debet poni in proprio nisi quod separat suum subiectum ab aliquo. Item, destruitur si eiusdem ponantur plura propria. Istud est intelligendum de descriptione quae indicat sufficienter omnes proprietates incomplexas de suo subiecto, quia de propriis comple)cis non est verum quin eiusdem possint esse plura propria etiam non ordinata, quamvis frequenter propria eiusdem habeant aliquem ordinem et diversa diversum ordinem, sicut proprietates creaturae rationalis stmt 'posse meren' et 'posse demereri'. Et ista habent ordinem aliquo modo i n perfectione, pro tanto quia 'posse mereri' importat aliquem actum qui est perfectior quam sir ille actas qui importatur per 'posse demereri'. Similiter 'esse susceptibile disciplinae' et 'esse susceptibile actas liberi' habent ordinem, quia untun importat rem priorem naturaliter re importata per aliud. CAP. 21. - 4 Philos.] i n add. B E I V ] l i bro I 5 propri um] pri mo add. F 7 Sec.] E t praern. AlE1 8 istius] huius A ' 9 suo orn. B I 1 2 oratione] ratione F 1 5 aliquid] aliquod B V 416 quod om. A A ' 1 7 aliquo] alio F 1 9 Istud] etiam add. F 2 0 omnes] esse P 2 0 - 2 1 c omplexis] incomplexis B E IK 2 1 eti am] quae A C FV 4 sunt] sicut A E Ir ista orn. A GFV 24 ,quia] e 2tquanto 4 5 I A I BiE2K n 2 2 6 aliquem] u n u m A C F n- e or f ne c ] t i o n n e l e c p A C FV A C pu V iV i m q e mr . f . .e c a t c t u s ] a 4 i4i o l n il s o 2 ,a n t V (1281) 14 A Fu Cc l . e21. t B 1r uAristot., Topica, 8 dI . IaB K dE cofiecta sunt. l summatim i A p2 e C r 7 fF e Vc b e t4p i o n s i ss o e r i E ] t a i
- 139a 20), unde fila quae sequuntur
5
10
15
20
25
DE oEnNrrioNE
6
7
9
30 I t e m , destruitur proprium si aliquod contentum sub subiecto ponitur in proprio. Item, destruimr si oppositurn ipsius subiecti vel aliquid simul natura cum illo sive posterius eo ponitur in proprio. Item, destruitur si defmitio ponitur in proprio. 35 I t e m , si genus n o n ponatur in p ro p rio .
Item, si differentia essentialis ponitur in proprio. Item, si subiectutn sumamr cum suo accidente. Item, si non determinemr Tinliter sit proprium illius, utrum scilicet competat ci primo vel non primo. 40 I t e m , si idem ponatur propriarn sui ipsius. Item, i n homogeneis, si non competat tam tori quam parti et e converso. Item, si contrarium non est proprium contrarii. Item, si e diverso divisum non habet aliquod proprium e diverso 45divisum. Item, si casus non est proprium casus vel coniuganun non est propHum coniugati. Ista et multa alla possunt elici ex V Topicorum, quae ideo breviter et sine exemplis pertrmsivi, quia ista non sunt in scientlis specialibus so mulmm usitata; et quae de ipsis theologiae et aliis scientiis speculabilibus sunt necessaria, per dicta prius et dicmda patere possunt. [CAP. 22. DE DEFINMONE QUID SIT
Ad sciendum de aliquo an sit defmitio alicuius vel non, oportet primo videre quid sit definitio et quot modis dicamr 1. Secundo vi dendum est de principali proposito. 30-31 Itern... propri o trp. p.propri o (l i . 33) E , om. F 3 0 p r o p l m om. A C V u o d ]v e! add. a I l 3 3i i l-l o] subiecto add. C p o s t . ] prius A 3 4 i n] pro A 'B , Qm. B quid 4 3 a l2 i q oppos.] 35 non del. A
3 6
ess.] non add. K
3 7
accid.] antecedente B
3 8
modo A , qualibet E, al ud add. A ' u t r u m d e b e t poni si E , sci!.] si I 3 9
non om. E , qualiter] quoci] sibi Al BEI
4 0
pro-
pri um] respectu add. E 4 1 tam om. A CF11 4 q Item... u a mdiv ] is um e t 44-45 orn. A 4 4 di v ers o'] diviso I d i v i s u m l diversum CE a l i q u o d om. CF1 / A ! !C F 1 C7 4 ' 6 vel] nec E, om. A B FV 4 diverso'] diviso 4 - I s 4 t a 2l 4 C V4 1 8 A e t . i . t .a E t 4 theologicae E IK 5 1 dic ta] nota I e t ] per add. E :1 possuat] studioso add. A IE cE o B s p enc .] Vspecialibus v ] . , . C . I 22,m- 2 del ] eius sive (sic C) add. A CF11 Io s p A a l i c uF i u s ]1 a c1 t u s B c E4 C prius e 4 A C 91 . 4 l u 1 p 4 22. n c . Aristot., o . n ]Topica, ] sa b CAP. e - ' Cf VI, per totum (139a 24 - 1511 24); videsis si l i pt ee cr um li an t i etiam supra,sParte I, cap. 26-29. i u vA i b 3 s p r i m F o ] 5
680
P
A
R
S
11I-3 CA P . 2 2
Circa primam sciendurn est quod omnis definido vel est concepms 5 menás vel orado ad placitum significativa; ita scilicet quod onmis definido vel est orado i n mente, hoc est unum composimm ex multis naturaliter significativis, vel est orado ad placitum instituta. Hoc patet per A r i s t o t e l e m i n diversis locis 2 , sinc VIII et i l i Metaphysicae, cet i net in II Posteriorum, qui ubique, defmiens definidonem, I dicit quod est orado indicans quidditatem rei. T oEx isto p i sequitur c o quod r u definido m non est idem realiter cum definito, e sicutt vox, quae est orado ad placitum instituta, non est realiter quia unum nomen, sicut haec orado 'animal rationale mortale' non est hoc i n V I I ita unum , nomen 'homo', composimm in mente ex mulds conceptibus sive intentionibus quarurn una est communis omnibus illis quibus defmitum est commune et pluribus, non est realiter illa intendo quae estpraecise communis omnibus illis quibus est tota definido communis. Tamen non obstante quod definido et defirátum non sint idem realiter, tamen significant idem realiter. 2 0 Similiter, de defmitione et d e s i gfin i definido rationale' et hoc defmitum 'homo' non sint idem reafi n i t o'animal , liter, c a tsitamen vu p haec p o est n vera e n 'homo t i b et animal radonale sunt idem realiter'; e , per u sistam 'homo et animal rationale sunt idem realiter' non deno- 25 sed v epquod e haec r s definido o n et a hoc l defmitum sint idem realiter, sed detatur r ei tquod e eadem r notatur res importamr per istam defmitionem et per illud defmitum. p re t a eEt sic intelligendae sunt ornnes a u c t o r i t a t e s 3 quae dicunt d i cest' om. a5 priC mI Vam ] p ri m u m E I 6 - 7 ad... mente om. B C 7 est om. E F h o c ] et V ' , om. CE F t u8 4 Philosophum A CF s c i ! , om. A ' E s c i ! , om. C F V s10 iinV 4 K e A CV t videfi cet r.4o ] ' gmom.In B E. ': ubique] A orado ' A l B E IC, i ns t.] quae est orado add. C V ' 1 4 orati o om. FV " m o r placitum instituta, quae est s,V ]F 'tale s ic i Igl i c e I t mediante E 1 5 - 1 6 c onc . sive om. A I B E I K 1 6 Hi n] alas A n cm. i i 2sA ' BuE I K s1 5 d mente] e e m 1 e B 16-17 def.] tota defi nido B 1 7 etl in add. B, cuna hoc add. E 2 1 Sim.] Et praem. B I 2 2 - 2 6 l i n a d d . i d e m ] ,e de._ realiter] Unde ista vera 'hom o et animal rationale sunt idem realiter'. E t per istam non denotattu I a d e est m ss g Edefi ni doV r a t i o" n a l e ' e t hoc defi ni tum 'h o m o ' s unt i dem real i ter A ' 2 4 tamen] A i haec quod i fi s1nsignificant 3 idem realiter et add. A e s t . ] mortal e add. A 2 5 sed... realiter mg. B , om. A re a E t e r om. ct a n i m C Vi ' b2 6 haec om. A C V ' d e fi n i d o ] animal rationale add. E h o c om. A C d e fi n i m m ] homo add. E te e _ 27 i mp.] significatur B I istam] eandem C V ' p e r ' om. A I i l l u d i idem BC, istud V ', om. A u ii s n s t .E ] H d a 2 Aristot., Topica, I, c. 5; VI I , c. 3 (102a 4-5; 153a 15-22); Metaph.,VIII, c. 6, o d t. 15 (1045a 12-14); Anal. Pasten, II, c. 13 (97a 23-26). 8 Cf . Aristot., Topica, ce ] VII, c. 2 (153a 21-22); Averroes, / n Aristot. Metaph., VI I , t . 21 (ed. Iuntina, VI I I , m a u rtE 80vb). e e m a a
DE DE FI NrrI ONE
681
3 0 proposidonem, quae secundum proprietatem sermonis est acms exerq citus, intelligunt unum actum signatum, scilicet quod de definitione et u de definito vere praedicatur esse idem realiter; quae non debet sic o exerceri 'definido et defmitum sunt idem realiter', sed debet sic exerceri 3 d5'homo et animal rationale sunt idem realiter' et 'animal et substanda d animata sensibilis sunt idem realiter', et sic de aliis e Sic igitur patet quod definido est orado. Et sicut triplex est oratio, fi scilicet concepta tantum, sive exsistens in mente tanturn, et prolata et scripta, sic triplex est definido: una exsistens in mente timturn, quae praen cise componimr ex intentionibus sive conceptibus mentis; aiin prolata, «) i scilicet composita ex vocibus; tertia scripta, composita ex scriptis. Sed d differentia est inter istas defmitiones, quia definido exsistens in mente o tantum est naturaliter defmitio, sicut naturaliter importat quidditatem e rei; aliae defmitiones non sunt defmitiones nisi ad placitum, sicut nec t45significara quidditatem rei nisi ad placitum. d Aliud est sciendum: quod defmitio, quamvis sit orado, tamen non e est propositio vel enuntiatio. fi Est etiam sciendum quod cum dicitur 'defmitio est orado indicms quidditatem rei', li definido non supponit pro se, scilicet pro uno comn muni omnibus definitionibus, sed supponit pro ipsis defmitionibus, quai rum nulla est hoc commune 'definido', sicut nullus homo est hoc comt mune 'homo'. u m [CAP.23.QUOTMODISDICITURDEFINITIOI s u Viso in generali quid est defmitio, videndum est quot modis dir catur, ponendo scilicet aliquas distincdones de defmitione 1. a 30 quod... sunt] defmitionem e s s e AIBELIC re a l i t e r om. B I 3 1 sec.... sean. om. A :' propr.1 i v i rtutern A l E 3 1 - 3 2 exerc.] exercitatus B 3 2 sign.] significatum AF, om. I 3 3 de om. A 'E FI d 33-34 real .... real.] quod requi ri tur F 3 3 - 3 4 quae... real, Qm. A ' 3 4 sunt] unum add. E s e d ] et e ttmc A ', et B d e b e r om. B I 11 exerc. om. B I 3 5 c c ' om. C V ' r a t . ] mortal e add. A e t ' orn. B I m 35-36 etl... aliis om. A l E 3 6 animata om. A V ' 3 7 q u o d ] q u i d s i t C , om. B e s t ' ) qui a C 38 concepta] mentalis A ' 1 tantuml ... mente om. t a n t u m l ] vocalis A ', om. A e t l ] sive A ', om. B E I r 39 est] potest esse B I 11 defi l scilicet add. B I K 3 9 - 4 0 praecise om. A C V ' 4 0 alial aliqua C V ', e est add. A ' 4 1 scil. om. A 1 sicut... plac itum om. A C F V a 44-45 31 ' s c r i p t a l 41 om. E411 s5c i l l sedr B I,e v eli E F 5 0 d e f . i l. i c e t l oAs1a c mCAP. 23. 3 scilicet om. A C V " d i s t . ] divisiones B I d d - 2-3 . di c atur] accipiatur A ' 1 d e fi' n i b i l i b u s i 4EC 8F s c r i p ut etiam supra, Parte I, c. 26. t dri ]si C .c] 23.i - 1t Vide s c r i p e qdt u u r i o s r aE d d
682
P
A
R
S
111-3 C A P . 2 3
Est autem una distinctio talis, quod defmitionum quaedam exprimit quid rei et quaedam quid nominis. Definido exprimens quid rei non potest competere nisi definito quod importat veras res, cuiusmodi sunt definitiones hominis et asini et sic de aliis. Definido exprimens quid nominis est guando exprimimr significatum vocabuli, quid scilicet debemus per vocabulum intelligere. Et taus definido potest competere defmiás de quibus nihil vere praedicatur; et isto modo 'vacuum', ‘ c h i m a e r a ' et huiusmodi defmiuntur. Et non solum talia, sed etiam illa quae aliquid significant et aliquid connotant, cuiusmodi sunt 'motus', 'tempus', 'pater', ' p o p u l u s ' , 'exercitus' et huiusmodi. Ana divisio defmitionum est quod quaedam est proprie dicta, illa scilicet quae damr per genus et differentiam essentialem, sive illa quae datur per talla quorum nullum importat vel connotat aliquid extrinsecum i i i quod importatur per definitum. Alla est definido data per additamenmm, quae scilicet habet aliquam partem importantem aliquid extrinsecum liii quod importatur per defmitum; sicut defmimr anima 2 ,quod q ucorpus o d importat e s aliquid t extrinsecum animae. Ita etiam est de ista ' a c t albedinis8 definidone u s 'albedo est color disgregativus c oAllar divisio p oestr quod i sdefmitionum non indicantium aliquid extrin' secum rei quaedam datur per genus et differentias essentiales, quaedam e genus t et nomina c .exprimentia partes essentiales, quaedam per genus per P a t e partes integrales. Exemplum primi 'animal raet nomina exprirnentia ttionale' est definido hominis; exemplum secundi 'substantia composita eex corpore n et anima i intellectiva' est definido hoininis; exemplum tertii m ' fi Alla divisio, quod definitionum quaedam data est per aliqua quo4 dis t.] divisio B I, om. ACF.Ta : quod om. A i F
5
q u i d . . . q u i d ] qui ddi tatem... qui ddi tatem
g A CV 4 bemusl denotatur A , detur CF1.7 u q 4 iom. n t Ee l l1 . ]4 cuitism.] al i i I 1 4 - 1 5 pater... exerc. om. A ' 1 5 ex erc .] numerus add. A CV I A, r16ndivisio] iu t e ldistinctio l i g i A ', distinctio seu divisio I, seu differentia add. B , seu distinctio add. E e s t " om. A l E 1 a F a est'] d e 1 0 1 1 ,d data] quae datur A 2 1 ex t.] exterius A 2 2 quod] quae B 2 4 visto om. A C V 20 d tfi4a n i 2t e 5 f e m s t. ] om. A.A im rmio ] u t add. oE , sicut add. F 3 2 quod] est add. F, om. A I C n 1 a s ]C nV i4a d ie d d 8Ita .x 2 Definitio ista est Aristotelis, De anima, II, c. I , t. 6 (412a 27-28). .b 2 E pdefinit album Aristot., Topica, III, c. 5 (119a 30). K 6 1 ru 1 u q 7 ia 3 e sdam a l e i q su il m t n d l
10
15
20
25
DEDEFINMONE
683
ruin unum est magis conllnune et aliud minus commune; ita timen quod unum illorum sit convertibile cum definito, sicut hic 'animal ra35tionale'. Quaedam est definitio data per aliqua quorum quodlibet est in plus quam illud deftrátum, et nullum est superius ad reliquum, et aliqua illorum sunt taba quod nullum eorum est sub reliquo et tamen totum est convertibile cum d e fiest animal intelligibile', u t videlicet 'intelligibile' sit commune homirá 4 n i to . S i c u t i et tamen nec n e c 'intelligibile' est convertibile cum 0 shomine h o m o e homine. fi r praedictis á a t patet quod guando aliquid concluditur esse t d e Ex omnibus r a u defmitio vel non esse defmitio alicuius, subiectum taus propositionis non s i c e t significative sed simpliciter vel materialiter. n5supponit personaliter 4 o quodm'substantia animata sensibilis' non est defmitio g 'Sicut sihprobetur e o hominis, hoc subiectum csubstantia animata sensibilis' non supponit pro l re sed pro intentione animae vel pro signo ad placitum instituto. Sio militer si probemr ista propositio 'animal rationale est defmitio hominis', ,SOsubiectum non supponit personaliter sed simpliciter vel materialiter, n et hoc si consequentia sit bona. Tamen de virtute sermonis quaelibet a proposiáo taus est distinguenda penes tertium modum aequivocationis. m h o [CAP. 24. DE REGULISDESERVIENTIBUSCONSEQUENTEISQUIBUS c INFERTUR ALIQUID ESSE DEFINMONEM ALICITILIS] t o His visis ponendae sunt quaedam reguhe deservientes consequentiis m quibus infertur aliquid esse definitionem alicuius vel non esse. Et primo, m5quibus infertur aliquid esse defmitionem alicuius indicantem quid rei, ' datam per genus et differentias essentiales, vel non esse. a Est igitur una regida talis• si defmitum sit commune alicui rei simn plici per carentiam compositionis ex materia et forma, non defmimr tali i defirátione. Unde sequimr: angelus est simplex, 'igitur animal rationale' m = gi s._ minus top. A' BEI al l ud] est add. AE 3 4 hic] haec AC 3 6 guara._ def. om. A' a quam]33quod E i l l ud om. BI nul l um ] nomen A, illoruca add. E 3 7 eorum] illorum AlE, om. B l tamen] illorum add. E 3 9 intelligibile'] intellectuale (ctictm infra) AIBE u t ] ve! I v i del i c et i om. Al BEI 4 0 nam ] tunc A ' E 4 5 séc - ire] 48 u se p pA'o ani n i mt ae orn. a AC d V" d , pr . o otn. BEI 4 9 propasitio] defulitio AC F V n non B ACW 4 5 I 1, sed coro. T vY' a m5e 2e !penes] n ] ] sectmdum A' E t e C . t 24. - 3 His] Istis C V , I essentialem A' BEI 8 et] ve! F 9 Undel N on add. I e Bmessent.]4 differentiam ] ¡ a q u at e d ea m ]n l n aa l t i uq u r a ae l i t l e rA l B E
684
PARS C A P .
24
10 non est taus d e fidifferentiam essentialem, cum semper differentia essenti2lis indicet parntem i dessentialem o illius cuius est. Ex isto sequitur quod nullum accidens adefmitur n g etalil definitione, i sicut probat P h i l o s o p h u s, V I I Meta. physicae 1, et ideo sola species communis praecise substantiis compositis 15 ex materia et forma defmitur tali defmitione. E t h Alla o regula est: Alud in quo ponitur pro genere aliquid commune comnibus, vel etiam pro differentia aliquid commune omnibus eiusdem egeneris, s non est defmitio. Et ideo sequitur 'ens ponitur in ista oratione: tens sensibile , rationale; igitur ens sensibile rationale non est defmitio q u eo quod ens est commtme omnibus et ponitur loco generis. 20 iSimiliter a sequimr 'unum ponitur in ista oratione: animal unum rationale; nigitur animal u unurn rationale non est defmitio hominis', quia unwn, lquod est l commune ornnibus substandis, ponitur loco differentiae. u Ratio m primae partis istius regulae est, quia omne positum in desfinidone i tali debet separare definitmn ab aliquo; hoc est, debet esse zs m mediumpconcludendi negationem alicuius de d e lpotest e aliquid commune omnibus. fi esse xn i t o Ratio , tsecundae a l e partis a est, u quia t enihil m commune onmibus eiusdem hgeneris n opotestnesse differentia essentinlis alicuius, quia nullum genus apraedicamentale est in quo omnia sint composita ex materia et forma. b Tertia regula est ista: orado cuius pars indicat totam essentiam rei, enon est definido ipsius, quia in tali ponitur aliquid superfiuum quod non tdebet poni in definitione. Sciendum quod quaedam definido data per genus et differentiam indicat explicite et complete essentiam rei; ita scilicet quod nihil est 35 pars essentialis rei quin distincte exprimatur per aliquam partem, scilicet per aliquam differentiam positam in defmitione. Et talis definido debet componi ex genere et tot differentiis essentialibus quot sunt partes es10 t a l a del. B , om. A ' C E h o c es t] ra t i o hui us es t A I B E I K
1 1
c u m ] qui a A ' d i f f . ]
de-finitio y ' 1 2 isto] eti am add. A E 1 4 c ommtmi s ] correspondens A V 4 1 (hom.) 7 . .A p r oo om.m A V n i bus om. B vC F e v e! l ]. illis 4 1 9 i g i t u r . . . om. C V ' 2 0 poni tur] pro genere v el add. A ' 2 1 seg.] ista E 2 2 animal... rationale mg. B , r a t i o n a l e om. I 2 4 istiusl huius o m . E 1 quia] quod B I 2 6 negat.] negadv am A C V 1 o m . 4 C2I 27 8 quia] a l quod i q BuI ni i hdi l ] nul l um B 3 0 praed.] praedicabile A C V om. ( h o m . ) 4 q u o ] q u i b u s A ' s i tAa ] sunt ' A C,V cm. I a'' omnit a] contenta r i o subnno add. a l 4 C V3l 1 i s t a ] i l l a e A a d d . C E I 4 dilferentias A 'B E K 3 5 c om pl l totam add. A l F 3 6 distincte] determinate K 3 6 - 3 7 partem... o a d o ] caliquarn u r Qm. (hom.) A CF1 / e fi n i d o id 4 us c i l . . . . sd ] i f f . 1Aristot., Metaph., VII, c. 4, tt. 12-14 (10291) 22 - 1030a 17). q o m . u A ' a 3 8 e l t r e i b
DE DE FINITIONE
685
sentiales rei; ita scilicet quod si sint duae partes essentiales, puta materia et forma, debent poni duae differentiae cum genere; si sint plures formae et materiae, debent poni to t differentiae quot sunt formae cum una differentia exprimente materiam, et ista est completissima definido. Et guando est aliqua orado cuius aliqua pars sic indicat essentiam rei, non esti1L orado defmido• Et tqlis definido hominis, si in homine sit materia 45et duae forrnae substantiales, scilicet sensitiva e t intelectiva, est ista s 'materiale' exprimit materiam, 'sensibile' autem exprimit animarla sensitivam et 'rationale' animam intellectivam. u b Alla est definido quae non distincte et explicite indicat essentiam so rei s sed imperfecte, qualis est ista definido hominis 'corpus rationale'; t sinnliter ista r a t i o n a l e ' . Nam per neutram istarum habetur et a explicite an in homine sint plures formae vel non. Et guando est aliqua n orado cuius aliqua pars isto secundo modo accipiendo 'indicare essentiam t indicat essentiam rei, bene poterit esse defmitio. Et ideo primo modo rei' 55accipit i P h i l o s o p h u s 'indicare essentiam rei' et non secundo modo 8 • a Aliqua autem dicta A r i s t o t e l i s, quae videntur esse contra m VII Metaphysicae, solventur ibidem 8 ista •a Quarta regula est quod convertibile, non indicans essentiam rei, non t definido ipsius, isto modo accepta definitione. est e u i n t a regula est quod illa orado in qua ponitur aliquid importans 6o Q r aliquid extrinsecum rei, non est definido ipsius, isto modo accepta defmitione. i l Sexta regula est quod si differentia praeponatur generi, non est i e d 65 S fis e p t i m a regula est: si definido non convertimr cum d e fi ,n i st oo, 39 puta] n id n scilicet o nA ' 4 0 et] v el C V 4 A ' 4j i n1o n om.d Ei f4 f 4 . taus 1 ] est add. E , materi a] e t f o rm a add. A C V " 4 5 est] u t E guando ie e s animata s e nA te ni i ma] non l e (mg.) s I , materialis sive corpus add. K 46 maten] 4 7 materi al e] materialis d d . nCFVaA", e t add. p A s . l ío . B , a u te m add. I n a a te ri a m ] et add. A l B E a u t e m om. A l B E e x p r i m i t om. ' A sA ' a4n i m a m ] materi3 am I 4 8 e t om. A C V ' ra t i o n a l e ] autem add. C 4 9 distincte] d e tminate e r - g K 5 u0 qualis] a s ic ut n A e ds t om. A I H hominis] hom o est A C FV i51 4 et , sim.] or a vel t i ]A o 5 n 3a-5l5 eindicare.., ] p aindicare s s om. i I b5 3i-5 4 l indicare.., e rei '] et tunc F 5 4 indicat... rei ' om. A i b reia-om. ' A 5 5l accipit Philos.] ess, accipitur pro F 5 6 autem] temen A 'E , cm. A C I V u 4 q u o d om. A5 8 siquid] 1 al i quod E, om. A C V ' 6 3 praep.] praeponi tur A C FV 1 ladd. . 3 C6, orn. 4 5 B I jS e p t i m a ] 5 C V ' iA ide9 e L nl si t i ao t ] i] s 2Aristot., q u Anal. o Poster., d II, c. 10 (93b 29); Topica, 1, c. 5 (101b 39). 8 Scilicet st o a l i c r in Metaphysicae Aristotelis, guamo perficere Ockham in animo habebat. .a , .expositione u s . a d r¿d . cE a
686
PARS 111-3 CA P . 2 4
est d e fi superioris. n i dNotandum o quod secunda regula et tenia et quinta et septima valent i pdestruendum quamcumque defmitionem, quocumque modo acad s i cipiatur. 7 0 u sEx praedictis potest elici descriptio definitionis isto modo dictae, ,quia definido isto modo dicta est 'oratio composita ex genere diviso per differentiam indicantem materiam cura differentia vel differendis indip o t vel indicantibus formam vel formas'. Aliae autem defmitiones quae cante e r componuntur ex genere proximo e t differentia ultima, non sunt ita 75 icompletae t defmitiones. t Praeter istam definitionem est alia definido, non irnportans aliquid a extrinsecum rei, quae non differt ab ista defmitione nisi in hoc quod m definitione, de qua dictum est, ponuntur differentiae in concreto, in e quae in recto sunt de defmito praedicabiles. In alla autem definitione so n pontmtur abstracta in obliquo, correspondentia differentiis essentialibus. e talis est definido ista 'substantia composita ex materia et anima senEt s sitiva et intellectiva'. Ista enim est defmitio hominis, in qua ponuntur sabstracta correspondentia istis concretis 'materiale', 'sensibile', 'rationale'. eSciendum est tamen quod ista abstracta non correspondent secundum as d vocem illis concretis, nec hoc requiritur, sed sic correspondent quod e synonyma cum abstractis eorum, vel essent synonyma si abstracta sunt fiseamdum vocem correspondentia illis concretis essent imposita. E t utrumque istorum sufficit ad defmitionem illo modo dictarn. Ex isto n sequitur quod ex praedictis patere potest quid sentiendum est de de- 90 i finitione isto modo dicta per ea quae dicta sunt de prima definitione. d Est autem notandum quod quamvis per differentias essentiales o exprimantur omnes partes rei quoad primam defmitionem, et per aba stracta in obliquo exprimantur etiam onmes partes rei quoad secundam l defmidonem, tamen praeter differentias et praeter talia abstracta oportet 95 iponere genus, quia de ratione defmitionis est quod per eam convenienter c u 69 quoc . m o d o ] quantumc umque B , quomodoc umque C I V 4A ' 77 21 quia] d quod i c At E a 7 e 3 ) cm:ti] et A C F V scilicet i 4 d i df indicantem f ei r e cn t C it a 7l o 7 Praeter]Bautem Iadd. I ,:, i s tam d e fl istas d dicante] d i c t i t a r an u n ,d Ai Cf V f' e8 r0 e alia et autem] jata eti am F 8 3 est otri. B C 8 7 eorum l i l l orum A ', i s torum B, E V ',A •C fi n i t i o n e s J significandum E 7 AlE 9 s7d B Ci 3 8 f 8 imposita] cm. ad add. 8 9 di o] jato A 'B I j a t o ] istis A l E 9 0 prae-fl 7 4 iidictis] de prinma defmitione - add. B I 9 0 - 9 1 q u i d . d e fi n i t i o n e l i d e p ri m a defmitione quid sentiendum est de defirtitione Hl° modo dicta per ea quae dicta sunt de prima defi nitione E 9 1 p e r d e fi n i n orn. A I B I 9 3 ex pri m.] exprimentes E 9 3 - 9 4 primana... quoad cm. (hom.) B I 9 5 praetione fun e 1 H t
DE D E FI N M ON E
687
respondeatur ad quaesdonem factam per quid de definito; hoc autem non potest fieri convenienter sine genere, cum mi% differentia, nec aliquod tale abstractutn, praedicetur in quid de aliquo 1:ah definito. lo° N o t a n d u m etiam quod eiusdem possuntesse plures definitiones tales, guando scilicet orrmino idem significant, quamvis diverso modo, quia scilicet una pars unius defmitionis sigráficat aliquid in recto et alia pars alterius defmidonis significat idem in obliquo. Similiter, quod eiusdem sunt plures defmidones, quarum una sit completissima et alla non com105pletissima, non est inconveniens; sed quod eiusdem sint plures defmidones completissimae, habentes partes quae habent eundem modum significandi, puta quod ornnes partes utriusque defmidonis sumantur in recto vel utriusque aliquae in recto, aliquae in obliquo, est inconveniens. E t isto modo et non alio negat P h i l o s o p h u s eiusdem 110rei esse plures defmitiones 4 . Praeter istas defmitiones est ali definido quae componitur ex nominibus exprimentibus partes integrales. E t definido isto modo dicta datar communiter in mathematica. Et est sciendum quod numquam talis definido datur nisi guando 115nomen convenit toti et non cililibet parti, cuiusmodi est hoc nomen Viangulus'; nam tres lineae sunt partes integrales trianguli, et tamen totum vocatur triangulus et nulla pars, scilicet nulla linea, est triangulus. Et propter istam rationem ista definido magis indicat quid nominis quam quid rei; nam definido quae proprie indicat quid rei non potest I20competere alicui nisi conveniat ornnibus quae sunt eiusdem speciei speci2lissimae, dictae in quid de eis; taus autem definido non sic competit omnibus eiusdem speciei speciqlissimae, dictae i n quid de eis. Verbi 97 hoc auteml quod A C V ', habeant E
9 9
al i quod] al i ud a d j . I a E q u o om. A l E ' t a l i
om. B C I V 4 ornnes I i d e m ] t e rm i n i I , m o d o ] n u m e ro C 1 0 2 ol i o] al tera A l , om . F p a r o ' om. F 1 0 aliquid... signif. om. B 1 0 3 a l t e í 102-03 0 'eiusciem] rei add. A A e i u si] ue i u s d e m C 1 compleica V ' , completivo F 1 0 4 - 0 5 non c o m p l l incompleta A n o n ] sic add. CF11 ss di g CnV ', i sedf corr. . ] E, 4 c om m pl l i nc ompl ex a dC , c ompl ex a sed caer. V ' , c ompl eti v o F 1 0 5 ei us dem] r e i a d j . E ie 1 0 l 4 - l 0 6u ]a comp1.1 106 completive . F 1 0 7 puta quod] quamvis F s u m a n tu r] significent A ' 1 0 8 rec to'] q u ad r u d ret A add. A m . A . I . 1 0 9 non] nul l o E , a l i o ] m odo add. E 1 1 1 - 1 2 nona.] vocibus A 1 1 5 convenit] e 1 d competit e A 'FI c ui us m.1 tale I 1 1 6 linear] anguli A ' 1 1 6 - 1 7 carmen— v oc atur] teta iota fi gura Iiest f B 1. 1 7 nul l a'] non C , paro] linea A n u l l a ". . . est] u t para v oc atur A 1 1 8 - 1 9 magia... re i '] a i d e m o m non ita propri e indicat qui d rei sicut alla defmitio B I 1 1 8 magis] propri e adj. E 1 1 8 - 1 9 qui d... d m . .o jm i l non tanaen i mpropri e [pro: i ta propri e ?] indicat quod qui d rei sicut alia c l A E ( h ,.lis— eis om. (hom.) A ' C E 1 2 1 del". c m. A V ' o m fi/ n i t i o A ' 1 2 1 - 2 2 t a . ) V A E 4 Cf. Aristot., Anal. Poster., 11, c. 4 (91a 12-32). ' 1 B 0 1 1 0 g
688
P
A
R
S
111-3 CA P . 2 5
gratia si defmiatur mare sic 'mare est congregatio aquarum', ista definitio non competit otnnibus eiusdem speciei specinlissimae cum illa re quae est mare; nam 'agua', quae est species specialissima, dicitur in 125 quid de illa re quae est mare, et similiter de qunlibet sui parte, et tamen 'mare' non competit illis omnibus. Et propter hoc ista definido non ita proprie indicat quid rei sicut praedictae defmitiones.
[CAP. 25. DE DEFINMONE DATA PER ADDITAMENTUM]
Sequitur videre de definitione data per additamentuml. Et est sciendum quod semper in tali defmitione debet poni genus definid cum qua differentia accidentnli. Aliquando tamen aliqua differentia accidentalis in ea posita est propria sibi et aliquando nulln differentia acciden- 5 talis est propria sibi. Exemplum primi: si albedo defmiatur sic 2 'albedo est color disgregrativus visus', nam 'disgregativum visus' est differentia accidentalis propria albedini et secum convertibilis. Exemplum secimdi: si temarius defmiatur sic 3 'ternarius est nurnerus impar utrobique primus'; nam 'impar' non convertitur cum ternario; nec 'utrobique primus', quia convenit binario. De tali defundone dantur aliquae regulae 4. Una est quod non debet dad taus definido per ignotiora, quia tnlis definido datur causa innotescendi, nihil autem notificatur per ignodus. 1 5 123 del". s i c ] defi ni do maris s i t E
1 2 4 omrdbus] cuilibet 1 1 2 5 - 2 6 m i n . . . m a re om.
(hom.) A B F, trp. p. parte (lis. 126) C 1 2 5 naml quia C , agua] aliqua E 1 2 7 - 2 8 non... def.] rnagis indicat qui d nomi ni s quam qui d rei K 1 2 8 sicut] aliae add. A defm i ti ones ] Notandum quod n o mina fi g u ra n = mul ti hterarum i nterdum i m portare l atera ambientia, i nterdum autem angulos; d u m
ergo nomen angulos importat, nomen definiendum est per nomina importancia angulos qui sunt partes embadorum [ = arearurn]; guando autem sunt nomina importancia latera, ponencia sunt nomina laterum quae sunt partes linearum ambientiurn et non embadorum add. E CAP. 25. - 3 defunti one] defmibile y ' 7 albedo] al bum A ' 9 albeciini] coloris C V ', c ol ori M , sed com. (mg.) y ' s e c u m l c um ea E 1 0 nurnerus om. A C V 4prius i m r i ertimtur uc ums ternario ] E p 1a r1 . .pri. mosp] c onv add. B K ,, qui a] sed A CE V 12 bui .] qui nari o E i4 m p o r t a r . . . 13 tali] ista A j i U n a ] r e g u l CAP. 25. - ' De quo cf. Aristot., Metaph., VII, c. 5, u. 17-19 (1030b 14 - 1031a a a 14). d 2d Aristot., Topica, III . ,' c . Anal. stot., 5 Poster., II, c. 13, versio Iacobi: "Ut trinitati inest omni numerus, impar, (e 1 s1 utrobique primum 9 a (et sicut quod est non mensuran i numero et sicut non comtponi ] 3 0ex numeris)" ) ; [96a 35-37]. 4 Aristot., Topica, VI, per totum (139a 24 t a 151b vl i d e i 24). ss u p r a a ,d
DE D E F I N I T I O N E
6
8
9
Ex isto autem sequunmr aliquae regulae. Una est quod unmn contrariorum non definitur per reliquum; quod est verum de contrariis positivis. Et rado est, nam licet unum contrariorum aliquando sit perfectius alio, et ita aliquo modo notius s e c 20men tale nodus quoad nos; quod timen requiritur ad defmitionem, ex t m ddefinido quo u m ndatur a m ut nobis r a innotescat m , defmitum. n Alia o regula n sequitur,escilicets quodthabitus non definimr per prit vationem, a quia-semper privatio praesupponit notitiam habims; e t ita privatio non est nodor habitu, et per consequens non definii ipsum. 25 A l i a regula sequitur, quod permanens non defmitur per successivum, quia semper successivum praesupponit nodtiam permanends. Alla regula sequitur, quod opposimm non definitur per opposituni. Quod est verum de opposids contrarie et de omnibus opposids absolutis, sed de oppositis privative non est verum, nam semper privado per haobitum defmitur. Aliae regulae multa ponuntur V Topicorum5 circa istam materiam, de quibus ad praesens supersedeo.
[CAP. 26. DE DEFINMONE EXPRIMENTE QUID NOMINIS[
Sequimr videre aliqua pauca de defmitione exprimente quid norninis. Et est primo sciendum, sicut t a c t u m e s t 1, quod omnia quae ponuntur in alio praedicamento quam in praedicamento substantiae vel 5qualitatis, solum talem habent definitionem secundum principia A r i sto t e l i s. E t ideo quantitas, relatio et cetera praedicamenta, ac etiam per se contenta in eis, non habent nisi definidonem expritnentem quid 16 autem] eti am E , ti m. A l l 3 FI , aliquael aliae C , al i ae add. I R : es t om. B FI
1 8
l i c et]
quamvis A I B E 1 9 al i o] rel i quo / V E i t a ] i deo A C V 4 quod] 1 9 et- B2 200 - 2 e1 ex s ...t datar] . . c urra.. detar A ' 2 1 d e 20 ,fiadd. A ' C t s ac i l ll es te hac ]e A ' , es t C , e ti a m I 2 3 noti ti am habitas] habi tam E 2 5 A l i a ] t i d ao e Cr V n cl mi . t A Quarta B 2 6 peses.] s upponit A C V e s 2 s 4 2 e 4 2 8 positivis tu u ] al i ter s es B, pos itiv I . positivis add. K 2 9 pri v ati v e] pri v ati one B , rn e o Ag' , positivis l i uni a v ers c o n tC IrV a r i e ] privativis B q u a e 4c o3 n1 t r a r i i s CAP. 26. 4 al i o] aliquo A 'B C li v el ] I , - 3 s c iendum] q u o d add. E !I es tt] pri us add. A i E V ] et o E 5 r s ol um] n s ol ummodo . A ', solam I 5 6 sec. A r i s t . orn. A l F K 6 e t ') v el B II c eV I F tera] alia A K p p o s i t ,o ci is r ] n Topica, t r seda libro VI, ut in nota praecedenti. cc a oAristot., i i s ]r
CAP. 26. - 1 Cf. supra, Pars I, cap. 40-62.
t r a c t a n t e s O C K R A M , SUMMALOGICAE E 3
4
4
690
PARS I I 1 -3 CA P . 2 6
nominis. Nomina etiam connotativa non habent aliarn definitionem; et ideo talla 'album', 'nigrum', et universaliter omnes passiones pmedicabiles secundo modo dicendi per se de suis subiectis, talem definitionem habent. Omnes etiam privationes et negationes habent tales defmitiones et non alias. Nomina etiam quae non significmt aliquid per se unum, habent tales defmitiones. E t similiter nomina de quibus impossibiliter praedicatur esse; cuiusmodi sunt talia 'vacuum', 'infinituin', 'chimaera' et hulusmodi. 1 5 Hoc supposito videndum est de diversis defmitis i n speciali, e t primo de relativis. Et est sciendum quod relativum potest definiri vel complete vel incomplete. Incomplete potest defmiri sine suo correlativo; sicut si definiatur pater incomplete, debet sic defmiri 'pater est substantia sensi- 20 bilis quae alinm substandam genuit', vel aliquid huiusmodi. Sed complete non potest definiri sine suo correlativo; ut definiatur sic 'pater est substanda sensibilis habens v e l 'est animal habens E t tali definitione relativa mutuo se defraiunt. Nec est hoc inconveniens, quia sicut relativa sunt simul in intellectu, ita simul imporamtur, e t 25 propter hoc non est inconveniens si mutuo definiant se. Linde sciendum est quod ista definido non est per notiora, sed sufficit quod sit per aeque nota. Et ideo loquendo de defmitione quae est per notiora, - quae est magis proprie defmitio, quamvis non sit semper ita completa -, numquam relativum defmimr per suum correlativum, sed defmitur per suum 30 subiectarn in recto et per subiectum sui correlativi sumpturn in obliquo; sicut simile debet sic definiri 'simile est quale, correspondens alteri habenti qualitatem eiusdem speciei specialissimae'. Et ideo si esset aliquod nomen relativurn speciale impositurn albo, ita quod non praedicaretur de aliquo nisi de albo, sicut de nullo praedicamr simile nisi de 35 i l l u d deberetsicdefmiri'albumsirnulexsistenscurnalioalbo'. 8 nominis ] ()Infl a add. N o m i n a ] ornada BEIGem. 8 - 9 Nomi na... ni grum om. C autem F II habent] aliquam adj. E U aliara] aliquam I
9
8
etiam]
ideo] ° ra n a adj. K U ni grum] solana habemt
deEmitionem ex primentem qui d nomini l adj. A , et hulusmodi adj. A ', exprirnentem quid nominis add• y ' 9-10 praedic.] per se adj. K 1 1 tales] etiam y ' , om. C d e f . Qm. A C V 4 simil 1 I 2universaliter N o Am 1 i 4 n talla] a ]nominaoadj. Em,J chimaera] n i dii aadj . B I 1 6 supp.] viso C U v i d.] 13 E dicendum F 1 8 v el l om. A B V 4 riefi 1 niri] 9 dici IM n ] 20 I c2 1. ' aliara] aliquam FV 4rsi add. U iBg IIesic] n uscilicet i t ] add. A e ' 2t 4 tal i ] scilicet add. A 2 5 gicut] si add. B s i m u l ] namra add. cp r u a me r n h . o c in] e t c m . B I i m p . ] ad signifie2ndura adj. A ' 2 7 est' om. /V E 11 es t'] data add. A ' 2 8 es t'] ,c sC e u m non nota sed C 3 1 s umptura om. M 3 2 c orr.] coexsisteru A . as (a. lci tie.) estt perd seque u 1 p AxC11 r m eom. s a i es t i t .Q q u aU •1 3 coexsistens 4 1l i a l /i o ] Ealiquo F exs.] 4 23 , un i n e n
4 o ]n uq
2 c u
t o e
] n n
s t
DE S P E CI E
6
9
1
Et sic defraitur causa, quia 'causa est res ad cuius esse sequitur aliud ens'. Et sic de aliis. Et ista defmitio, et quaelibet tnlis, est magis proprie definido, quamvis non sit ita completa sicut illa quae datur per sua correlativa. 40 C o n n o ta ti v a defraiuntur per sua subiecta sumpta i n recto et per nomina connotatorum sumpta i n obliquo, vel per verba; sicut quantitas defraitur sic 'quantitas est res habens partes'. Continua quantitas et permanens potest sic defmiri 'quantitas permanens continua est res una habens partem extra partem'. Album autem defmitur sic 'album 45est corpus habens albedinem'. Et sic de aliis Privationes et nega tiones defraiuntur per positiva eis opposita; sicut caecitas defmitur per visum, non-homo per hominem, sic 'res quae non est homo'. Et ista ad praesens de definitione sufficiant.
[CAP. 27. DE REGULIS PER QUAS POTEST PROBAR' ALIQUID ESSESPECIES ALICUIUS]
Post regulas per quas probari potest aliquid esse genus vel defraitio vel proprium alicuius, videndum est de regulis per quas potest pro5bari aliquid esse species alicuius 1. Et est una regula tIlis • quod non praedicamr in quid de aliquo, non estspecies illius. E t ideo sequitur 'album non praedicatur in quid de homine, igitur album non est species hominis'. Notandum est quod multae sunt species quae non praedicantur in io quid de quibuscumque nominibus propriis rerum quarumcumque, nec de pronominibus demonstrantibus res quascumque; sicut quantitas non praedicamr i n quid de quibuscumque nominibus, nec de pronomine 37 sic] s i mi l i ter E
3 8
E t 9 i ta add. I i ¡sta] ira E
3 9
ira ons. C V ' II sua c orr.] s uum c oz -
relativum A 'B E I 4 0 Coruaot.1 autem add. 4 1 c onnotatorum B CK , c ormotati v ortun AF1.7 4 add. A ' 4 7 non-homo] defmi tur add. B E I , 4 per quas] quibus A l E I c o CAP. 27. - 3 per quas] quibus p r o b a r i ] demomtrari (esiant infra) E 5 v el non esse add. B I 7 i l l us I alicuius C 8 hominis] eius A C11 n alicuius] n 4 o t B add. 9 est ore. A l E FI 1 1 dem.] denotantibus Bry 4 1 2 praed.] sectmdurn principia Ari s to,a tS iadd. o rE t Ii s1 2 Kquibusc.... , v ore.e n lo m . S o r add. t E i 1s 2 - 1 3 pron. dem I pronomirdbus telis de' ] propriis vcienotantibus a C A l E CAP. 27. - ' Cf. supra, Pars I, cap. 21-22. 4 3 g u a
692
P
A
R
S
111-3 CA P . 2 8
demonstrante quamcumque rem. Unde quacumque re demonstrata haec non est in quid 'hace est quantitas'. Et ita est de multis, quia de omnibus speciebus cormotativis et relativis. 1 S Alia regula est: quod praedicatur de omnibus, non est species alicuius. Et ideo ens et unum et huiusmodi non sunt species alicuius. Alla regula est: illud de quo non praedicatur in quid aliquod pmedicamentum, non est species alicuius. Intelligendum est quod sicut genus multipliciter dicitur, i ta e t 20 species multipliciter accipitur. Et ideo ista regula non est intelligenda de (=n i specie, sed de illa quae non est per se commtmis partibus essentialibus aliarum remm; sicut unum commune omnibus formis ignis non recipit praedicationem in quid alicuius praedicamenti, et tamen potest vocari species, eo quod est praedicabile in quid respectu omnium for- 25 marum particularium. Species igitur, ad praesens, accipitur dupliciter: uno modo pro orrmi praedicabili in quid de pluribus differentibus numero, et hoc sive significata per ista differentia numero sint nata esse partes essentiales alicuius sive non. Et isto modo materia est species et similiter anima intellectiva, 3 et ita de multis aliis. Alio modo accipitur pro illo quod est praedicabile 0 de pluribus talibus in quid, et importata non sunt nata esse partes essentiales alicuius. Et ita anima intellectiva non est species.
[ CAP. 2 8 . D E REGULLS PER QU A S PROBARI POT EST A L IQU ID ESSE DIFFERENTIA A L IC U IU S]
Circa differentiam dantur aliquae regulae U n a est taus: quod praedicatur in quid de aliquo, non est differentia illius. Et ideo sequitur 13 dem.1 denotante A I V 4 r e haec'l m i Haec enim A C FV 13-14 Unde... s4 e ch uaadd. ne C dcV u' ] 4 1est haec quantitas oma ] c 4h i At'B cm. I 1 8 est] quod add. B E I V A Bp c Er i G n e c mi . , h 4 o1praedicatur 8 - 1 9 non Eo 1 8 - 1 9 praeci.] praedicatum A 'B , i n qui d add. E 2 0 est] tamen add. E, p o i a aliquod h m A d e . . . om. B I , et] r etiam i s C tV o F Aul A m p a l ed ds . ] ] 4q rB E l om. add. a l t uuE eid e a i i Anlsdl fi l at ] specie BE, om. A l E 2 3 sicut] uncie A ' 2 4 praedicamenti] praeq o ,. o ma] . Bd F spdicatir A a e d i c a 2q d1du .a n a 1 ra ce c E ,i sdi vpe] ista strantibus add. B 2 9 per] p ro A ' : ista] i l l a B E I n u m . 1 sic add. A ' 3 0 - 3 1 el '... aliis Bu t.1 3 m . d e B I s i m i l om. A C FV om. E , 3 0G ett Qm. ]F e A 2 ' o m nt t i 4 , e s dadd. C i F V c i i m . , 1 5 b4 se pr n eu c i s e s u 6 e C . 28. - 3 est o " B I 11 taus om. A C FV d a c cq di d E u. e s t ] qts 4 u 4 e B . ] i E K 2p d ot d di u c i t i u r q 1 - 1 Cf. supra, Pars I, c. 23. 2s3 p a CAP. 28. ]bp r E u i c i t e a s ] se ia e d l t de s d ] s ld i u d d ea dc a . . A sd s qb i
DE DIFFERENT1A
693
5'anima intelectiva praedicatur in quid de animabus intellectivis, ergo anima intelectiva non est differentia'. Intelligendum est quod ista regula est intelligenda de illo quod praedicatur in quid de aliquo pronomine denotante rem unam; sicut haec est in quid 'haec est anima intelectiva'; et haec similiter 'haec est io forma', denotando fomiarn. Sed non est intelligenda regula de illo quod praedicatur in quid de pronomine sumpto cum eodem commini; unde haec est praedicatio in quid 'hoc mtionale est rationale', sicut haec est in quid 'hoc quantum est quantum'. Ala regula est: illud quod non importat partem rei essentialem, videlicet materiam vel formam, non est differentia alicuius. Et ideo sequimr 'disgregativmn visus non importat partem rei talem, igitur non est differentia'. Intelligendurn quod ista regula est intelligenda de differentia essen nidi -n o n de differentia accidentali, nam aliquid poterit esse differentia 20accidentnlis, quamvis non iraportet partem essentialem rei, sed sufficit quod importet accidens vel causam vel effectinn vel aliquid huiusmodi. Alla regula est quod illud quod non dividit aliquod genus, non est differentia alicuius, nam onmis differentia est alicuius generis divisiva. Et hoc est verum tam de differentia essentinli quam de differentia acci25dental. E t ideo sequitur 'creativum non dividit aliquod genus, ergo creativum non est differenna Dei'. Ex isto sequitur quod aliquae passiones sunt differentiae accidentales suorum subiectomm et aliquae non. Illae enim passiones quae sunt propriae aliquibus speciebus contentis sub genere, sunt differentiae acciden30tales eamm, sicut 'disgregativum visus' est tam passio quam differentia accidentalis albedinis. Aliae autem, cuiusmodi sunt passiones Dei et entis et huiusmodi, non sunt differentrae sed passiones tantum; et si aliquando in a u c t o r i b u s vocentur passiones differentiae, multum extensive loquuntur de differentia. Intell. i n t e 1 1 . 1 Iota regula intelligenda es t A l E , e s t ' om. B I V 8 al i quo]4 d ie nadd. t e Cl V l i g e n d a l v e r a 4 den.] d e Bdemonstrando n . ] , 10 E F[ V d11-12 e unde m o hac n e'] s haec t 4 enim C 1 2 praed.1 species I 1 2 - 1 3 haec '... qui d om. A C F V rpraedicatio ,4 a o i1nn t2 . e hE a 1 c 3 e est] ' ]hoc add. mg. B 1 4 es t] quod C, quod add. BE, om. A ' n o n oin. K add.A fE o rreim a B r 1n 5 videl.] vel A C V partem ] Frem 9 m g essentialem . 4 talern] 16 AlEE 1 8 Intelligendum] Sciendum C 1 9 de om. C E V h V , svde!'] 4 ii cfasive f'uet C r ec2,nA 3t i 'alicuius] a ,' oillius r A,ngeneris . E F nFa r nV] quia A 'B I, oin. A 2 4 hoc... v erum] 21 add. C E, onz. e ' ] so 4 c est i vlm i E c tea. m t om. B C 2 4 - 2 5 essentiali... accidentali] accidentali quam de substantiall v e! hace era p r a e A F essentiali, F 2 4 differentia" orn. A C E I V d i c 1 a aa d emi nfra) 4 2lquaedam 5 i i (etiam o ]A ' 3 1 A l i s e autem] S ed aliquae E, passionez add. A 'E 3 3 aura.] quae] ta i d o 1 . orn.KA l B E I 3 4 di ff.] et non propri e add. A l E nauctoritatibus o n BdE , pass. a p rV o C 2 6 d n . ] 4 c r e a t i v u r d ei mf of d . ] n .e n s t r s i s en n i o .t
694
PARS 111-3 CAP. 2 8
Alla regula est quod illud quod non habet differentiam condividen- 35 tem, non est differenda, et ideo sequitur 'unum non habet differendam condividentem, ergo unum non est differentia entis'. Norandwn quod ista regula non est intelligenda de differentia essentiali. Aliquando enim contingit quod differentia essendalis non habet differentiam essentialem condividentem; sicut 'materiale' est differentia 40 essentialis corporis, et tamen non habet differendam essentialem condividentem, quia species opposita, pro eo quod est commtmis rebus simplicibus carentibus compositione ex materia et forma, non habet differentiam essendalem. Et ideo intelligenda est regula sic, quod illud quod non habet differentiam condividentem, nec essentialem nec accidentalem, 45 non est differentia. Alia regula est quod negatio non est differentia alicuius. Ista regula intelligenda est de differentia essentiali, quia nulla negado nec aliquid negadvum est differentia alicuius essendalis Poterit tamen esse diffeso renda accidentalis alicuius. Alla regula est: illud quod contingenter praedicatur de aliquo, non est differentia ipsius; et ideo sequitur 'ridere contingenter praedicatur de hornine, igitur ridere non est differentia hominis'. Notandum quod illud quod contingenter pmedicatur de aliquo, ipso exsistente, hoc est dum esse exsistere verificatur de illo, non est differentia ipsius; sicut dum haec est vera 'homo est' haec poterit esse vera 'homo non rider', et ideo ridere non est differentia hominis. Verumtamen illud quod contingenter praedicatur de aliquo, quia scilicet potest ab eo negari vere dum de illo negatur esse exsistere, bene poterit esse differentia illius; sicut ‘rationale' est differentia hominis, et tamen condngenter praedicamr de homine. Haec enim est contingens 'homo est rationalis', nam guando haec est falsa 'homo est', haec etiam est falsa 'homo est rationalis'. Sed impossibile est quod haec sit falsa 'homo est rationalis' dum haec est vera 'homo est'. Alla regula est quod illud quod non constituit speciem aliquam, 35 est om. 1 1 quod om. Al F 3 6 differential alicuius add. A 3 8 regula] Philosophi add. AIBEI 3 9 enim] autem A 4 1 habet] aliquam add. 4 2 est] species add. E 44 ess.] accidentalem I e s t ] haec AV' , haec add. C ' quoti ' om. C V ' 4 6 diff.] scilicet al i -cures add. A 4 7 Al a] Quinta A' :1 est om. A' B 4 8 aliquid] aliquod CE 5 1 est] quod add. AC, cm. 1 1 cont.] accidentaliter A' 5 4 quod] non add. B c ont . ] negative E 5 5 dure] quod AC EV ergo E 5 9 vete] nec I, om. A d u r e ] guando A i l l o ] vete add. e x s i s t . ] waistentiae C 4 60 essentialis add. E 11 ilEus] alicuius A 6 1 Hace enim] Nam hace E 6 2 etiam] e zdifferential] ai s t ttmc e r eAl, off:. A B V 4 e x 6s i4 d s t u e rn e ] g t i ua e a n
55
60
65
DE E ODE M E T DIVERSO
6
9
5
non est differentia alicuius; sicut album non constituit speciem horninis, ideo album non est differentia hominis. Intelligendum est quod differentia, proprie loquendo, non consdtuit speciem aliquam, quia clifferentia non est pars nec de essentia alicuius 70speciei, sed guando dicitur 'differentia constituit speciem' accipimr 'constituere' improprie pro illo quod defmit speciem. Et sic verum est quod illud quod non constituit speciem, hoc est quod non definit speciem, non est differentia aus. Et istud est verum tam de differenda essentinli quam de differenda accidentnli, sed diversimode. Nam illud quod non con stituit 75speciem, i d est non defmit speciem definidone proprie dicta, non est differenda essentinlis, sicut illud quod non constituit speciem, hoc est non defmit speciem definidone data per additmlentum, non est differenda accidentnlis
[CAP. 29. DE EODEM ET DIVERSO] A r i s t o t e l e s, V I I Topicorum 1, tractat de 'eodern' et 'diverso', tamquam de armexis problemati de definitione, ideo post defmitionem, genus, speciem et differentiam sunt de istis aliqua pauca dicenda. Sed 5primo videndum est quo modo in proposito accipitur 'idem', ex quo patebit quo modo accipitar 'diversum'. Et est sciendum quod non accipitur in proposito 'idem' pro nondistincto, sed 'esse idem' in proposito est idem quod habere eandem definitionem. Unde aliqua in rei ventate sunt plura, et timen quia habent eandem defmitionem dicuntur s i c u t nomina synonyma in rei ventate sunt multa et non unum, nec indistincta, immo in rei ventate sunt distincta, et tamen dicuntur 'idem', quia habent emdem definidonem et quia significant idem, vel quia u n = est definido alterius, et ita 66 alic.] ipsius BI, om. A ' 6 7 ideo] igitur AA' E a l b u m om. ACFV 69 pars] 4 specie 6 8add. E en e cs] est t add. A'c , etiam m et.add. V B I V 4 ! ¡ 4scilicet d e ]add. K e : tverum] i a nullum m , 71 illo] I 7C 2 i1lus_151uod" om. AC F V 73 Et] ideo add. K 7 4 nonVom. C V' ' 7 5 id] hoc BEFI 7 6 sicut] et A'F, sed BEI COnSt.] defio 4 h om c ] . i d A ' : I nit AC K 7 6 - 7 7 hoc... speciem 0m. CV' 7 6 hoc est] scilicet A, quod add. E 7 7 non... speciem om. A a . q u l o i d c' o m . o CAP. 29. - 2 VII] B Em K . guano E 3 pr obil problematibus CV' 3 - 4 defirdtionem... differentiaml A C de clefmitione F V differentia " AC E problemata et - (?) 1 al i qua] tatuen B 1 0 dic.] esse add. A' 1 1 - 1 2 immo di sti ncta om. (hom.) BE 1 3 etl] ut vel V A' , om. A !! vel... alterius om. AC F V 4 , i4 t a l i is dt ie so ] B n uCAP. n 29.c - 1 Aristot., Topica, VII, per t o n = (151b 28 - 155a 38). a d d . E 9
696
PARS 111-3 CA P . 2 9
hoc nomen 'idem' verificatur de illis , s significatis. suis i ve Sed aequivoce accipitur 'idem' in illis propositionibus; nam s u inp ista p propositione o n a n t'tunica et vestis sunt idem', si termini supponant personaliter p r et o pro re, tunc importamr quod illa res quae significatur per s tunicam et e ulla quae significatur per vestem sunt una res et non piares. i autem Si p termini s isupponant s materialiter vel sirnpliciter, tunc importatur s i v idem; e non quidem quod sint unum et non plura, quia quod termini sunt p r o in rei ventate sunt plures termini, sed denotatur quod habent eandem definitionem. Et ita patet quod 'idem' aequivoce accipitur in diversis locis a P h i l o s o p h o 2 . Est tamen advertendum quod ex hoc ipso quod de aliquibus verificatur 'idem', accipiendo sicut accipimr in proposito et VII Top icorum 8 ,sequitur quod de illis verificamr 'esse idem' accipiendo 'idem' aliter, guando scilicet ista supponunt personaliter. Sed e converso non sequitur. Non enim sequitur 'homo et album sunt idem numero, hoc est, sunt unum numero et non multa, ergo isti termini habent eandem definitionem'. E t ideo non sequitur 'homo et albura sunt idem, sumptis terminis significative, igitur homo et aluna sunt idem si homo et album non supponunt personaliter sed materialiter vel simpliciter', qualitercumque accipiatur 'idem'. E converso autem bene sequitur, nam sequitur: isti termini 'tunica e t 'vestis' habent eandem defmitionem, igitur tunica et vestis sunt idem numero. Quod autem haec sit intentio A r is t o te l i s patet, nam accipiendo 'idem' pro 'eodem numero', manifestmn est quod terminare problema de accidente, est terminare problema de eodem et diverso. Nam sequitur convertibiliter 'homo est albus, igimr homo et album sunt idem numero', et e converso. Et seguí= 'homo non est albus, igitur 14 se ipsis] eisclem E s i v e l l supponant I 1 7 p ro re , tu n c l significative tantum A s i g n i fi l i mportatur C 1 8 tuni c am... v es tem trp . B I u n a . . . pi ares ] i d e m A p i a r e s ] p l u ra C F V 4 termi ni ] i l l i add. A l B " s unti sint C , significant E ' p l u ra ] plures K q u i a ] nam E 2 2 q u o d ] l y 20 add. E 2 5 i dem ] numero add. E a c c i p . ] i dem add. B E e t ] i n add. B E F 2 6 esse om. C V ' i deml ] add. re-aliter B 2 8 i dem] tmum E 2 9 sunt om. A l C V 4 u hno m u om ] i om.d F e 3 m A A V ' 3 0 - 3 1 s umpti s termi ni s ] s i term i ni s u p 30-31 -. signif. 0 al bum] albus n u m e r o ponunt A 3 1 - 3 2 s i ... s ed] termi ni s supponentibus A 3 1 h o m o ' es al bum] termi ni A l o m . 32 3 3 n a m ] sicut A , bene A n o n om.MK 3 3 - E3 5 nam... numero] sicut exemplifi catum est A add. C F V " 3 5 tu n d a et vestis om. C FV " i d e m ] eadem C F -Et quod AE, Quare autem B a u t e m om. C V ' 3 8 probl .l ] problemata (etion infra) A C V ' a c c i d . ] V ", u n u m E 3 6 necessitate A 3 9 est albus] es al bum et add. s unt i dem A 4 0 es'... c onv .] et e c ontra E , om. Q u o d F E t l ] eti am B , c m. E a u t e m ]
' Cf. Aristot., Topica, I, c. 7 (103a 6-39). V i d e notam 1.
15
20
25
30
35
40
DE E ODE M E T DIVERSO
6
9
7
homo et album non sunt idem numero', et e converso. Et ita eaedem regulae quae deserviunt uni propositioni, et alteri. Accipiendo autem 'idem' pro 'eadem specie', regulae deservientes speciei deserviunt 'eodem' taliter accepto. Et manifestum est quod de 45isto non loquitur P h i l o s o p h u s i n VII Topicorum, nam secundum eu m, ibidem 4 , tarden manifestum est quod talia sunt idem specie. et g u Similiter, a n d oaccipiendo 'idem p ro 'eodern genere', manifestum est uquodnregulae u deservientes generi deserviunt 'eidem' sic accepto• Et ideo 50remanet m quod 'esse idem' i n proposito est 'habere eandem d e fi nem p o t n i1 equamvis d o s- tnon omnes. Propter quod P h i l o s o p h u s, I Top icorum,5 ,e problema s de 'eodern et diverso' reducit ad defmitionem, et vult quod sostenso u t equod aliquid est definido, ostenditur quoniam est 'idem', sed 55non E t tamen d e rs e converso. i fi e nigitur praedicto e modo accipitur ibi 'idem'• Et iste est unus modus 'eiusn ig d o numero', n adem l n o quia scilicet de talibus, supponentibus significative, praedicatur 'idem numero'. e a t s et e lr a o d e m r e e s , c d u 30. DE m anGtals DESERVIENrIBUSCONSEQUENTIISQUAE SUNT n [CAP. d e fi n i DEtEODEM ET DIVERSO] o e o sn ; s IStiS visis ponendae sunt aliquae regulae A r i s t o t el i s d e 'eoe rudem' 1. Et est una talis: si principale est idem principali, et coniugatum vn idem coniugato, et casus casui• Ista regula tenet e converso sicut sic, 5est itquamvis ista regula non sit ita generalis sicut 'si coniugatum de coniuigato et principale de principali'. Nam non sequitur 'album est dulce, e d n 43 Ac c ip. autem] Si mi l i ter accip. E 4 4 deserv.] e t add. C V ' , etiam add. F t a l i t e r] isto modo teA A 1 A FV " 4 9 ei dem] a d i d e m E 5 1 u t ] i m d e E 5 2 - 5 8 P ropter... n u m e ro om. F K m e ,52 P ropter quocil Ideo A C V " I ] V I I C 5 5 /S I s;t' o m . C I V C . 30. - 3 aliquae] quaeclam F V 5 8 d4o5ti est]deri 4 t A3'E ,- om. 4 e m I i] d e m om. c o n i . ] coniuncto B F c as us ] est idem add. B I s i c u t om. CE I L sic e o d e m ] a ita ', regula F, om. A E I s i c u t om. A l B s i om. CE I c oni ugatum l coniunctum A B F eom. u CE n 6 u mg. Am e t lde C i ont C V " 6 - 7 c oniugato] c oniunc to A B F 7 de om. C d i v e r s o fit a d d . e F Aristot., Topica, VII, c. 1 (152b 34-35). C r B (103a425-27); VII, cap. 2-3 (152b 36 - 153a 22). u n a 4 CAP. ] 30. - 1 Regulae time sequuntur elicitae 5 r e g ic. 1 (151b 28 - 152b 35). u l a n a d o d . m A l .
n i t i o
f .
Aristot., Topica, I, c. 7
sunt ex Aristot., Topica, VII,
698
P
A
P
S
I l 1 -3 CA P . 3 0
igitur albedo est dulcedo', sed bene sequitur 'album et dulce sunt idem, hoc est, habent eandem defmitionem vel U/11M est defmitio alterius; igimr albedo et dulcedo sunt idem, hoc est, habent eandem definitionem'. Sciendum est tamen quod ista regula non valet nisi guando coniugatum non mutat significationem principalem. Alla regula est: si oppositmn est idem opposito, et propositmn est idem proposito. Alla regula est: si sint eaedem generationes et corruptiones, effectiva et corruptiva sunt eadem, hoc est, nomina eis correspondentia habent eandem definitionem. Alla regula est: si aliquid dicitur de duobus per superabundantiam, oportet illa esse idem numero vel oportet unum contineri sub altero. Sciendum quod aliter accipit hic P h i l o so p h u s Id e m n u mero' et in I Top icorum. Accipit enim 'idem numero' hic pro synonymis, ibi a autem accipit 'unum numero' pro uno quod non est multa. Pro quo est intelligendum quod aliqua esse idem, hoc est, aliqua habere eandem defmitionem, contingit dupliciter: vel quod habemt eandem defmitionem convertibilem cum utroque, et illa dicuntur esse 'unum numero' in proposito, et sunt synonyma. Vel possunt aliqua habere eandem definitionem, ita tamen quod est convertibilis cum uno et non cum reliquo; sicut 'homo e t 'animal' habent eandem definitionem, ita tamen quod est convertibilis cum uno et non cum reliquo, et talia sunt ordinata secundum superius et inferius. Alla regula est: quae non sunt eadem eidem, non sunt eadem inter se. Alla regula est: guando illa quibus aliqua accidunt non sunt idem vel e converso, ipsa non sunt eadem inter se. Alla regula est: quae non sunt in eodem praedicamento, ipsa non 12 pri nc i p.] principalis B I eadem
o
m
.
F
1 6
1 3
est] taus add. A '
cadena] i dem B I
1 8
1
5
est om. A ' I
s i ] al i qua add. A I B I K e a e d e m ] 1
9
i dem] unura E L al tero]
alio A E 2 0 Sc i endum] l 'a m e n praem. A 'E , est add. B I a l i t e r om. A l i 2 1 - 2 2 et... m u l ta ] pro synonyrais M I 2 1 e t ] quam B h i c om. C E om. E t m u m ] i dem F 1 u n o ] eo A , i l l o E , al i quo K q u o d ] es t t m u m e t add. A ii n o n om. V' 2 2 m u l t a 23 i nt.] Ki endum A " al i qua'l ista A 2 3 - 2 4 hoc... def.' om. A 2 3 aliqual om. CF11 o m . A 4est A2 24 5 icl l a]o itat AaB •. clic.] ] debent E ti n ti n a ] idem B 2 6 aliqua cm. A E I 2 8 - 2 9 ita... rel i 1 quo l B E I 3 1 A l i a] Sa (numera: etiam sequentia) , est] i l l a q u o d ista oíd. B i eidem] illa 1 cm. 3 A1 u A ', vel ne converso=oíd. E 3 2 - 3 3 Hazte regultun ponit post sequentem E, om. I 3 2 est om. A l C1 / add. 34 n es t Qm. 4 u A 'Cm II e r o 4
2Forsitam dicere voluerit 'ibi... hic'; dicit enim Aristot., Topica, I, c. 7: "Aut enim numero aut specie aut genere idem solemus appellare; numero quidem quorum nomina plura res autem una, u t tunica et vestis" (103a 8-10).
10
15
20
25
30
DE E ODE M E T DIVERSO
6
9
9
35sunt eadern; sicut 'homo' et 'albedo' non sunt idem, quia non sunt in eodem praedicamento• Notandum est hic quod quamvis illa quae sunt in diversis praedicamentis de se mutuo praedicentur, sicut tales sunt verae 'homo est pater', 'animal est quantitas', 'Sortes et Plato sunt duo', et sic de aliis, 4 0 definitionem• Quamvis enim homo sit pater et similiter patemitas, si t paternitas supponat pro aliqua una re, tamen alla est definido hominis a et patris sive paternitatis. Et ita ista regula est generáis, quod numquam m Ala quae sunt in diversis pmedicamentis sunt idem, non obstante quod e5unum talium vere praedicetur de reliquo et universaliter sumpto• 4 n Ex quo sequitur quod ex ista regula non potest argui quod unum n praedicamentum non praedicetur de religuo. Unde sicut homo et alu buril non sunt idem, loquendo de 'eodem' sicut accipitur in proposito, m et tamen hoc non obstante homo vere est albus, nec album est alia res q so ab homine, ita non obstante quod substantia et quantitas non sunt idem u accipiendo 'idem' sicut hic accipitur, quia scilicet non habent eandem a definitionem, tamen substantia vere et realiter est quantitas, secundum m principia A ri s to te l i s 3. Ita est etiam de linea, superficie et corpore t quod non sunt idem, et tamen vere linea est corpus et superficies et e a55converso. l Notandum est etiam quod ista regula intelligenda est de illis quae a sunt in praedicamento• Si enim aliqua non sunt in praedicamento, tunc s non sequitur 'non sunt in eodem praedicamento, igitur non sunt idem'. u Alla regula est: illa quae non habent idem genus proximum, non n6 t0 Alia regula est: fila quae non habent eandem differentiam, non sunt is idem. Et inteifigitur sicut duae praecedentes. du Alia regula est: illa quorum unum suscipit magis et minus et relien quum non suscipit magis et minu m t / ,i s, n 35 eadem] o n i demsB E Iu3 5 n- 3 6 tsicut... praed. om. C n o n '. . . praed. om. A FT" 3 5 idem... s urtt' A ' 3 7 hic. om. A hd cm. iteEs etdadd. eB I 4m0 h.o c es t] s i c ut A 4 1 Qu a m v i s m i r a ] s ic ut quamvis (guando F) A C F V 1 EI 3 8 oe 4B41-42 si pat.] et A 4 5 et] etiam F, om. A A ' 4 6 quoc i 'l qui n E 4 7 praedicamentum om. t a l e s ] A 'F 11 n o n om. cm i s t a A 'Ee 4 8 c odera] idem E ,; accip.] s umi tur et add. idem K 4 9 cc... non] hoc taEC 5 2 F- 5 3 Psec. A r i s t . mg. A ' , om. A CE FI 1 / A e. men 4 5 I 3 6 1 e eandem t i a om. m A] l B I 6 2 i ri rd i h a c e regula add. E 1 prima 6 3 i l l a om . A ' C E V ' a uet... tminus e om. m C 6 4 susc. r a i n u s om. A CE F 3 sE 63-64 V ' , 9 t oq . um a A n 3 t Cf. supra, . Pars I, cap. 44-45. ,d 6] 0 o r ] er ci ne ps u n d ub u m
700
PARS 111-3 CA P . 3 0
Notandum quod ista regula intelligenda est sicut praecedentes, vi- 65 delicet guando unum suscipit magis et minus et non reliquum non sunt idem, hoc est, non habent eandem defmitionem. Hoc tamen non obstante unum poterit vere praedicari de reliquo. Nam album suscipit magis et rninus et homo non suscipit magis et minus, et tamen homo vere est albus. Similiter ignis non suscipit magis et minus et calidum 70 suscipit magis et minus, et tamen omnis ignis est calidus; sed ignis et calidum non sunt idem, hoc est, non habent eandem definitionem. Per istud patet quod talia argumenta non valent 'homo non est magis et minus substantia et est magis et minus quantus, igitur homo est alla res a quanto'; sed sequitur 'igimr homo et quantum non sunt idem, 75 hoc est, non habent eandem definitionem'. Mia regula est: guando aliqua suscipiunt magis et minus sed non sima', non sunt idem; sicut album e t simile suscipiunt magis et minus sed tamen non simul, quia aliquando ex hoc quod aliquid fi t albius, fi t so minus simile minus albo, ideo album et simile non sunt idem. Et est ista regula intelligenda sicut priores, scilicet quod non habent eandem defmitionem; tamen cum hoc stat quod unum vere praedicetur de reliquo et quod nulla res importetur per unum quin importetur per reliquum. Sed in tali casu requiritur quod aliquid significetur vel consignificetur per unum quod non eodem modo importemr per reliquum; 65 sicut se habent e t 'simile' sive 'quale' et 'simile'. Nam nihil importatur per 'quale' quin importetur per 'simile e t e converso. Non tamen eodem modo; nam 'quale' importat omne subiectum qualitatis praecise i n recto, 'simile' importat subiectum tam i n recto quam i n obliquo, et hoc saltern aequivalenter. Quod patet per definitionem 'si- 90 milis'. Nam 'simile' defmitur sic, vel est definido aequivalens suae definitioni: simile est quale coexsistens, hoc est simul tempore exsistens, cum alio habente qunlitatem eiusdem speciei specialissimae. Hoc patet, quod 65 No t . quod om. A ' E 6 5 - 6 6 v i d e l l q u o d add. F quod add. A l B E
6 8
rei .] al i o B I a l b u m ] v ere add. B I
6 6 7 0
rei .] quod asid. B E I
6 7
est]
ignis] vere add. A 7 0 - 7 1 et'_.
rninus mg. B , orn. A l e 1 1 4 7 2A l B I K 7 5 quanto] quanti tate K q u a n t u m ] quantitas F 7 7 es t] q u o d add. C , om. quantum cA l l as el d ]i etdtamen u mB n o n ] sunt add. s. lío. B 7 7 - 7 8 s i mul ] i l l a add. A 'B , tunc asid. E 7 9 sed] ] et B E FI t a m e n om. A C V c a l i d 4 n adhuc o n ]E 8 2 - 8 3 unumo.. res ] i d quod A 8 3 rei .] al tero B , al i o E m i l l a ] una I r e s ] hoc] u s s u n t A vere add. I F Cq u i nV] v ere A , q u o d n o n B , c odera m odo add. B 8 4 - 8 5 Sed.., rei , om. (hom.) Al /3F a s i d . 4 s i c ut] sic F s i v e ] s ic C F1 . 86 B 7 4 n asid. i h iA l' , ] v e t o add. i nE 9 3 qual . ei us dem] eandem qualitatem A C FV autem 8 1 t4 a l i 4 p quod] r qui ai A EoF r e B , e /s , at] d d . e i u s d e m F e ' ]h n i i l p r i sa d d . o r Ie A E
701
DE E ODE M E T DIVERSO
in ista definitione ponitur1.111.11111nomen in recto, significans subiectum 95qualitatis, et aliud in obliquo, similiter significans subiectum qualitatis. Ex isto patet quod per istam regulam non potest probari quod 'simile' importet aliam rem a re importata per 'quale', et ita non potest probari per istam regulam quod relatio est alla res ab absoluto. Per idem etiam patet quomodo linea, superficies et corpus sunt idem realiter, hoc est, quod realiter linea est superficies et corpus et e converso. Et tamen aliquando eadem linea est maior et superficies minor et corpus minus, sine additione otnnis novae rei inhaerentis vel facientis unum cum priori, e t e converso contingit similiter. Linde si aliqua res, puta corpus, trahatur in longum et non in latum, linea est modo losmajar quam prius et superficies non est maior, sed poterit esse minor, et tamen eadem res est linea et superficies. Nec aliqua res est addita, nec aliqua res quae fuit pars est deperdita, sed solum dicitur ista linea maior quia illud corpus modo coexsistit corpori longiori, vel coexsisteret si aliud corpus illud ambiret. ilo D i c i t u r autem superficies minor, quia coexsistit corpori minus lato; nam quamvis sequatur 'latitud° a est minor latitudine b, igimr latitud° a non est latitud° b', non tamen sequitur 'latitud° a fuit minor latitudine b, igitur latitud° a non fuit latitud° b', quia eadem latimdo aliquando fuit miar, aliquando minor. E t ita patet quod idem aliquando est latius, nsaliquando brevius et quandoque longius, et tamen longitud° non est ala res a latitudine; sed non habent eandem defmitionem, et ad hoc sufficit diversitas connotatorum. Et ideo notandum est quod A r i s t o t e l e s e t ali philosophi et etiam Sancti frequenter guando diunt aliqua non esse idem ve! distingui 120vel esse distincta, non intendunt unum removere ab alio, ita quod unum non praedicetur vere de reliquo, sed intendunt dicere quod habent diversam definitionem et quod frequenter vere poterit unum removeri 94 ista om. B I : defi l s imili, add. B
9 5 aliud] nomen add.
9 8
est] sit CF a l i a res] una res
alia E 9 9 el om. A C V " 1 0 1 m i nor] et superficies maj ar add. C 1 0 2 mi nus ] maius I , e t (v el I ) e converso B U( v e l ] e t B , l amen F. cm. C 1 0 3 et... simil. orn. AlBEK c o n t . simil. off:. E aliter A 1 0 5 e t] sed A ' n o n . . . m ai or'] mi nor A ' es t mai orl Qm. CF1, 74 fui1t] est 0 AC, 6 sit aF111 l i q u a ] u o v a 107 B e s t E] I 4 longiori add. Asl B Ei I, tc orpori add. (ultra) E 1 0 9 aliud] aliquod A 'E F i p s u m A 'B E I, al i ud F C i 110 autem] eti am A ' q u i a ] quae B , i n quantum E 1 1 1 nana] el ideo A 'B E I 1 1 3 l ati tudol ] d e i s . ] magnitud° F p e r d 1 1i 4 a l i q . 1 gius t aadd. mg. A ' ti e t 'l eti am B CIV ", om. A ' q u a n d o q u e ] al i quando A ' F , guando B I , es t add. E I 1 it t al ata.] A f u non... 115-16 E d de l l. ati tudo (n o n om. B ) distinguuntur A 'B E I 1 1 6 el ] sed A B 1 1 7 c onn.] A F I connotativorum A' 1 1 8 est om. A' BI 1 1 9 - 2 0 distingui ve! om. C F V 1 1 5 ,vere om. E l 4 1 2 2 o m . b r e v iq uu o d 1 A Fc 1 sd ]i i a t u r ] lp i
702
P
A
R
8
111-3 CA P . 3 0
a reliquo. Quod potest frequenter contingere sine mutatione ipsius de quo pmedicatur, propter mutationem alicuius alterius. Et etiam potest hoc aliquando contingere propter solum moturn localem, per quem nihil125 adquiritur inhaerens, quamvis frequenter locus ambiens adquiratur. Et sic dicit P h i l o s o p h u s quod monis et tempus non sunt idem 4, nec punctus et linea, nec homo et albura, nec Deus et creare sunt isto modo idem; et ita est de multis aliis auctoritatibus, quae praedicto modo glossari debent. 1 3 0 Alia regula est: illa non sunt idem quae non faciunt idem ex hoc quod apponuntur eidem 5. Alla regula est: illa non sunt idem guando remanent idem quocumque istorum ablato. Alla regula est: si ex quacumque positione sequamr interemptio 135 tmius et non alterius, illa non stmt idem realiter. Verbi gratia posito quod nihil esset albedo, sequeretur quod albedo non esset, et tamen non sequeremr ex hoc quod homo non esset, et ideo homo et albedo non sunt idem. Et est ista regula intelligenda sicut priores. N a m ex hoc quod 1 aliqua 40positione facta sequitur quod esse negatur ab uno et non ab alio, non sequimr quod unum vere negetur a reliquo, sed sequitur quod non sunt idem definitione. Verbi gratia per hoc quod aliqua positione facta sequitur quod quantitas non sit, et tamen ex eadem positione non se123 rel .] alio A F p o te s t] etiam add. B E I
1 2 4
prop.] per E : E t ] hoc add. E l e t i a m ] propter
hoc B 1 2 5 hoc om. B I ' p e r] propter CE I q u e m ] quod F 1 2 7 i deml et quod linea et superfi cies n o n s unt i d e m add. B 1 2 8 e t '. . . e t t ] nec ... nec B i c reare] c reano E , c reat(iv ?)urn K 129 praed.] eti am di c to A
1 3 0
debent] possunt B 1 3 1 - 3 2 M i a... ei dem trp. p. re g i d = se-
quentem F, om. A 1 3 1 quae] guando B I 1 3 2 app.] opponuntur CF11 4 1 3 r sunt e mE a1 3n 4e i sntorum] t ] eorum A ', i l l orum C F 1 3 5 est om. A ' B I 11 posit.] remanet A 'B 3C , n o n specie A 1 3 6 n o n '] interemptio add. A i i deml eadem C 1 3 7 q u o d '] h o m o esset et quod add. E 11 al bedol l a l b u m A ' E 11 n o n '] nul l o m o d o A 1 3 8 e x h o c om. C E F I I 4 q u o d ] e x add. A1 l -C4H I /0 ac ta add. A n o n ' cm. F 4 1 4 1 p o s . ] 4 De motu et tempore cf. Aristot., Physica, ( 2 0 0 1 3 11 - 224a 17); v i p i desirs etiam The Tractatus de Successivls attributed to William Ockham (ed. Ph. v a t Boehner, Franciscan Institute Publications, Philosophy Series 1, St. Bortaventure, i o n e N. Y. 1944). De ptmcto, linea etc. vide supra, Parte I, cap. 44-45. 5 Haec reA gula et sequens sic habentur apud Aristot., Topica, VII, c. 1: "Amplius ex apposia ctione, si idem ad utrumque appositum non facit totum idem. Aut si eodem ab t utroque ablato quod reliquitur est alterum, u t si duplum dimidii et multiplex a dimidii idem d ixit esse. Ablato enim ab utroque dirnidio reliqua idem oporteo r ret significare; nam duplum et multiplex non eadem significant" (152b 10-16). n . H 1
DE E ODE M E T D r m t s o
703
145quitur quod substantia non sit, et tarnen ex hoc non potest inferri quod substanda non sit quantitas, sed potest inferH quod substantia et quantitas non habent eandem definitionem. Et si hoc sequatur ex positione possibili, potest inferri quod haec sit possibilis 'substantia non est quantitas', cum quo tamen stat quod substantia vere et realiter sit quantitas, sicut ex aliqua positione sequitur quod creans non sit, et tamen ex tali positione non sequitur quod Deus non sit. Et propter hoc potest inferri quod alla est d e fi quod Deus sit alia res a creante. Sed quia hoc potest inferri ex positione n i d o puta ponendo quod nnll creatura sit, ideo bene contingit possibili, 155inferre D e quod i haec est possibilis 'Deus non est creans' et e converso. e Sitniliter t ex hoc quod aliqua positione facta sequitur formaliter c r Deus quod e a non n est iustus, et tamen ex eadem posidone non sequitur t iformaliter s , ita quod Deus non est intelligens, non potest inferri quod s e non est intelligentia Dei; nec etiam potest inferri quod iusátia Dei d 160iustitia Dei non sit fortnaliter intelligentia Dei sive sapientia Dei, sed bene e potest inferri quod iustitia et sapientia non sunt idem, hoc est, quod isti xtermini non habent eandem defmitionem. Quod verum est. Et tamen h iustitia et sapientia Dei, sumpás terminis personaliter et significative, sunt o idem omnibus modis. 165 c Alla regula est: si unum praedicetur de aliquo et non aliud, vel e n converso, illa non sunt idem. o Alla regula est quod illa non sunt idem quorum unum potest esse nsine altero sive altero non exsistente. p Sciendum o quod ista regula valet semper ad probandum aliqua non 170esse t idem, e hoc est non habere eandem definitionem, sed non valet sems ad probandum t per unum vere negari ab allo, ipsis terminis personaliter cet s i g on i nfi Procquo sciendum quocYquamvis talis modus arguendi valeat 'onme la c est; a t i bvunon e est; igimr b non est a'; et similiter taus modus arguendi valet i hoc b non est; igitur hoc b non est hoc a', arguendo sic ex 175da l o c acest; e p t i s . 145 sit.... non' Qm. I • tamen... non' om. B 1 4 6 sed] bene add. K s ed potest] quamvis possit E 147 non om. K 1 4 8 possibilis] quod add. F 1 4 9 quo] hoc F 1 5 0 aliqua] iota I, cm. E 151 hoc] non add. I, Qm. E 1 5 2 creantis] creaturae F 1 5 3 - 5 4 quia... ideo om. E 1 5 3 quia hoc] bene A , inf.] quod oíd. AV' 1 5 4 possib. om. CV' 1 5 4 - 5 5 puta— possib. om. I 1 5 4 ponendo] posito C V' 1 5 4 - 5 5 ideo... quod om. A 1 5 5 et e conv. cm. AC V' 1 5 8 ira om. AE II buen.] intellectus A A ' C V 4 iust.] 163 1 6Dei1add. A' 1 6 5 est] quod add. F , om. A q u 1 om. AIBEI o c1 6i 8l sine... sive om. B 1 o 3asingularibus .1 ex l at m el r i o q' ].add. u oaEK ] l v al ri etoe] arguendo l i q ex u singularibus o add. I 1 7 5 - 7 6 hocl... arg. om. (hom.) B C A E L, F IE a l i o I 1 7 6 3 2 Q 1 q u u6 a m o 7v i s
704
PARS 111-3 CA P . 3 0
singulatibus. Tamen t2lis modus arguendi non valet 'possibile est quod haec sit vera: hoc a est, dum hace est vera: hoc b non est; igitur hoc b non est hoc a' Sicut non sequitur, posito quod Sortes sia albus, 'possibile est quod haec sit vera: Sortes est, dum haec est vera: hoc album non est; igitur hoc album non est Sortes'. Sed bene sequitur ista conclusio180 quod 'haec est possibilis: hoc album non est Sortes'; quod est verum, quia posito quod Sortes non sit albus, tunc haec est vera loc album non est Sortes'; et bene sequitur etiam quod loe album' irnportat sive connotat aliquid quod non est eodem modo connotatum vel importatum per Sortes' vel e converso. 1 E 1 5 Per ista patet quod taus modus arguendi non valet 'possibile est quod album sive albedo sia, et tamen quod nulla s i m i similitud° est alia res ab albedine'. linnio etiam non sequitur ex hoc li quod t u d ° s ismii t , i g i t u r album sit et tamen quod simile non sit, igitur simile non est album'. 190 li Eodem t u d ° modo non sequitur 'possibile est quod substantia exsistente nquantitas o n vel figura triangularis non sit, igitur quantitas vel figura triangularis non est substantia'; sed bene sequitur quod 'haec est possibilis: s i t quantitas non est substantia'. Et tamen in rei ventate quantitas est suba l bsecundum principia A r is t o t eli s. stantia, 1 9 5 e dSedon u m quid ista forma arguendi v a l e t: quandocumque ; aliqua sic se habent quod unum illorum manet altero non exsistente, illa s distincta sunt i realiter; sed albedo potest manere similitudine non exsistente c usive non manente; igitur album et similitud° distinguuntur realiter? t Di e endum quod talis forma arguendi non valet generaliter. 2 Unde n 0 non sequitur: quandocumque aliqua sic se habent etc.; sed Deus potest manere sive exsistere chimaera non exsistente; igitur chimaera et o 0 Deus distinguuntur realiter. n Sed n u m q uid ex tdibus praemissis s e q u i t u r quod non ssunt idem e realiter ? D i c e n d u m quod non sequitur, quia non se-205 q u i arg....t sing. del. A l , otn. F , habuerunt pri us ElIC 1 7 8 n o n om. A ' 1 7 9 Sorteo] h o c a C V 180 S orteo] u r 1n o n s equi tur add. A C V 4 quod] 1 8 quia 183 A ', om. C V 4 q 'cm. uaB Il opb1 uc8 4mi - ]8l 5 l i m p . ] i m p o rt a t A ' E , o m . B I 1 8 5 p e r om. A I B E I S o rt e o ] S ortem A C I P ,1 e n non'] o tnnec AC1.7 189 h o a d os d .c 4 1 non add.9 'A 1' 1 9, 7 aliqua] d u o add. C 1 9 8 albedo] al bum A l B E I K II potest manere] manet B IA E d e manante E 1 9 9 sive non manente om. A E F ! albura] albedo A C d i s t . ] sunt distincta B 198-99 sm o exsist.] e 1 8i t 4 201 h sic se ashabent om. et B I 2c 0 1 - 0 3 sed.., real. orn. 13 2 0 2 manere sive om. C 2 0 2 - 0 3 sive... e m o d b i a d derrante etc. E 2 0 2 exsistente] manente V ' 2 0 4 numqui d] numquam A o m real.] n o n exsistente o ] 1..205 sl s ui net ] sc i t C E , s i n t F 1 / B3 /A u 2 t 0 ' 5 - 0B 6 4 vE e r u A q u Ii a e m ] !n ' o n !vs1 s e9 eq .
DE E ODE M E T DIV E RS O
705
quitur: quandocumque aliqua sic se habent etc.; sed Deus potest esse creante non existente; igitur Deus et creans non sunt idem realiter. Sed n u m q u i d adhuc ex talibus praenaissis s e q u i t u r quod possunt distingui vel non esse idem realiter ? D i c end u m quod nulla 210talis conclusio de messe vel de possibili sumpta in sensu divisionis vel aliqua aequivalens ei sequitur ex talibus praemissis generaliter. Aliquando tamen sequimr tam conclusio de messe quam conclusio de possibili, et ideo in mili modo arguendi aliquando est figura dictionis et aliquando non. Pro quo sciendum quod quandocumque sub tali maiore accipiuntur 215sub in minore aliqua non connotativa, nec relativa, nec duo ordinata secundum superius et inferius, semper sequitur conclusio de pmesenti: quod non sunt idem realiter, et per consequens quod possunt non esse idem realiter. Et ideo bene sequitur: illud absolutum quod est scientia illius conclusionis potest esse sine absoluto quod est scientia alterius conoclusionis; igimr illud absolumm quod est scientia istius et illud absolutum quod est scientia alterius non sunt idem realiter. Sed si sumantur sub connotativa vel relativa vel ordinata secundum superius e t inferius, est frequenter falincia figurae dictionis. Patet i n exemplo de relativis; nam hic est fallacia figurae dictionis: quandocumque 225aliqua sic se habent quod unum potest esse dio non exsistente, illa sunt distincta realiter; sed Deus potest esse creante non exsistente, - istae enim duae possunt esse simul verae 'Deus est e t 'nullum creans est' - ; igitur Deus et creans possunt non esse idem realiter. Quia praemissae sunt verae conclusione exsistente falsa, sicut manifieste patet. De con230notativis etiam patet exemplum, quia non sequitur: quandocumque aliqua sic se habent etc.; sed homo potest esse musico non exsistente; igitur homo et musicus possunt distingui realiter vel non sunt idem realiter. De aliis ordinatis secundum superius et inferius patet exemplum; nam posito quod nullum animal sit nisi homo, non sequitur: guando235curnque aliqua sic se habent etc.; sed animal potest esse nullo hornine 206 sic se habent o m infra) A, 2 0 9 non mi:. I 2 1 3 fi g. di c .] fallada fi gurae dic tionis A I K , fal l ada F 2 1 5 d u o ) ( etiam add. E 2 1 6 de] messe et de add. BE , praes.] scilicet add. E 2 1 8 scientia] subiectum (etiam - A B I infra) F 2 1 9 illius] alterius i s t i s B FI s i n e ] i l l o add. K ,¡ al t.] illius A 2 2 0 istius] c onc l u2 0 8 - 0 sionis add. FIC 2 2 1 alterius] istius C, conclusionis add. A ' F X 2 2 2 s ub] i n m i nori add. F v e ! ' 9 om. A BS 2 e2 3 d dic.] . ut add. F 2 2 3 - 2 4 i n ex .] exemplum A l l 2 2 5 unum] est ve! add. A B K 11 . . A 2 2 6 - 2 7 istae eni m] quia istae A V alio] altero e7 add.aA 4 sunt 2 r 2 v oi a , di t s tii nguuntur n a realiter vel add. E ' Qui a praem.1 praemissae enim B I 2 2 9 sicut... non l . . ] cpatet cm. m AlE 2 3 0 A qui a] nla m A ,Cq u o d A l E 2 3 1 al i qua... Etabent om. B I s i c se habent] L i H e t quod unum esse al i o n o n escsistente add. K , om. A 2 3 3 real .] s imiliter add. E a l i i s ] n m est d vel potest o . autem eadd. F Ip a r e t i eti am add. F 2 3 5 sic se habent om. B I B E 2 2 8 2r c e a n s 0 ] o a c H A8m, S U M M A L O G IC A E 4 5 p r a e
706
PARS C A P .
30
exsistente; igitur homo et animal non sunt idem realiter vel possunt distingui realiter. Sciendum est quod aliquando sequitur conclusio de possibili, sumpto subiecto pro eo quod potest esse, vel altero termino sumpto pro e° quod potest esse, et hoc respecm huius 'non esse idem realiter' et ali- 240 guando respectu huius 'distingui realiter'. Sciendum quod ista propositio 'quandocumque' etc. potest habere bonum intellecmm et malum. Accipio tamen eam in proposito sectmdum bonum intellectum, sive ille intellectus sit de virtute sermonis sive non, non curo ad praesens. 2 4 5 Sciendum est etiam quod aliquando sumendo sub connotativa vel relativa, est f2112cia figurae dicdonis et aliquando non. Quando autem hoc sit et quo modo praedicta propositio debeat inteiligi ,quitur e t una g conclusio u a n detonon alla, s oes t e- n d e t u r guando tractabimr de fallacia figurae dicdonis 6 •talis Hmodus o c arguendi non valet: possibile est quod albura sia et quod auu t e m n lsl u f est fi quod c isubstantia a t possibile sit et quod nulla quantitas sir, igitur quans et 2 titas c substantia i r distinguuntur e realiter; possibile est quod absolumm sasit et quoddnulla relatio sit, igimr relatio et absolumm distinguuntur255 ip r possibile a eest quod s realiter, Deus sit dum haec est vera: creado non est, e m nDeusset creado non sunt idem realiter. Sicut non sequitur, secunigitur iqdum o m n u e s: possibile est quod album sit dum simile non est, hoc loest dum haec d est vera: simile non est, igitur simile non est album; et i2 5 non sequitur: igitur simile et album distinguuntur rea-260 per consequens t0 Vemmtamen ista conclusio sequitur: haec est possibilis 'album liter. u est realiter simile' vel e converso quod 'simile non est realiter non d Quod dico propter c a y i l l a ti o n e m quae posset fieri. ° Et eodem modo ex antecedentibus aliarum consequendarum sesquuntur istae conclusiones, videlicet quod: haec est possibilis 'similitud° 265 i t 238 est] etiam add. B 2 3 9 termi no] non B 2 4 0 huius] quod est add. A 'B , praedicati add. E 1 ,esse'] est A E 2 4 1 huius] illius B, quod est add. A 'B 2 4 2 Sdendum] est add. E, est etiam add. FI prop.] eti am add. B 1 quanti .] aliqua add. A I C E 2 4 3 Ac c i pi o] accipiendo A C, accipitur E , i1om.eAal Br EnI 2 4 4 i l l e] i s te A V ' , om. C F 2 4 6 est om. A C F II eti am] autem A , om. A I C V g4247 fal l . fi g.] fi gura B I 2 4 8 hoc ] non C e t a ] guando non et add. F JI praeti.] dicta F 2 5 0 Hoc ] V ' , suffi l sufficit A A 'B 2 5 2 real .] s i mi l i ter « i d A 2 5 4 ahs oluturn] al bum (eti on i nfra) I iHic 256 d u m ] c um A ', deum E 2 5 7 seg.] etiam add. A 'E 2 5 8 dura] deum E 2 6 5 v i da.] i d est A , scilicet E m r a 6Infra, Parte 111-4, c. 10. l b
DE I NDUCTI ONE
7
0
7
non est album' vel e converso; et quod haec est possibilis 'quandtas non est substantia' vel e converso; et quod haec est possibilis 'relatio non est absolutum' vel e converso; et quod haec est possibilis 'creado non est Deus' vel e converso, saltem si proposidones possunt esse talibus rebus 270non exsistentibus. Et sicut ex isto antecedente 'possibile est quod haec sit vera: album est, dum haec est vera: nallum simile est', sequitur quod 'simile' aliquid connotat vel significat quod non eodem modo connotat vel significat 'album' vel e converso,— nam 'simile' connotat tam qunlitatem quam Z75subiectum et 'album' non connotat eodem modo alud subiecmm et illam qualitatem; quod potest patere ex definitionibus exprimentibus quid nominis ipsius 'albi e t ipsius 'similis' i t a ex isto antecedente 'possibile est quod substantia sit et quod nulla quantitas sit, hoc est, possibile est quod istae duae sint simul verae: substantia est, et: zsoquantitas est' sequitur quod iste terminus 'quantitas' aliquid significat vel connotat vel consignificat quod non significat hoc nomen ‘substantia' vel non consignificat eodem modo. Quod verum est; nam hoc nomen 'quantitas' connotat partes, quod non connotat 'substantia' nec Et propter hoc i s t a zssquod \ unum vere priedicatur de dio, sicut 'homo' et 'album' diversas h a b edefraitiones habent nt et 'album' aliquid connotat vel significat quod non d i v evel connotat r significat s a s 'homo'. d e fi n i t i o n[ C AeP . s3 1 . ; D E S P E CI E A R G U M E N T I QU ' A B D i c r r u R I N D U C T I O ] c u m Circa inductionem, quae ponitur una species argumenti sive conh sequentiae, oest primo sciendum quid est inductio. Et est sciendum quod c“inductio est a singularibus ad universale progressio” 1 t• Ad hoc a autem quod fiat inductio requiritur quod tam in singularibus m e 268 vel e converso om. A n sive A 1, sig.] consignificat A C V 4 o0 E n In a2 t a7v o l 1add. BC11.7 non cK ato alttbura s cs igráfi c276 m 11 qual 2E .]7 v. ol 5s non significar add. B, vol non connota: add. mg. I 2 7 7 ipsius'l eorum el add. scilicet C, t ] a A m oCs d iV oc t] u om. E i ps i us a cm. CE 2 8 0 quantitast] substantia C 2 8 1 v ela cona. om. E l 2 8 3 quod] Eo t v4 ls A seoc ocn n l.an il necleadd. nA C V v 'B E IK n 4 n e cmu] et o c asid.odA CF11 n nm . o t a vA o B /1 B lP/UttU4 4 C GCM., 1 deceptw est eo quod initiwn cap. 30 non erat inelicatuns. r notai alía sed V E 2 7 sa , i g o . d] d . 3 s c iendum'... esta om. (hom.) / V E e s t a ] 2 2 8s 31. cC nCAP. iV -4 1 I n codd. A ' el B hic legitur cap. 37. 7 o 4 h primo g fii I c sg s, n ieoadj. a' 1 c,1 o a tt . o ] l m ml h io u C . 31. - 1. Definitio Aristotelis, Topica, I, c. 12 (105a 13-14). A V s CI o . d i c4 B a l i 2 8 t n I u d 6 A o 2 E
708
PARS 111-3 CAP. 32
guara in universalibus sit idem praedicatum et solum sit variatio a parte subiectorum. Potest autem tripliciter fi modo, e rponendo i v a rpraecise i a d pronomen o demonstrativum in singularibus a parteasubiecti, sic arguendo: iste currit et ille currit, et sic de singulis, igimr p °milis a homo r t currit. e Aliter fi t variatio, ponendo a parte subiecti s u demonstrativum b i e c t cum subiecto propositionis universal, sic pronomen o r u m : currit et illud album currit, et sic de singulis, igitur arguendo: hoc album u album currit. n Aliter fi t variado, ponendo nomina propria in sin°rime o gularibus pro subiectis, si nomina sint imposita, sic arguendo: Sortes currit, Plato currit, et sic de singuliq, igitur orrmis homo currit.
10
15
{CAP.32. QUOMODOINPROPOSITIONIBUSDEINESSEFITINDUCTIO1 His visis videndurn est quomodo diversae propositiones universales inducuntur ex suis singularibus et quomodo universales inferunt singulares E t primo de illis de praesenti et de messe. Et est sciendum quod quandoque talis tmiversalis habet singulares 5 et quandoque non habet singulares Quando enim subiectum verificatur de aliquo, tunc habet singulares, guando autem non verificatur de aliquo, tunc non habet singulares. Et ideo si nullus homo esset albus, ista 'omnis homo albus est homo' non haberet aliquam singularem; guando autem aliquis homo est albas, tunc habet singularem. Et ita est de aliis. Et ideo aliquando etiam eadem universalis potest inferri ex suis singularibus, guando scilicet habet singulares, e t quandoque non potest induci ex suis singularibus, guando scilicet non habet singulares Sunt autem istae regulae. Una est quod quaelibet universalis vera, affirmativa, de praesenti, non aequivalens propositioni de futuro, e t 8 Potest... subi. mg. V' , om. EI 9 pron.] nomen F 1 0 subil sicut add. BI !I sic de sing.] iste currit E 1 1 Aliter fi t var.] aut B, Aliter fit E, Tertio modo F 1 1 - 1 6 a... currit9 nomen propritun; terno modo ponendo pronomen demonstrativum cuma termino commtmi F 1 1 a... subid in singularibus A 12 prop.] singularis vel add. A 11tmiv_ om. B 1 4 Afiter] Similiter E I fu om. BI !I var. om. BEI 15 sint] eás add. A, om. E a r g . ] dicendo C V' 1 6 sing.] aliis E C . 32. - 1 Codd. BI et Editiones hic non indicant novum capitulum. 2 vid.] dicendum A' BFI div.] diversimode CV' 3 ex] in AC V 4 E, om. A' tales 4 primo] dicendum est add. K 5 h a b e t ] tales universales habtmt I I sing.] (etiam , d esingularem E 1 infra) ACFV 4 bus] ¡sta, 6q u°atrás so im homo n og albus . ] oest] homo add. I tw ac om. Al habet] aliquam add. A i deo] ita A' 1 1 po! d sp ir verifican test] no gp ui ovell sadd. a iB r tsui e i smom. o nBI e1 2 et quanti.] quandoque autem BI 1 3 suis om. BI 1 4 auA teml igitur F VAlBEI regulae] tales add. K tm i v.] propositio s i ngul ar i s C 1 5 non om. K s 4 a d d . ,C o m . I
709
DE I NDUCTI ONE
demesse habet aliquam singularem vera= Si autem sit falsa, non oportet quod habeat aliquam singularem falsam, sed sufficit quod nullam singularem habeat, et tamen quod denotetur habere; sicut per istam 'omnis chimaera est' denotatur quod habeat aliquam singularem veram, et nullam 20habet, ideo est falsa. Alla regula est: si omnes singulares alicuius propositionis universalis sint verae, universalis est vera. Et ista regula est generalis tam de affirmativa quam de negativa. Alla regula est: si universalis negativa sit falsa, oportet quod aliqua 25singularis sit falsa; sicut si haec sit falsa 'nullum animal est asinus', oportet quod aliqua eius singularis sit falsa. Sed ad veritatem universalis negativae non oportet quod aliqua singularis sit vera, quia non oportet quod habeat aliquam singularem; sicut si nihil sit album, hace est vera 'nullum album est coloraturn', et tamen ruina singularis eius est vera. 30 S i d i c a tu r quod hoc posito haec est vera l o c album non est coloratum', demonstrato quocumque, d i c en d u m quod quamvis talis sit vera 'hoc album non est coloratum', demonstrato quocumque, ista tamen non est singularis huius universalis 'nullmn album est coloratum'. Nam ad hoc quod aliqua singularis sit singularis alicuius uni3sversalis, requiritur biecto i c autem non est in proposito; haec enim non est \ q u osingularis. d s vera, u b illo i eposito, c t a l b u m est album', demonstrato quocumque. u m Et s i d i c a t u r quod quaelibet singularis est singularis alicuius u universalis, n i v ed i cr e n d u m quod hoc non est verum. Unde ista 'iste 4s0homo demonstrando asinum, non est singularis alicuius a l est i animal', s universalis. Sed quaelibet singularis, i n qua non demonstramr aliquid v e r de quo e f2lsificatur terminus communis sibi additus, est singularis alicuius universalis. p r a Non sic autem est hic: hoc album non est coloramm. de praeterito intelligendae sunt regulae sicut de e dCircai universalem c 4e5universali de praesenti. m r d e 17 s i ng. om. B f a l s a m om. B I 2 1 omnes] propositiones add. K u n i v . om. E F 2 2 v es rae] ipsa add. B I K 2 4 negativa] afi rmati v a C E V u 425 n u l l u m ] o m n e E 2 6 ei us om. E I 2 6 - 2 7 Sed... v e ra om. I 2 6 S ed] s i mi l i ter F , saliqua... e d c o cm. m .A ' sV - 27 quod i t] falsa n e c oportet quod aliqua singularis s i t add. B 2 8 s ing.] v erarn 4 2 5 2 6 add. A , n i h i l ] n u l l u m C 2 s i c u t . . . f32 hoca... quocl . om.s A ' E a3 ouniversalis add. m AlEF nu . l l um] (del. V h o m B 4 non s. lin. C , om. C EF , o m . E
9 3
eius om. E I 3 0 S i ] E t praem. B E F I ! h o c ] i s to B , i l l o I hui us ] alicuius A l E F, illius B t m i v . ] qui a non (est add. E ) hui us
omne A ' . )
3 4
alic .] huius C
3 9
di c .] est add. A B E
4 1
non
710
PARS 111-3 CA P . 3 2
Sed' circa inductionem propositionis universalis de futuro est primo sciendum quod dicendum est eodem modo de inductione propositionis universalis de futuro necessariae et impossibilis sicut de illis de praesenti et de praeterito. Sed circa inductionem propositionis universalis de futuro in materia contingenti aliter dicendum est secundum veritatem et so aliter secundum intentionem A r i s t o t e l i s. E t oritur ista diversitas ex hoc quod aliter sentiendum est de ventate propositionis con tingentis de futuro secundurn veritatem et fidem et aliter sectmclum intentionem A r i s t o t e l i s. N a m A ri s to te l e s ponit quod nulla propositio contingens tnlis de futuro est vera vel fnisa, ita quod secundum inten- 55 tionem A r i s t o t e l i s una pars contradictionis i n tzdibus non est magis vera quam alla 2 •contradictionis E t non est magis scita a quocumque intellectu quam alla, pquia r quod o p non t e est r magis verum, non est magis scibile. E t propter h A o r i sc to ,te l e s non posuisset aliquod fumrum contingens esse 60 hoc sscitum e a cDeo,u cum n nullum tale, secundum e u m, sir verum, et nihil dest scimm u mnisi verum. e Sed ventas fidei ponit quod futura contingentia sunt scita a Deo, uita quod una pars contradictionis est scita a Deo et n'in non est scita a m Deo. Sicut Deus ab aeterno scivit istam 'Beata Virgo est salvanda' et 65 ,numquam scivit istam 'Beata Virgo non est salvanda', sicut nec unquam uscivit istam n 'Beata Virgo est damnanda'. Et propter hoc una pars conatradictionis est scita et non alla; ideo una pars est vera, puta illa quae pest scita, etaalla non est vera, quia non est scita a Deo. r Secundum s igitur intentionem A r i s t o t e l i s universalis afama47 quod] i dem add. A 4 8 tmiv. om. A 'B E FI ' neceas.] negativae F i m p . ] de futuro dicendum est «Id F 5 0 in mat. Qm. B I e t ] ficlem et add. E 5 1 i nt. Ari s t.] Aris totelem A C V 4 i Ao dit vaers ] .] difficultas h a e Kc 5 2 C sent.] V dicendum ' , Qm. E 5 3 et fi deml fi dei ! ; i nt.] opi ni onem A E 55 v el falsa om. B I 1 : vBeI l5] 6 - 5 8 i n ... c ontr. c m . E 5 6 - 5 7 i n . - magis ont. B I 5 6 talibus] propositionibus A ' est n e c plus A ' 1 E t . . . hoc ] et ideo qui a I 5 9 magi s l l s c i mrn v e! add. A C V 57 magia] a l 6 i 1q u s e c . 4 om. B 1K s i t ] possit esse BI, ponereteesse Ku 6 m 3 q u o d ] omni a B 6 6 - 6 7 non... V i rg o om. A B a 66 ! ! nec u n q .] ni unquam E F 6 8 scita] a Deo adj. e s t ' ] scita ve! adj. A c noo n ]nnumquam t i vera] n g e tenonn alia s adj . A ' 6 9 qui a] quae d e Reliquam partem capituli edidit ad fidem 11 codicum manuscriptorwal f u t Ph. Boehner, The Tractatus de Praedestinatione et de Praescientia Dei et de Futuris u r o eContingentibus o ! William Ockham (Franciscan Institute Publications, Philosophy s Series 2, St. Bonaventure, N . Y. 1945, 114-117). 2 Aristot., Periherm., cap. 9 t (18a 33 - 19b 4). Textual Aristotelis fusius exponit Ockham i n sua Expositione E 5in Periherm Aristot., cap. 6 (ed. Bononiae 1496); e t in Tractatu de Praedestinatione 5 -etc., in nota 1 citato. 5 6 s e
DE I NDUCTI ONE
711
áva de futuro poterit esse vera, quamvis nulla singularis sit vera. Sicut ista univers2lis, secundurn e u m, est vera 'ormle futurum contingens eHt'; irruno, secundum e u m, est necessaria. E t tamen, secundum eu m, milla singularis eius est vera, quia demonstrato quocumque, haec 75non est vera, secundum e u m, 'h o c futurum contingens erit', quia infert istam 'hoc est futurum contingens', quae nec est vera nec falsa, secundum e u m. Similiter, secundurn e u m, universalis de futuro poterit esse falsa, quarnvis non habeat aliquam singularem falsam. Sicut haec universalis 80est falsa 'nullum futurum contingens erit'; et tamen non habet aliquam singularem falsam, quia quocumque demonstrato, haec non est eius sffigularis 'hoc futurum contingens non erit', secundum e u m, propter causam praedictam. Et sicut aliquando taus universalis affirmativa est vera, e t timen 85milla singularis, ita aliquando particularis affirmativa est vera, et tamen nulla eius singularis est vera, secundum e u m. Et per hoc s o l v e r e t talia a r g u m e n t a : probatur enim quod haec est vera Sortes erit cras 1 erit'. Et ista propositio debet concedi, secundum e u m, s i Sortes sit, 9°quia , s i ponit c ' quod h a non e c'est dare ultimum rei permanenás in esse 8 . Shaec e i ssit i gvera t i t 'in u aliquo r instanti Sortes erit', sit illud instans a. Tunc haec v vera est e Sortes r a erit : in a', et ultra 'igimr erit in aliquo instanti post a'. i Detur alud n et sit b; et ultra arguetur, u t prius, 'igitur eHt in aliquo a instanti l post i b',qquiaualiter b esset ultimum eius, quod non est possibile. 95Detur etiam illud et sit c. Et sic tandem devenietur ad diem crastinum: o i Diceret n s ad thoc aP h i l o s o p h u s quod haec est vera 'in aliquo n instanti t erit i Sortes', sed milln eius singularis est vera, et ideo non est S o r t 74 quia ciem.] demomtrato eni m B 7 6 es t' com. A l B n e c 9 est add. AE 7 7 eum l s ic ut e s nec i l l a q u a m i n fe rt 'h o c es t f u t u ru m ', secundum e u m add. A ' B I 8 1 - 8 2 hac e.- s ing. om. E 81 est] eri t A ', om. C 8 3 praed.] di c tam A l E I, n o n est falsa add. E 8 4 uni v . om. A A 'B E tamen om. A l B E I
8 5
nul l a] taEs add. E i n g . e i u s add. C V ', est vera add. A l E , falsa add. K
85-86 ita... sing. Qm. (hom.) C V ' 8 6 eius om. A l B E I 8 7 per] propter C I V 4 solv.] h o solverentur c ] i E p F se r dem om. aB I d 8 d8 .haec.., v era' om. A A 'B I c ra s ] et hoc add. A II sic] sicut C, si E 8 9 E t is ta] quae A l B E I, e t i ta C p r o p . Qm. E d e b e t conc.] est vera A IB I s i ] posito quod E ! s i ... sit om. A l B I 9 0 i n esse om. A I E 9 1 i l l u d om. A C F V 4 J I v era h om. a e BcI ;;l e t] tunc o Cm, om. . A I J uCl t raBom.1 I 19 2 /- 9 4 O— b ' Qm. (hom.) 1 9 3 - 9 4 et'... 92 est 4 b ' om. F 9 3 a rg . orn. A l B E 9 4 qui a... possibile om. Al-CE , das ] instarts B V ' I possibile] Eodem modo sequitur 'Sortes eri t i n b, i gi tur eri t i n aliquo instanti pos t b ' add. F V ,OPITC 9 5 e t i a m • Ae An i . 1 B c s ] c a
EI r a8 Aristot., t . r s
Physica, VIII, c. 8, t. 69 (2631) 20 - 264a 6).
712
PARS C A P .
32
dandum illud instans in quo erit Sortes. Unde, secundum e u m, ista est vera 'in aliquo instanti erit Sortes', et tamen nulla istarum est vera 'in a erit Sortes', 'in b erit Sortes', et sic de singulis. Et ideo nulla istamm est danda. Et eodem modo dicendum est, secundum e u m, ad consimilia argumenta. Sed secundum veritatem fidei taus universalis afErmativa, si sit vera et scita a Deo, habet aliquam singularem veram, et hoc quia semper altera pars contradictionis est vera et scita a Deo. 1 0 5 Tamen advertendurn est quod aliquando aliter est universalis vel particuhris vera et aliter singularis. Aliquando enim, secundtmi unam o p i n i o n e m, universalis est necessaria et tamen nulla singularis est necessaria, immo quaelibet singularis sic est vera quod quaelibet Al a r= potestesse falsa et potest numquam fitisse vera. Haec enim est necessaria110 'quodlibet verum futurum contingens est verum', et tamen nulla singularis est ita vera quin potuit numquam fuisse vera. Similiter poterit esse quod particularis sit inevitabiliter vera et tamal quaelibet singularis sit evitabiliter vera. Et in hoc est aliqualis s i m i A 1 1 5 l i r is t o te l i s e t veritatem fidei. t u dEt ° sicut i n dictum t e r est de propositionibus de futuro, ita dicendum est o propositionibus p i n i o de n praeterito e m de et de praesenti, aequivalentibus propositionibus de futuro. Unde sicut ista est vera 'iste salvabimr', et tamen possibile est quod numquam fuerit vera, quia sequitur 'iste peccabit fmaliter, igitur damnabimr'; et ultra 'igitur iste non salvabitur' e t ultra 120 'igitur ista numquam fuit vera: iste salvabitur'. Et antecedens est possibile, manifestum est, igitur consequens est possibile. Ita ista est modo vera 'iste fint praedestinatus ab aeterno', et tamen possibile est quod numquam fuerit praedestinatus; e t hoc est, quia ista 'iste fuit praedestinatus ab aeterno' aequivalet isti de futuro 'iste salvabitur', et ideo sicut una potest125 numquam fuisse vera, ita possibile est quod alia numquam fuerit vera. Et ista est differentia inter veritatem propositionum de futuro et eis aequivalentium et veritatem propositionurn de praeterito et de prae98 d a n d u m ] d a re A l E i s t a ] haec F
1 0 0
i s t.] eartun B I
1 0 1
danda] i n ani ma I
103 fi dei om. A l C I trni v .] vel particularis add. A ' 1 0 6 alig.] ad v eri tatem add. C , v el ] aliter A ', et ABF 1 0 9 quod] tamen add. A , non add. C ' i l l arum ] eartun B , om. A 'E 1 1 0 potest] poteri t F 111 est] esse A , eri t A ' v e r t i m 2 numquam] unquam A ' 1 1 3 i nev .] ev identer E , demotts trabiliter I 1 1 4 s i t] es t A l E e v i t . 1 1 e s t E v e ra ] falsa A ' 1 1 7 et] ve! B 1 2 0 i g i tu rl iste add. B K i s te om. A A IE 1 2 1 salv.] inevidenter n e e e s s a r i u r n salvatur A C V a d d . 4 1B1E I 1 2 4 est om. B I i s t a om. B E 1 2 5 potes t] potui t C , om. B 1 2 6 al i a] al tera B iste A p o s s . ] 1 ista] i 1ta : : 2 v er. p ro p .] propositiones verse E 1 2 8 v era. om. A1131 127 e t p o t u i a d d t ] . p o t e A r a t
DE I NDUCTI ONE
7
1
3
senti, quae non aequivalent Mis de futuro: quia si aliqua propositio sit 130vera de praesenti, necessario semper postea erit verum dicere quod illa propositio fuit vera. Sicut si haec sit modo vera Sortes sedet', haec semper erit postea necessaria 'hace fuit vera: Sortes sedet', ita quod impossibile est quod ista tota propositio laec fuit vera: Sortes sedet' sit unquam postea falsa. 135 E t sirniliter est de propositione de praeterito: nam si haec sit modo vera Sortes fuit albus', haec semper erit postea necessaria 'haec fu i t vera: Sortes fuit albus'. Sedsecus est de propositione de futuro: nam quantumcumque haec sit modo vera loarmes salvabitur', tamen haec erit postea contbgens 140'haec fuit vera: Ioarmes salvabitur'. Et per hoc potest patere quod praedestinatio vel reprobatio vel aliquid huiusmodi non potest esse relatio realis inhaerens creaturae praedestinatae vel reprobatae, sicut a l i q u i dicunt 4 . Nsequeretur res, a m quod s iste i quieestspraedestinatus s e t non posset damnari. Nam 145si t praedestinatio a u s sit taus res, ttmc ista erit vera 'iste est praedestinatus propter talem rem sibi inhaerentem'; sicut ista est vera Sortes est albus propter albedinem sibi inhaerentem', et per consequens haec erit postea necessaria 1sta fuit vera: iste est praedestinams'. Et si hoc, sequitur quod ista sit modo necessaria ciste salvabimr'. Nam sequitur 1sta fuit vera: 150iste est praedestinams; igitur ista fuit vera: iste salvabitur'. Et mtecedens est necessarium, igitur consequens est necessarium, et ex hoc sequitur quod ista est modo necessaria 'iste salvabitur'. Per ista etiam pdtest patere quod propositione aliqua contingente exsistente vera in aliquo instanti, nullo modo potest esse falsa in eodem 155instanti. Sicut si haec sit modo vera 'iste habet actum bonum', impos129 illis] uni E q u i a ] quod A F 1 3 0 i l l a] hace A hace BE ,¡ hace] quae B f u i t ] e ri t I
1 3 2
fui t] m o d o add. A
1 3 4 unquarn] numquam A E I
1 3 6
1 3 3 is ta]
fui tl ] est F = e s . ]
si add. I 1 3 7 Sortes ] h o m o A , f u i t ] es t F 1 3 8 secus] al i ter A 1 3 9 Ioannes ] S ortes (etion i nfra) A ' I , Boinensis c i t o add. K 1 4 0 h a c e . - s al v .] Ioannes praedicnis s al v abi tur K 141 r e p r i salvatio A
1 4 2 rel .] respecuu (mg.) B re a l i s ] realiter E 1 4 4 istc] loamies Boinensis
K e s t ] esset A A 1146-47 s i c ut... i n h . orn. (horn.) A A ' 1 4 7 l i b . ] tal em r e m C i n h . ] seilicet al bedi nem add. C 0148 E est] f u i t ACF1,7 14 1 4 5 cessaria 4 A 91 5 0 es t] f u i t C e s t pracd.1 salvabitur E i s t a . . . v era cm. B E I v e r a ] necessaria A ci sr t i a c ] ] et... salv. om. B I 1 5 5 habet] m odo add. F e151-52 h as c t B e 'A C 4sCf. VLiber sex principiorum, c. 4, § 33: "Quando yero est quod ex temporis adiae4 tcentia ] relinquitur" (ed. L. Minio-Paluello, Aristoteles Latín:4s, 1, 6-7, Bruges-Paris : if l u i Ps.-Richardus de Campsall, supra, Parte 1, c. 59, nota 4 citatus. 1966, 42); lt ] e Ie o a ns n et s
714
PARS C A P .
33
sibile est quod in isto instan ti sit haec falsa 'iste habet acturn bonum'. Cuius ratio est quia propter positionem possibilis in esse numquam negmdum est necessarium. Sed posito in esse quod iste peccet, negandum est hoc necessarium post illud instaras 'ista fuit vera: iste habet acmm bonum in a'; et per consequens a exsistente, et illo habente bonum actum160 in a, haec est impossibilis ciste non habet bonum acturn in a', et tamen ante fuit possibilis, sed ex quo positum est in actu non est amplius possibilis.
[CAP. 33. DE INDUCTIONEPROPOSMONUM UNIVERSALIUM DE MODO]
Circa inductionem propositionum universalium de modo est primo sciendum quod si propositiones universales accipitmtur in sensu divisionis vel aequivalentes eis, eodem modo inducuntur sicut universales de messe. Et ideo omnes tales inductiones sunt bonae: iste homo contingenter est animal, et ille homo contingenter est animal, et sic de singulis, igitur onmis homo contingenter est animal; iste homo non de necessitate est animal, ille homo non de necessitate est animal, et sic de singulis, ergo nullus homo de necessitate est animal. Et est aliud iratelligendum, quod sicut in illis de inesse, ita in talibus de modo ad veritatem inductionis non refert in singularibus ponere pro subiectis vel pronotnina demonstrativa praecise, vel pronomina demonstrativa cum subiecto propositioms . u r á v e rillius gnificatorum s a termini l i s , communis. Unde sicut omnes istae tres inductiones sunt bonae: iste homo currit et ille homo currit, et sic de v e l n o igitur singnlis, m omnis i n homo a currit; iste currit et ille currit, et sic de p singulis, r igimr o orrmis p homo r i currit; Sortes currit, Plato currit, et sic de a singulis, igitur omnis homo currit; - et eodem modo est de quacumque universali de s i messe - ; ita omnes tales inductiones sunt borne: iste contingenter est animal, denotato aliquo homine, et ille contingenter est 156 isto] eodem Al E 1 5 7 prop.] per A' ;: posit.] propositionem p o s i t t l i n ' possib.] possibilem CV' , impossibilis F, de add. A 1 5 8 neg. om. A 1 5 9 habet] habuit A 1 6 0 cona.] ipso add. E I 1 6 1 im p.] possibilis F 1 6 2 ante] aliquando A' BEFK es t' ] fuit E 1 6 2 - 6 3 posa.] possibile Al BI CAP. 33. - 3 prop.1 modales add. I u n i v . ] modales B K ac c i p.1 s urnantur A l B I
6
h o m o -.
animal' orn. AI •, etl] ille et add. BC V' 1 0 Et... aliad] Aliad est A' B, est antera I ': aliad om. AEI • illis] sumptis in sensu divisionis add. A' 1 1 veril] talium add. C 1 2 praecise] solum E 1 3 clan] pro C V' 1 4 filias] istius AF, ipsius BI l i n d e om. C V' 1 5 curra' Qm. IV' 1 7 currit'] et add. CV' 1 9 iste] homo add. A' 2 0 den.... homine cm. AIEFI Al e] homo add. A' 2 0 - 2 1 COnt.... animal cm,. BI
10
15
20
DE I NDUCTI ONE
715
et sic de singulis, igitur orrmis homo contingenter est animal; iste homo contingenter est animal et ille homo contingenter est animal, et sic de singulis, igitur omnis homo contingenter est animal; Sortes contingenter est animal, Plato contingenter est animal, et sic de singulis, 2 5 Ex isto patet quod omnes tales inductiones stmt borne: hoc per i seest animal, demonstrato aliquo albo, et illud per se est animal, et sic g de singulis, igitur (mine album per se est animal. i Et ex isto et ista regula, quae vera est, 'guando singulares sufficienter m 3 0sumptae inferunt aliquam universalem, una singularis per se sumpta r infert particularem vel indefmitam illius universalis' sequitur quod omnes o tales consequentiae sunt borne: iste per se aedificat, demonstrato aliquo r qui in rei ventate est albus, igimr album per se aedificat; iste, demonn strato Deo, necessario est Deus, igitur creans de necessitate est Deus, n35et hoc guando Deus est creans; iste, demonstrato Filio Dei, per se est i Deus, igimr homo per se est Deus. Immo, generaliter, ex rail singus lari in qua subicitur pronomen demonstrativum vel pronomen demonh strativum sumptum cum quocumque termino communi, qui praedio catur de illo pronornine demonstrante illud quod prius, vel etiam in m 40qua subicitur nomen proprium, ad talem particularem est bona conseo quentia. Et ideo omnes tales consequentiae sunt bonae: haec res per c se aectificat, demonstrato aliquo quod in rei ventate est album, igitur o album per se aedificat; iste homo non est aggregatum per accidens, n demonstrato aliquo homine qui in rei ventate est albus, igitur homo t45albus non est aggregatum per accidens; iste homo albus est aggregai tum per accidens, ergo homo est aggregatum per accidens. E t sic de n multis aliis g Hic tamen est advertendum quod tales consequentiae non sunt e semper simplices, sed frequenter sunt ut nunc solum. Unde ista conn sequentia Sortes per se est animal, igimr album per se est animal' non t est consequentia simplex sed tantum u t nunc, quia numquam valet e r 21 s i ng.] hominibus add. K 2 2 - 2 5 ¡sto... animal om. A C 2 2 - 2 4 ¡sto... ani mal ' oni. V ' 22 iste.., mal ' om. B c o n t . e 2 a n ani l 'add. I 2 7 - 2 8 etl ... animal om. C V ' 2 9 etz] ex add. C e s t ] scilicet add. F 27 ani mali '] m et a i l l ud s 29-30 o m . suff. sumptae orn. B I 3 1 v el ] e t FI, orn. BE 3 1 - 3 2 omnes tales] istae A 3 2 al i quo] I add. A C V ', horni ne add. E 3 4 nec.l] de neo:ssitate B d e nec.] necessario AA'ENT', vel p e r se t Balbo 2 4 En 3 i 7 m dom.]a p e r lse add. E 3 7 - 3 8 v el ... dom. ori . A a a add. 1 ' qui] q ] u o d A , orn. C E 3 9 pri us ] est Etlius K 4 3 aedif.] s imiliter add. A 4 4 dom. a l b a s r em m om. i n n 1om. e 3 1A 4 43 - 4 t85 dom. t a cec i d A ' o4 5] - 4 6 iste... accidens' orn. A C 4 6 ergo... accidenst sa u bd i e dc t o B I 4 8 Hi c ] hoc A l l 3I 4 9 surtt cm. A A ' i om. A ! : . m BI a e t
716
PARS I I I - 3 CA P . 3 3
nisi dum Sortes est albas; guando enim Sortes non est albus, tunc non valet consequentia. Similiter ista consequentia Tilius Dei de necessitate est Deus, igitur homo de necessitate est Deus' est solum bona ut nunc, quia non valet nisi dura Filius Dei est homo. Linde ante incamationem 55 consequentia non valuit; similiter, si Filius Dei deponeret naturam assumptam, non valeret. Similiter taus consequentia est bona 'haec res potest assumi a Verbo, denotando namram humanam quae est Ioannes, igitur homo potest assumi, immo, igitur suppositum potest assumi', quia per istam 'sup- 60 posimm potest assumi' non plus denotatur nisi quod illa res, quae est modo suppositum, potest assumi. Et hoc est verum, sicut est verum quod 'album potest esse nigrum'. Et ideo sicut haec est vera 'album potest esse nigrum', non obstante quod haec sit impossibilis 'album est nigrum', sic haec est vera 'suppositum potest assumi', non obstante quod haecSS sit impossibilis 'suppositum assumitur'; ita si haec sit vera 'aedificator per se aedificat', haec est vera 'album per se aedificat', si idem sit aedificator et albus, non obstante quod haec esset per se 'aedificator aedificat' et haec per accidens 'albura aedificat'. Aliud etiam est advertendum quod onmes praedictae consequentiae 70 et consimiles sunt verae guando termini accipiunmr personaliter et significative; quia si aliquis terminus acciperetur simpliciter vel materialiter, possent deficere, sicut frequenter dictum est p r i u s l de aliis regulis. Et ideo tales consequentiae non valent 'iste homo albus significat aggregaturn per accidens, igimr homo significat aggregatum per ac- 75 cidens', quia antecedens non est vemm nisi sumpto subiecto mtecedentis materiqliter ve! simpliciter. Sitniliter non sequitur 'de isto albo pmedicatur per accidens aedificare, igitur de homine vel de aedificatore praedicamr per accidens aedificare'. Et ita est de multis aliis. Et ista de inductione propositionum universalium de modo sump- So tarum in sensu divisionis et eis aequivalentium ad praesens sufficiant. 52 ni s i l s ol um add. B 5 6 cons.] ista add. F, om. A 'B E I 5 8 taus] Isaac A C V 4 , E b5 a 9 n den.] a l istam u add.t B I 6 0 i m m o om. C V ' ' s u p p . nurtc add. 1 ipsa add. A ' , quod ipsa add. F111 1 c6 a dC d 6. 7 hace._ C V 4 hB 6 ,o quod add. add. aedifi' l Qm. (hom.) 6C V ' e s t2] eri t A F 6 7 - 6 8 idem... albus] album ss u up p p l p l sit aedifi cator A 6 8 albus] al bum A l E ' esset] s it A l B 7 0 omnes] istae I 7 1 verae] bortae e s t B g u a n d o ] si A , o = e s add. A ' a c c i p . ] s upponunt E 7 3 - 7 4 sicut... regulis om. A ' 7 3 freq. a s s u r r i p o om. u nA I C E p r i u s cm. A E 7 4 i deo] o = e s add. K 7 6 antecedens] et consequens add. E nec v B antec e edenti s l om A A " 7 7 simpl.] personaliter K 7 8 homi ne... de om. A v e l a al bo K vol d , om. CdE . A , 1Supra, cap. 2,a un. 60-61. h u m n u m a d d .
DE I N D C TI ON E
717
[CAP.34.QUOMODOSINGULARESDEMODOINSENSUCOMPOSITIONIS SEHABENTADUNIVERSALESDEMODOINSENSUCOMPOSITIONIS] His visis videndum est quomodo singulares de modo sumptae in sensu compositionis e t eis aequivalentes se habent ad universales de 5modo sumptas in sensu compositionis et eis aequivalentes. Et quia aliter est de diversis, ideo dicendum est de eis sepamtim. Et primo circa illas de necessario. Et est sciendum quod non semper singulares de necessario tales inferunt tales universales de necessario, nisi in singularibus subiciantur pronomina demonstrativa sumpta cum subiecto propositionis universalis. Unde posito quod quaelibet persona divina assumpsisset naturam humanam et quod nullus alius homo esset exsistcms, ista consequentia non valeret Istam esse Deum est necessarium, demonstrando PatTem, qui in rei ventate esset homo; et illum esse Deum est necessarium, demon15strando Filium; e t illum esse Deum est necessarium, demonstrando Spiritum Sanctum; igitur omnem hominem esse Deum est necessarium', quia antecedens esset verum, in° casu posito, et consequens falsurn. Et tamen, illo posito, ista consequentia esset bona 'isturn hominem esse Deum est necessarium', denotando Patrem; 'et illum hominem esse 20Deum est necessarium', denotando Filium; 'et illum hominem esse Deurn est necessarium', denotando Spiritum Sancmm; 'igitur omnem hominem esse Deum est necessarium', ex inductione. Et hac, si non possent esse plures homines. Quandocumque enim possunt plura contineri sub subiecto universalis quam continentur i n inductione, non valet ralis 25consequentia virtute taus inductionis. Sic igimr patet quod raro vel numquam singulares de necessario, habentes praecise pronomina demonstrativa pro subiectis, sumptae sensu compositionis, inferunt universalem sumptam in sensu compositionis. Et hoc, quia ista regula non est generaliter vera 'omnes singulares 30sunt necessariae, igitur universalis est necessaria'. Similiter, talis universalis de necessario non infert tales singulares; et hoc, quia ista regula non est generalis 'universalis est necessaria, igimr singulares sunt necessariae'. Unde ista universalis est necessaria 'omne verum contingens est verum', et tamen nulla singularis est necessaria, immo quaelibet est contingens, CAP. 34. - 3 quom.] guando B, ornnes add. E 8 Et] Circa quas AlB ' non ons. E 1 1 posito] opposito E persona] natura A di vi na] aliquando add. K 1 7 quia] guando C casu om. BI 1 8 inca] casu add. C 2 2 ex ind. om. BI 2 3 Quanti.] ubicunaque E 2 4 talis om. AC EV 4 M2I 53 2 gen.] om. t a generaliter u s vera F 3 4 sing.] singularia e( add. chis E quael l singularis add.
718
PARS 111-3 CA P . 3 5
quia quocumque yero contingenti demonstrato haec est contingens 'hoc verum contingens est verum', quia eo ipso quod est verum contingens, potest esse falsurn, et per consequens potest non esse verum, et ita non est illa prima necessaria. Similiter, secundum intentionem P h i l o s o p h i cessaria , h'omne a e album c eestscoloratum', t net tamen e -quaelibet singularis est 40 contingens; quocumque enim demonstrato haec est contingens 'hoc album est coloratum', quia poterti esse falsa illo destructo. Tamen sciendum est quod aliqualis diversitas est inter universalem afftrmativam et negativam, nam ex hoc quod universalis afirmativa estnecessaria non potest inferri quod singulares, sive de subiectis quae 45 sunt pronomina demonstrativa sive aline, sint necessariae. Sed si universalis negativa sit necessaria, quamvis non oporteat quod illae singulares quae habent pro subiectis pronornina demonstrativa tantum vel nomina propria sint necessariae, tamen oportet quod illae singulares quae habent pro subiectis pronomina demonstrativa sumpta cum subiecto propo- so sitionis universalis sint necessariae. Sicut haec est necessaria 'nullum album est nigrum', et tamen nulla taus singularis est necessaria 'hoc non est nigrum', denotato quocumque albo, nec aliqua tnlis 'Sortes non est niger', 'Plato non est niger'; sed quaelibet taus est necessaria 'hoc albura non est nigrum', 'illud album non est nigrum', et sic de aliis 5 5
[CAP. 35. DE INDUCTIONE UNIVERSALIUM DE PO851E111 ]
Circa inductionem universalium de possibili est sciendum quod ex singularibus non sequitur universalis, quia ista regula non valet 'omnes singulares sunt possibiles, igimr uráversalis est possibilis'. Sicut non sequitur 'haec est possibilis: haec propositio contingens est vera; et haec s est possibilis: ista propositio contingens est vera, et sic de singulis; igitur haec est possibilis: omnis propositio contingens est vera'. Et ita frequen35 yero om. CV' contingens] hoc album est coloratum add. A 4 3 Imiv• om. AC E univ. add. . BFI 4 5 sive] sint add. A, om. E q u a e ] non add. E 4 6 alise] nomina proprio A 47 quamvis] V licet y ' , om• C 4 8 - 5 1 tanttm i„ . necessariae] tomen illae sumptae cum pronomine demonstrativo termino 4 4 cure 4 e t etc. ] sunt necessoriat E 5 0 dem ] relativa K 5 1 hace] non add. A' 52 talis mg. B, om. AlCE s i ng. om. FI 5 2 necess.] hace enim non est nem,noria add. A' E 5 3 nigrurn] illud non est nigrum add. E al bo] non est nigrum add. B, illud non est nigrum add. I 5 5 aliisl siiagulis CAP. 35. 2 est om. AIBI 3 univ.] passibilis K 5 vera] necessario C 5 - 6 et... vera orn. (hom.) AA' 7 hace] universalis A 7 - 8 orrmis... imposs. om. A
DE I NDUCTI ONE
719
ter aniversalis est impossibilis, et tamen quaelibet singularis est possibiks. Et ideo talis consequentia non valet 'secundum illud si g n = continuum ioesse actu d i v i s = est possibile, et secund= illud signum continuum esse actu divisurn est possibile, et sic de singulis, igitur secundum omne signum continuum esse actu divisum est possibile'. Et hoc, accipiendo omnes propositiones i n sensu compositionis; nam si acdperentur i n sensu divisionis, conclusio esset vera, quia ista est vera 'secundum omne 15signum potest continuum dividi'. Et s i d i c a t u r quod sicut ex possibili non sequitur impossibile, ita ex possibilibus non sequitur impossibile, d i c e n d u m est quod ex possibilibus et compossibilibus non sequitur impossibile, tamen ex possibilibus et incompossibilibus bene sequitur impossibile. E t ita est 20 in proposito, quia singulares tahum propositionum universalium i mpossibilium etsi sint possibiles sunt tamen simul curn hoc incompossibiles. Est tamen hic notan dum quod quandoque unius universalis sunt infinitae singulares E t guando sic est, possibile est quod universalis sit impossibilis et quaelibet singularis possibilis, et tamen nullae duae singu25lares sunt incompossibiles, immo nulle singulares finitae sunt incompossibiles, sed quaelibet una accepta est incompossibilis onmibus aliis simul sumptis. Quandoque autem unius universalis singulares sunt finitae; et tunc si universalis sit impossibilis, necesse est quod aliqua singularis sit im30possibilis vel quod aliquae singulares in numero certo sint incompossibiles. Notandum est etiarn quod ista regula non est vera 'tmiversalis est possibilis, igitur suae singulares sunt possibiles'; sicut si nullus homo sit albus et multi asini sint albi, haec universalis est possibilis 'ormle album 35est homo', et tamen nulla singularis est possibilis, quia quocumque albo 8 possib.] et universalis impossibilis add. A 9 signum] lignum (etiam infra) E 1 0 esse] ese BEI, in add. B 1 0 - 1 1 et... possib. om. (hom.) AJE 1 0 - 1 2 et... possib.Qm.(horn.) I 1 1 - 1 2 sec. signara] ornne lignum (etiam infra) E 1 2 esse] est B C V impossibilibas 4 1 3 (mg.)oK m est noni.eA s ] 1 i s At 1a 9 set inc. om. EA 2 0 quia] numquam ' quod AIBI p ro p . om. BEH 2 1 etsil licet A, si BEI BC 1 sin 1 t ] sunt 1 7 FI 8 in c.] impossibiles I 2 2 Est... noti Oportet autem scire BI, debet muera sciri K p not po .1 soadvertendum s is b s. AlF 1 i 2 b3 guando] . ] quandoque A, quanclocumque B est ' om. AA'l 2 4 et'l temen u mi e n p r add. o pCFV" o s t om. i oEl 2 5 inc.l] impossibiles BGem. 2 5 - 2 6 inamo... inc. 25 necB 1 oi mb . u n willlp] sI C E ,F n e c con ,d maitu a t 2t 9 imp.] possibilis (etiam infra) A ' 3 0 ve!] it a I q u o d om. ACEV' 3 2 etiam e u A iG om. n BE e 3m 3 suae] duae A, duae add. C V' possibiles] impossibiles A V' , sed cori. V ' 3 4 onme ] albura] omnis homo . c e x ve! albus A fi o n d i a td a e .] m iB n p f
720
PARS 111-3 CAP. 36
demonstrato haec est impossibilis 'hoc album est homo'. Tamen si univers2lis sit possibilis, oportet quod possit habere omnes singulares possibiles; sicut, illo posito, ista 'omne album est homo' nullarn habet singularem possibilem, et tamen potest habere, quia posito quod nihil esset album nisi homo, tunc istius 'omne album est homo' onmes sin- 40 guiares essent possibiles.
[CAP. 36. DE INDUCTIONE ru.A.Rum DE CONTINGENTE]
Circa illas de contingenti est sciendum quod singulares de contingenti non inferunt universalem de contingenti, quia ista regula non valet 'singulares sunt contingentes, igitur imiversalis est contingens'; quaelibet enim singularis istius universAlis est contingens 'omne verum 5 contingens est verum', et tamen imiversalis est necessaria. Similiter ista est impossibilis 'nullum verum contingens est verum', et tamen quaelibet singularis est contingens; et ita tslis inductio non valet lanc propositionem veram contingentem esse veram est contingens, e t illam, e t sic de singulis, igitur omnem propositionem veram contingentem esse veram est contingens'. Similiter non sequitur e converso, quia haec regula falsa est 'universalis est contingens, igimr quaelibet singularis', sicut p r i u s dictum est. Per ista patet quod ambae istarum reguhrum sunt falsae 'ornnes singulares sunt impossibiles, igitur universalis est impossibilis'; 'universalis est impossibilis, igitur omnes singulares sunt impossibiles', sicut patet per praedicta. Et eodem modo raro aliae propositiones modales sumptae in sensu compositionis infenmt suas singulares sumptas i n eodem sensw, sicut non sequitur 'omnem horránem esse risibilem est primo verum, igitur 20 hunc hominem esse risibilem est primo verum'. E t tamen frequenter
add. E
36 imp.] possibilis I h o c ] sive hoc add. BIK !I homo] et add. BC E 4 0 istitu] in ulla C, universaEs add. E
3 8
i l l o] isto A' F, casu
C . 36. - 2 Cima.- quod om. BI 3 - 4 non valet] falsa est BIK 5 istius] illius CEST orn. ABI 4 l i 5 t- m6 i °ralle.v . verum] omnis propositio vera contirtgem est vera BEEK 6 - 7 e t mg. V' , cm A 7 nullum... veruin] nulla propositio contirtgtms est vera BIK fi verum 1 illam] 9 c o r istam r . BE i net add.cpropositionem o n t i nveram g e contingentem m Aetc. E ' 1 1 quia] nam BI 1 2 sing.] est contingeru add. K 1 3 sicut... est ons. A' E f dicturn est] patet B 1 4 istarum reg.] istae reguise A' BF 1 6 omnes orn. A : sing.] vel etiam aliquae add. A' impossibiles] vel etiarn aliquae sunt impossibiles add. B 1 7 patet] prius add. EK fi pisad.] exempla BEK 1 8 modales] materiales I, universales add. E 2 1 esse] primo add.
DE A E QUIV OCO
721
est bona inductio ex singularibus ad universalem; unde bene sequitur 'hunc hominem esse animal est per se verum, et illum horninem, et sic de singulis, igitur omnem horránem esse animal est per se verum'. 25 Et ita est de multis alás. Quando autem hoc sit et guando non, potest faciliter sciri per ea quae dicta sunt et sciendo quid requiritur ad hoc quod talis propositio modalis sit vera, et ideo ad praesens ista de inductione sufficiant.
[CAP. 37. DE REGULIS PER QUASPOTEST PROBARI ALIQUID ESSEAEQUIV0CUM]
Post haec videndmn est de regulis quibus potest probari esse aequivocum. E t primo ponendae sunt regulae quas ponit A r 5 s t o t e l e s I Topicorum 1. Est autem regula sua prima taus: quod contrariatur diversis, est aequivocum. Pro ista regula et aliis sequentibus est primo notanchnn in generali quod aequivocatio, cum non sit nisi nominis 2, - quod est vox ad pialo cimrn significativa, et per consequens non est aliqua aequivocatio ad placitum —, non potest sciri quae vox est aequivoca et quae non, nisi coniciendo ex dictis auctorum an imposuerint vel utebantur una impositione nominis vel pluribus. Hoc autem non potest sciri nisi per hoc quod in uno loco attribuebant aliquod praedicatum nomini et in 15alio loco attribuebant eidem aliquid aliud , rhoc e potest p u g habeH n a naequivocatio. s E t ideo guando aliquid contrariatur p pluribus, r i m o . invenitur i n aliquibus locis unum contrariarii l l i ita quod E universaliter t sumpto et in alás reliquum contrariari eidem universaliter p sumpto, e ttmc manifestum r est illud aequivoce accipi. Et ideo si aliquando 213inveniamr ista propositio a c u t o contrariamr grave' et aliquando 23 homineml] esse animal est per se verum add. A' , etc. add. E, om. BC V' 2 4 per se] primo V ' 2 6 Quando... guando] quomodo... quomodo B 2 8 i d . ] dicta add. AIK CAP. 37. - 1 Hoc cap. smIsint post cap. 30 A' B 3 Post haec Qm. A' BI 1 quibus]1 per v i quas d . ] A d i9 c e quod9 n d quae u r BEI n 1 A1 vox] i velEscriptura add. E 1 2 conic.] convincendo 1ACEFV1 4 uteb.] uterentur F 1 4 attr.] sibi add. A pr aed.] alicui add. 1 1 et om. C V' 1 5 loco om. BI II aliud d i ccm. t i sAlBEF ] s a n c t o rCAP. u 37. - 1 Aristot., Topica, I, c. 15 (106a 9 - 1071) 37). Onmes regulae et onmia m exempla quae sequuntur ex hoc capitulo desumpta stmt. 2 Cf. supra, Pan 1, c. 13. a u t a d OC 4 6 d IIIA14 . SOMMALOGICAE A
722
P
A
R
S
111-3 CA P . 3 7
ista 'omni acuto contrariatur obtusum', manifestum est quod taliter utentes hac voce 'acumm' aequivoce utebmmr, quia si 'acumm' esset univocum, manifesmm est quod utraque propositionum praedictarum essetfalsa. Si enim 'acutum' esset univocum acuto in voce et acuto in magnitudine, haec esset falsa 'omni acuto contrariatur grave' pro multis 25 singularibus, sicut manifeste patet• E t similiter patet manifeste quod alia esset falsa. Et ita ex hoc quod auctores tales universales concesserunt, oportuit eos vel mentiri vel un aequivoce eadem voce. Si autem posuissent tanturn indefinitas, quae non inferunt universales praedictas, non posset concludi illam vocem esse aequivocam. 3 0 Aliud est etiam notandurn quod P h i l o s o p h u s vult hic 3 quod Alud quod est aequivocum, habet contrarium. Ex quo patet quod cum sola vox sit aequivoca, ipsamet vox habet contrarium; et ex quo vox taus non contrariatur voci alteri tamquam sibi incompossibili in eodem subiecto, non plus quam alteri, oportet necessario quod A r i s to te l e s 35 aequivoce utatur hac voce 'contrarium'. Quod verum est. Quomodo autem hoc nomen 'contrarium' est aequivocum, dictum est alibi, scilicet in libro Praedicamentorum 4 . Secunda regula est taus, et est regula A r i s t o t e l i s 3: si nomini proposito sint plura contraria, quamvis contenta sub aliquo uno nomine, 40 illud nomen erit aequivocum; sicut 'album' est aequivocum, nam sibi contrariatur 'nigrum', quod est aequivocum ad vocem et ad colorem. Quod autem ista sint aequivoca patet, quia sensibus diversis apprehenduntur. Notandum quod non ex hoc praecise quod aliqua apprehendunmr 45 adiversis sensibus contingit inferre quod nomen commune eis est aequivocum; tunc enim 'qualitas' esset nomen aequivocum, quod falsum est. 22-23 esset uni v .] non esset aequivocum (etiam infra) E 2 4 eni m] autem B a c u t o ' om. A l B I 26 E t om. B F m a n i f . om. A C 2 6 - 2 7 quod... falsa] de alia A 2 7 E t i ta] non B , i ta... quod] ex quo E u n i v . 1 regulas add. I 2 9 tantum i nd,f.] infi nitas A 3 0 c o n a ] concedi I 3 1 etiam om. E F 3 2 c um] quandoque B , orn. A ' 3 3 v ox l ] v el scriptura add. E e x quo] hoc quod A C V 4 n o n del. C 3 6 - 3 7 Qu o m . autem] Sed quomodo A 'E , E t quomodo B I 3 7 alibi om. A 'E 34 scil. orn. A 'E F 3 9 Secunda] Al i a E A r i s t . 1 Aristotelis A ', Aristotelis est ista BI, e t est A r i stotelis E, est talis FK
4 1 nomen] non A '
4 2 est] etiam add. I a d ' . . col. om. A a d ' om. A 'B C V "
45 No ta n d u m ] Sciendum et add. tamen A ', est add. BEF1
4 6
a ] om. A E e s t ] n o m e n add. B
47 qualitas1 quantias C
8Aristot., Topica, 1, c. 15 (106a 9-22). 4 Guillelmus de OckEtam, Expositio libri Praedicamentorum Aristot., cap. 9, ad texturn: Inest autem substantiis nihil illis esse contrarium (ed. Bononiae 1496); cf. etiam supra, Pars 1, c. 43, 1M. 181-213. 5 Aristot., Topica, 1, c. 15 (106a 23-32).
DE A E QUIV OCO
723
Sed guando aliqua apprehenduntur a diversis sensibus, tunc nomen commune eis, cui aliquando universaliter sumpto attribuimr apprehendi 50ab uno illorum sensuum et aliquando eidem imiversaliter sumpto attribuitur apprehendi ab alio sensu, est aequivocum eis. Ita est de exemplo A r i s t o t e l i s. N a m aliquando auctores dicunt quod omne album est apprehensibile a visu, sicut n a t u r a l e s; aliquando autem dicunt quod omne nigmm est apprehensibile ab auditu, sicut m u s i c i. E t 55ita oportet quod aequivoce utantur hac voce ' a lgmm'. b u mNon sic autem e tinvenitur h aliquando a c quod omnis pinlitas apprev henditur o c a visu e e t aliquando quod onmis qunlitas apprehenditur ab auditu vel alio sensu. Tertia reg1112 est: si nomen propositum aliquando habeat contrarium 60et aliquando non, est aequivocum; sicut delectationi in potu est aliquid contrarium, delectationi secundum scientiam nihil est contrarium; similiter amare secundurn anima m e s corpus t a lnihil i qestu contrarium; i d cundum igimr tam 'delectatio' quam 'amare' cest aequivocurn. o n t r a r i u mo t a n d u m quod non ex hoc praecise quod unum contentutn habet 65 N e t et non reliquum potest ostendi quod illud commune nomen contrarium a aequivocum; m a tw-ic enim r est 'qualitas' esset nomen aequivocum; sed ex e hoc quod aliqui attribuunt aliquando 'habere contrarium i l l i nomini s e sumpto e - t aliquando negant, sequimr quod aequivoce universaliter utantur hoc nomine. Aliud notandum est quod illa quae dicit A r i s t o te l e s de delectatione et amare, dicit gratia exempli, et ideo non est multum curandum de eis. Quarta regula est: si aliqua contenta sub nomine communi habeant 75aliquod medium, et aliqua non habent medium, vel si habent medium non tamen idem medium, tunc illud nomen commune est aequivocum; sicut 'album' et 'nigrum' habent mediurn in colore, manifestum est, 50-51 uno.., ab om. A albura1A 5 5 et] etiam add. B E FI 5 6 qualitas] quantitas B C V 4 51 a3p7p r. 5om. a 1E. u .qualitas . a p p A BrC1 .1 quod... ] quantitas am 8l i . ov ]e l ( ] h c o m . ) 4 5 A B C5 ( nb u ' l al A I a amare'] d infra) d I !. 6 5 Notandural 4 62 amarum (etiam A l i ud est I, est add. BEF 1] quod'] termi ni add. K o A ,66 Alud mil. A l f c o m a l . orn. A l FI n o m e n om. A I E F 6 6 - 6 7 nomen est trp. K 6 7 qualitas] B , 5 9 p r o a A CV ho qp quantias p . ] p o s r 4 6u 9 oo B , am p t amari p arumr I d i ic i t ] tua n t u m add. A ' , t a n t u m m o d o add. E 7 2 - 7 3 e t l . . . ei s ire] i o r tudi ne n g a7 2 i deo] tunc I 7 4 est] quod add. E 7 5 medi urni om. A C I V I mt ieAslIE rom. e n n t 7s] 6 1 F hahent add. B t e m e n ] su u ] c 6 A l i 0 d n eu n u ta o
724
PARS 111-3 CA P . 3 7
sed in voce vel non habent medium vel habent aliud medium, scilicet 'raucum', ideo tam 'album' quam 'nigrum' est aequivocum. Ista regula est intelligenda sicut praecedentes, guando scilicet talibus so aráversaliter sumptis attribuitur aliquod medium habere et aliquando negatur ab eis medium vel attribuitur aliud medium. Quinta regula est: si aliqua contenta habeant plura media et aliqua non, tunc nomen commune est aequivocum; sicut 'album e t 'ragrum' in colore habent plura media, in voce non, ideo 'album' et 'nigrum' g5 sunt aequivoca. Notandum quod guando P h i l o so p h u s d i ci t album colorem non loquitur proprie sed improprie, ponendo concretum pro abstracto, hoc est album pro albedine, quae est color. Sexta regula est: si unum contrariorum dicitur multipliciter, re- ge liquum dicitur multipliciter; sicut 'non videre' est aequivocum, scilicet ad non habere potentiam visivam et ad non uti potentia visiva, ideo 'videre' est aequivocum. Sciendum est quod ista regula, sicut quaelibet talis, 'si unum contrariorum est aequivocum, reliquum est aequivocum'; 'si unum pri- 95 vative oppositorum est aequivocum, reliquum est aequivocum', est intelligenda guando sibi opponuntur tali genere oppositionis i n utroque sensu; si autem non, tunc non oportet quod si unum oppositorum est aequivocum quod reliquum sit aequivocurn. Septima regula est una quae dicta est, scilicet: si unum privative 100 oppositorum est aequivocum, reliquum est aequivocum; sicut si 'sensibile' sit aequivocum, quia aliquid dicimr sensibile secundum animam, puta quod habet anima m corpus, puta quod potest sentiri, oportet quod 'insensibile' sit aequivos e nEts qualiter cum. i t i v aista m regula , intelligenda sit, dictu,m est p r i u s. e Octava t regula est: si casus est aequivocum, et coniugatum est aeaquivocum l i qet eu converso; i sicut quia 'iuste' dicitur aequivoce, etiam d 78 veis] non adj. C11 d i A c 8 3i aliquaz] t aliam A , alia C M / habere4add. s 4 e c89 ual no dom. 4 add. A' 8 c m m bum A t m e ] u r e a ri urn Bus m 190-91 rei . m u l t i p l . ] et rel i quum non, nul l um est aequivocum A 9 1 s ic ut] mul ti s ,3 , . s sadj. E Bde 941j n a Sciendum] Notandum A C i taus ] similis B I 9 5 a c q . s i c K p r o i8est aequivocum b lA .' 9e 6 aeq. u t1oi 8 adj. 1 s m i u n u m r e l a t i v e 1 Fest aequivocurn ss quum e e A I cd Badj . K , ]s i unurn rel ati v orum etc. add. C , add. mg. V ' 9 6 - 9 7 i ntel l .] conceu n8o d e o q ap dpu d o . is i t t u u m l1 denda A C V I A , s i ru 4 A IB1E Fn 9a 9 l d b sit aeq.'I priv ativ e B, v el quod si u n u m oppos i torum s i t aequivocum adj . A ' !I quod] u na ul mi 9 7 e d . uetrt a! eLql i ltmaeq. a t oi v e u ] 1 o o pm patet A IB. pE I iA ] ' d r t o u i1 0r e n 0 t n c S eo.e p a
o 1 0 s6 esta] i teri t oA B I a l n b e s d o A q u i
1 0 7 eti am] et A B F, s imiliter E
DE A E QUIV OCO
725
'iustum' dicitur aequivoce. Et similiter, si 'sanativura' dicitur aequivoce, et 'sanative' dicitur aequivoce. Qiuliter autem debeat cognosci quod nocasus vel coniugatmn dicitur aequivoce, non potest sciri nisi per auctores, quia aliquando attribuunt aliquid universaliter casui vel coniugato et aliquando dicunt contrarium. Nona regula est: guando aliqua contenta sunt in diversis praedicamentis, nomen commune eis est aequivocum. 115 S e d est sciendum quod ista regula, sicut praecedentes, debet intelligi guando aliguando illi nomini sumpto universaliter diversa praedicamenta non ordinata attribuuntur. Sicut delicati dicunt quod omnis cibus bonus est effectivus voluptatis, medici dicunt quod onrais cibus bonus est effectivus sanitatis; et ideo cum aliquid sit effectivum voluptatis quod non 120est effectivam sanitatis et e converso, manifestum est quod isti et aequivoce utuntur hoc nomine 'bonus'. Similiter morales dicunt quod ille est bonus quia est iustus, castus vel fortis. Et ita patet quomodo hoc nomine lonus' diversi utuntur aequivoce. Ita est de hoc nomine 'album', et de hoc nomine 'acutum', et sic de aliis 125 D e c i m a regula est: si nomen propositum sit in diversis generibus non subaltemis, erit aequivocum. Notandum quod istae duae regulae sunt intelligendae sicut praecedentes, et simul cum hoc sunt intelligendae guando illa genera non subalterna sic non subaltemantur quod unum necessario removetur a 130reliquo universaliter sumpto. Si enim unum praedicetur de reliquo particulariter sumpto, non oportet. Et per hoc patet quod per istas regulas non potest probari quod idem non potest esse in diversis praedicamentis, cum aliquando unum praedicamenmm praedicetur de reliquo. Nec potest probari quod idem non possit esse in diversis generibus non 135subaltemis nisi unum removeatur universaliter a reliquo, et hoc necessario. Undecima regula est: si unum contrariorum sit aequivocum, reliquum est aequivocum. 108 dic. aeq.' om. A E s i m i l i t e r om. A C 1 0 9 et] etiam A ', a m i sanative] sanabile K 1 1 3 est] quod add. E , om. A ' 1 c ont.] concreta E nomini] non E p ra e d . 1 predi c ata A l E
1 1 5 Sed est] Si mi l i ter F, om. A 'B I 1 1 6 aliq. om. A E I 1 1 7 ord.] subordinata A E 1 1 8 medici] autem add. E K
119 et om. A I C V " 1 1 9 - 2 0 ideo._ conv. om. E F 1 1 9 c um... sit] aliquid est A C V ' 1 2 2 ille] CaStUS A c as tas om. A E F q u o m . ] quod A 'B 1 2 3 aeq.] et add. A l E F 1 2 5 est] quod add. C, om. A l I p ro p . ] propri um BF s i t ] est CE V ", om. A 1 2 6 sub.] ipsum add. E 1 2 7 duae om. A CFV " 128 genera] generalissima add. C 1 3 0 sumpto] sumptum C V ' ,, praed.] praedicaretur A 1 univesaliter A ' 1 3 2 n o n ' om. A ' 1 3 3 - 3 4 c um... esse] aut E 1 3 4 Nec om. B p o s s i t ] potest 13 1 3 1 p a r t . ] A A IB I 1 3 7 aeq.1 et add. A l E 1 3 8 est] eri t A B
726
PARS 1EI-3 CA P . 3 7
Duodecima regula est: guando aliquid attribuitur multis, definienda sunt composita ex illis multis et illo uno; et si illis multis ablatis non 143 remanet idem nomen, illud erit aequivocum. Sicut 'album' convenit et voci et corpori, et ista duo composita 'album corpus e t 'alba vox' sunt defmienda, sic 'albura corpus est res informata tali colore', vox alba definimr sic ‘cpinlitas bene audibilis'; et manifestara est quod istae duae defmitiones non sunt eaedem, et ideo 'album' est aequivocum. 1 4 5 Aliter potest dici, et raelius, quod illud commune est defmiendum, ita tamen quod illa quibus convenit ponantur ibidem; et tunc, si illis ablatis quod remanet non est idem, illud nomen erit aequivocum. Sicut n a t u r a l i s si defmiat album, dicet sic 'album est corpus habens talem colorem', m u s i c u s defmiet sic 'album est vox bene audibilis'. Et 150 manifestum est quod abhtis istis duobus 'corpus' et 'vox', quod reraanet non est idem, ideo 'albura' est aequivocum. Decima tertia regula est: si contenta non sunt comparabilia SeC1.111dum magis et minus nec secundum aeque, nomen commune eis est aequivocum. Et intelligenda est ista regula sicut praedictae. 1 5 5 Decima quarta regula est: illud nomen quod est differentia diversomm generum non subaltematim positorum, est aequivocum; sicut 'acuttnn' est differentia vocis, quia dividit vocem, et est differentia magnitudinis, ideo 'acutum' est aequivocum. Sciendurn est quod quamvis de eadem differentia possint praedicari160 diversa genera non subaltematim posita, non tamen idem potest esse differentia divisiva diversorum generum, sicut dicit hic A r i s t ote l e s°. Decima quinta regula est: illud quod dividimr per differentias diversas in diversis locis, est aequivocum; sicut 'color' aliter dividimr in naturali165 philosophia et in musica et in rhetorica, ideo 'color' est aequivocurn. Intelligendum est quod non accipitur hic differentia praecise pro differentia essentiAli, sed etiam pro differentia accidentali. 139 aliquid] tm um E 1 4 0
uno] modo A F i l l i s ] pri mi s add. B I
1 4 1 rem .] i l l ud add. B
illudl nomen add. E I, om. A l l 3 1 4 2 e t 1 o vm A Iv o B alba o x .] aliqua x AEC V e ] E 1 4 8 abl .] i d add. F S i c u t ] aliquis add. A 1 4 9 c orpus ] horni ni s add. A 4147 st i ] a a b add. i, n do n e a od d . 150 mus .] autem add. A b e n e om. A C FV a d d . B 4 1c, onc 5 reta 2 E i1 5 d 4 e nec o ] a] u t A 1 5 6 - 5 7 di v ers .] n o m i n u m add. C 1 5 8 e t] eti am E tenta] B I o t158-59 u mmagn.] a . d rtigreclirtis e A ' 1 5 9] ac utum om. A C F V a l b u m E I 1 6 0A ' t 14 e6 2 s generum t m . e I411 nona om. om.o A C V 1 4 a l b u m ] aA hAA,i eti d add. 4 cu am o aV ma d.1 6 7A est) A. hic add. F, cm. B I 1 6 8 di ff. o m . EF d add. n o n 1 A A 1 e a d d B I 1 6 . 1 1 C V oI r Aristot., Topica, I, c. 15 (107b 19-26). n o n C 4 6 6' n1 .1 5 o e t l ml ] . A 3 a l F i t e r E c o n a d d . I-
DE REGULLS GENERALD3US
7
2
7
Decima sexta regula est: si idem nomen aliquando ponitur species 170unius et aliquando differentia alterius, illud nomen est aequivocum. Notandum est etiam quod, generaliter, guando aliquod nomen vel dictio quaecumque secundum usum recte loquentium et intelligentium attribuitur alicui universaliter sumpto, e t alibi secundum usum recte loquentium et intelligentium, sive in illa scientia vel arte sive in ala, 175sive etiam in illo idiomate sive in alio, invenitur aliquid aliud secundum vocem sibi attribui, vel ipsum alteri, ex quo sequitur aliquid repugnans priori, illud est aequivocum vel saltem accipitur aequivoce. Pro quo sciendum est quod aliud est 'esse aequivocum' et aliud 'sumi aequivoce'. Nam illud est aequivocum quod significat plura ae180quivoce, sed illud accipitur aequivoce quod vel significat plura aequivoce vel stat pro pluribus aequivoce. Sed ista distinctio declarabitur i n f e r i u s, cum tractabitur de fallacia aequivocationis 7 . [CAP 38. DE REGULISGENERALIBUS ET COMMUNITER USITATIS]
Regulae generales sunt multae 1. Una est quod ex yero numquam sequitur falsum; et ideo quandocumque antecedens est verum et consequens falsum, consequentia non valet. Et haec est ratio sufficiens ad 5probmdum consequentiam non valere. Sciendum est quod antecedens est tomm quod praecedit conclusionern; et ideo aliquando antecedens est tantum una propositio et aliguando continet plures propositiones, sicut patet in syllogismo. Et tunc, 169 poni tur] ponatur A l E V ", nomen, aliquando add. B 1 7 3 s umpto] v n al i qui d sibi attri bui tur universaliter sumpto add. FGem. a l i b i ] i l l i A, alicui C V ' 1 7 4 l oq.] i mponi tur aliud add. A ' et int. om. A A 'B E I 1 7 5 - 7 7 sive"... aequiv oc uml di c i tur aequivocum, dato scilicet quod e x secundo sequitur al i qui d repugnans p ri o ri A 1 7 5 eti am c m. A ' F s i v e ] v e l C E V ' a l i u d om. A I F 175-76 sec. v oc em trp. p. pri ori (fin. 177) B I 1 7 6 al i qui d] aliquod E V " 1 8 0 - 8 1 sed... aequivocel om. (hom.) B I
1 8 2
i n f. om. C V ' c u m ] u b i A ' , guando E
CAP. 38. - 4 ratio] regula E
6
Sciendum... quod] Itern A ' e s t '] i l l ud add. A ' t o t u m ] solum B,
illud add. I K p ra e c . ] consequens v e! add. AlE. 6 - 7 una propos itio categorica E
8
c o n a ] consequens B
7
tantum una prop.]
s ic ut] i l l ud C V ', u t E
7Infra, Parte 111-4, c. 2, un. 15-36. CAP. 38. - C f . Petrus Hispanus, Tractatus Syncategorematum, cap. De dictionibusconsecutivis et De modo syllogizandi ex condicionalibus (Copulata Tractatuum Petri Hispani, Coloniae 1489, fr. 46v1)-48r1)); Gualterus Burlaeus, De consequentiis (cod. cit., ff. 18v1)-22r1)); De puntate artis logicae tractatus brevior, pars 1, particula 1 ( e l cit., pp. 199-219).
728
PAPS 111-3 CA P . 3 8
quamvis una illarum propositionum sit vera, conclusio poterla esse fnlsa; sed si quaelibet illarum fuerit vera, non poterit conclusio esse falsa si sequatur ex eis. Alla regula est quod ex falsis potest sequi verum. Et ideo ista consequentia non valet 'antecedens est falsum, igitur consequens est falsum' sed ista consequentia est bona 'consequens est falsum, igitur et antecedens', ita quod si consequens sit fnlsum, oportet quod totum antecedens sit lisura vel quod aliqua proposido quae est pars antecedentis sit falsa. Sed non oportet quod quaelibet propositio quae est pars antecedentis sit falsa, quia aliquando ex una propositione vera et alla falsa sequitur conclusio falsa, sicut patet hic 'ornnis homo est animal; lapis est homo; igitur lapis est animal'. Alla regula est: si aliqua consequentia sit bona, ex opposito consequentis sequitur opposimm antecedentis. Notandum quod guando antecedens est una propositio, semper si sit consequentia bona, ex opposito consequentis sequitur opposimm totius antecedentis. Sed guando antecedens continet plures propositiones, tunc non oportet quod ex opposito consequentis sequatur opposimm cuiuslibet propositionis quae est pars antecedentis, sed oportet quod ex opposito consequentis cum una propositionum sequatur oppositum alteHus propositionis. Sicut bene sequitur 'omnis homo est albus; Sortes est homo; igitur Sortes est albus', et tamen non sequimr Sortes non est albus, igitur Sortes non est homo', sed bene sequitur 'omnis homo est albus; Sortes non est albus; igitur Sortes non est homo'. Et ita ex opposito conclusionis et malore sequitur oppositum minoris et non ex solo opposito conclusionis. Similiter bene sequimr 'ornnis homo est animal; asinus est homo; igitur asinus est animal', et tamen ex solo opposito conclusionis non sequitur opposimm maioris, nam non sequitur 'nullus asinus est animal, igitur non onmis homo est animal'. Sed ex opposito conclusionis et minore sequitur opposimm maioris; nam bene sequitur
9 v era] falsa A '
10 sed s i ] s i amera A ' c o n a ] consequentia K
1
2
i deo] i t a B I
12-13 cono.] regul a C 1 3 es t' om. B E I f a h u m l om. C F V 4 1antec.] 4 antecedens c o mest .verum, ' a ] 14-15 i gibtur (eto add.nA ) consequens add. A C V " 1 5 ita] scilicet add. B E I r el v el gadd. A u ' 1l 6 aest] s i t A C I 1 9 ani mal ] oranis add. A ' 2 0 i gi tur] onmis add. quodi s e r i e s 21 M a l Te rti a B 2 2 opp.] totius add. A B 2 3 N o t . ] es t add. F I V ' u n a ] categorica add. E C 23 s emper om. C 2 4 b o n a ] s emper add. A ' C t o t i u s onz. C E 2 8 c um] et B U ( p r o p . 1 propositione A C E F I 3 2 n o n ' om . E 3 nore A ' m i n o r i s c orr. i n mai ori s 3 4 sic A C
3 c o n a ] consequentis B m a i o r e c orr. i n m i S i m .] s i c ut E 3 8 e t ] c u m E , nata— s eg.]
10
15
20
25
30
35
DE REGUL1S GENEBALIBUS
7
2
9
'nullus asinus est animal; asinus est homo; igitur non omnis homo est 40animal'. Alla regula est 2 cedens; : qsicut u i dsi sequitur 'orrine animal currit, igitur omnis homo currit', quidquid q u sequitur i d ad istam 'onmis homo currit sequitur ad istam 'omne animal currit'. s e q u 45 E xi tista u regula r sequimr La, scilicet: quidquid mtecedit ad antecedens,amtecedit ad consequens; quia aliter aliquid sequeretur ad consed quod non sequeretur ad antecedens. quens c istae o nregulae falsae sunt: quidquid sequitur ad antecedens, seSed s ad e consequens; q quimr nam sequitur 'omne animal currit, igitur orrmis u currit' e net tamen non sequitur 'orrmis homo currit, igitur onmis SOhomo s , asinus currie. Similiter ista regula est falsa 'quidquid antecedit ad conses antecedit e quens, ad antecedens', propter idem. q istisusequuntur aliae regulae. Una est: quidquid stat cum anteceEx i statm dente, cum consequente; sicut quidquid stat curn ista 'omne animal r ss currit' stat cum ista 'omnis homo currit'. Sed non quidquid stat cum a consequente stat cum antecedente; nam cum isto consequente d currit' stat ista 'aliquis asinus non currit', sed tamen non stat cum homo a ista 'omne animal currit'. E t hoc guando antecedens non sequitur ad n consequens nec consequentia simplici nec consequentia ut nunc. 60 A l ti a regula est: quidquid repugnat consequenti, repugnat antecee sicut quidquid repugnat isti 'omnis homo currit' repugnat etiam denti; isti 'omne animal currit'. Sed non e converso, quia aliquid repugnat antecedenti quod non repugnat consequenti; quia ista repugnant 'tan39 ani mal ] orml i s add. C a n n u a ' ] n o n add. s . u n . h o r n o ' ] asinus C V ' , n o n add. F 40 animal] Tamen disiwactiva opposita copulativae quae antecedit potest sequi ex opposito consequentis, sicut sequitur: ominis homo c urri t; Sortes est homo; ergo Sortes c urri t. E t s equitur: Sortes non c urri t, ergo Sortes non est homo vol non ornnis homo c urri t add. E 4 1 - 4 2 cons.... antec. trp. K 4 3 seg.] etiam add. V ' 4 5 E x ] E t praem. A C E V 4 r ode. e g F. 4 6o - 4 m7 c .ona.'... antec. trp . K 4 8 Sed... s unt] N o n tamen E 5 0 h o m o ' F N quod B E I a l l a 1 Neap. V I I I . G . 98), Gens., asinus alii 5 0 - 5 1 omni s asinusl o = e animal C N ' 5 1 asinus i s t a FN'V r e g u l a 4 antec, trp. K 5 3 Un a est] scilicet EF, quod add. A [v 4, orn. A ' 5 5 a m i ista] eti am c um jato B I , Ge m h consequente aE 5 7 ealiquis a. n o n ] nullus asinus B I 5 7 - 5 8 tamen... c urri t] c um isto antecedente ., c'omiso animal c urri t' (non om. I) stat ista 'nullus asinus c urri t' B I K 5 8 ista] isto et add. antecedente s e o d e A d B ! 5 8 - 5 9 E t... nunc om. EFGem. 5 8 non] mi ni me A C V . 4 0 g u ani l mal a ] aliquis c homo m F q.u i a al.] aliquid enim B I 6 3 non om. A :' quia] c oA6A 'F'l om. 6 r2 e omne A ' B 6 1 n sicut u tI E , e t i a m , i 2Fere eadem, sine exemplis, apud Burlaeum, De puntate cit., p. 200, un. n h o m o V
11-19.
730
P
A
R
S
111-3 CA P . 3 8
tum homo currit' et 'aliud ab homine currit', sed ista non repugnant 'homo currit' et 'aliud ab homine currit'. E t ideo tales consequentiae 65 sunt borne: oppositum consequentis stat cum antecedente, igitur consequerida non valet; oppositum consequentis non stat cum antecedente, ergo consequentia est bona. Sed sciendum quod consequentia poterti esse bona ut nimc, quamvis oppositum consequentis possit stare cum antecedente; sed si opposimrn 70 consequentis stet vel possit stare cum antecedente, non poterit esse consequentia simplex. Alia regula est quod ex necessario non sequitur contingens. Alia regula est quod ex possibili non sequitur impossibile. Istae duae regulae intelligendae sunt de consequentia simplici, quia 75 ex necessario non sequitur contingens consequentia simplici, nec ex possibili impossibile, tamen consequentia ut nunc bene poterit sequi; sicut bene sequitur 'orme ens est, igitur °milis homo est', et tamen antecedens est necessarium et consequens contingens. Similiter bene sequitur 'omne coloratum est homo, igimr omnis asinus est homo', et tamen so antecedens est possibile et consequens impossibile, et consequentia solum est bona ut nunc. Et notandum est etiam quod quamvis ex possibili non sequatur impossibile consequentia simplici, tamen aliquando propter positionem possibilis concedendum est impossibile et negandum est necessarium; 85 sed hoc numquam est faciendum nisi in arte obligatoria et durante tempore obligationis, de qua arte aliquid i n f e r i u s dicetur 8. Aliae regulae dantur q u o d 'ex impossibili sequitur quodlibet' et 64 homo._ horni nel animai.. animalis A s e d ista] et tamen istae duae (ista duo I) B I
6 5
ho-
mo] animal A F , homi nel animali A c o n s . ] re g u h e A 'F 6 7 v al et] est b o n a B E n o n . . . antec .] repugnat antecedenti E 6 9 quamvis] quia u t nunc A 7 3 cont.] consequentia simplici add. A C V 4 Al i a... quod] E t praem. EF, nec (et om. non) A C V 74 4 7 I 75 6 non] I numquam s t a eB I] c o n t . ] i n add. B F 7 7 tamen] i n add. B F s i c u t ] uncle I, (i n F) consenam B E t p r a e m . querida u t nurtc add. A H 7 8 bene om. A C V A C E F 4 A7C V 8 o m n i s oin. q u i a ] h o m o ] 4 83 F s E t iom. Am'B I , inot.] lsciendum i t 8 e4 pos. r corr. i n propositionem B 8 5 possibilis] impossibilis S o r t e s 8 0 A possibilem C V ,' i m p . ] possibile I 8 6 arte] argumentatione E e t om. B I 8 7 de qua] et de BI, E mF G e i n . o ista 7 iB I : i nferi us9] postea B , posterius I , pos t K i n f . di c .] superius di c tum est A d i c . ] doc etur B n 88 E q u oed 1 . 1 qui dl i bet AVIL n sb e x i m p . ]e a d impossibile a s i n 8Infra, cap. 41, lin. 96-103. 4 Cf. Gualterus Burlaeus, De consequentiis (cod. u s ]cit., ff. 193,b-20ra); De puntate artis logicae tractatus longior, tract. 2, pars 1, c. 1: o "Consequentia accidentalis est quae tenet per locum extrinsecum, ...ut 'Si homo m est asinus, t u sedes'; haec consequentia est bona et tenet per hanc regulan': Ex n e impossibili sequitur quodlibet. E t regula innititur loco a minori, quia impossic m A '
731
DE OB LIGA TIONIB US
quod 'necessarium sequitur ad quodlibet'; et ideo sequitur 'tu es asinus, 90igimr tu es Deus', et sequitur 'tu es albus, igitur Deus est trinus et unus'. Sed tales consequentiae non sunt formales, et ideo istae regulae non sunt mulmm usitatae.
[Cu'. 39. DE REGITLISPERTINENTIBUS AD ARTRM OBLIGATORIAM. ET PRIMO DE INSTITITTIONE]
Quoniam i o g i c i circa obligationes et insolubilia speciales faciunt difficultates 1, ideo ad istius Summae completionem, quae de omni 5modo arguendi generalem tradit notitiam, sunt aliqua brevia perscrutanda. Et primo disserendum est de obligationibus. Est autem primo sciendurn quod obligatio sic defmitur a m u 189 quod om. B E i cluod1.1 quidlibet A ' istae] tales F
9 2
9 0 albus] asinus E
9 1 et... non] nec A' BI i
mui ttmi l usitandaz nec add. A l , Qm. B I t u t t i usitanclat B I
C . 39. - I Capitula 39-46 codex A hahuit etiam in fine Partis 111-2; notamus lectionas textus hoc loco scripti. — Inc i pi t tractatus quintus, qui est de obligationibus praennitit; i n summis yero paginis s m l i t: D e syllogismo obl i gatori o F
3
l ogi c i ] logicus E , om. A '
3 - 4 spec. d i f f . ] specialem... clifficulta-
tem c r v ,do] tyllogizancli et add. F , brevial breviter AB, otn. E 6 Et primo] Primo autem AB 7 primo cm. 3 -A l F 4 fbile a videtur minus esse verum quam quodcumque aliud" (ed. cit., p. 61). Sed cf. c i Petrus Hispanus, Tractatus Syncategorematum, cap. De modo syllogizandi ex condiu n cionalibus: " Ex dictis patet falsitas duarum regularum ab antiquis positarum. Prima t l sest: ex impossibili sequitur quodlibet... Secunda regula quod necessarium sequimr ad quodlibet" (ed. cit., f. 47vb). Ratio autem quare istae regulae sunt falsae, est u n"quia in mili-1i consequente antecedens se habet ut causa consequentis; vel ut causa tessendi ve] ad minus ut causa consequendi respectu alterius, nisi ad ipsum habeat A habitudinem includentis vel continentis" (ibidem). ' CAP. 39. - 1 Cf. Aristot., Topica, VIII (155b 3 - 164b 19), ubi Aristoteles instruit , finterrogantem et respondentem quomodo in disputationibus se gerere debeant. a De obligationibus optime scripsit, sed opus suum nondum typis mandavit, R. Green, cAn Introduction to the Lvgical Treatise "De Obligationibus", with Critica! Texts o f i William of Sherwood (?) and Walter Burley, I: Introduction; II: Critical Texts. (Thesis t ad E lauream in Universitate Lovaniensi, 1963). Textum Guillelmi de Sherwood (?) ,restituit fide codicum: Erfordiae, Amplon., Q. 259; Paris, Nat. lat. 16.130 et 16.616; Venetiis, S. Marci, X , 204. Pro textu yero Burlaei restituendo adhibuit codices: t rBrugis, Bibl. civit. 500; Cantabr., Gonville et Caius 434; Londinii, Mus. Britann. a Royal 12 F. X I X ; Venetiis, S. Marci, XI, 12. — Burlaeus multa mutuatus est a c Guillelmo de Sherwood (?), Ockham yero prae oculis habuisse videtur tractatum t aGualteri, armo 1302 redactum. Infra, textus a R. Green restitutos citabimus. t u s
732
P
A
R
8
111-3 C A P . 3 9
t iS2 : « Quando enim aliquis ex consensu proprio obligatur ab opponente ad O aliquid in disputatione ad quod prius non erat obligatus, tunc fi t sibi b l obligado. i g Obligadonis autem multae species assignanmr, scilicet institutio, a petitio, positio, depositio, dubitatio et 'sit verum' 8 d . Insdtutio est nova alicuius vocabuli impositio pro tempore disputao tionis et non ultra duratura. Et potest ex tali insdtutione accidere utilie quia per talem institutionem quandoque fi t brevior disputado et lotas, s cutio; quandoque debet fieri disputatio de re innominata, et tunc utile test disputantibus pro tempore disputationis sibi certum nomen impop nere; quandoque autem fi t talis insdtutio a s o p h i s t i s ad decipienr dum respondentem. Et ad obviandum eis, rationabiliter respondendo, de a specie dantur aliquae regulae. ista e Una est quod numquam pars potest significare totum cuius est pars fi Sed ista regula capit i n s t a n t i a m, n a m i n ista propositione 'omnis propositio est vera' subiectum significat totam propositionem. x Similiter, idem potest significare se; igimr pars, eadem ratione, potest isignificare totum. Antecedens patet, nam hoc nomen 'vox' significat o ornnem vocem, et per consequens se ipsam; similiter hoc nomen 'noe men' significat omnia nomina, quia omni nomini competit defmitio n nominis, igitur significat se ipsum. u Ideo d i c e n d u m est quod quamvis pars possit significare totum n cuins est pars, tamen talis institutio non , tenim . s t per s e unicam m p einstitutionem r partis, habends eandem supposidonem, i d m a totum significatum i t t e mutaremr n d a .a ventate i n falsitatem et e converso, a tunc Q non u estataus institutio n d admittenda. o b i 8 praef.] alicuius add. e n u n t . ] alicuius add. F s e c . s t a t u m ] ad sustinendum (hi guera statum add. F) tamquam v e m m v el a d sustinendum tamquam fa h u m A 'FIGern. 9 c oas .] sensu A F l°pp.] arguente E 1 0 sibi om. A l E 1 2 autem] eni m A , sunt add. A A 1 iassignatae B , om. A ' F 1 3 depositio] dispositio E 1 4 i mp.] peti ti o I 1 5 - 1 6 accid. u n i d ac B F utilitas a s E, s accipere i g . ] utilitatem a s sI i 1 g 6 n quanti a n ] daliquando a e cipi C, otn. A d i s p . et om. A IB E 1 7 quandi sguando A d, , scilicet A add. A , eni m add. E , etiam add. F d i s p . ] et loc utio add. I i o n . ] i gnota A l CE IN/ s419 inst.] impos itio A ' , s oph.] sophisticis C 1 K V 20-21 specie mg. A , ora. A e4C e mde... 2 0 r a t . 1 ABC1.7. c41r 3 e 2s 5p . ] pr ea sr pa o n d e n d u r n 3 u a m Eisdem t o verbis n adefununt b i lobligationem i tam Sherwood (?) quam Burlaeus or .i 0 A Ir B d i eGreen, nt(R. op. cit., II, pp. 1 et 34). 3 Similis divisio, fusius explicata, legi6 c2F . tur apud Burlaeum (ed. cit., p. 35). E a d e m regula habetur apud Burlaeum d n t e c ]A ] s.(ed. cit., p. 36). u sc i i c u t e m I n a 2 d
10
15
20
25
30
DE OB LIGA TIONIB US
733
35 E t per hoc solvitur hoc s o p h i s m a: signifìcet a praecise istud totum 'a significat falsum'; et turic quaeratur an a significet verum vel falsa= Si verum, igitur cum a non sit aequivocum, haec est falsa 'a significat falsum'; et institutum est quod a significet hoc tomm 'a significat falsum'; ergo a significat falsum. Si autem a significat falsum, 40ergo haec est vera 'a significat falsum'; et a significat hoc; igitur a significat verum. R esp o nd e n d u m est quod ista institutio non est admittenda, pro eo quod haec °ratio 'a significat falsum', quae est falsa guando a nihil significat, mutaretur in veritatem si praecise imponeretur a ad 45significandum hoc tomm et nihil aliud. Et s i d i c a tu r quod hoc est possibile quod a sigráficet hoc totom; sed omne possibile est ponibile; igitur potest poni. Ponatur igitur, et redit argumentum: D i c e n d u m est quod differentia est inter instimtionem et posisotionem. linde quia possibile est quod a significet hoc totum 'a sigráficat falsum', ideo est ponibde, et ipso posito in esse nullurn accidit impossibile. Unde guando accipis 'aut a sigruTicat vemm aut falsum', respondendum est quod neque significat verum neque falsurn. Et potest responden iquod significat tam verum quam falsum, quia isto posito stante potest 55utrumque esse verum. Nam isto posito stante poterit a significare praecise homines, et tunc dico quod a neque significat verum neque falsum, sed tunc a habebit suppositionem personalem et supponet praecise pro hominibus. Poterit etiam a significare idem quod 'propositio', et tunc dicendum est quod a significat tam verum quam falsum. Quod non est 60inconveniens. Et s i d i c a t u r: omnia ista stant simul 'a significat hoc t o n = asignificat falsum', e t 'a nihil aliud significat quam hoc totum'; et omnia compossibilia possunt simul esse vera; igimr possunt poni si possunt simul esse vera: 65 P o tes t d i c i quod ista stant simul, et ideo possunt poni; sed ipsis positis negandum est orrme repugnans eis. 35 soph.] quia add. CE I V u d A] A 'F, om. E 3 7 - 3 8 Si... falsum orn. (hom.) A ' 3 9 ergo... & h u ra ' 0m. B C aut v4 e i l s ] t aut h falsims] o c Ig i tu r hace est vera 'a significas (fals um' 0m. B ) B FI, om. A ' 3 9 Si autem] i gi tur 39-40 . Si... E 5 / totum hoc C, H Si i gi tur E 4 3 falsa] consequentia add. I 4 4 a orn. AlE1 4 6 poss.] impossibile I 3 impossibile 6 - F i3g i s u r. . . poni om. A l E 5 0 poss.] impossibile F 5 1 et] i deo add. A l E 11 4 poss.] 47 8 stante o m . E 5 2 accipis] accipit A A in esse] e s . 1 nequel] 53 significas add. F 5 5 N a m ] qui a A l E i s t o ] i n ° A I C V F , a5 . r add. g u. Ei s5 a8 h o C 4 6 o m I . 5 9 quocil C om. EA ' E 6 . falsum] v erum B II a am. E l onmibus m .] omni bus f l a t7 a possint ] 5 r Fl o ] 63-64upossunt] A Vv', pponieadd. st uC m, A s i o g n i fi c a s m d . d a . ( h o F
734
PARS 111-3 CAP. 40
Et ideo istis positis si arguatur 'aut a significat verum aut falsum', respondendum est nec concedendo nec negando nec dubitando, sed respondendum est quod propositum nec est verum nec filsum. Sicut aliquo posito, si proponatur 'homo - asinus', et petatur responsio, responden- 70 dum est quod non est respondendum nec concedendo nec negando nec aliquo alio modo, proprie accipiendo responsionem. Et s i d i c a s quod isds positis haec est vera 'a significat verum vel falsum', igitur ipsa propositio est concedenda, e t per consequens 75 altera pars est concedenda: D i c e n d u m est quod ista 'a significat verum vel falsum' nec est vera nec falsa, istis positis. Unde in isto casu ad quamlibet ta l e m orespondendum nem r a d o - est ac si non esset proposido ve! orado significativa. Et per consimilem modum posset responden ad multa ala sophismata quae difficilia sunt, nisi exercitatis multum in arte obligatoria; quae, quia so non sunt mulmm usitata in theologia, pertranseo.
[CAP. 40. DE SECUNDA SPECIE OBLIGATIONIS, QU'AB DICITUR PETMO]
Ana species obligatiorás assignamr pendo, quae obligat ad aliquem actum pertinentem ad officium respondentis exercendum ab eodem. Sicut si opponens dicat 'peto quod concedas primam propositionem proponendam a me esse veram'; quae petitio recipienda est, quia non obligat ad impossibile respondentem. Et potest esse regula in ista specie obligationis quod nulla petitio est admittenda nisi cui respondens satisfacere potest durante petidone, et quaelibet taus est admittenda. Linde i n ista specie potest concedi falsum impossibile, etiam bene respondendo; sicut si petas quod conce67 arg.] a significat A, sic add. Al F a u t neque 1 distinguendo add. E 6 9 aliquol modo add. A' 7 0 pr op.] ponatur A 1 FIN ( 1= Neap., v e ! V I I IB. E .E 12) , O O u o b . 2071) , Gem ., hom o est asinus A A 71 el6] dubitando nec add. A' negando] nec distinguendo add. AA' FK, nec dubitando nec distinC F= V 1 8 guendo 4 C JEcVneque B l uadd.bE .7 2] aliquo E a l i o orn. A n 7 3 dicas] dicatur AA' F 7 4 ve!] aut B, J et E 4 hd o7i m7 s oin... t- casu] ai snisto i gncasu uu sposito e nE 7 7 - 7 8 orar.] propositionem E 7 9 modum] rationem CdV' o 8 0 m u l t u m ] non exercitatis E m ul t um om. q u a e ] et AF, ont. EI 1: quia] tafia add. F A 8 1 theol l ,ideo add AEF d . 40. i - 2vass.] est i A'd 3 e pere.] particularem IGein., opponentem add. B C veram nadd. AdA o 1 satisfactore a F et add. mg. defenclere , B, om. ACF1.1 1cie] 4 3p, obligationis o t e s t ] «id pE ir oconcedi] t e concludi s CV el odi. tibi F pbene] F 4 r o1verum p 0o s A' f 1ai0 -l 1s1 uconc.] m concedat ] ic t aeme t p . ]a d d . tIF e m , p o r e 5a e d t p id t . i o n i s
4
propos.]
5
10
DE O B LI G A T 1O NI B US
735
dam hominem esse bovem et proponas istam 'homo est irrationalis', in tempore obligationis est concedenda, quia pedta est, consequenter saltern. Et hoc sufficiat de ista petitione, pro eo quod non habet magnum locum in scientás particularibus.
[CAP.41. DE mirraSPECIEOBLIGATIONIS,QUAEDICITURPOSMO. QUOMODODIFFERTACASI./ Tertia species obligationis vocatur positio. Circa quam est primo sciendum quod positio differt a casu, quia casus non obligat ad sustisnendum aliquid tamquam verum. Unde et quandoque casus et positio sunt respecm oppositorum. Sicut sit Sortes in rei ventate albus, et ponatur ista 'Sortes est niger'. Tunc enim est casus quod Sortes est albus, et positum est quod Sortes est niger; et ita positio obligat ad sustinendum istam tamquam veram 'Sortes est nigel', et casus tunc non obligat io ad sustinendum istam tamquam veram 'Sortes est albus'. kan, casas semper debet esse de re, et de re particulari, positio autem potest esse unius propositionis indefmitae vel particularis. Sicut si velim tibi ponere casum, non debeo dicere 'ponatur quod homo currit', sed oportet certificare, puta quod iste homo currit vel ille, ita quod a 15currat. Sit a nomen proprium illius. Sed in positione possum tibi ponere istam 'homo currit vel istam 'aliquis homo currit'. Circa casum igitur sunt aliquae regulae. Una est quod casus numquam est recipiendus ad sustinendum nisi flat certificado de aliquo pardculari Alla est quod numquam casus est recipiendus ad sustinendum nisi 20possibile. Alla regula est quod numquam est casus recipiendus ad sustinendum 11 homo.- irr. om. A' B i s r . com. s. fin. in risibilis A 1 2 - 1 3 quia... saltem cm. B cona. saltem om. Ag.( 1 3 hoc suff.1 haec sufficiant CEF ' pet.] specie obligationis A' 1 4 pan.] specialibtu C . 41. - 3 voc.] portitur CV' 4 - 5 sust.] suscipiendum E 5 eti quand.] etiam guando B 6 Sicut] si dicatur A' I s i t ] si EF v e r i l ] est add. E, sit add. F 7 ista] posino add. I 8 est'] sit AI, fi t A' ,, ita] illa E, ista FI 8 - 9 stut.] uncipiendurn (etiam infra) AB 9 et] sed A' obl i gar ] pro tempore positionis add. An 1 1 es de re' s. fin. A, mg. Y' , om. EF 1 autem] sed posino AJE 1 2 i d . ] infinitae A , a Al B 1 3 ponere] proponere I, forrnaliter , p A' add. o s i1 n 4o ]oportet] p e debe° t i t Ai Ao C Q i l l e] homo q uso d ] accipiatur add. CV"Gem. 1 4 - 1 5 a currat] 1m. F 1 1currat2add. i t a ] pve! AICem. o . &cara E , qF,utunc i a add. s. un. A, ita quod add. E 1 5 a] scilicet add. F pos . ] propositione C V' , imposirione E 1 7, igitur om. A A B 1 est c quod] e r regula t . A' ] es t ' ] admittendus vel ad. A' 1 9 - 2 1 tal ._ sust. om. (hom.) C IV sibile] B 4 - n Terna AB casus om. AB I r Ee 2possibilis s10 p 8 oKp n 2o d1 seAlia] ,tr seee cm c. ] . a] c h n i t t e n d u s A I d i Et d a d m t e n. d E u s
736
PARS 111-3 CAP. 41
qui repugnat actui responsionis. Linde si aliquis velit tibi ponere istuni casum quod tu sis mortuus et velit quod tu sustineas isturn cas=, non debes eum recipere, quia repugnat actui responsionis. Non enitn stant simul quod tu sis mortuus et quod tu sibi respondeas, et ideo tnlis casus non est admittendus, tamen tale ponibile est admittendum. Positio igitur obligat ad sustinendum aliquam propositionem eo modo quo propositio vera debet sustineri a respondente. E t consistit ars ista in hoc quod in principio debet aliqua propositio poni, deinde debent propositiones proponi secundum quod placet opponenti, ad quas debet respondens respondere concedendo vel negando vel dubitando vel distinguendo. Quibus responsionibus datis debet opponens, guando sibi placet, dicere: cedat tempus. Hoc est, cesset tempus tionis. Et tunc videndum est an respondens bene responderit vel non. Sicut pono tibi istam propositionem 'animal currit', deinde propon° 'homo currit'; si eam concedas, dico: cedat tempus. Et probo quod male respondisti, quia concessisti falsurn et impertinens,— sit ita quod nullus homo currat e r g o male respondisti. Sed iste modus opponendi et respondendi non servatur guando ponitur casus, propter quod differt casus a positione. Scito tamen quomodo respondendum est facta aliqua positione, potest leviter sciri quomodo respondendum est posito aliquo casu, et ideo sufficiat pro turne de positione tractare. Circa quam sciendum est quod positio quaedam est possibilis et quaedam impossibilis. Positio possibilis est guando ponitur propositio falsa contingens vel propositio contingens dubia. Et circa istam positionem dantur m u l t a e r e g u l a e l . Una est quod omne positum in tempore positionis propositum, sci22 qui] nisi B, quod E, quortiam I r esp.1 respondentis FGens. 2 3 tu om. AB 2 4 rec.] suscipere C1V r igitur] zur r a B, casus add. F al i quar n] illam (s. fin.) A, 4om. AIE 2 6 ponibile] possibile E talem r e sC p V' . ] 2 9 poni ] proponi F 3 0 pr op.] poni c r v 4 3 2 dist.] sustinendo I I resp.] sii] talis add. E 3 5 propono] vol istam romnibus e s pdictis v el add. A ,' debet] potest AJE M add. o nA'd, tábi e istam: nullus add. E, burla add. F 3 6 cara] eas C V 4,1 di co] statim add. AEI .1 ceclat] cesset m á Fs tem pus] obligationis add. B m al e] multe E 3 7 conc.] respondisti A , si t ita quod] sciliFcet istam E 4 0 tamen] autem CF, om. V ' 4 1 leviter] evidenter E 4 2 pr o orts. A' BE 44 , posido] positionum C IK 4 6 falsa cont.] affirmativa contirtgends I 4 7 multae] tales C, om. I forma A' :I prop.] et tempore positionis add. A' 4 8 - 4 9 scituna... tale om. ABC K '48 tenapore] m i n a ]1Eaedem, et plures aliae, regulae leguntur in tractatibus i wood (?) et Gualteri Burlaei (ed. cit., pp. 25. et 46-63). s t a
Guillelmi de Sher-
25
30
35
40
45
737
DE OB LIGA TIONIB US
mm esse tale, est concedendum absolute si ipso proposito non habeat 50plures sensus quam guando per se profertur. Et per hoc solvitur hoc s o p h i s m a: ponatur ista 'alterum istorum est verum', demonstratis istis duobus loannes est episcopus', 'Ioannes sedet'. Deinde proponamr ista 'untun istorum est verurn'; haec est concedenda, quia sequens. Deinde proponotur ista copulativa 'unum 55istorum est verum et alterum istortma est verum'. Si neges istam et concessisti istam partem 'unum istorum est vemm', igitur oportet te negare alteram partem, et ita negas positum. Si concedas, concedis tibi dubium. D i c e n d u m est quod ista copulativa non est concedenda, sed est distinguenda, eo quod in secunda parte li alterum potestesse nomen infiniso tum, et tunc est copulativa vera et concedenda; vel potest esse relativum, et tunc est negando. E t est hic tertius modus amphiboliae, quia oratio per se posita non est multiplex et posita cum alla est multiplex. Alla regula est: omne sequens ad positum vel bene concessum vel bene concessa, vel opposittu-n vel opposita bene negatorum, scimm esse 65tale, est concedendum si proponatur. Verumtamen ista propositio 'omne sequens ex posito est concedendum' non est semper concedenda; sicut si ponatur ista 'nihil est tibi positum e t proponamr tua 'orrine sequens ex posito est concedenduni', negando est tamquam repugnans posito. Alia regula est: onme repugnans posito vel bene concesso vel bene concessis, vel opposito bene negati vel bene negatorum, in tempore positionis propositum est negandum, si non sit multiplex guando proponitur. Alla regula est: ad omnem propositionem impertinentem, hoc est 75quae nec est sequens nec repugnans posito vel alicui bene concesso ve! 49 ipso propos ito] i l l ud positum guando poni tur A l E FI bus] casibus add. K I o a n n e s ') de Boina add. K
5 1
ponatur ista Qm. C V '
5 2 duo-
5 2 - 5 3 l oartnes l ... sedet] Ioannes s edet, Ioannes
non s edet A 5 3 i s ta] c opul ati v a add. I , , v e ru m ] c onc edendum A B C K V ' , s e d c orr. V ' 53-54 hace._ ista om. I , c opul .] et I, mg. V ', om. A B C t m t u n ] al terum A I 5 5 et... v e r a & mg. B, orn. C I ' a l te ru m ] unum A , non add. E
5 6
u n u m c orr. i n a l t e r = V ' " i gi tur E F
5 8
es t'
om. A ' C I V 4c L i sl etiam t opul proposita add. A ', proposita add. C, propos itio add. IGem. 5 9 l i om. E l 6 0 vera et a . . . om. A A c o n 1 s i ] i n tem pore obligationis add. Ge n . :J p ro p . ] i n f ra t e m p t u obligationis add. M I 6 6 V e 65 c . ] B K rumt.] i l aliquando add. A l l :' ex posito] ex proposito etc. A ', ad positum C, ex opposito F 6 6 - 6 7 c one s l cedendum] u alias add. F 6 7 concedenda] n o n eni m in tempore obligationis est concedenda add. F s e ] d ponatur] t i b i add. I V ' 6 8 p ro p . ] ti bi add. I E' pos ito] oppos ito M 6 9 es t] i s ta add. p r s70 reop . ] v e l add. I v e l ' ] c u m C , pos itis c u ro add. A , posito c uro add. B K II v e1 o n p h 2 o oppos m 71 .] v el oppositis add. 7 2 = h . ] v era (mg.) V ' 1 i] c su r o a ] d da . n t e B e n , g u a An, dp ro o A positum f e rt u r F m a a 7 2 7 3 i d p r o p . ] b d i . pO C IER Ar M, S U M M A L O G IC A E 4 7 A o ' p
738
PARS I I I - 3 CA P . 4 1
bene negato, respondendum est secundum sui pinlitatem. Hoc est, si sit vera, concedenda est; si fnlsa, negarla; si dubia, respondendum est dubie; si sit multiplex, distinguenda est. Ex praedictis regulis sequitur quod idem uno loco propositurn est concedendum et si alio loco proponeretur esset negandum; sicut posita ista propositione 'Sortes currit', et proponatur ista 'tantum ista propositio est tibi posita', haec est concedenda, quia vera est et impertinens. Si autem primo proponeretur ista 'aliqua propositio falsa est tibi posita', ista esset concedenda, quia vera est et impertineris. Et si postea proponeremr ista 'tantum ista propositio est tibi posita', esset neganda, quia re- 85 pugnat posito et bene concesso. Et ita ordo propositionum propositarum in arte obligatoria est necessario attendendus. Ex praedictis etiam patet quod concessa una indefiniti, non oportet concedere aliquam singularem primo loco propositam. Sicut posita ista 'homo currit', non oportet aliquam singularem concedere primo 90 loco propositam; Mimo omnes ordinate propositae negari posstmt praeter unam, scilicet praeter ultiman-1, Tila sequitur - A l aex posito et oppositis bene negatorum. Sic etiam disiunctiva est c concedenda, o n c e detetamen n d neutra a pars eius primo loco proposita est concedenda. 9 5 e s t , e Alia regula o est quod posito possibili numquam est necessarium neq unec impossibile o d concedendum. Quae intelligenda est de necesgandum sario quod semper fuit necessarium ante tempus obligationis et de impossibili quod fuit impossibile ante tempus obligationis et non de illo quod devenit necessarium vel impossibile infra tempus obligationis, quia loo tale necessariurn potest negari et impossibile concedi, eo quod durante tempore obligationis est uniformiter respondendum ad eandem propositionem postquam semel est responsum ad eam.
79-80 l oc o.., l oc o] m o d o . - modo I
8 1
¡ata' cm. B E
8 2
hace om. C E E e t ] quia add. F
83 pri mo] post E, om. A ' h prop.] ponatur et adj. ti bi E a l i q u a ] alia A, om. I 8 4 postea] post A B H57 4 85 posita] hace add. A ' 8 6 E t ita] quia E, patet quod add. A B 8 8 eti am om. B E 11 u n a ] a l i qua A A 'B E F 8 9 al i quam] aliara A l ii loco om. A B 8 9 - 9 1 Si c ut... propos i tam] n o n o p o rte t negare, u t pri us , nec concedere add. A , c m. (hom.) A I B E I
9
2
unan". p r a e t e r om . / V E R
quia] et A IE F II eo quod] quia A ' 9 3 - 9 5 S i c .. concecienda mg. V 4 negatur p e r A i: eius... propos i ta] si... propc matur A 'E F 1 0 1 potes t] debet et add. aliquando , o C 1 I0 2 - 0 3 prop.] 9 4 et] c am t a . adj . F positara adj. I n e u t r a p a r o ]
,
DE OB LIGA TIONIB US
[CAP. 42. n,..,1.111D EST
739
P O S M O IM POSSIBILIS
Positio impossibilis est guando ponitur aliqua propositio irnpossibilis. Et sciendum est quod multum refert ponere unam propositionem impossibilem et accipere unam consequentiam in qua unum impossibile 5infertur ex alio impossibili. Sicut multum refert ponere istam propositionem 'homo est rudibilis e t inferre istam consequentiam 'si homo est asinus, homo est rudibilis'. Similiter mulmm refert ponere istam propositionem 'Deus non est Deus' et inferre istam consequentiam 'si Deus non est, Deus non est Deus'; propter quod ista condicionalis sive IOconsequentia concedenda est et positio non est recipienda, et quandoque positio est recipienda tamquam impossibilis et sustinenda est in positione impossibili. Et tamen consequentia seu condicionalis bona est; sicut ista consequentia bona est 'Deus non est tres personae, igitur Deus non est Deus' e t tamen mtecedens potest recipi in positione impossibili et debet 15negari consequens. Similiter ista consequentia est bona 'Spiritus Smctus non procedit a Filio, igitur Spiritus Sancms non distinguitur a Filio', et tamen in positione impossibili debet recipi antecedens et negari consequens. E x quo patet quod multae consequentiae seu condicionales veme sunt et tam antecedens quam consequens est impossibile, et tamen antecedens potest recipi et sustineri et consequens negari. Unde circa istam positionem impossibilem est sciendum quod non quaelibet propositio impossibilis est admittenda, quia illa propositio impossibilis quae manifeste apud omnem intellecmm infert contradictoria non est admittenda. Unde illn sola propositio impossibilis ex qua per 25regulas e t propositiones per se notas, de quibus nullus intellectus dubitare potest, non possunt inferri contradictoria, est recipienda i n positione impossibili. Unde tales propositiones 'Deus non est Deus', 'Deus non est sapiens'; 'homo non est risibilis' et huiusmodi possunt recipi in positione impossibili. C . 42. - I Codices e l F hic non ir:Jiu:pa capitulum. 2 Pos. imp.] Circa positionem impossibilem quae A' 3 Et con. AlBF 4 unam] aliquam E 5 Sicut] sed I II multurn orn. CF11/ 46 inferre] affirmare A A om. 9 non est'] est asinus e s t ' ] Deus add. BC V 1 C V' 41 3U cons. rf EI oe pr1tr0ee- r1 2 etl... q uimposs] o d i n ]positione possibili, et positio (prima F) non est recipienda , ont. a puAl qI inupositione risi i impossibili a A'FGem. A ' 1 2 Fest] negarla add. E 1 3 coas.] condicionalis AB ,1 est' 98 A1/ om. 1 0 admitti sp r A'oi 1 p8 - 2o 4 v 0 Ex... enegari trp. p. l i nde (lin. 34) A' 1 9 etl] tim en add. E 2 3 apud... int.] cuilibet intellectui AAIBE U omnem] quemlibet F 2 4 Undel Sed A' EF 2 5 regulas et] D e s . regulam uo s ' t vel 11/ n 4 p. r ,aA ce m . I A nC t B C
740
PARS III-3 CAP. 42
Ex isto patet quod regulae datae de positione possibili 1, scilicet quod omne sequens est concedendurn et011111erepugn2ns est negandum, non sunt generaliter servandae in positione impossibili, sed sunt magis res tringendae. Unde ista regula potest dan: omne sequens ex posito consequentia naturali et simplici, tenente virmte propositionis vel regulae per se notae, est concedendum. Ex quo sequimr quod in positione impossibili quod sequimr ex positis vel bene concessis syllogistice, est concedendum. Similiten quod sequitur virtute taliarn regularum debite circumstantionatarum 'ab universali ad exclusivam de terminis transpositis est bona consequentia 2 , ' dicato finito est bona consequentia' e t huiusmodi, est concedendurn. aSi benirn tales consequentiae negarentur, nulla posset esse disputado. 1 5 autem Illud 1 - quod sequitur consequentia u t nunc vel consequentia manteriali a tvel i alia consequentia quam tali, potest negari, quantumcumque vveraciter a sequeretur ex posito. Et similiter, proportionaliter, dicendum d de negatione repugnantis. est e Ex isto patet, sicut tacmm est p r i u s 3, quod quandoque aliqua p r consequentia vel condicionalis est concedenda e t timen potest antea e cedens sustineri sine consequente, etiam guando antecedens includit cond i tradictionem. Unde si quaeratur sic 'utrum Spiritus Sanctus non distinc a a Filio si non procederet ab eo', respondendum est quod sic, gueretur t o per istam quaestionem non quaeritur nisi de ventate istius condiquia icionalis n 'si Spirims Sanctus non procedit a Filio, Spiritus Sancms non fidistinguitur a Filio', quae vera est, quamvis non sit evidenter vera. Unde n i consequentiae bonae sunt et multae condicionales verae, quamvis multae non sint t o evidentes nobis. a d 32 i mpos s i possibili I 3 4 Un d e l multotiens a c c a i t quod... negari asid. (u f l i n. 18-20) A l l , n deinde: I n (Li nde I ) i s ta (i g i t u r orn. I ) pos i ti one impossibili a d j . i s t a ] taus A l I d a n ] p ro positione i mpos s i bi l i a d j . E 1, pas i to] oppos i to E 3 5 e t] v el B E v e l i et A 3 6 s eg.] p a e tet C E FV g 4 teriali] natural i A C E V 3 7 4 a opposito C E 4 7 patee] q u o d asid. B 4 8 c onc .] sustinenda F 5 0 u t ru m ] a n I , scilicet ,v s ei m p l i c i add. A . slt i e d 1 adj. /ov e l m iz' e c i,t 3evidens , sic ,1 n o5 5 iB vne t n] C m a t e r o t3 a CAP. a Cf. supra, cap. 1, lin. 48-49, ubi i a l i42. - 1 Supra, cap. 41, un. 66-73. 2 m m e 9 A habetur e converso: " A b exclusiva ad universalem de terminis transpositis est .m n 'a A a bona consequentia". a Cf. supra, lin. 15-20. b 4 d H j .d 4 .5 e . a l 2 A . a ] vp 'e
30
35
40
45
50
55
DE OB LIGA TIONIB US
741
Similiter, si quaeratur ‘an si Deus sit, Deus sit trinus et tmus', responImdum est quod sic, quamvis infidelis errans aliter responderet, quia illa condicionalis vera est, quamvis non sit evidens. Si autem quaeratur, an posito tamquam impossibili quod Spiritus Sanctus non procedat a Filio, concedendum sit tarnquam sequens quod Spiritus Sanctus non distinguitur a Filio, dicendum est quod non. Quia enim ista condicionalis non est evidens nec potest evidenter sciri 'si Spiritus Sanctus non procedat a Filio, non distinguitur a Filio', ideo 65quamvis ista ponamr tamquam impossibilis ‘Spirims Sanctus n o n procedit a Filio', non est ista concedenda ‘Spiritus Sanctus non distinguimr a Filio'. Ex istis patet quod multae proposidones includentes contradicdonem, hoc est inferentes contradictoria, possunt poni positione impossibili, 70nec propter hoc sunt contradictoria concedenda, quia facta positione tali non omne sequens ex posito est concedendum, sed multa sequentia sunt neganda vel non concedenda. Omnia enim quae non sequuntur evidenter, ita quod consequentia talis non potest fieri evidens ex naturalibus, non sunt concedenda propter positurn; et hoc sive positmn sit una propositio 75categorica sive sit copulativa ex multis categoricis. Quandoque enim una proposidone impossibili posita et non alia, aliqua proposido est neganda et si alla esset posita cum prima, illa esset concedenda. Sed numquid taus posido impossibilis est urilis Dicendum quod quandoque talis posido est milis Per talem enim positionem aperitur 80via ad sciendum quae consequentiae sunt bonae et evidentes et quae non sunt evidentes, ex quibus potest cognosci distincáo terminorum et ordo eorum, et quandoque potest per ta l e rum rerum m m o ddistinctio. u m i n v e s t i g a d a l i q u a 57-67 Si rai l i ter... Fi l i o Qm. 1 5 7 an] u t ru m A Deus'1 Qm. A A ' s i t t ] est B, et F, om. A A ' 5 9 conc1.1 consequentia C FV m .a ] E b Fo n a d 4 1 , vo e F enim B, y ero I C V 'I 6 3 enim] ex illa E, om. A l F 11 consequens sit rnecessarium add. A l E 6 0 autem] ss it o .u e ] cm m non... A nec] estAv era A ' 12CC1 non BE 6 4: i g i t u r Spiritus Sanctus add. A B L n o n ' om. A I; ideo] onde B, 6 t 6 non'] tamen add. F 6 9 hoc est] hect sint p o s s u n t ] tamen add. p o n i ] s Qm. A i ' ] in add. eA C V ', Qm. s A 7 0t tal i ] impossibili A 7 2 vel... n o n '] quia nulla stmt concedenda nisi quae A , Ortmi l a nBo n ] nisi F quae V E , ev i d.] propter positum add. E 7 3 - 7 4 non'... pos i mm om. E AlFGetro. 4 74 propos. om. AJE 7 5 s it] una add. F, om. A M E c o p u l a ti v a ] categorica A , compositurn h y p o thetica F U ex ... c at.] propter multas categoricas A 7 6 aliqua] alia I. om. A 11 neg.] conceclenda A 77 et... s a l si autem E, et si aliqua F , i t a AB u t i l i s ] inutilis A B E K
7 9
C V ', om. EF
7 8
numqui d] numquam AB11: taEs om.
talis om. A A ' P e r. . . eni m] qui a quandoque per talem Al E1 U aper.]
adquiritur F 8 1 dis t.] defmi ti o A , demonstratio B 8 2 - 8 3 aliquarum] aliqua A ', aEarum G E N ' 83 re ru m ] regul arum A F
742
PARS M - 3 CAP. 43- 44
[C AP. 4 3 . D E QU AR T A SPECIE OBLIGAT ION IS, Q U A E D IC IT U R D E P O S M O ]
Quarta species obligationis ponitur depositio. Et est depositio obligado ad sustinendum aliquam propositionem tamquam falsam. Sicut si haec sit vera crex sedet', et deponas, hoc est sustineas istam tamquam falsa= 5 Unde circa istam obligationem istae sunt regulae: omne depositum sub forma depositi, proposimm in tempore depositionis, est negandum; omne antecedens ad depositum est negmdum; omne contradicens deposito est concedendum; ad sequens et ad orrme imperdnens et ad repugnans, quod non est contradictorium nec convertibile cum contradictorio, respondendum est secundmm sui qualitatem.
[C AP. 4 4 . D E Q U I N T A SPECIE OBLIGAT ION IS, Q U AE D i c r r u R D U BIT AT IO]
Quinta species obligationis ponimr dubitatio. Et est dubitatio obligado ad sustinendum aliquid tamquam dubium. Unde regulae sunt istae: ad omne dubitatum, tempore dubitationis proposimtn, respondendum est dubie; similiter ad convertibile cum dubitato, scitum esse tale, respondendum est dubie; similiter ad contradictorium dubitati respondendum est dubie; ad consequens falsum respondendum est dubie; ad consequens verum respondendum est concedendo; ad antecedens falsum respondendum est negando; ad antecedens v e n = respondendum est dubie; ad repugnans non contradictoritun nec converdbile respondendum est secundum sui qiinlitatem; ad impertinens respondendum est secundum sui qvulitatem. CAP. 43. - 2 ponitur] dicitur esse A, vocatur E t om. AC V' e s t om. AC 11 depos.' om. A 3 tamquam] sicut A' 4 si ons. CV' hace] dicitur sic add. EPIGem. i sit] haec add. EFIGem. deponas] deponatur AA' BE, ista add. All3E, istam add. C V' 1! sust.] sustinenda AW 4 AIC EV cm. regula 8 r omne'... 8 negandum] Alla , s u5est 4 s t add. i n eFIa t u E neg. om. E i 8s - t9 aomnel... r n conc. ] cm. A ' regula esta(quod om. fe a h m E) add. FEI 9 F conc.] Alla, regula add. Al, Mia regula est quod add. EH 9 imp.] pertinens a m l I 1 1 m i om. C I V 4 q u44. a -l 2. ponitur] ] f j ai CAP. vocatur A' 4 regular] illius speciei add. A' , deservientes isti (huic) speciei q a instae] t i Prima t a t(est e add. m F) quod add. FI , dub. l usEH add. V iry9a)' F 5 - 6 sinailiter... dubie orn. (hom.) cErs.74 5 simil. om. A ' a ,C quod (etiam 6 similiter] A i regula 1 Alia n aestd quod d . (etiam A infra) A EI 6B - 7 E simil. d u b i e ons. (liom.) F 7 - 8 ad.- dubie mg. V' , om. I 5 (hons.) Al l 8 dubie] et add. Fildubie... est' om. A 8 - 9 dubie... est om. E 9 neg.1 es add. AlF sE i antec.] 9-10 m consequens i l i tC e1 r0 non] ] nec BC IV sec.] 6 ad A 4 1 C1r IV r i e s ap . 4 rL u ea l gi t .u ] q l a q i u a l iut s m ce t .cn ] o n t r a d i c t o r
5
lo
DE OBLIGATIONLBUS
7
4
3
[C AP. 4 5 . D E SEXT A SPECIE OBLIGATION LS, Q U A E P o N r r u R ' SIT V E R U M 1
Sexta species obligationis ponimr 'sit verum'. Et est qua obligatur aliquis ad respondendum ad aliquam propositionem eo modo quo responderet si haberet determinatum acturn circa illam propositionem; puta, Sillo modo quo responderet si sciret eam esse veram, vel eo modo quo responderet si sciret eam esse falsam, vel eo modo quo responderet si dubitaret eam. Sicut si dicat opponens sic 'sit verum te scire Sortem currere', hoc est, respondeas ad istam eo modo quo responderes si scires istam 'Sortes currit'. lo E t rnihi videtur quod ista obligado non potest multurn differre tam a posidone quam a petitione 1. Aut enim per talem obligationem ponitur ista 'tu scis Sortem currere', vel 'scis Sortem non currere', vel 'dubitas Sortem currere'. \T'el per talem obligationem petitur quod eodem modo respondeas ad istam quo modo responderes si scires eam esse 15veram, vel scires eam esse falsam, vel dubitares eam. Et si isto secundo modo intelligatur ista obligado, dico quod aut obligat ad istam propositionem expressam tantum, aut ad ornnia antecedentia, sequenda, repugmantia et impertinentia. Si primo modo, est obligado recipienda Si secundo modo, non est universaliter recipienda, maxime guando cadit 2osuper propositionem contingentem, quia non est in potestate respondentis satisfacere petitioni. Si enim aliquis nesciat Sortem currere et petatur ab eo quod respondeat eodem modo ad orrmia ac si sciret eam, uno tempore responderet uno modo; puta, si sciret eam guando Sortes est Romae responderet uno modo, et si sciret eam guando Sortes est Londinii C . 45. - 2 est] spedes add. AIE 11 qua] guando B, quo C, quod I 3 aEquis] quia AB, qui II] ad] suscipiendum vel adj. A 1 aliquam] Ver = C I I I GEN/ 4 4 si' culd. .B ' quo] non add. I s i ' ] sciret ve! add. C 7 dubitaret C eora. mF . fabam 3 -] yerma 4 E i rmodo] e forte s p 5 eam] h adubiam b e s i rc om. e ABF t t] e scire onz. AlF 8 est] sic add. ALE eo. . . quo] sicut A' r esponderes] ClIC.,nad eam vr e ad istam s padj. o d add. e Fn 9s istmi) cani A'EF, esse veram add. AlEF, scilicet istam add. (ultra) F 1 3 Sortem] non adj. e h a b e t I ' Laical] huiasmodi AB 1 4 istam] istas Clif" 11 quo modo] quo r ABE esse om. C V' 1 5 secundo orn. c,Eprvi 1 6 ista] facta E 2 2 orrmia] eara AA' 1 ad a ] sicut CF11/ 4 alio a n adj. i ] F 2 4 resp.... modo ora. E 2 4 - 2 5 uno... resp. orn. (hom.) AF 2 4 si Qm. C IV m cmodo c] 4 u mLundtmis P a r i s i u s E, Pausas K , i n Francia I sf i sa c CAP. i 45. - 1 Differentiam Burlaeus, loco cit., p. 95, hoc modo assignat: "Quaerl[dam] e tenim obligationes cadunt immediate super enuntiabile obligatum, ut patet cshic: ponatur a Socratem esse album; et: deponatur Socratem esse album. Sed oblira a gatio facta per 'sit verum' non immediate cadit super enuntiabile obligatum, sed a d m mediante verbo sciendi, dubitandi, vel ignorandi, ut: sit verum te scire te currere”. jA . A E A F '"
744
PARS C A P . 46
responderet alio modo ad multa impertinentia. Nec est in potestate sua 25 - ex quo nescit eam - respondere eodem modo ad orrmia quae possent proponi quo responderet si sciret eam.
[CAP. 46. DE INSOLUBILIBUS]
Circa insolubilia sciendum est quod non ideo dicunmr a s o p h i st i s aliqua insolubilia quia nullo modo possunt solvi, sed quia cum difficultate solvuntur 1. Linde sciendum quod insolubilia sophismata sunt guando per consequentias apparentes, quae videntur regulan per regulas necessams, ex propositione aliqua contingenti infertur sua opposita; quae ideo dicuntur insolubilia, quia difficile est tales consequentias impediri. Et argumenta non possunt fieri nisi guando acms humanus respicit istum terminum Talsum', vel aliquem consimilem, affirmative; vel himc terminum 'verum', vel aliquem consimilem, negative; sicut est de ista Sortes dicit falsum' et de ista Sortes non dicit verum'. Et fi t hoc modo insolubile. Incipiat Sones sic loqui Sortes dicit falsum', ita quod nihil aliud loquatur; et t u n c q u a e r o: aut Sortes dicit verum, aut Sortes dicit falsum. S i d i c a s quod Sortes dicit verum, e t non dicit nisi istam propositionem Sortes dicit falsum', igitur haec est vera Sortes dicit falsum'; et per consequens Sortes dicit falsum; e t ita si dicit verum, dicit falsurn. S i d i c a s quod Sortes 25 Ne c ] n o n A A 'B , eni ra add A '
2
6
c ani ] ad aliqua Geni.
2
7
quo] al i o m odo A ,
quomodo A l F :I eam] ea A C . 46. - 1 Haec medietas chartae est superflua, nec pertinet ad perfec tionem huius l i b ri notas i n
margine ( f. 127v) scriptor stitimae partii cod. Gem.; De modo arguendi penes insolubilia pr ati. A; Incipit tractatus sextus, q u i est de insolubilibus praem. F
2
non cm. I
2 - 3
a soph.] sopl2ismata E , s o-
phistica F, a sophismatibus I. a sophisticis K 2 - 3 a... aliqua orn. A impediri] i mpedi re A I E 1 0 al i quem] termi num add. F 1 0 - 1 1 affi rm. c o m . om. (horn.) B F 1 12 1 4 . i ra E F ' a u t ] an B E 1 5 Sortes C c c .. v8erum cm. c B oF m ] quod] s etoita lA l Ev 1 guarro] e r quaeratur e dicitl cm.a AJ E 1l 7 - 1 8 et... falsuml v a dcm. E l d 1 8 et . i ta] ergo E , i gi tur F e t . . . falsurnl om. (hom.) A '
CAP. 46. - 1 Cf. Aristot., De sophist. elenchis, cap. 25: "Similis autem ratio est et de eo quod est mentiri eundem sima! et verum dicere, sed propter id quod non est facile inspicere utrum quis assignet simpliciter veracem esse, vel medacem difficile apparet" (180b 2-5); M. L. Roure, "La problématique des propositions in solubles au Xille siècle et au debut du XIVe, suivie de l'édition des traités de W. Shyreswood, W . Burleigh et Th. Bradwardine", Archives d'htstoire doctrinale et littéraire du Moyen Age, XXXVII (1970), 205-236. Ockham probabiliter prae °culis habuit tractatum Gualteri Burlaei, editum ibidem, pp. 262-84.
10
15
DErNsOLUBILIBUS
745
dicit fnlsum, igitur haec est vera Sortes dicit falsum.'; et Sortes dicit 20hoc, igitur Sortes dicit hoc quod est verum; et per consequens Sortes dicit verum; et ita si Sortes dicit falsum, dicit verum, isto casu posito. Istud argumentum dicitur insolubile, quia de difficili solvitur. Et ad solutionem istius et aliorum orrmium est sciendum quod talis propositio contingens, ex qua debet inferri sua repugnans, vel habet hunc ter25rninum 'falsum' vel aliquem consimilem, vel hunc terminum 'vemm' vel aliquem consimilem. Si primo modo, oportet quod sit affirmativa, et debet dici quod sit falsa; unde si Sortes incipiat sic loqui Sortes dicit falsum', dicendum est quod ista propositio est falsa. Si autem inciperet sic loqui Sortes non dicit falsum', non posset fieri tale argumentmn apparens. Si autem propositio contineat hunc terrninum 'vemm' vel aliquem consimilem, oportet quod sit negativa, et tunc est concedendum quod illa propositio est vera. Sicut si Sortes incipiat sic loqui Sortes non dicit verum', concedendum est quod haec est vera. Et s i a r g u i t u r: s i haec sit vera Sortes non dicit verum', et 35Sortes dicit hanc propositionem, igitur Sortes dicit propositionem veram, d i c e n d u m est quod ista consequentia non valet Sortes dicit hanc propositionem, et haec propositio est vera, igimr Sortes dicit propositionem veram'. Et ratio huius negationis est, quia in ista propositione Sortes non dicit verum' praedicatum non potest supponere pro ista 40tata propositione cuius est pars, quamvis non propter hoc praecise quod est pars eius. Et ideo ista propositio Sortes non dicit verum' aequivalet isti Sortes non dicit aliud verum ab isto: Sortes non dicit verum'. Et ideo sicut non sequimr 'hace est vera, et Sortes dicit istam, igitur dicit aliam propositionem veram ab ista', ita non sequitur Sortes dicit istam 45propositionem: Sortes non dicit verum; et haec est vera; igitur Sortes dicit verum', et hoc, quia sicut d i c t u m es t, istae duae aequivalent 19 i gi tur.. fal s um ' om. (Is om) A A illud A1'B , om. y ' 2 1 i ta] patet quod add. K S o rt e s om. C I f a l s u rn ] v e m m C111 4A A 'B EBK v e2 r u m0 t ] fal s ura c r y hr t oe s c l« ]í d . ,alium , Si osterrai t o num ] A h' 2 5o - 2 c6 v ei s _ cons. om. E 2 6 al i quem om. C V ' 2 7 e t ] n i n c uni v e r u m F versaliter adj . A I E 11 q u o d ] ipsa «Id. A , propos i ti o adj . A l E , tu n c universaliter propos i ti o adj . I I 2 2 ski es it A A g' E K fi a l s at ] s uper u quam r ftmdatur tal e insolubile adj . A l l 2 8 & h u ra ] e t ni hi l al i ud E t ] ] 2 8o - 2 9 dic endum... fa h u m Qm. A ' 2 8 falsa] v era B 2 9 sic] aut si B , iclicat add. d E FIGem. e a u t ita A CIV ' , A 4insolubile i dadd. Al E1e 3 4 arg.] arguatur EF, quod add. C V ", sic add. F 3 5 Sortes om. C I d i c i t ' , 31 o hanc add. h E o3 6 cdi c .] respondendum A l B e s t om. c rv 4 4 0 q u o d ] q u i a A l ! 4 2 i s ti ] 0a d d ] 2 add. I 4 3 es om. A l ' I i s tam] propos i ti onem add. I H i g i t u r] Sortes add. A l K vpropositioni . 44 eE aliarn] r 1 istam A , aliquam B F v e r a m ] aliara add. F 4 5 Sortes'... v erum om. A A ' B 4 6 duae] i t upropositiones adjs. 2 u d m 5 A va l i , eq u e lm ]
746
PARS C A P . 46
'Sortes non dicit verum' et Sortes non dicit aliud verum ab isto: Sortes non dicit verum'. Eodem modo, proportionaliter, respondendum est ad argumentum praecedens. Quia guando Sortes incipit sic loqui Sortes dicit f21sum', et quaeritur 'aut Sortes dicit verum aut falsum', dicendum est quod Sortes neque dicit verum neque falsum; sicut concedendum est quod neque dicit verum neque dicit FAlsum aliud ab isto. Et tunc non sequimr 'haec est vera: Sortes dicit falsunr, et Sortes dicit hanc; igimr Sortes dicit falsum', sicut non sequitur Sortes dicit hoc, et hoc est falsum, igitur Sortes dicit aliud falsum ab isto'. E t hoc, quia istae duae aequivalent 'Sortes dicit falsum' et Sortes dicit aliud falsum ab isto', propter hoc quod in ista Sortes dicit falsum' praedicaturn non potest supponere pro ista propositione. Et s i d i c a tu r: h i c arguitur ab inferiori ad superius sine negatione et sine distributione, igitur est consequentia bona, d i c e nd u m est quod consequentia non valet, nisi guando illud superius in illo consequente potest supponere pro illo inferiori. Linde si i n ista 'homo est animal' l i animal non posset supponere pro homine, haec consequentia non valeret Sortes est homo, igitur Sortes est animal'. In ista autem Sortes dicit falsum' praedicatum non potest supponere pro tota ista propositione, ideo non sequitur 'Sortes dicit hoc falsum, ergo Sortes dicit falsum'. Per praedicta potest studiosus respondere ad omnia insolubilia, si solvendo ea velit naturam insolubilium diligenter advertere et inquirere. Quod relinquo ingeniosis, quia ista de obligationibus et insolubilibus non inserui nisi propter istius Summulcze complementum et ne tanta pars logicae totaliter dimitteretur intacta. 47 non' mg. V dicit aliud 4 verurn ab jato add. (ultra) I, ons. ahí 4 9 resp.] dicendum CE 5 0 Quia] Scilicet quod E 51 autl] , an o m AE. a u t ' l dicit add. F 5 2 neque'] dicit add. A 5 2 - 5 3 sicut... fahurn om. B F 52 quod] A Surtes A I add. B K 5 3 dicit'] ahud E 1 1 vera 54 ti m e F] V i d e o I C K A A1add. 4 tionem ' EK B 1 5E6 Sorteo om. AE a b ] a et add. faho A 5 6 - 5 7 Et... jato om. A' 5 7 Sortes"... 5 e t nn G álimo." 4.om. , o-A Sor5teo' ]5non add. CI11 ch oh Al 4 quia no ge iadd. t .uF r 6_ 0 Et om. Al l 11 dicatur] quod add. AA naEc pl r' co ]i toca add. ,s hF, p 1 r iQ eom. ci ] CqmIVv aue l i Vt u 4 Sorte 6AB cir on q 1 upropositione e n t e add. sE 6 7t - 6 8] hoc... dicit orri. (hm.) B 6 8 Sorteo cm. FI mn 2 6s66 eautem] q dicit] ol add. d mAe II falsurn] ifo aau hoc h c ergo . Sorteo dicit falsum add. seo rep. A 7 0 solvendo] servando A' BIK 11ea] .a quae sunt add. A' I 1 1 naturam] ]n s( adicta l o i n o m regulara F a d v . et om. A A A I 1 studiosis O . vV Bl )aEF Gen:. I l !I quia]eet E ,! obl. et om. E 7 2 - 7 3 non.., intacta] pro ntuac sufficiant E 7 2 non 1 et l o j AIF c om pi .] completionem t a n t a ] ista CFIGem. 7 3 Iti a A3risi Ko7" I 1Sum m rulae] t4 ' e SIIITIMae sa deontur t u subscriptiones d i o codinan s i sfamiliae I n tea c t a i nt Introductione. d , d 4 d a J . d .f a.7 d IE : : l A sl i6 g . 1 a E 4n
50
55
60
65
70
SUMMA L O G I CA E PARS I I I TRA CTA TUS QU A R T U S
DE FAL L ACIIS
SUMMA L O G I CA E PARS I I I TRA CTA TUS QU A R T U S
DE FAL L ACIIS
[CAP. 1. DE SPECIEBUSFALLACIARUMI Cum dictum sit de argumentis et speciebus argumentorum, restat nunc dicere de defectibus argumentorum et consequentiarurnl. Huiusmodi autem defectus vocantur fallaciae, penes quas peccant argumenta sfalsa. E t ideo de fallaciis est nimc dicendum; circa quas primo sunt aliqua generalia praemittenda, secundo de eis tractandum est in speciali. Est autem primo sciendum quod quamvis a P h i l o s o p h o 2 et a l i i s3 ponantur tredecim fallaciae, cum omne argumenmm apparens et sophisticum peccans i n forma peccet vel per aequivocationem ve! lo per amphiboliam ve! compositionem et divisionem ve! accenmm vel figuram dictionis vel secundum accidms ve! secundum quid et simpliciter ve! secundum con sequens ve! secimdum ignorantiam elenchi, sicut tractando de fallaciis i n speciali ostendetur, verumtamen praeter fallacias enumeratas sunt tres aliae quibus peccat opponens in arguendo contra 15respondentem. Et quia P h i l o s o p h u s docet vitare et deprehendere defectus opponentis in arguendo, ideo tredecim fallacias enumerat 4 . Secundo sciendum quod istarum fallaciarum quaedam ponunmr in dictione, quaedam extra dictionem. Sex autem fallaciae ponuntur in dictione et septem extra dictionem. Et est notandum quod 'dictio hic CAP. 1.—4 voc.] stmt A' , penes] propter (Mar?, infra) K , peccant] sunt I 5 fal1.1 eis E 7 et] = úti l add. E 8 aun] tamen AlBH 9 et] vel E, om. B peccet] peccat A'BEF1 1 0 per om. Al E 1 0 - 1 2 comp.... elenchi] per aliqua istarurn tredecim E 1 0 et] vel A' 1 2 elenchi] et sic de aiiis add. C s i c ut] sic E, in add. Bcr K 1 3 fallaciis] eis E 1 4 aliae] fallaciat add. ACF, add. mg. K 1 5 depr.] reprehendere AE 1 6 arg.] respondendo E 1 8 quaedaml ponunmr add. K f a l l . om. B E K 1 9 septem] fallaciae add. V 4 n o t . ] s c i e n d u m B E 1. - 1 Ockham, antequam Summam Logicae scriberet, librum Aristotelis CAP.
De sophisticis elenchis exposuit. Editio critica huius expositionis, a Francisco del Punta parata, brevi tempore typis mandabitur. a Aristot., De sophist. elenchis, cap. 4 (1651) 27-30; 166b 22-29); cf. etiam Topica, VIII, c. 11 (161a 16 - 162a 34). 8Petrus Hispanus, Tractatus seu Summulae Logicales, tr. VII: De fallaciís, § 23 (ed. L. M. de Rijk, p. 96); Ps.-Rogerus Bacon, Summulae Dialectices, cap. De syllogismo sophistico ( e l R. Steele, Opera hactenus medita Rogeri Baconi, fasc. X V , Oxonii 1940, 330); n o ma s Aquinas (?), De fallaciis ad quosdam nobiles artistas, cap. 3 et 9 (ed. Parmae 1864, 378s., 382s.). 4 Aristot., De sophist. elenchis, cap. 1 (165a 23-33); vide etiam notam 2.
750
PARS 111-4 CAP . 1
accipitur non solum pro voce sed pro omni signo ad placitum instituto, sive sit vox sive scriptura sive quodcumque aliud. Et dicunmr fallaciae in dictione ilhe penes quas peccmt argumenta quae non haberent defecmm nisi essent aliqua signa ad placitum instituta, ita quod ille qui praecise facit argumenta in mente, sine omni idiomate et onmi signo voluntarie instituto, non deciperetur penes filas fallacias. Talia autem argumenta non potest facere penes omnes modos talis laciae, quamvis in casu possit penes aliquem modum. Aliae autem fallaciae quae possunt reperiri i n argurnentis compositis ex propositionibus habentibus tantum esse i n mente, etiamsi nullum signum esset voluntarie institutum, quantumcumque argumenta prolata vel scripta possint habere consimiles defectus, vocanmr fallaciae extra dictionem. Et ideo falsum est quod dicunt a l i q u i 5 quod fallaciae in dictione sunt a parte vocis et fnllaciae extra dictionem sunt a parte rei vel ex natura rei, quia non plus sunt istae ex natura rei quam illne. Sed sic debet dici quod fqllaciae in dictione sunt illae penes quas secundum °rimes modos peccant omnia argumenta et sola argumenta composita ex signis voluntarje institutis, fallaciae extra dictionem sunt illae penes quas peccmt argumenta tam composita ex signis voluntarie institutis quam etiam argumenta composita ex solis signis naturaliter significantibus. Tertio notandum est quod logicus et non sophista habet cognoscere istas fallacias, ita scilicet quod habet cognoscere quasdam regulas generales applicabiles ad onmes scientias, per quas, simul cum aliis scitis in aliis scienáis particularibus, potest deprehendere omnes defectus omnium falsorum argumentomm peccantium in forma, in quacumque materia fiant. Ex quo patet utilitas istius notitiae, nam per istam noátiam depre-
henditur de quolibet argumento peccante in forma quod non valet, et 20 sed] etiam adj. BEEK 2 1 ser.] scriptum K 2 4 arg.] argumtmturn CE D - AIBELK. 2 6 autem om. A IB E I 2 7 penes] aliquos vel adj. A 2 8 autem om. om. 1 / habent 2 F5 2 9 n prop.] o ncompositis . posstmt] v el adj. A 3 1 possint] possunt CVE4 t K ] 3 4 - 3 6 al ... clictione rng. A V ' , om. (hom.) C 3 4 - 3 6 s tunl... dictione add. I3 33 4 a e ] e xs B E om. I 3 7 onuna arg. om. A I B E I I; sola] sophistica E, tam I 3 8 fall.] autem add. F 3 8 - 3 9 fall. inst. orn. (hom.) B I 3 9 tarn om. A V c m . om.4A CcF Vo m p . A K 4 apprehenditur A C 4 8 quol .] quocumque B I, ° m i l i E 0 4 41 l i s ] n so t o 5 CEo n o ma l s Aquinns u m (?), De falladis, cap. 3 : " I n dictione quidem locus . s] C , s c sophisticus sive fallacia est, guando principium motivum sive causa apparentiae est m . i oe ex parte vocis; extra dictionem -yero guando est ex parte rei" (ed. cit., p. 378). n Ed i g n u sm s C i l
20
25
30
35
40
45
DEFALLACTIS IN DICTIONE
7
5
1
sine ista notitia impossibile est hoc scire. Propter quod impossibile est soaliquam scientiam naturalem vel moralem vel quamaunque aliam sine ista notitia perfecte habere. Et ideo ignorantes istam artem et aliis scientiis intendentes, sive intendant philosophiae naturali sive morali, sive etiam iuri civili vel canonico, sive theologiae sive scientiae cuicumque, si velint ex capite proprio multa docere vel scribere praeter illa quae ssinveniuntur expresse i n sacra Scriptura e t praeter ista quae vocaliter inveniuntur in libris scientium logicam, necessario i n multos errores prolabentur. 'Linde non dubito quin multitud° et contrarietas opinionum tam in theologia quam in philosophia modernis temporibus ex hoc provenir so quod multi ignorantes logicam novas opiniones, praeter vocaliter expressas in Scriptura sacra et dictis S a n c t o r u m e t A r i s t o t e l i s , publice docuerunt et - replendo quatemos non paucos - i n scriptis reliquerunt. Quarto sciendum est quod penes istas fallacias non tantum peccant 65paralogismi strice sumpti, qui scilicet sunt ex duabus propositionibus et una conclusione, sed etiam omnes falsae consequentiae peccant penes has fallacias, sive istae consequentiae sint enthymemata sive inductiones sive exempla, quae ideo vocari possunt paralogismi quia in syllogismum reduci possunt.
[CAP. 2. DE AEQUIVOCATIONE ET PRIMO EIUS MODO]
His visis dicendum est de fallaciis in speciali. Et primo de aequivocatione. Circa quam primo videndum est quid sit aequivocatio 1; secundo de modo et forma respondendi ad paralogismum aequivocationis; talio quot modis fi t aequivocatio. 50 quamc.] imaginabilem add. a fi n a ] imaginabilern BEK 5 1 etl ] i n add. El 5 3 vel] sive E, om. CV' 5 6 scientium logicam] scicmtiae E 5 7 p r a l prolabuntur ABC V 4 contr.] 5 contrarietatum 8 e A, t contrarietatis F opi n_] erronearum add. mg. B 5 9 mod.] novis E 6 1 et' ] ex E e t l ] scriptis add. E 6 2 quat.] libros E ;i non paucos om. AIBIK 6 6 penes] contra E 67 sivel] vel CV' 6 8 syllog.] paralogismos E 6 9 possono] habent F CAP. 2. - 2 de] istis add. F IKV dis] dicitur 4 4vel add.v Ei d . ] s c i e n d u m CAP. 2. - 1 Aristot., De sophist. elenchis, cap. 4 et 19 (16511 30 - 166a 23, 177a B 9-32). s e c . ] v i d e n
752
P
A
R
S
111-4 CA P . 2
Circa primum dicitur quod aequivocatio est diversa significado allcuius termini positi i n oratione, ita quod secundurn i s t o s 2 c a u s a est diversitas significationis. Sed istud non est bene non-exsistentiae dictum, nam non semper ubi est aequivocatio ibi est diversitas significationis. Bene enim potest esse aequivocatio in pure univoco; sicut ista propositio 'homo est nomen' est distinguenda penes aequivocationem, etiam si hoc nomen 'homo non significaret nisi unurn, nec proprie nec improprie, et tamen hic non est diversa significatio. Et ideo dicendum est quod aequivocatio magis proprie defmitur sic: 15 aequivocatio est multorum vocatio sub eadem voce vel sub eodem signo. Ut 'vocatio' non accipiatur hic pro significatione tantum sed magis pro suppositione seu pro alicuius positione. Et debet intelligi quod sit 'multorum vocatio' praedicto modo, vel quod denotetur fieri multorum vocatio vel non fieri, quia non semper guando est aequivocatio stat ibi 2 °termin . us aliquando non Imotatur stare pro diversis. Verbi gratia si dicam sic p r est species', ista est distinguenda, quia iste terminus 'homo' potest 'homo o pro multis, scilicet pro intentione animae et pro homine extra. stare d i si dicam sic 'homo albus fuit homo', posito quod numquam aliquis 25 Sed v e fuerit albus, subiectum non stat pro multis, - scilicet pro illis homo rquisfilerunt albi vel pro his qui sunt albi -, quia numquam Luis aliquis i s sed denotatur stare pro mlibus in ista negativa 'homo albus non tnlis, , Denotatur enim stare pro talibus saltern sub disiunctione. s Sciendum tamen quod 'stare pro diversis' non facit aequivocationem, 30 e sed 'stare pro diversis, ita quod pro uno et non pro dio' facit aequivod cationem. Sicut in ista 'orrmis homo est animal', 'homo' stat pro diversis, a tamen non est aequivocatio; sed in ista 'homo est species' potest sic et l i 7 di c i tur] est sciendurn E, dicendurn F 8 orationel conclusione K ri t o s ] aEquos E , sic dic entes add. A ' 9 is tud] i l l ud ABC1,7 q 4 1 om. 0 A l B In n oan ] mnul l ]o modo A IB I 1 5 E s om. A l l 3 I : E t... di c .] clicendum est i gi tur K nomen q ue Qm.i C Va' 1 6 eodem signo] eadem signiEcatione B u propri 1 7 U ] et E , v ere 1, significado C E V vel add. A 1; magi a] eti am E 1 8 s eu] v ol A C E II al i c .] aliqua E 1! debet] sic add.F 2 0 v o a 4 cado] v ari ati o1 K 2 1 den.] non add. B 2 1 - 2 2 et... diversis om. (hotel.) B E K 2 5 dic am] d i 1 n p catar A CF, u dicasr E , albus] e non add. E n u m q u a m ] unquam A ,1 aliquis] nullus A , Qm. E 2 6 scilicet] ] sed d A B C1V g e 4 fuerit aliquis taus,n tamen edenotatur stare pro talibus in ala negativa 'hom o albus non fui t' E 2 8 den.] ro , v e e l notatur A IB I ,' pro] multis add. B 2 9 fui t] homo add. B 1, enim] non A A I B I K V K ' A d 4 tamen Gem. 3 0 aequiv I fallac iam aequivocationis F 3 1 al i o] altero A 'E FI K 3 3 tamen] mnc E 1 2 , s e d c a e r . 1 1 & l i t e m ] 3 e 7 h o i a Cf. Guillelmus de Shyresvvode, Introductiones in logicam, cap. De equivocatione: n sc ] "Estl ergo equivocatio eiusdem dictionis diversa significatio" (ed. cit., p. 87). io l i ts A a '
DE FALLACHS I N DI CTI ONE
7
5
3
stare pro diversis, quia potest stare pro intentione et non pro re extra, 35vel potest stare pro re extra et non pro intentione, ita scilicet quod aliquis utatur hac voce pro uno et non pro alio. Ex boc patet quod causa apparentiae istius fillaciae est identitas vocis vel signi, causa non-exsistentiae est diversitas usus, quia scilicet contingit ea mi uno modo vel o C i r c a secundum est sciendurn quod forma respondendi ad talan paralogismum debet esse ista: quod posita aliqua propositione in qua ponitur d i v a una dictio qua contingit sic diversimode mi ,sitio i sest t adistinguenda, p r o peooquod - contingit mi tali dictione sic ve! sic. Et sic respondendum est vel concedendo argumenturn vel negando, ve! 45i n uno SCTISUconcedendo et in alio negando, vel in utroque concedendo vel in utroque negando. Circa tertium sciendum est quod tres ponuntur modi aequivocationis 8• Primus modus est guando aliqua dictio est aequivoca a casu. Vocatur autem 'aequivocum a casu' guando dictio aeque primo - non sosemper quidem acque primo tempore sed intentione - pluribus impositionibus, vel una aequivalenti pluribus, imponitur ad significandum, ita scilicet quod una impositione imponitur ad significandum ac si non esset prius imposita. Sicut contingit guando eadem dictio est eadem in diversis idiomatibus, sicut haec dictio 'me' et est Latinum et est An55glicum, ideo est aequivocum a casu. Ita etiam est in eisdem dictionibus eiusdem idiomatis frequenter. Et est sciendum quod non solum dictio quae proprie aliquid significat, cuiusmodi est dictio categorematica, sed etiam dictio quae nihil per se et proprie significat sed tantum consignificat, cuiusmodi sunt sodictiones syncategorematicae, possunt esse aequivocae, sicut p a t eb i t 4 de adverbiis, coniunctionibus et aliis signis. Secundo notandum est quod quaelibet propositio in qua ponitur 34 non Qm. E ' re ] homi ne E
3 5
v e n i nt. Qm. E
3 6
non om.
3
7
patet] appa-
ret A C i t i e n t . ] istius add. A C V 4 causa] autem add. I d i v . ] diverstu E, om. CFS I , e 3fit l o 9F, m odo 4 u add. n Eo 4] 1 paral .] syllogismum A • i s tal i t2 C K V alto] ul l t l i p ol i c i t a Es im , 4 proposita B E IK a l i q u a l oratione vel add. E 4 2 aliqua Qm. E l 4 2 - 4 3 prop. om. A E 4 3 tali] ia s i l i dct e t . o a d d . , s cd E , hac om. C 4 5 et] vel C 4 8 modus om. BE :1 es t'] m g I . 4 . 4 vell om. AB'E a r g . ] ambo A , om. F A, m o I I ivAmponi 5!i 0 t tempore] e sB' ] a p o tur l re F ' s ed] v e! E 5 3 eademl ] di c ti o add. F 5 4 hace om. A ' l 3 e clictio om. A It 8 B I 5 9 e t Qm. CE F1,7 s62 prop.] g p E 'o nu u , n t ] A 4 6 i 0Aorado ism i] oc d o s i d g d dn i . fid a . 4 Cf. infra, cap. 4, c a 'Aristot., t i B i ' elenchis, cap. 4 (166a 14-20). C A V o DenIsophist. s un. 84-85. 6 0 6 B 1 , p a t e b ie t ] t p a t OCXHAIL a e t d • . Id S U M
754
P
A
R
S
111-4 CA P . 2
ralis dictio aequivoca semper de virtute sermonis est distinguenda, eo quod potest accipi sic vel sic, et hoc sive sit in uno sensu vera et in alio sensu falsa, sive in utroque sensu falsa sive i n utroque vera. Tamen 65 aliquando disputantes possunt illos terminos arctare ad certum sensum vel ad certarn significationem, e t tunc non est distinguenda. Potest autem hoc fieri vel per consuemdinem vel per certam ordinationem inter cos. Potest etiam hoc fieri per additionem alicuius; sicut si opponens dicat: volo quod quandocumque addo huic dictioni 'canis' a, quod stet 70 praecise pro animali latrabili. Tunc si opponens proponat istam propositionem 'ornnis canis a est latrabilis', non est distinguenda; si autem proponat istam 'omnis canis est latrabilis', est distinguenda. Potest etiam fieri sine additione tali; sicut si opponens dicat sic: volo in tota ista disputatione accipere hoc nomen ccanis' praecise pro animali latrabili. Tunc 75 quandocumque in ista disputatione proponatur propositio in qua ponitur haec dictio 'canis', non est distinguenda. Et s i q u a e r a t u r an talis propositio distinguenda sit vera vel falsa, d i c e n d u m est quod vocando 'verurn omne illud quod est signum subordinamm verae propositionis i n mente, taus propositio so distinguenda est; si habeat unum sensum verum et alium falsum ipsa est tam vera quam falsa, quia sibi correspondet tam vera propositio quam falsa in mente. Vacando autem 'verurn' illud cui correspondet praecise una propositio in mente vera et non falsa, sic accipiendo hoc vocabulum taus propositio nec est vera nec falsa. 8 5 Et ideo quod a l i q u a n d o d i x i 5 quod eadem proposido est vera et falsa, necessaria ct impossibilis, et a l i q u a n d o quod eadem propositio non est vera et falsa, aequivoce accepi 'verum' et 'falsum' 65 sensu' om. A A ' B F s i v e l v e ! E , l i t add. C F V s e m u add. C 4V u t r o q u e l ] a d d . 1 1 1 4 67 est] ulla propositio add. A 6 8 v e!" om. A B p e r ' ] secundum A 'B I K , alicuius add. A C V , 1 ,4 ' : 4 c o m . ] consilium A :Iperl e ] secundum r a BK 6] 9 etiam] autem A A 'B K 7 1 - 7 2 prop. om. A l B E I 7 2 latr.] e t v tunc add. mg. B 1 autem om. M I m 7 3 latx.] hace «Id. CV ', illa add. E, tune add. Fi ! etiam] autem A B C V ' u a d c 74 d fi. eri ] h o e add. A B 7 6 quanti .] quantumc umque FGem. 7 7 hace di c ti o] iste termi nus A , Iom. I K t l6 80 signtml om. A V ' , propos itionis ] propos itioni E 8 1 falstun] sensum add. B , v e! add. E I, ipsa] et 6 CFV n o n ", propos itio K , sic add. F 8 2 quia] scilicet add. E 8 3 falsa] propos itio add. B F m e n t e ] A ]i ideo talis propositio est distinguenda add. E , corr.1 proprie et add. E 8 5 talio] iota A 11necio] non AIBHC l u n nec9 l l neque A 'I , om. B 8 8 e t '] nec C a o ts a 5Guillelmus de Ockham, Scriptum in I Sent., d. 2, q. 8 (ed. St. Bonaventure, lt i N. Y., II, 288), ubi nota additionem un. 9-11; Expositio libri Periherm. Arislot., I, c. e o r E 6, ad textura: Una autem qffirmatio est (ed. cit.); supra, Parte II, c. 1, 1in. 206-10. m 7 i 8 n a o n
DE FALLACDS I N DI CTI ONE
755
in uno loco et in alio. Quam aequivocationem tunc intellexi, quamvis 90non expresserim, sicut nec aliqui scribentes semper exprimunt aequivocationes quas advertunt in dictis suis. Penes istum primum modurn peccant tala argumenta 'ornnis canis est animal; caeleste sidus est canis; igitur caeleste sidus est animal', nam tam rnaior quam minor est distinguenda, eo quod li canis in utraque 95potest stare pro animali latrabili, et tunc valet syllogismus, sed minor est falsa, ista scilicet 'caeleste sidus est canis'. Vel potest stare tam in maiore quam in minore pro caelesti sidere, et ttmc etiam valet syllogismus, sed maior est falsa, ista scilicet 'orrmis canis est animal', quia tunc denotatur quod caeleste sidus est animal. Vel potest 'canis' in maiore stare ice pro animali latrabili et in minore pro caelesti sidere, et tunc non valet syllogismus sed est fallacia aequivocationis, quia 'canis' aequivoce accipimr in maiore et in minore. Similiter talis consequentia peccat secundan' f2Ilaciam aequivocationis 'orrmis canis est animal, ergo caeleste sidus est animal', nam illud iosmtecedens 'orrinis canis est animal' est distinguendum, eo quod 'canis' potest stare pro animali latrabili; et tunc non valet consequentia, quia tunc argultur a termino stante pro uno significato ad eundem terminum stantem pro alio s i g n i fi manifeste patet. Si autem li canis stet pro caelesti sidere in antecesicut lio dente, c a t o tunc q est u a consequentia m bona, quia arguitur a termino stante pro p significato uno r o ad illud idem significatum, vel magis proprie loquendo i eundem ad l l terminan' o stantem pro eodem significato; et ita tunc consep r o quentia est bona, sed antecedens est falsum. Et iste modus respondendi q consimiks vel u debet servari in respondendo ad quodcumque argumen115ot t a u sfallaciam. t Penes istum modum peccant tales paralogismi 'tantum agua est in m i i vase; color est in vase; igitur color est agua', nam li in diversimode et n n aequivoce accipi potest: uno modo ut denotet aliquid esse in aliquo loco, q a n t e c u e 89det] n oen add. InK Q u a m ] tamen add. A I B I i n t e l l . ] adv ertí A l B I K 9 0 al i qui ] aliquando e m p e r om. A e om. ,FI K 9 8 ista om. A B V ' 9 8 - 9 9 scil. a n i m a l ] qui a tunc sequeretur quod sidus o Et197setiam l 3 E ! ! p caeleste c urreret E, om. F 9 8 quia] et B t u = om. A A 'l 1 0 0 etl om. C V ' 1 0 1 s y l l ogl c one x p r i m u sequentia E 1 0 2 i n ' om. A A o n1 t A 'B I 1!mp ro ' ont. . M I 1 0 9 - 1 0 in antec c m. A IB IK 1 1 1 uno] suo A I K ,, ad... loquendo om. A CE FV EI 1 0 3 n o04112 A etmdem ' 1om. A l B E I K 1, terna.] syllogismum K t u n c cm. A l B E I K 1 1 5 aliqua om. A E I , prop.] s e c . ] 3 este add. E i quae p r 1 1 6 fall.1 fi guram K 1 1 7 Penes] autem add. B 1, peccant] eti am add. A E F 9 119 A al i quo , l oc o] r e aliqua E t 2p e n e s r V ' u pCi m , m r uc o n t
756
PARS 111-4 CA P . 3
sicut locamm dicitur esse in loco, et sic est maior vera; aliter accipitur120 in minore, ut denotet alicjuid esse in aliquo tamquam accidens in subiecto. Et sicut accidit aequivocatio propter hanc dictionem 'in', ita frequenter accidit aequivocatio propter alias dictiones syncategorematicas. Quando autem hoc contingat, scitur per usurn et exercitium in diversis scientiis.
[ CA P . 3 . D E S E C U N D O M O D O A E QU I V OC A TI ON I S ]
Circa secundurn modum aequivocationis est sciendum quod tunc est secundas modus aequivocationis guando eadem dictio primo e t principaliter imponitur ad significandurn vel consignificandum aliquid vel aliqua , e t significatum imponitur ad significandum aliud vel alla, ita primum s e ci n aliquibus propositionibus utimur illo vocabulo aliter quam quod u n derat insdtutum, e t non in onmibus. Sicut est de isto nomine primo a r i oquod primo erat impositum ad significandum animalia ratio'homo', p r et secundo propter similitudinem statuae ad hominem utimur hoc nalia o p 'homo' pro statua in aliquibus propositionibus, sicut in talibus nomine t'homo e depingitur', 'homo est aureus vel argenteus', guando statua fi t ex rauro vel argento. In multis autem aliis propositionibus non utimur illo a l pro tali secundario s i g n i vocabulo 'homo q currit', 'homo est animal e t consimilibus non utimur hoc nofii cu a t o'homo' mine ; s i nisi c u pro t primario i n signi a fit a l i b u s gnificato. ma trEx cp o ohoc ep oritur t o snuna i oregula t in otalis a i, tr b n p stinguenda q uu openes o sd secundum modum aequivocationis nisi guando illud r uc tu st en n nqpotest du asicm raequivoce i o accipi compargtur alicui verificavocabulum quod ibili b s de e secundario i s t- s i g n i t fiu p r o p o s i et non ista 'homo currit' nec ista 'homo distinguenda 'homo depingitur' ci a ttoo i v oe l n dr120 e dic. p o esse] esti A A IB K , om.- I ,1 v era] aliquando autem add. A , et add. E 1 2 1 a l i q u i d om. A i m i nore] m a l i q ista uB u to] scilicet add. E u t den. om. C V ' a l i q u o ] l oc o A , al i o E 11 tamquam] sicut A ca n Bs, frequenter i m p e r I 1 2 3 p ro p te r] penes B a l i a s ] istas K 1 inter Ao' , penes B K , ilu t l CAP.i 3. -. 4 v el cons. om. A B CV " 7 i l l o] hoc E ': al i ter quarzi] pro i l l o quo E 9 i mp.] i n stitutum E ' o m t n i a add. B 1 1 al i q.] pluribus E 1 2 fi t] fueri t C V ' 1 4 prop.] hom o t E E c1 urri t add. 1 1 5 c urri t] est albus ' et] sic de add. E I e ,:i15-17 c o non... n s .d ]sign.]i sed b tantum i a pri d mari d o .significato E 1 6 homo om. A I B I p r i m . ] suo add. A pro set A u C, V ' 1 6 - 1 u7 sigla.b om. Bi FI K 2 0 accipi] suini A l B 2 1 sec.] necessario B , v el p ro serab om. e o i d d . F cundario add. E p r o ] pri mari o (secundario 1) significato vel add. AM 2 2 et] sed A J B E IK .i ] 1 1s e n o n ttu o ma . ss B e s
5
10
15
20
DE FALLACTIS I N DI CTI ONE
757
est animal', et sic de aliis. Et huius ratio est quia semper terminus, ubicumque ponamr, potest stare pro suo primario s i g n i 25test fi semper stare pro suo secundario significato, sed tantum in proposic a t oubi tione , comparatur s e d alicui n overificabili n de suo secundario significato. Et p tantum ideo o - talis propositio est distinguenda penes secundum modum aequivocationis. Et s i q u a e r a t u r causa et ratio huius, d i c e n d u m est quod 30principalis ratio istius est voluntas utentium, et ideo si placeret utentibus, posset utraque distingui, hoc tamen usus non habet. Penes istum modum peccant tales discursus 'quidquid currit, habet pedes; aqua currit; igitur agua habet pedes'; 'omnis homo est animal rationale; ista imago est homo; igitur ista imago est animal rationale'; 35'petra erat Christus, igitur aliquod irrationale erat Chrisms' et huiusmodi. Et similiter non sequitur 'omne sanum est animal; urina est sana; igitur urina est animal', 'diaeta est sana, igimr diaeta est corpus animatum', et sic de multis talibus. Et universaliter guando aliqua dictio potest sumi metaphorice et transumptive, potest causare fallaciam aequivoca40tionis. Sicut in talibus ‘subiectum scientiae est materia scientiae, igitur scientia componitur ex materia et forma'; nam antecedens istius consequentiae est distinguendum ex eo quod hoc nomen 'materia potest accipi proprie, et sic est falsa ‘subiectum scientiae est materia scientiae'; vel potest accipi metaphorice et improprie, et sic non valet consequentia. 4 5 realiter'; nam 'forma' potest accipi proprie, et sic est antecedens falsum, S vel potest accipi improprie, et sic consequentia non valet. Similiter est i hic 'statua componitur ex aere et figura, igitur aes et figura distinguunmr m realiter'; nam 'componi' potest accipi proprie, et sic est antecedens iOsum, vel metaphorice et improprie, et sic consequentia non valet. Et S l sicut est de istis, ita est de irmumerabilibus aliis, quia vix est aliqua dictio, i 23 aliis] singulis E t e r m i n a s ] commanis add. C E V ' 2 6 al i c ui l suo F v e r t á ' I , de s i g n . ] scilicet pri mari o significato suo E 2 7 sec.] terti um B 2 9 est cm. A A verisimili e 130 rati.o]] etscausa i b i s i m i l i E , add. E is tius ] huius F, om. A CE V " 3 2 i s tum] secundam add. E d i s c . ] et c omeBE quentiae add. A I B I K 3 3 pedes'] sed add. A ' aqual ] Secarla A a q u a '] Secana A , om. DF 3 3 - 3 4 animal r rat.] rationalis A C V ', et mortal e add. I M ista'] haec CV ', om. A E F r a t . e 2V ' i s t a l om. A CF i s t a i mago' om. K a n i m a l om. A C r a t . 9 rationalis A , et mortale add. I 3 5 ali1 eom.r CgV ' o3 5 - 3e6 et t huiasm. c . om. C EEI 3 6, E t otn. A I B I E t . . . animal om. E om ne... animal s quod e t c . cm. B CFI 3 8 multis] aliis add. B i talibus] similibus A, aliis F t m i v . ] ideo C V ' 3 9 trans.] traral at ave A A h 144 eti ] v el F 4 5 est hi c ] ista E 4 6 form a] fi gura I, oompos itum K 4 7 potest accipi] m e i Btaphorice et B K n o n valet] non est bona A 'E , est bona I 5 1 i n n u m .] mul ti s E , mul ti s add. B c a u alás om. A I I K c s .] t a ' l e fi m
758
P
A
R
S
111-4 CA P . 3
maxime multum usitata, quin aliquando accipiatur improprie et metaphorice. Et ideo summe necessarium est irispicienti dicta auctorum scire guando accipiunt vocabula proprie et guando improprie, quia aliter faciliter decipitur. Et propter hoc scriptores veteres, quia tam profunditate scientiae quam splendore eloquentiae praeponebant, necesse fuit eos propter ornatum eloquii per diversa vocabula et varias dictionum et orationum formas suam intentionem exprimere, ipsas voces frequenter a significatione propria ad impropriam transferendo. Cuius translationis et locutionis metaphoricae g r a m m a t i c i l diversas species in auctoribus usitatas tradunt, quarum aliquae fiunt guando dictio transfertur a significatione propria ad impropriam, et inae deserviunt secundo modo fallaciae aequivocationis; aliquae autem accidunt ex hoc quod una orado transfermr a significatione propria ad impropriam, et inae deserviunt fallaciae amphiboliae, de quamm aliquibus est nunc breviter trmscurrendum. Linde una translatio est guando nomen totius ponitur pro nomine partis vel e converso; sicut si dicatur l o c corpus est Sortes', demonstrando cadaver quod fuit pars Sortis. Ana est guando unum contrariorum ponitur pro reliquo. Alla guando ponitur causa pro causato vel e converso. Quandoque autem continens pro contento vel e converso. Et quandoque nomen inventoris pro nomine inventi vel e converso. Et quandoque nomen unius speciei pro nomine alterius speciei, ratione alicuius proprietatis convenientis individuis utriusque speciei. Quandoque ponitur nomen materiati pro nomine materiae et e converso. Quandoque ponitur nomen temporis pro effectu temporis e t e converso. Quandoque nomen antecedentis pro nomine consequentis et e converso. Et quandoque nomen efficientis pro nomine effecms et e converso. Et 52 max i me om. A B a c c i p . ] s umi tur A — Cebra leguntur etiam i n codice D
5 4
guando'
om. A C V 4 notandurn quod tale aequivocum v oc atur a Boethi o aequivocum a consilio fi n . 97-98) t i a . I ' E t . . . 5 5 hoc] qui a eni m A 'B I K , quia add. A I qui a] qui EGem., cm. A A 'B I 5 6 - 5 7 praep. e l o q u i i mg. A , f a orn.0 5 7 o n a l sermonis sive add. e l o q u i i ] eloquentiae A E l ra d i v e rs a ] eloquia et add. A " v o c . ] qcahula] eloquia (s . fi n.) A , eloquia C V 1 1 una] 9 B t 6 r 5 a de r ons. u lA C l V u63 i 5 aliqua atA 4 'Br D6aE Vn8 s u s m i p ) t i o n s i ai4 scortv.] c CDE 7 3 Et om. A l B I q u a n ti .] aliquando A A et add. E 9i d6 « d . 1 A vel 6 2 dA D p a V 1 i"r a 11 le t l ] v e l C 7 8a - 8 1 E et .AlB1 4 7 4 s p e c i e i ] 1 ]]d 3 i A c a t u r e. . c ot n v . a d dl . 7 i t l.cd c a o i sE D 7 Doctrina/e, 5 cap. XII, lin. 2497-2526 (ed. D. Reichling, 6 ' Alexander de Villa Dei, o m .e E a B m r p e t ] cA C E E A s Monumenta ' Germaniae B Paedagogica, XII, Berlin 1893, 167ss.). u e IV I B ]4 K S o r t F v & e s ] E e cA S o r
55
60
65
DE E A LIA CII5 I N DI CTI ONE
7
5
9
quandoque nomen commune appropriatur uni. Quandoque ponimr 80nomen concretum pro abstracto et e converso. Et quandoque nomen passionis hurnanae attribuitur Dea e t e converso. E t quandoque verbum unius temporis ponimr pro verbo alterius temporis. E t guandoque unus casus ponimr pro alio casu. E t quandoque proprietas unius partis attribuitur alteri parti seu nomini alterius partis. Quandoque sin8 8 malis attribuitur non animali et e converso. Et quandoque una propog sitio ponitur pro alia. Et quandoque dictio unius partis omtionis ponitur u pro dictione alterius partis orationis. i Istis modis et multis nliis possunt dictiones a propria significatione a0transferri ad impropriam 2 9 ,r cdiversas u i udocent s m ospecies. d i Inter quas continentur istae: metaphora, synecdote rche, a metonymia, n s l a antonomasia, t i o emphasis, catachresis, metalempsis, anp thropopathos, n i s onomatopoeia, phantasia, paralange et multae aliae, quao rum g r notitiam a min grammatica, m quae omnibus scientiis submirnstrat, per9a n5fecte t traditam i c omni i volenti studere in libris auctorum et in Scriptura i sacra puto multum necessariam, sine qua frequenter accidet error, pert vertendo intentionem scribentium. u Et nota quod aequivocum tale, iuxta istum secundum modum, vor catur a B o e t h i o s aequivocum a consilio. p r o [CAP. 4. DE TERTIO MODO AEQUIVOCATIONIS] p l Circa t e r t i = modum aequivocationis est primo sciendum quod u tunc est tertius modus aequivocationis guando aliqua dictio non accir pitur pro diversis significatis, sed ex hoc solum quod alicui compara tur a 5quod non plus pertinet ad primarium significatum quam ad secundal rium. Et iste modus non accidia ex hoc quod vox potest significare dii e cm. A J B DIK e t i l v el I 8 1 eti l vel A 8 2 poni tur om. B E 8 3 poni tur om. t A CV " 80p nomenl r o ] al tero v el pro add. K 8 7 al i a] e t e converso add. A V ' 8 9 aliis] modi s add. C e 90 culusm.] cuius C E I V 9 (!)1 add. B 9 3 phantasia o m . A C V " 9 4 ornnibus] ahis E 9 5 tradi tam] tradi ta est c 4lempsis cquam o Ec 9o 8 .- 9] 9 E t... cons. habuit prius (lis. 55) I 9 8 nota] est hi c notandum A o r m u m o 1cmodum om. A'1311( 9 9 coas.] casu e r al un x t t ua .r . . 131 n E CAP. 4. - 2 aequiv. om. A 'B I 3 aequiv.] non E, om. C D V i 4 s 1 , nt o n ] s e r n p e r v a ae d d . K e om 2Vide hic supra, notam 1. 3 Cf. Pars 1, c. 13, nota 4. r • s CV
760
PARS 111-4 CA P . 4
versa, sicut contingit in duobus primis modis, sed ex hoc quod eadem vox potest supponere pro diversis. Et ideo pro isto modo dantur diversae regulae, quibus potest cognosci. Est autem una regula quod guando MIAMI extremurn propositionis est nomen primae intentionis, sumpmrn sine signo universali et particulari, et aliud extremum est nomen secundae intentionis, illa propositio est distinguenda penes tertium modum aequivocationis, eo quod nomen primae intentionis potest supponere simpliciter vel personaliter, et secundurn hoc potest accidere in argumento fallacia aequivocationis. Et secundum isturn modum peccant tala sophisrnata 'attributa non sunt idem essentiae divinae; sapientia est attributum, et similiter iustitia est attributum; igitur sapientia et iustitia non sunt idem essentiae divinae'. Respondeo: ista propositio est distinguenda gsapientia est attribumm', eo quod 'sapientia' potest supponere simpliciter vel personaliter. Si primo modo, tunc est fallacia aequivocationis, quia in minore accipitur simpliciter et in conclusione personaliter, et per consequens aequivoce. Si supponat secundo modo, sic minor est falsa, quia mnc non denotatur quod ille conceptus qui attribuitur et concluditur de Deo sit attributurn, sed quod illa res quam significat talis concepms est attributurn. Quod flisum est, quia non plus est illa res quae est sapientia divina attributum quami11 res quae est essentia divina. Et per consequens accipiendo terminos personaliter et significative non plus est haec vera 'sapientia est attributum' quam ista 'essentia est attributum'. Accipiendo tamen terminos sirnpliciter et pro in . t eSimiliter n t i o accidit n i b uhics 'unum est passio entis; unum est idem realiter a nente; cum i m igitur a idem e ,est passio sui ipsius'. Similiter hic 'rationale et homo sunt e s idem t realiter; sed “rationale” est differentia et "homo" est u species; igitur n species a et sua differentia sunt idem realiter'. Similiter hic v 'homo et e risibiler sunt idem realiter; sed “risibile” est passio hominis et a e 74 hoc8] eo A CtV I, et] v el A M E 1 2 nomen om. C V ' 1 2 - 1 3 prop.] orati o E 1 3 terti um] al i um K 1 7 - 1 8 et... a l' ] i attrib. p om.r Ao A d e 1 19 Resp.] nam A 'B I K p r o p . ] orari o E, cm. A ' 2 0 sapientia] s ubi ec tum B , om. A ' s i m p l . ] v e l a C V CV A materialiter A 2 0 - 2 1 vel... modo] en 1, om. A 'B K 2 1 q u i a ] tunc adj . A I B I :1 m i n . ] antecefdente E41 2aadd. 4 l 2 et 1 8 2 s 0 a liter e et t tunc AtEK 2 .3 supponat om. A s i c om. A E n o n om. A 2 3 - 3 0 non.., falsa] denotatur 1 t er e i quod u i l l ud s quod signiEcatur per sapientiam est attri butum, q u o d fal s um est, i m m o i l l e termi nus es t E , g . t . attri butum A 2 4 attri bui tur] D e n add. A l K s i n ] est M I 2 5 taus conc. om. M B I K , es t] sir C D t t ]m c o m 26 0 etl om. B C a l a ] altera A l B I 3 1 S i m.] i dem add. A 3 2 ipsius] et a didvt. om. d a 3 . . adj. D lE 3 2i - 3 4 rationale... hic] Sortes et K , om. (hom.) A ' B 3 4 real i ter om. C D V A B om. 4 liter 3s A 5 CDVr e a C 2 4 2 a" 1 2d s 3 d u p .e
10
15
20
25
30
35
DE FALLACILS I N DI CTI ONE
761
"homo" est subiectum; igitur passio e t suum subiectum sunt idem realiter'. Responsio ad onmia ista patet: nam istae proposidones 'unan est passio entis', 'rationale est differentia hominis', 'risibile est passio homi40nis', 'homo est subiectum risibilis', non sunt verae nisi subiectis supponentibus simpliciter. Aliae autem praemissae non sunt verae nisi eisdem tertninis accepds personaliter. Et ideo manifesturn est quod in illis est fallacia aequivocationis penes tertitun modum. Similiter est hic 'homo et animal rationale sunt idem realiter; homo 45et animal rationale differunt radone; igitur aliqua quae differunt ratione sunt idem realiter'. Similiter est hic 'sapientia et essentia differunt ratione, quia sunt distincti concepws; sapientia et essentia sunt idem realiter; igitur aliqua quae sunt idem realiter differunt ratione'. hic 'homo et animal rationale sunt idem realiter; homo et animal ratiosonale sunt definido et defmitum; igitur defirátio et defirdwm sunt idem realiter'. Similiter hic 'homo et animal sunt eadem res; homo est species, animal est genus; igitur genus et species sunt eadem res'. Unde in istis et in infmitis consimilibus aliquae propositiones non possuntesse verae nisi terminis sumptis simpliciter et aliae non possunt 55esse verae nisi eisdem terminis sumpds personaliter. Et ita patet quod si propositiones sunt verae, termini aequivoce accipiuntur, et per consequens nullam inferunt conclusionem. Ala regula est quod guando unum extremum proposidonis est nomen primae impositionis et aliud extremum est nomen secundae im60positionis, si nomen primae impositionis non sumatur cum signo universali vel pardculari ista propositio est distinguenda, eo quod nomen primae impositionis potest accipi personaliter vel materialiter. Sicut ista propositio est distinguenda 'homo est nomen', eo quod 'homo' potest accipi personaliter e t significative, et sic est falsa, vel materialiter pro 65ista voce, et sic est vera. Et sic solvuntur talla sophismata: 'Deus et deitas sunt idem realiter; 36 511UM om. A A 'B I K 3 8 Resp. p a t e t ] si autem istae propositiones realiter K , om. ista] argumenta E 3 9 rat. h o m i n i s cm. A l B I 4 6 est om. A I B C I 4 9 - 5 0 i dem... e t l ] de fi A et 1n iesse] simpliciter add. C V ' 5 6 s unt] s i nt A A I D E t e r m i n i Qm. A C V ' 5 7 conc1.1 conse55 d3o 1quentiarn K 5 8 es t'] is ta add. B p r o p o s . om. A C D E V ' 5 9 i m p o s i ] s umptum sine s i gno 5h add. A l B I K 6 0 - 6 1 s i ... partic . om. A l B I K 6 1 q u o d ] i l l ud add. A l I 6 2 pri mae] secun2o m A l 6 4 accipil s umi C e t l ] i d est D I s i c ] tu n c E m a t . ] scilicet add. E 6 5 is ta v oc e] rdae o c onc eptu A eisto se ]s rt eA
762
PARS 111-4 CA P . 4
et Deus et deitas sunt concretum et abstractum; igitur concretmn et abstratctum sunt idem realiter'. Responsio: ista est distinguenda 'Deus et deitas sunt concretum et abstractum', eo quod isti termini 'Deus' et 'deitas' possunt supponere materialiter, et sic est vera; e t tunc aequi- 70 voce accipiuntur in maiore et in minore, et per consequens nullam inferunt conclusionern. Vel possunt supponere personaliter, et tunc est ista propositio falsa. Eodem modo f2llit hoc argumentum 'homo et risibile sunt idem realiter; homo et risibile sunt convertibilia; igitur convertibilia 75 sunt idem realiter'. Et eodem modo est solvendum. Alia regula potest dan i quod guando nomen primae intentionis comparatur alicui nomini communi praecise intentionibus animae et nominibus secundae impositionis, illa propositio est distinguenda, eo quod illud nomen potest supponere simpliciter vel personaliter vel materialiter, sicut patet in aliquibus exemplis praeadductis. Et ista exemph ad- so ducta sunt tanmm gratia exempli. Talia nomina, communia praecise intentionibus animae e t nornirábus secundae impositionis, sunt ista 'universale', 'commune', 'praedicabile', 'subicibile', 'nomen' e t huiusmodi multa. Est etiam sciendum quod praecedentes reguhe non tantum sunt as intelligendae de nominibus sed etiam de ornni parte orationis. Quarta regula est quod guando terminus communis supponit personaliter e t subicitur respecm verbi de praeterito, illa propositio est distinguenda, eo quod terminus subiectus potest supponere pro his quae sunt vel pro his quae fuerunt. Sicut haec est distinguenda 'aliquis puer 90 fuit senex', eo quod li puer potest supponere pro eo qui est puer, et tunc aequivalet isti 'aliquis, qui modo est puer, fuit senex'; vel potest supponere pro eo qui fuit puer, et tunc est sensus 'aliquis, qui fuit puer, fuit senex'. Et per istam distinctionem solvunmr talia sophismata album fuit Sortes, igitur Sortes fuit albus', quia si subiectum ante- 95 67 e t i l s ed B E , om. D I V ' o r ' . . . eta] es t c onc retan.' e t deitas E
6 8
Res p.] n a m A ' B I K
70 e t'l sed A 1 mini add. E ' tunc ] sic A ' 7 3 prop. om. A IE fal s a] deitas, Deus et sunt concretum et abstractum add. E 1 3 E1 t... ,s olv . om. A I B I K 7 6 A l l a) Terti a 75 7 7 et] n o n add. I 8 0 praeaddl p ri m o t u n c adductis B K , antedictis C, praedictis E, productis I 8 1 ex empl i ] e t add. C E V ] 4 8 2 s e c . ] i n t e n tionis s i velcadd. K s e c . impos. con. alía manu in insdtutis ad placitum V ' i s t a om. A I B I K 8 3 praed.] particulare K 8 5 edam ] autem A E 1 7 personaliter A IB E I 9 1 q u i ] quod A DE I 9 1 - 9 3 et... sensus] v el p ro en quod (qui C) fui t puer. 131 8 7 Primo m odo aequivalet s e c u n d o modo aequivalet i s ti C D E 9 2 aliquis] omni s A ' , m o d o ] Q u a r t a ] i nunc A , om. E H senex] e t hoc est falsum add. A 9 3 est] iste add. A ' B I e s t sensus] sequitur K , A l l a n quod add. A a l i q u i s ] ille A 9 4 3elleX1 et haec est v era add. E 9 5 Sortes... Sortes ] homo... K ' 8 homo A7' !! albas] - al bum 8 AE 8 o sm u p p . e t A l ]l 3
DE FALLACHS I N DI CTI ONE
7
6
3
cedentis stet pro his quae sunt, consequentia non valer, si pro his quae fuerunt, consequentia est bona. Quinta regula est quod quando terrninus communis supponens personaliter subicitur respectu verbi de futuro, illa proposido est distinionguenda penes tertium modum aequivocationis, eo quod subiectum potest supponere pro bis quae sunt vel pro bis quae erunt. Sexta regula est quod guando terminus communis supponens personaliter subicitur respectu verbi de possibili vel de contingenti, illa propositio est distinguenda, eo quod terminus subiectus potest stare pro losbis quae sunt vel pro bis quae possuntesse vel pro bis quae contingunt esse. Alla regula est quod guando eadem dictio potest esse diversorum casuum, generum vel numerorum vel allorum accidentium grammaticalium, illa proposido est distinguenda penes tertium modum aequivocationis. Sicut ista 'isti asini sunt episcopi', eo quod l i episcopi potest esse nominativi casus vel genitivi. Verumtamen in tali paralogismo potest frequenter assignari primus modus aequivocationis; sed guando hoc habeat fieri et guando non, propter brevitatem omitto. Et est notandum quod iste tertius modus aequivocationis potest reperiri in propositione pure mentali, quamvis duo primi modi non halls beant locum nisi in signis ad placitum institutis. Unde ista proposido mentalis 'homo est species' distingui potest, eo quod subiectam potest supponere significative vel pro se ipso. Et sic de consimilibus est dicendum.
[CAP. 5. DE FALLACIAAMPHIBOLIAE] Post fallaciam aequivocationis sequitur fallacia amphiboliae 1. Circa quam primo sciendurn est quod sicut fallacia aequivocationis accidit ex hoc quod aliqua dictio potest diversimode accipi, ita fallacia amphiboliae 5accidit ex hoc quod aliqua oratio potest diversimode accipi, absque hoc 96 stetl s upponit E 9 8 Qui ntal M i a C q u o d j qui a 1.7 4 104 prop.] orado E t e rm i n u s om. A l B IK s u b i l subiectum AlB, om. IK s t a re ] supponere E, vel add. A D , o m . C 1 0 1 105 possunt... quael om. E p r o ' . . . quae' om. B I e s s e ' om. A l 1 0 6 A l ía] Septima K 1 0 7 c as u p p l v n suuml av e l add. Q m . A C V " 1 0 8 prop.] orado E 1 0 9 no quodl qui a A B , om. C E , l i d d . om. A CK A V 's 1 1 0 geni tl casus add. A E I p a r a l l syllogismo E 1 1 1 freq. onz. A C V 4brev1a.] 1causa 2 brevitaris p r o Ap 1t 1e 3 r E t... not.I Op o rte t autem scire A 1 117-18 c om . d i c . ] aliis E BI, n o t a E o m . A
a
e '
q
u B
i
v I
.
CAP. 5. - 1 Aristot., De sopinst. elenchis, cap. 4 (166a 6-14).
764
P
A
R
S
111-4 CA P . 5
quod aliqua dictio primo diversimode accipiatur; ita quod sicut dictio est multiplex, ita tota orado est multiplex. Secundo sciendum est quod sicut aequivocationis sunt tres modi, ita amphiboliae sunt tres modi 2 . P r primo aeque i m uetsaeque proprie per se posita potest habere multos sensus. 10 m o autem Quando d u hoc s contingit, pro diversis casibus sunt diversae regulae dandae. e s t g Potest u a autemnunadregula esse t'As • guando aliqua nomina eiusdem o casus praecedit verbum quod potest regere utrumque casum e t inter a ponitur l i q aliud verbum infmitivi modi, ala orado est ambigua 15 Ala aliquod u potest a habere diversos sensus. Sicut accidia hic 'audio Graecos vicisse et o r namaunus sensus est iste 'audio quod Romani vicerunt Romanos'; d Graecos' ,oet alius sensus est iste 'audio quod Graed vicerunt Romanos'. Et ideo guando una dictio potest esse unius casus vel alterius, non est amphibolia, sicut dicunt a l i q u i 3, sed aequivocatio. Sed in tali casu 20 guando in omni sensu est eiusdem casus, est amphibolia, sicut est i n exemplo proposito. Alia regula est quod orado in qua ponitur ablativus casus absolutus est multiplex secundum amphiboliam, quia talis propositio potest aequivalere condicionan, temporali vel causan. Sicut ista est distinguenda 'nullo zs currente crescunt tibi comua fronte'; unus sensus est iste: si nullus currit, crescunt tibi cornua fronte; alius sensus est iste: quia nullus currit, crescunt tibi comua fronte; tertius sensus est iste: dum nullus currit, crescunt tibi comua fronte. Et quilibet istorum est falsus. Similiter ista est distinguenda 'nullo homine exsistente homo non est animal'; unussensus 30 est iste: si nullus homo exsistit, homo non est animal. Et iste sensus est 6 pri mo... accip.] potest... accipi E s i c u t ] tota add. E est'] i n1 amphibolia add. BGern.
8
7
es t'] i n aequivocatione add. BGern. 1
est ont A l B CE I i t a ] et add. A , etiarn add. E
9
s unt_ m odi
onz. A E I 1! modus otn• A l B E 1 orado] di c ti o I 1 0 propri e] et add. B m u l t o s ] plures E 1 3 Pote s t ... 17 ¡sta om. A C D E V e 4 1 8 A CV praedicatio se t ] 4 2 C V4 haec A so n p .. p r r lo.... 4 qui 29 falsus] quaelibet i l l arum est falsa E i s t o ru m ] sensus A 'B I i s t a ] hace A C V e ] ' A ] 2 63 0B 4 n oh o mno (etiamoinfra) r En . A U h oIm o ' non] nullus 31 C a co o r n 'm d uo a ibidem (166a 14-23). 3 Petrus Hispanus, Tractatus seu Summulae sa ] e Aristot., n E se ual4es,str. VII 5 48: "Quod autem deceptio ex diversitate casus faciat amphiboLogi c i2 s o 2r n et tn . non equivocationem, patet, quia casus datus est dictioni ad hoc ut una 5 a E A dictio ordinetur cum alia dictione. Ergo deceptio ex diversitate casus est deceptio a el d 1 E q .I d ordinationis dictionis ad dictionem; ergo orationis; non ergo equivocationis" (ed. 4 2 .] p 1L. M. e De q K ijk, p. 108). (a rg u i u p e a a to il n l m d e r o e a .] E
765
DE FALLACILS I N D I C TI ON E
verus. Alias sensus est iste: quia nullus homo exsistit, homo non est animal. Et iste sensus est falsus. Tertius sensus est iste: durn nullus homo exsistit, homo non est animal. Qui similiter est filISUS. 35 N o t a n d u m quod eadem regula est guando ponitur gerundivum cum aliqua proposidone, sicut est hic: neutrum oculum habendo potes vi¿ere. Ista enim habet istos sensus: si neutrum oculum habes, potes videre; quia neutrum oculum habes, potes videre; dtun neutrum oculum 'tabes, potes videre. Alius sensus posset esse iste 'quamvis nullum ocu40lum haberes,posses videre', hoc est dictu, istae duae stant simul 'nullum oculum habes e t 'tu vides'. Ex isto patet quod tales consequentiae non valent 'isto currente non cresamt tibi cornua fronte, illo currente non crescunt dbi comua fronte, et sic de singulis, ergo nullo currente cresamt tibi comua fronte'; 'istum 45oculum non habendo potes videre, illurn oculum non habendo potes videre, igitur neutrum oculum habendo potes videre', quia sicut hypotheticae non possunt sic induci, ita tales aequivalentes hypotheticis non possunt sic induci. Unde sicut non sequitur 'si iste homo currit, non crescunt tibi comua fronte, si ille homo currit non crescunt tibi comua so fronte, et sic de singulis, igitur si nullus homo currit, crescunt tibi cornua fronte', sic non sequitur 'isto currente non cresamt tibi comua fronte, et illo currente non crescunt etc., et sic de singulis, igitur nullo currente crescunt etc.'. Et eodem modo de consimilibus est dicendum. AB2 regula est: guando dictum exclusivae accipitur cum modo, illa 55propositio est distinguenda, eo quod potest denotare modum verifican i de tota exclusiva vel potest denotare modum illum verificad de prae32 v erus ] tmus B I
3 3
Terti us ] Alius A 'I K s ens us om.
quod] E t nota quod D, om. A ' I K e a d e m ] s ha A LB B K h a b e n d o ] habens B , t u add. E .; potes] potest B
3 6 3
1 1
iste om. B CE
3 5
No t .
es t om. A I B E I K h i c ] is ttwa i s t a 7
Is ta cm. A l B 1 e n i m om. A A I B I
istos] d u o s A s e n s u s ] p ri m u s es t add. A 3 7 - 3 8 vicierel sectmdus add. A 3 8 v i d e rt ] e t tertius a t a A 3 9 posset esse] e s t E , ' n u l l u m ] n e u t ru m B E 4 0 haberes, posses] bebes, tu potes E 4 4 e t om. A A 1 45 potes '] t u add. (eti am i nfra) A ' v i d e r e ] et add. A B 4 i l l um ] sectmdum add. C V ' 4 6 n e u B I snuli l um n gE . 4] 7 - 4 8 i ta... i nduc i om. (hom.) B C K truna] 4 8 s i c om. D I V c4 os in c su it m oi l mi b. u C V m . ' A 4 9 - 5 0 s i... fro n te om. B C 4 9 - 5 3 non... homo] n o n C V ' , sed del. V ' , n o n add. Q s etc.] etc ., e,rg o s i nul l us h o rn o c u rri t (c res c ura t i b i add. Gens.) etc .; sic (sicut Gens.) n o n s equitur: B isto nonl currente a i crescwat i sti bi comua i n fronte et isto non c urrente e t sic d e singulis, ergo nul l o c u i -E rente etc. EGetn. 4 9 homo] n o n add. A ' , om. A 4 9 - 5 0 crescunt... singttEs] etc . V ' t i b i . . . ,fronte] etc. A ' 11 tibi... singulis] etc. D 5 0 - 5 2 si._ etc. om. C 5 0 - 5 1 ti bi ... fronte] etc. A c o m u a t i b i . fronte] etc. A l 5 1 fronte] etc. D V . . 4 om. 5 1D V - 5 2 etc. f r ' e t co. ] cresamt n ti bi comua i n fronte Gens. e t l . . . sing. om. A c c '. . . i gi tur] ita nec tales in-. sferwat i istam c . A. 'B , 5 2 - 5 3 millo currente om. V ' 5 3 crescunt om. A IB D E t om. A C V t e e t c . 4 l i orati a o ] E m o d u m ] istum mili. A Q mprop.] Tertia5 B I 4 5 5 A o m . . A l B I K C D E 5 1 V i s t o 4
766
P
A
R
S
111-4 CA P . 5
iacente exclusivae et de nullo dio. In primo sensu dictio exclusiva deservía primo subiecto praeiacentis, in secundo sensu facit exclusionem circa totam praeiacentem. Sicut ista est distinguenda seamdum amphiboliam 'tantum hominem esse Sortem est verum'; in primo sensu de- eo notatur quod haec sit vera 'tantum homo est Sortes', et iste sensus est verus. Et ita patet quod haec dictio 'tantum' exercet exclusionem circa hoc subiectum 'homo'. In secundo sensu denotatur quod tanmm ista propositio sit vera 'homo est Sortes', et ita exercet exclusionem circa istam propositionem 'homo est Sortes', et denotatur quod haec propo- 65 sitio sit vera et nulla alía. Quarta regula est quod guando accipitur modus cum dicto, illa propositio est distinguenda, eo quod potest denotan i modus competere tori propositioni cuius est dictum, vel propositioni de inesse in qua supponit pronomen demonstrativum vel nomen proprium alicuius pro quo 70 supponit subiectum respectu eiusdem praedicati mediante hoc verbo 'est' de praesenti. Sicut ista est distinguenda secundum amphiboliam 'contingit tacentem u n u s sensus est iste 'haec est contingens: tacens loquitur', et iste sensus est falsus. Alius sensus est iste 'aliqua taus 75 est contingens: iste loquitur', demonstrando aliquem qui tacet. Intelligendum est quod tales propositiones de quibus dantur duae regulae immediate praecedentes, commuráter distinguuntur secundum compositionem et divisionem, qua distinctione frequenter u s u s s u m loquendo de eis 4 .amphiboliam. C u m Et mihi videtur quod facilius est distinguere eas secundum 80 hamphiboliam o c quam secundum compositionem et divisionem, quia a t a non multis m potest e videri quomodo in talibus propter solarn punctuationem n diversam, retentis eisdem dictionibus e t eodem ordine, diversi ssensust causmtur. a Sed si tales orationes distinguuntur secundum amphias t boliam, faciliter sensus deprehenduntur, servata arte B o e t h i i q Divisionum libro u 5 i n assignatione orationum ambiguarum, quia taus o d 57 exclusivae pri mo cidd. C D V p 4 o 5 9s om.s DEe ,, exclusiva] c o om. . ] E 6 4 i ta] di c ti o exclusiva add. D c i r c a ] t o t a m add. D E I secundo E 6 3 hoc ... h o m s v era]p ih oem o nest n Sortes e sadd. B 6 7 est] B haec add. A V 66 6 2 4 test._ ] denotatur quod modus potest A ' d e n . ] denotare AE I: modus ] modum A E I 7 0 pro] t, i s modus E . t a at d d . . E . dio p ro Ea 7 1t h o c eom. A 'B p 8add. tp E K . ]7 ]2 es t' om. A d 6 i s p r o 1 denotando Ir C Va ' q u di ]n nunc o o add. A 1 1 1 (i correspondent 7n 4 tE 3taus.] 1 84 E s e m s 3 1u 1 .s, ' n o n o m . 1 Jg I i B d du I. a Ip o 7 5 Boethius, Liber de divisione (PL 64, 8 2 e 5 Parte II, cap. 9, 24 et 37. sdp o4Supra, et m s . ] e t ] 890 C). fc a ru i l i t e r n a dd d .u m
DE FA L L A D: 5 I N DI CTI ONE
767
assignatio facienda est aut per adiectionem aut per diminutionem aut per divisionem aut per aliquam transmutationem. Et iste modus servandus est in talibus propositionibus, ut proposita ista oratione ambigua 90'album esse nigrum est possibile', determinantur sic sensus 'haec est possibilis: album est nigrum', 'album potest esse nigrum'. Et ita patet quod tales orationes sive distinguantur secundum compositionem et divisionem sive secundum amphiboliam, sensus non variantur. Secundo sciendum est quod duae praedictae regulae non tantum 95sunt intelligendae de quatuor modis famosis, sed etiam intelligendae sunt de omnibus modis. Linde onmes tales sunt distinguendae 'omnem hominem esse animal est scitum a te'; 'a l b u m a 'omnem e d i fi triangulum ca re e s trest etc. est demonstrabile', e t ita rum'; habere pde alás. e r s e Ice vT e r n eo est sciendum quod ultima regula non tantum intelligenda est guando ponitur modus cum dicto propositionis, sed etiam locum habet quando coniungitur modus cum propositione mediante aliquo verbo et hac dictione 'quod'. Unde omnes tales sunt praedicto modo distinguendae 'scio quod onmis homo est animal', 'possibile est quod losalbum sit nigrum', et huiusmodi, puta tales 'quod quilibet homo sit Sortes, est possibile', 'quod nullum album sit homo, est necessartura. Nam prolata tali propositione 'possibile est quod album sit nigrum', potest unus apprehendere talem sensum 'haec propositio est possibilis: albura, est nigrum', alius autem potest intelligere talem sensum 'posnosibile est quod aliquid, quod modo est album, fiat postea nigrum'. Et ita tales propositiones sunt distinguendae. E t quia tales sensus diversi possunt haberi sine diversitate punctuationis, ideo est ibi amphibolia, non obstante quod esset ibi compositio et divisio. Quarto notandum est quod ad istum modum habet reduci distinc lis i s t i-u s propositionis 'quicumque dicit te esse animal, dicit verum', ut unussensus sit iste: quicumque dicit hanc propositionem 'tu est animal', 87 aut' om. A 'B E a d j . ] additionem A CE V 'Gem. a l a i ] ve! E 8 8 di v .... p e r' om. A CIV "Gem. 89 proposita] posita A C V 4 9 p e0r C V ' 9 2 orat.1 propositiones A s e c . ] p e r C V ' 9 3 sive] v e! A v a r . ] v ari atur B I quod] d e t . ] 94 es t orn. A C E V d e t e r m i n 4 9 se5add. A , d e se « i d A ' ', i ra] sic A l B E I K 1 0 0 est om. A A est] per a t u r q uputa] a sicut t u A l I, sunt B , sciendurn est quod K t a l e s on. A C V ' p u t a tales] Sc i tur E 1 0 6 h o 1 105 A C E o 3 rE 1] 1 1 0 3 q u o d ] V es hoc mo] " E 1 0 7 prop.] oratione AIBEK 1 0 8 - 0 9 hace._ sensum cm. C V ' 1 0 8 - 1 0 hac e_ t r u i q ib a B 9 ni grtun] u s possibile est quod aliquid quod modo est album, fíat postea rti grum; e t alius A E , deinde quod 1 haec est possibilis: al bura est ni grum A , deinde potest apprehendere: possibile est quod i l l ud quod modo A r t i g C al bura s i t m o d o ( ! est r u m ' t )e n i g r u m 114 est om. A l l 3 DE I h a b e t ] debet C V ' i iE a v m 1 1 2 e c a m p h l .m ]
768
P
A
R
S
1 B -4 CA P . 5
dicit verum. Et iste sensus est veras. Alius sensus est iste: quicumque dicit aliquam propositionem ex qua sequitur quod tu es animal, dicit vemm. E t iste sensus est falsus, quia omnes tales propositiones 'tu es asinus', 'tu es bos', 'tu es capra e t consimiles, inferunt istam 'tu es ani-120 mal', et tamen non quicumque dicit eas, dicit verum. Et s i q u a e r a t u r quare tales propositiones sunt distinguendae, de quibus dantur praedictae regulae, d i c e n d u m est quod sicut non potest dan i ratio quare aliqua dictio est aequivoca nisi voluntas utentium, ita non potest dan i aliqua ratio quare °ratio est aequivoca nisi125 voluntas utentium. Et ideo quia diversi ex tali oratione prolata diversos sensustales concipiunt, ideo talis oratio est distinguenda secundum amphiboliam, secundum doctrinam B o e t h i i, i n libro Divisionum 6 ,tisd: Ini cambiguis e n - uterque auditor rationabiliter se ipsum intellexisse arbitratur, u t cum dicit quis 'audio Graecos vicisse Romanos', unus potest no intelligere quod Graeci Romanos vicerunt, alius e converso. Ita est de talibus propositionibus, quod prolata hac propositione 'scio quod orrmis homo est animal', unus potest intelligere quod 'scio istam propositionem: omnis homo est animal', alius potest intelligere 'scio de quolibet homine quod ipse est animar. 1 3 5 Quinta regula est 7 vel plures : g uterminos, a n d oilla est distinguenda, eo quod potest esse disiunctiva, et tunc h disiungit a e inter c propositiones, vel potest esse de disiuncto extremo, et tunc c disiungit o n i inter u terminos, et est categorica. Unde ista 'omnis homo n cvelt aeger' i o est isto modo disting-uenda, quia unusSCI1S115est lite140 estsanus ' v 'omnis homo est sanas vel °milis homo est aeger', qui est falsus; alius e r 118 quod om. A B C V p 1 um 2 o vel 0 add. A ' 1 2 5 aliqua Qm. B GV tas] i ns4dtuenti t t i uo 4 r a c m . ambigua n (rectius)i E, dividencia N OC 1 V2 7 ' tales om. A E c o n c . ] c olligtmt 1 1 2 9 uterque] utraq ue a a su rd i t oe r ] auc l torurn B , audi torum C D V que Boeth. a pr r a s lcm a 4 e i i qp l BsEu uR om ' add. K A 'E 1 3 1 R o m . ] Troianos A l D a l i u s e c onv .] 130 quis] m . ] v e! ATroi mos a daliquis A a B oi c a dnl . ., alius (alii o a Vumt 1) quod C ' Troi ani (Romani B, sive Romani add. E) Graec os A 'B DE 1 K 1 3 2 p ro p o s e . voce K i 1 3 4 potest] per hoc adj. D p o t e s t intelligere] quod A'B1K i n t e l l . ] quod adj. C V ' lA sitionel tA , ' e a est] quod e q . E q .u a n 1 136 o B r m Dadj. EA,''B t139 Bi ] e t ']Ctunc adj. ELi nde1ista] sicut V haec est distinguenda A 'B 1 K !, h o m o ] v e! adj . K 1 4 0 v el ] 1 q n d o c t u n q u e 4 u ad ornnis 2homo est adj. 1, est add. K d i s t . om. A E 1 quae es 1 t falsa Al CD11.7 1 11 B 1 Ku 4a 1 h o r n o ' ] 4 e a me i l . ] v so ] d i Boethius, c j t Liber a . i de divisione: "In ambigais enim uterque auditor rationabiliter i d s o K seipsum ls intellexisse a arbitratur, ut cum quis dicit, audio Graecos vicisse Troianos, K q u i . . . sputat untas Troianos vicerint, ahus quod Troiani Graecos, 1 3l quods Graeci f u s ] Aa 7 uterque dicentis ipsius sermonibus auditor intelligit" (PL 64, 889 C). 7 G i l l V et regulis quae sequuntur videsis supra, Parte 11, c. 37. a de quinque ] 4 o r 1 a d 2 o 4 a d
et haec De hac
769
DE FALLACIIS I N DI CTI ONE
sensus est iste 'de quolibet hornine dicitur hoc praedicamm: sanus vel aeger', qui verus est. Sexta regula est: guando haec coniunctio 'et' ponitur inter duos 145terminos, illa propositio est distinguenda, eo quod potest esse copulativa vel de copulato extremo. Sicut haec est distinguenda 'isti sunt Sortes et Plato', demonstratis Sorte et Platone; unus sensus est iste 'isti sunt Sortes et isti sunt Plato', et iste sensus est falsus; alius sensus est iste 'isti sunt isti homines', et iste sensus est verus. 150 S e p t i m a regula est: guando haec coniunctio 'si' ponitur inter duos terminos, illa propositio est distinguenda, eo quod potest esse condicionalis vel de condicionato extremo. Sicut haec est distinguenda 'ormre animal, si est rationale, est homo'; unus sensus est iste 'si omne animal est rationale, omne animal est homo', e t iste sensus est verus. Alius 155sensus est iste: de quocumque dicitur hoc totum 'animal si est mtionale', de eodem dicitur hoc praedicatum 'homo'; et iste sensus est falsus, nam de asino praedicatur hoc totum condicionatum 'animal, si est rationale', et tamen de asino non praedicatur 'homo'. E t per hoc possunt solvi tala sophismata 'orrme verum, si est necessarium, est verum; te esse 16°asinum est verum, si est necessarium; igitur te esse asinum est verum', quia maior est distinguenda, eo quod potest esse condicionalis, et tunc est vera, sed discursus non valet, quia ex tali condicionali et ta gorica l i c anon t esequitur conclusio categorica. Vel potest esse maior de condicionato subiecto, et tunc est consequentia bona, sed ttmc maior est falsa. 165 O c t a v a regula est quod guando haec coniunctio 'quia' ponitur inter duos terminos, illa est distinguenda, eo quod potest esse causalis vel de causali extremo. Nona regula est quod guando aliquod adverbium temporale ponitur inter duos terminos, illa oratio est distinguenda, eo quod potest esse lm temporalis vel de temporali extremo. Decima regula est quod guando aliquod adverbiurn locale ponitur 143 qui v erus ] quae v era C D V '
1 4 7 Sorte e t Plat.1 duobus C
qui B s o n s o s ' Qm. A ' I .; i s te ' om. B E hic A ' B I K
1 4 8
1 5 0 Septimal Al ía A C V ' e s t ] quod add. B K c o n i . ] dic tio I
154 sensus om. A 'I et h i c B I 1 5 7
i s te q h i c A ' I K ,
1 4 9 homi nes ] Sortes e t PLato add. K i r t e semus] 1 5 1
prop. om.
1 5 5 iste] q u o d asid. A 1 5 6 hoc l i l l ud i s t u d E e t i rte] q u i A ', d e l h o c asid. C p r a e d . ] di c i tur A 1 5 8 per... s olv i] sic s ol v untur A 'B I K
159 K p h . ] argumenta E
1 6 1
e t tunc l v el de condicionato ex tremo. P ri m o modo A 1 6 2 et] ex
add. C V ' 1 6 3 seq.] taus asid. I K 1 6 4 tunc om. A A 'I K m a i o r l manifeste B 1 6 5 quod om. A 'D E I 166 duos l diversos V ', diversos add. C , I om. A 'l 1 6 9 term.1 ira est etiam add. D o r a d o ] propos i ti o (etianz infra) E , om. B i B, i171 lo i B e tD : l leaqs]u ot da om. maE I. a s i d . p r o p o s i t i o I , O C K R A M, S t a t M A L O G IC A B 4 9 o r a d o a d d .
770
PARS 111-4 CA P . 5
inter duos terminos, illa oratio est distinguenda secundum amphiboliam, eo quod potest esse iocalis vel de locali extremo. Sciendum est quod orationes de quibus dantur sex ultimae regulae a m u l t i s 8 ponuntur esse distinguendae secundum compositionem et175 divisionem; et sive dicmm eorum sia verum sive falsum, non obstat quin sint distinguendae secundum amphiboliam. Et quidquid sit de illo dicto, dico quod distinctio illarum secundum amphiboliam est manifestior quam distinctio secundum compositionem et divisionem, quia difficile vel impossibile est in talibus concipere diversos sensus propter180 solam diversam punctuationem earundem dictionum sub eodem ordine prolatarum. Secundo sciendum est pro isto modo amphiboliae et pro sequentibus quod in assignando diversos sensus alicuius orationis multiplicis secundum amphiboliam, non debent assignari i i i sensus sub eisdem dic- 185 tionibus sed sub diversis, et hoc vel per additionem vel per diminutionem aut per divisionem aut per transmutationem, sicut docet B o e t h i u s in libro DiViSi01114111 9 . P e Graecos' r vicisse sensus potest sic assignari per addidonem 'audio Troa d d i t i o n vinci'; 'audio Troianos vinci, Graecos vicisse'. Per 190 ianos vicisse, Graecos diminutionem sic 'audio Graecos vicisse'. Per divisionem sic ut 'Graeci e m , u vicerunt,t Troiará victi surd. Per transmutationem sic 'audio quod Graeci c uTroianos' vel 'audio quod Troiani vicerunt Graecos'. Et sicut vicerunt m sensus istius propositionis muitiplicis 'audio Graecos vicisse Troianos' d i diversis c modis praedicás assignari, ita aliae orationes multiplices195 possunt isecundum m amphiboliam r possunt omnibus praedictis modis vel aliquibus ' a assignari. u E t ideo non semper eiusdem orationis multiplicis illorum d i sensus o sub eisdem verbis assignanmr, quamvis diversae asambiguae T r idem o significent. signationes i Hoc a addidi n de B o e t h i o propter aliquas e a v i l l a ti o n e s 200 o s 173 esse] vel add. A 1 7 4 quod] illae add. A 1 7 5 esse mg. V ', om. A B 1 7 6 et] sed A, om. B sivel v el B
1 7 8
d i c o ] tamen add. A ' I
1 8 0
183 Sec.] Ideo E e s t ] q u o d B I , quod add. K
i n ] d e A l l 3HC
1 8 1
e a r . ] div ers arum K
1 8 6 add.] adiectionem B D v e l l et B , aut I p e r '
o " A V ' 1 8 7 di v . autz om. A C V ' t r a n s . ] transpositionem E 1 8 8 add.] adiectionem B D K 189 sic om. A ' B », per add. om. A 'B 1 8 9 - 9 0 Troianos ... viciase] quod Graeci v i c ertmt Romanos A 191 di os .] addi ti onem C V ', sed con. V ', y ero add. E , Jsic'Gom. r a AeEc o1 s9 ] 4 istius] T r otalis i IaH Troi n oanos s ] Romanos A l l 3 V E ! ] l i c et C V ' 4 quo A C V ' 1 9 8 : quamv is ,d s ei d v c o . n .] V ' d i 9m i6 n u a t l i i o q n u ei 1 b u s ] m 8 Cf. Petrus Hispanus, Tractatus seu Summulae Logicales, a C lDe Rijk, i, § p.V126). 7 : 5 9 '( Cf. e supra, d . nota L5. . -1
M
.
tr. VII
DEPALLACIIS IN DICTIONE
771
quae possunt fieri contra aliqua dicta hic et contra aliqua quae di3d in diversis opusculis. Praeter istas etiam decem regulas possent dan i aliae multae deservientes primo modo amphiboliae, de quibus propter brevitatem per205transe°.
[CAP. 6. DE SECUNDO MODO AMPHIBOLIAEI
Circa secundum modum amphiboliae est sciendum quod tunc est aliqua orado multiplex penes secandum mochan amphiboliae guando aliqua orado proprie et ex sua primaria significatione seu impositione 5tantum uno modo accipitur, sed improprie et secundario potest aliter accipi et alium sensurn habere. Sicut ista orado lupus est in &bula' primo et proprie significat quod fabula est de lupo, sed improprie et secundario significat quod inimicus accedit. Similiter ista orado 'iste vendit oleum' primo et proprie significat quod iste vendit talem liquorem, sed improprie et secundario significat quod iste adularan Et ita frequenter una orado ponitur pro alia, quae si acciperentur proprie, nallam haberent convenientiam nec quantum ad significationes dictionum nec quantum ad significadones totalium orationum. Et taus sensus non contingit nisi ex usu loquentium, ponentium imam orationem pro alla. 15 C o n t i n g i t autem iste modus, secundum opinionem Aristotelis 1, frequenter in orationibus i n quibus ponunmr nomina verhalia, quae secundum usum multorum loquentium non supponunt pro eisdem pro quibus supponunt participia vel abstracta forman a nominibus syncategoremadcis et a pronominibus, adverblis, participiis, conianctionibus, prae20posidonibus, interiectionibus, pluribus dictionibus simul iunctis et in quibus ponunmr verba infmitivi modi loco nominis. Unde orrmes tales propositiones in quibus ponuntur taba, possunt distingui eo quod possunt accipi uniformiter aliis oradonibus compositis ex nominibus pure cate201 aliqua... aliqua] ea E 2 0 3 e ti a m l a u t e m E . o m . A ' B C I = l i m e ] re g u l a r A C V 204 de4 q u i b l quae C, quas K 2 0 4 - 0 5 pertr.] orai tto K C . 6. - 2 est" om. A LCDI 4 pri mari a] pri ma B DI, propri a E 5 sec.] secundo modo E, sectmdarie I 9 propri e] princ ipaliter I 1 0 sign. Qm. A l D 1 1 poni tur] accipitur A 11 quae] quia B a c c i p . ] acciperetur A A IB E I h a b . ] haberet A A 'B E I 4 13 o ra t.] dic tiontmt K 1 6 i n '] omrtibus add. A V 4 cm. oI r1 a9 l - .2] 0 coni. mg. A , Qm. C V ' 2 0 e l om. ACENT p r 2o 1p -o 2s i2 t i op n r i ob up s . ] 4 A r a t i o n e a o CAP. 6. 1 9 - Vid e notam sequentem. E v e l
1
2
sigo.] significationem A A I C V
772
PARS C A P .
6
gorematicis et verbis vel possunt accipi difformiter pro aliis orationibus non habentibus nomina consimilia. Et ita ista propositio 'calefactio est in agente' potest distingui. Unus sensus est quod aliquid distinctum ab agente est in agente, ad modum quo per istam propositionem 'albedo est in albo' denotatur una res esse in alla, et sic est falsa 'calefactio est in agente'. Alius sensus est iste 'agens calefit', ut ista propositio 'calefactio est in agente' ponatur loco istius 'agens calefit', et hoc falsum est; sed sub tali sensu haec est concedenda 'calefactio est in calefacto'. Tamen aliter posset accipi ista propositio 'calefactio est in agente', u t ponatur pro ista 'calefaciens est agens', et tunc haec esset vera. Consimiliter sunt tales propositiones distinguendae 'rnotus est i n mobili'. Unus sensus est iste 'aliquid importamm per moruno, de quo verificamr motus, est in mobili sicut res distincta in re distincta', et hoc falsum est sectmdum opinionem A r i s t o t e l i s 2. Alius sensus est iste 'mobile movetur', et hic sensus est verus. Consimiliter haec est distinguenda 'creatio est in Deo'. Unus sensus est quo denotatur una res distincta esse in alla. Alius sensus est quod 'Deus creae. Similiter ista est distinguenda 'totalitas Sortis est in Sorte'. Unus sensus est quod totalitas est una res exsistens in Sorte, alius sensus est quod Sortes est quoddam totum. Similiter ista est distinguenda 'haecceitas Sortis est aliquid'. Unus sensus est quod haecceitas, quae est res distincta ab aliis, est aliquid; alius sensus est iste Sortes, qui est hic vel haec creatura vel hoc ens, est aliquid'. 24 d i f t ] uni formi ter B K
2 5
prop.] orado E
2 6
dis tingui] accipi dupl i c i ter K e s t ] iste
add. A ' a fi q u i d ] u n u m est add. E 2 8 esse] quod... est A C V 4 IBsDEi Kc ' ] i l l a a d d . A E 9 C 3 1 calefacto] calefactivo I 3 2 posset] potest C V " i s t a 1 calefecit B 11 sed] qui a2 A ', si I, om. t e ci a l e sfi prop.] hoc B , hic I, Qm. E 3 3 pro ista] loco istius E h a e c om. A I 3 4 prop. om. BE 3 5 iste ot ] m . om. C E ,: i mp.] i mportatur A A 'C E V c a l 4 es3t'] iste 6 add. i A n . 40 V ' "q u. o .] quod AE, quibus B d i s t . om. A l C I K es s e] est A B FX a l a ] et est falsus e f a d i s t i n c t a l cadd.i Et e s t ' ] iste add. B E IK q u o d om. A IB E IK 4 1 creas.] et est verus add. E 4 2 e t K o m . A A .] Sortis add. E 4 4 quod cm. D I 4 5 istal hace A ' C V 43 total C V ' I4 C 3haecentitas (etiarn 9 infra) E 4 6 est'] una add. B, aliqua Al l 4 7 iste] quod add. A, om. E b i c i hace ABE I, hK a e c c e i t a s ] h u m a n i t a s C o m V " a e .B ] , Aristot., hPhysica, 2 Cf. IIIc t i t a s ,D S i m, i l sest, quod ,t c .motus 3 r ,est int ipso . mobili. Actus enim est huius et ab ipso motivo" i e e A (202a 1 13-14); 8 ' : Averroes, B in hunc locum: "Necesse est enim ut motus sit eadem d E I cperfectio " utriusque, E t scilicet motoris et moti, et non quod movere sit aliud a moa veri omnibus q u modis, o scilicet d aliquod exsistens in essentia motoris, quemadmodum r d estuin essentia b i mo t ti" (ed. Iuntirta, W, 43v). rmotus . a t u r K e t i , c
25
30
35
40
45
DE FALLACHS I N DICT1ONE
7
7
3
Consimiliter ista est distinguenda 'negado est in re vel a parte rei'. so Unus sensus est quod negado est quid distinctum ab omnibus allis et est quaedam res. Alius sensus est iste 'aliquid vere negatur ab alio', vel iste: per hoc quod una propositio negativa est vera, non ponitur aliquid esse in rerurn natura, sicut per hoc quod haec est vera 'homo non est asinus', non sequitur quod homo sit nec quod asinus sit. 55 S i m i l i t e r ista potest distingui 'aditas est aliquid', u t unus sensus sit iste 'aditas, quae non est allquid absolumm, est aliquid'; alius sensus est iste 'allquid est ad aliquid'. Similiter ista potest distingui, si allquis utatur tali proposidone, 'aquoeitas est aliquid'. Unus sensus est quo denotatur esse exsistere vere 60praedicari de illo pro quo supponit haec dicdo 'aquoeitas'; alius sensus est iste 'aliquid est, a quo est allud'. Consimiliter est de talibus 'perseitas est allquid'. Unus sensus est quo denotatur 'esse praedicari de aliquo pro quo supponit hoc nomen 'perseitas'; alius sensus est quod aliqua propositio est per se. 65 S i m i l i t e r est de ista 'necessitas propositionis est aliquid'. Unus sensus est quod aliquid verificetur de illo pro quo supponit hoc nomen 'necessitas propositionis' alius sensus est ista 'aliqua propositio est necessaria'. Et consimiliter est de omnibus tnlibus. Tamen intelligendum est quod secundum usum a u c t o r u m frequenter talla abstracta ponuntur pro concreds et e converso. Similiter, secundum opinionem a l i q u o r u m 8 ista est distinguenda 'Deus facit peccatum', eo quod potest accipi proprie, et tunc non plus denotatur nisi quod Deus facit aliquid quod est peccatum. Et sic concederent eam, quia ponunt quod aliquis actus positivus est 49 Cona.] Sitnifi ter A A 'E , i s ta] hace C V '
5 0
q u i d ] quaedam res A , quiddam A 'B d i s t . ]
distincta A 5 1 es ti l sic A ' , s unt B , s i t E I v e r e cm. A C V ' a l i o ] al i quo A C V 4 5A 25 5 ista] u hace n aAE ]p o t e s t dist.] est distinguenda E a d i t a s ] additai A IV ", aliquiditas CGem., aliqua quiditas K , aliqualitas v el aliquiditas sive entitas E u t om. A E 5 6 aditas] additas A V ', aliquiditas CGem., aliquiditas vel aliqualitas E, quiditas K es ta] sir A 'DI 5 7 ad del. Gem., om. A CE I 5 8 ista] propositio add. C V '
5 9
esta] iste add. A q u o ] quod A 'B D E I
6 0
praeci.] praedicatur A C V '
haec dictio] hoc nomen C V ' 6 1 aliud] aliquid A 'C K V " 6 2 Cona.] consequenter B, similiter E quo] q u o d A l l 3DE 6 3 den.] al i qui d add. E e s s e ] exsistere add. K 6 4 es t'] iste add. A I, es t'] sit A 1 g u o s .= B 7 1 al i q.] auc torum A C V " i s t a ] propos i ti o add. A 7 3 denot.] i m portatur B 1 K 13 74 sic] Lune E q u i a ] qui B1K , actus... est] est vere positivus et add. qui est A 6 5 e 8 a me opinionem "quae posset esse aliquorum, sive sit vera sive falsa, sive s erronea sive catholica sive haeretica" recitat Ockham, Scriptum in I Sent., d . 47, t 'q. unica (ed. Lugduni 1495). Cf. etiam supra, Pars 111-3, c. 18, nota 24. o m . B
774
PARS 111-4 CA P . 6
vere peccatum, sicut odire aliquem contra praeceptum divinum est pec- 75 catum. Aliter potest accipi illa orado improprie, secundum e o s, e t tunc aequivalet isti 'Deus facit aliquid quod non deberet facere' sive isti 'Deus peccat', quae est simpliciter falsa. E t tenentes istam opinionem assignarent fallaciam amphiboliae i n isto discursu: hoc est peccatum, demonstrando aliquod peccatum commissionis; Deus facit hoc; igitur BO Deus facit peccatum. Dicerent enim quod conclusio est distinguenda, quia potest habere multos sensus. Unus est iste 'Deus facit aliquid, et alud est peccatum.', et ismm sensum concederent, et sic concederent discursum. Alius sensus est iste 'Deus facit aliquid quod non deberet facere', et ttmc est conclusio falsa et non valet discursus. Sicut non se- 85 quitur 'Deus facit hoc; et hoc est peccatum; igimr facit aliquid quod non deberet facere', sed magis sequitur quod facit aliquid quod ipse vel alius non deberet facere. Consimiliter in isto discursu assignarent fa11Pciam amphiboliae l o c est peccaturn; Deus non facit peccatum; igitur Deus non facit hoc', quia minorem distinguerent sicut prius, et in uno sensu dicerent eam esse veram et discursurn bonum, in alio sensu dicerent eam esse falsam et discursurn non valere propter fallaciam amphiboliae. Et s i d i c e r e tu r contra eos quod secundum omnes Deus non facit peccatum, sicut Deus non peccat, r e s p o n d e r en t quod ista 95 'Deus peccat' in °mili sensu est neganda, similiter ista 'Deus male agit', 'Deus facit quod non deberet facere' et consimiles. Et pro tali oratione semper S anc ti e t a l i i umntur ista oratione 'Deus non facit peccatum', 'Deas non facit malunf, quae tamen secundum e o s possunt hqbere unurn sensum verum. Et sicut dicerent de ista, ita dicerent de loo ista 'Deus vult malum'. Dicerent enim quod ista habet unum sensum verum, istum scilicet 'Deus vult illud quod est malurn', hoc est 'Deus vult aliquid, et timen illud est malum'. Sed alium sensum habet falsum, scilicet ismm 'Deus vult aliquid quod non deberet velle' vel 'Deus vult 75 di v .] Domi ni D, Dei E
7 6
potest accipi] accipitur i m p r . om. A C D V '
7 9
i n] l oto
add. C V ' 8 0 dem.... pece. om. E a l i q u o d om. A C V ' c o m m . ] omissionis C [ K V 4 8 B 1 8 2 ciste oom.nA CaE V ]' 8 3 el '] secundum add. A ' s i c om. 131 8 5 e l '] sed tunc A . orado 1 86 i gi tur] Deus add. A E 8 7 quodi l ipse C V ', ipse add. A 8 9 Cons.] Similiter A A ' 9 1 mi n.] 131K. mi nor A C V ', mai orem D K d i s t . ] distingueretur A , est distinguenda C V ' i n ] ideo C V ' 9 2 disc.1 esse add. A C V ', non esse add. E 11 bonum] c t add. ABE1 quod] qui a C V ', om. B 9 5 om, B D1 a g i t ] el ista add. E
9 3
non om. E
9 4
dic .] dic atur A 'B n
sicut] i gi tur A I K re s p . 1 dic erent A 'B 1 K i s t a ] hace A I B I K 9 6 i n 9 8 oratione om. / V I 9 9 tamen] omnes add. C V ', orationes D E
100 unum ] bonum E s e n s u a l e l luid. E " di c erent] di c unt A 'DE 1
1 0 2 i s tum s c i l l s i tamen K
104-05 quod... o t r a . (hom.) A l B IK V " , a l i q u i d ' orn. (hom.) C
DE FM-LAO-1S I N DI CTI ONE
775
iosaliquid male'. Unde ista 'Deus vult aliquid male' est ornni modo falsa. Et per ismm modurn assignarent fallaciam amphiboliae in isto discursu 'quidquid Deus intelligit, vult vel potest vele; Deus intelligit malum; igitur Deus vult vel potest velle malum', quia conclusio est distinguenda. Unus sensus est iste 'Deus vult vel potest vele aliquid quod est malum' tio hoc est quod male fi t ab aliquo alio, puta a creatura, e t tunc concederent conclusionem sub illo sensu. Alius sensus est iste 'Deus vult vel potest vele aliquid male', et tunc manifeste patet quod discursus non valet. Penes istum secundum modum amphiboliae possunt distingui omnes 115propositiones ubi actus signatus ponitur pro actu exercito vel e converso, quia quaelibet talis orado potest accipi proprie vel improprie. Unde ista propositio 'defmitio et definitum sunt idem' potest distingui, quia potest accipi proprie sicut sonat, et turic importatur quod defmitio et definitum non distinguuntur, sed quod defmitio est deftnitum et e converso. 120Aliter potest accipi improprie pro ista propositione 'defmitio et defiráturn important idem vel sunt convertibilia', hoc est praedicantur de se invicem convertibiliter, et sic est vera. Sirniliter ista potest distingui 'aliqua distincta ratione sunt una res', quia si accipiatur proprie, falsa est; si improprie, pro actu signato, u t 125aequivaleat isti 'de aliquibus habentibus distinctas defmitiones praedicatur hoc praedicatum: idem realiter', sicut de homine et albo, habentibus distinctas defmitiones, praedicatur hoc praedicatum 'idem realiter', sic dicendo 'album et homo sunt idem realiter', et sic est vera. Similiter ista potest distingui 'substantia praedicatur de substantia 130extra animarn'. Unus sensus est iste 'aliqua propositio est vera ubi aliqua substantia extra animam subicitur et substantia praedicatur', et tunc est falsa. Alius sensus est iste 'taus propositio est vera: substantia extra animará est substantia', ubi tamen substantia extra animam non subicitur nec praedicatur sed signum eius. 105 al i qui d add. E 2 1o 0m 9. l i te om. B E v i s i t i al i qui d add. B 1 1 0 m al e fi t ] mal um sit A C V 4 ' AA p 'BluI , tBalai o ] si K 1 1 1 c onc .] mi norem add. I s u b . . . sensu om. A 'B I 1 1 4 Penes] etiam scilicet D add. D o m n e s ] tales add. A ' 1 1 5 s i gn.] significatus BCEIGem. 1 1 6 orado] conchudo K 1 117 prop.] o ra d o E 1 1 8 accipi] i bi add. C V ' 1 1 8 - 1 9 c l efi ni tum] s unt iclem, h o c est add. E 0 122 i nv6i c em om. A l B I K c o n v . ] tmiv ers aliter E 1 2 4 u t ] n o n eni m K 1 2 5 a l i q l terrninis ad!. E E 1 2 6 hoc praed.] esse K 1 2 6 - 2 7 sicut..• realiter om. (hom.) C I 1 2 6 et] de add. A t 127 i dern] esse add. A l B 1 2 8 di c .] al i quod add. A'1311C 1 3 0 iste orn. B I • al i qual ] ista B I, v era o add. A ' 1 3 1 praed.] de substantia (subiecto A ) ex tra ani num add. A C V " 1 3 4 eius] huius CV ", m e converso E . C V '
776
P
A
R
S
111-4 CA P . 6
Consimiliter tales sunt distinguendae: color est primum obiectum135 visus; homo primo est ribilis; Deus sub ratione deitatis est subiectum theologiae; subiectum non potest esse sine passione; species non potest esse sine genere, sed e converso; species componitur ex genere et differentia; differentia constituit speciem; ens est idem realiter cum suis passionibus; subiecturn et passio sunt idem realiter; et huiusmodi pro- 140 positiones irmumerabiles in logica et metaphysica sunt distinguendae. Et similiter i n philosophia naturali, securidum opinionem A r i s t ot e l i s, tales propositiones sunt distinguendae: tanturn sunt tria principia rerum naturalium 4 ; p o t e distinguuntur artificialia n ti a a naturalibus 5 ;c aoe rs m eexmaere componitur s pt eti fi t utempus m g et uraar t e;differunt r i a9 actio et passio sunt unus motus 18; materia est sp ot tea ugenerationis m subiectum m s r a 11; e alterabile est subiectum alterationis12; album a accidens 6 e sd t vaedificat e 18;potentiae animae distinguuntur 14 per sn a c t t u a u m ; a n potentias; plures i m a tet hs innumerabiles au b a e t tales propositiones quas A r i s t o fte n 1 4t r pro i aliis 5 propositionibus, quae si essent explicitae nulla -e l e osnoponit sm dificultas a eubi nunc m u l t i, q u i se reputant magnos, magnam foret i; n patiuntur perplexitatem. p Isti o autem t secundo e modo amphiboliae deserviunt multi tropi gramnmaticales t in i Scriptura a sacra et in libris S a n c t o r u m et philosophorum155 8saepias usitati 15 ;quae , sunt: ironia, antiphrasis, charientismos, aenigma, paroemia, sarm v i d e asásmos. l oi c e Item ", homozeuxis, cuius tres species assignantur, casmos, t u 136 subiecturn] obiec tum A I I K 1 3 7 sine] sua A E V sa l 4 l 1e 4 g 1 e tQm.] E I 1 4 i7 unus n ] i dem E 1 5 0 prop. om. B I 1 5 1 ex pl .] theologia add. E 1 4 3 prop. ' o r a i D da.1 n,du l .l i A ' 1 5A 2 d i fVf ] frequenter explicitae add. A I B I K m u l t i ] et asid. A C D , etiam I m e t . ] qui... magnos] qui se reputant magistros E, om. & B U ( 1 5 3 pat.] faciunt I p e rp l . ] prolix itatem E K q e u t 154 secundo] terno Kn 1 5 8 astismos om. B C V i a 4 1pertranseo 5 e8 - 6E (raen 5 ideo ed. Paris. 1488). I t e m . . . cp e or t rn a n s e o ] u Physica, I, c. 6, t. 56 (189b 16-18); Metaph., XII, c. 2, t. 12 (1069b t 4i Aristot., nt p a t e t 32-34). 5 Aristot., Metaph., XII, c. 3, t. 13 (1070a 5-10). 6 Aristot., Metaph., t ie n VI, c. t. 7 (1029a ibidem. 8 Aristot., Physica, III, c. 1, t. 6 A l 3, e x a 4-5). n c7 Aristot., i sr o , (201a 10-11). 9 Cf. Aristot., Metaph., X II, c. 6, t. 29: "Et motus ergo sic est u continuus u t tempus: aut enim idem, aut motus est aliqua passio" (1071b 9-10). b" Cf. Aristot., Metaph., XI, c. 9 (1066a 26-34). 1 1 Cf. Aristot., De gener. et scorrupt., I, c. 3, t. 20 (318b 34 - 319a 3). 1 2 Aristot., ibidem, c. 4, t. 23 (319b 5-14). 1 9 Aristot., Physica, IV, c. 7, t. 1 (1017a 8-20). 1 4 Aristot., De anima, e II, s c. 2, u.e19-23 (4131) 13-33). 1 5 Cf. Alexander de Villa Dei, Doctrinale, cap. (ed. cit., pp. 170s.). 1 8 Idem, ibidem, lin. 2560-63 (p. 172). pXII, un. 2542-2545 t e m
DE FALLACIIS I N DI CTI ONE
7
7
7
scilicet icon, parabola et paradigma. Itern 17 160tropum , h y ppossunt a l l areduci g i u omnes m ; orationes de quibus exemplificatum est immediata e t a n t e e tade quibus d p o s t dicetur. Item 18 ,endiadis, i h yl p ad el rquam buo lreduci em possunt e tmultae illarum orationum. Et etiam aliae figurae et tropi docentur in grammatica, quae isti fallaciae deservire possunt, de quibus ad grammaticum principaliter tractare pertinet, 165propter quod causa brevitatis de eis pertranseo. Volo tamen de aliquibus orationibus multum usitatis a theologis exemplificare, et declarare quomodo penes istam fallaciam sunt multiplices. Unde dico quod omnes tales: Deus habet iustitianr, Deus habet sapientiam; Deus habet intellecturn et voluntatem; Deus habet essen170tianr, et omnes consimiles, in quibus ponitur aliqua dictio notans distinctionem inter illud pro quo supponit subiectum et pro quo supponit praedicatum, distinguendae sunt, eo quod possunt accipi proprie, et tunc sunt falsae; vel possunt accipi improprie, ut ponantur loco talium 'Deus est iustiáa', 'Deus est sapientia' et huiusmodi, et tunc sunt verae. E t distinctionem taliurn immit A n s e l m u s, Mono/ogio, cap. 16 19 , u b vult quod i non proprie dicitur quod 'summa natura habet sed 'exsistit E t ita cum tales propositiones frequenter inveniantur in libris authenticis, oportet quod accipimtur improprie. Et propter eandem rationem tales orationes 'sapientia est in Deo', iso 'iustitia est in Deo', 'intelligere et velle sunt in Deo' et huiusmodi distinguendae sunt, eo quod possunt accipi proprie, et tunc falsae sunt, quia tunc important aliquam distinctionem inter Deurn et sapientiam et inter Detun et velle et intelligere. Si accipiantur improprie, u t per easintelliganmr tales propositiones 'Deus est sapientia', 'Deus est intellasligere et velle', et sic de aliis, verae sunt. Et istam distinctionem imruit
162 g u a ra ] eti am add. A l B I K cam K t r a c t . ] determi nare C que add. A B mg. B
1 6 7
E t e ti a m ] plures que A ' B I
1 6 6
tamen] autem K
1 6 4
g r a m m l g ra m m a ti -
m u l t u m ] mul tumque C V ', q u o -
ex em pl .] ex pl i c are C 1 6 7 - 6 8 s u n t m u l t . ] peccare E , deceptiones add.
1 6 8 orrmes om. A E
1 7 1
e t ] i t e r i l l u d add. A
1 7 3
u t p o n . ] e t (tunc add. B )
ponantur B E 1 7 4 ius t.] justos E e t huiusm. om. A C V ' 1 7 5 M ono!.] monachus I 1 7 6 quodi om. E l 1 7 7 exsistit] e x tu n c B , e x istis I , es t E i n v . ] nomi nantur B 1 7 8 quod] u t A C V " 183 o m . S i ] sed praem. DE , autem add. C Deus es t E
1 8 4 sap.] e t huius modi add. D V "
17Idem, ibidem, un. 2581 (ed. cit., p. 174). 2524 e t 2586 (ed. cit., pp. 167, 169 et 174). (ed. F. S. Schmitt, I, 30).
1 8 5
e ti l
18 Idem, ibidem, un. 2501, Anselmus, Mona., cap. 16
778
PARS I11--4 CA P . 6
beatus A u g u s t i n u s i n libro De Trinitate 20, ubi vult quod magis proprie dicitur Sapientia est Deus' quam csapientia est in Deo'. Et similiter, secundum unam o p i n i o n e m 21 quae ponit quod personae divinae sunt penitus indistinctac ab essentia et a relationibus, istae sunt distinguendae 'Pater habet patendtatem', 'patemitas est consti-190 mtiva Patris', ' f il constituunt Spiritum Sanctum', et innumerabiles tales, eo quod possunt i a d oproprie, et tunc sunt falsae secunda accipi e quod m eo si l tl adenota= m ex prima significatione earum Patrem distingui a p rp o i p netr ab o patemitate i essentia o n et e Filium distingui a filiatione. Quia si hoc non195 i e t a , s ita proprie posset dici quod Pater habet patemitatem et m denotaretur, 'quode Pater s est constitutivus Patris sicut quod patemitas est constitutiva s e D envirmte igitur sermonis tales propositiones videntur falsae Patris. t u il t i sasic opinantibus. Aliter possunt tales accipi improprie, puta pro m e talibus 'Pater est paternitas', 'Pater est essentia', 'Filius est filiado', et 200 tsic de aliis, et sic sunt verac. Unde breviter, secundum o p i n i o n e m s p illam, omnis proposido per quam secundum proprietatem sermonis i r Patrem distingui ab essentia et intellectione et volitione vel denotamr a t vel paternitate, vel Filium distingui a deitate vel filiatione, vel sapientia iSpiritum o Sanctum distingui ab essentia vel spiratione, falsa est de virtute205 p sermonis,aquarnvis possit esse vera si accipiamr improprie. s Et ssi d i c a t u r contra eos quod tales propositiones multae ini v i n libris S a n c t o r u m q u i proprie loquebantur, igitur veniuntur a secundum proprietatem sermonis concedendae sunt, isti faciliter r e sp o n d e r e n t quod tales propositiones sumendae sunt i n scnsu i n 2113 quo fiunt, non in sensu quem faciunt. Et quod sic sint accipiendae, ex dictis S a n c t o r u m probari potest, u t videtur. In aliis enim locis 186 beatus] edarn D, om. A I B I K ' i n l i bro om. A 'B K T r i m ] cap. add. A C D V " 1 8 7 propri e] i mpropri e A q u a r n ] clictio add. E 1 8 8 E t om. A ' B I , m a r a ] v e ra m B 1 8 9 a om. B E I 191 passiva] passio B D rV ", om. K
1 9 4
q u o d ] t u n c add. A l B • e a ru m ] o ra ti o n u m A I B D E I
196 i ta om. A '199 l A l i ter] s i mi l i ter K ,! tales] orati ones sic add. E 2 0 1 aliis] singulis A C V ' 2 0 3 etl ] v el A l l , p p tr i om.r Co e e ] 2 205 v el ] et C s p i r . ] passiva add. E 2 0 9 sec. p ro p r. ] de v i rtute A i s t i om. A 'B E I 2 0 9 - 1 0 resp.] i] m p r dicereau p o t e s t di c i E 2 1 0 prop.] sanctorum et auc torum add. A C V o v ep l r i 4 ' E, s servandae u m e n Id a e 1l fi uan t] ab d auctoribus m i tadd.- A I B I K el add. A E I V tendae 2 1 e A ' 4 2 B 1 2 l o c i s ] d o c t o r e s A Img. add. D A ' K Iv o " August., De TnWit., VII, c. 1, n. 2 (PL 42, 935; Corpus Christ., 50-1, 248). 1 l . ]9 Opinio ipsius Inceptoris, Scriptum in I Seta., d . 26, g . 2 ; d . 27, g. 1 (ed. al 7 v o Lugduni 1495). P l u a n t t r a t i se ] s
DE FALLACIIS I N DI CTI ONE
7
7
9
ponunt quod non est distinctio i n divinis nisi inter ingenerationem, generationem et processionem, et quod tres personae sunt una essentia, 215una deitas, una sapientia 22 . Eintentio x qSanctorurn u i b u est s quod Pater non distinguimr a patemitate vel ab e essenda. t Nec videtur inconveniens dicere quod Sancti frequenter loquem bantur u limproprie. t i s Hoc enim asserit beatus A u g u s t i n u s i n libro a Conlessionum l i i 23 s v20proprie. 2 , ui b idEt ita e sictopinantes dicerent quod omnes propositiones quae u sonant d ri c aliquam i t distinctionem inter personam divinam vel personas et m essentiam q uu ovell deitatem, t vel inter personas et relationes quae sunt realiter i essenda, d s falsae sunt secundum proprietatem sermonis, quamvis verae sint q si maccipiantur u u l secundum quod sunt de mente Sanctorum. Et consimiliter o25dicerent 2 t a dquod orlarles tales falsae sunt secundum proprietatem sermonis: velle l oet intelligere q divinum sunt operationes elicitae; operatio elicita in u i praesupponit divinis m suppositum; essentia divina est m• tellectui divino principium u r cognoscendi; intellectus divinus prius intelligit essentiam i mquam creamram; essentia est prior productione P a t e r prius suam r 23 p o psunt, quamvis multae illarum ad bonum intellectum exponi possent. ° falsae r i i Itern, etaus propositio 'Deus per suam potentiam absolutam potest , n aliquem acceptare sine gratia sed non per suam potentiam ordinatam' p t multiplex est. Unus sensus est quod Deus per unam potentiam, quae est a e35absoluta 2 et non ordinata, potest acceptare aliquem sine gratia, et per u l unam allana potentiam, quae est ordinata et non absoluta, non potest l cacceptare eum, quasi essent duae potentiae in Deo per quarum unam a i posset hoc et non per aliam. Et iste sensus est falsus. Aliter accipitur ima g proprie, u t ponatur ista propositio pro ista oratione: Deus potest acu i ingen. mg. A , intellectum K , om. B C E V ' 2 1 5 v i d. mul ti s ] i n multis (aliis A ) locis pat ttet A C213 V ' 2 1 6 a om. B I 2 1 8 l i bro] qui nto add. I. undecimo add. K 2 1 9 autem om. A l B DI e e t] i nter add. E 2 2 2 v o l '] e t C V ' e t ] v e! A E 2 2 3 quarnvis] lic et A C V ' 2 2 4 sec. e 221 m u t A C V " 2 2 5 q u o d om. C V ' 2 2 6 o p e r. 'I actiones C 2 2 7 i ntel l .] i n intellectu E s quod] 230 propos. om. A l B E I K 2 3 1 i l l arum] tales A A 'B I , propositiones add. A a d ] secundum A ' B I s bonum] Boethii B I e x p . ] reduci E p o s s e n t ] possunt A E I 2 3 2 heni l Un d e E 2 3 4 es t'] iste e add. E 2 3 5 e t n 1CA 'BoIV qmu 'a. s i ] i ta quod E 2 3 9 c i ta'] talis DE, onz. A 'l p ro p o s . om. AlB1 o r a l ] propositione E e s t pt ]o " t Cf. Ioarmes Damasc., De fide orthodoxa, I , c. 2 (PG 94, 791 D); versio i Burgundionis, p o s cap. 2 , § 2: "...et quoniam Pater e t Filias e t Spiritus Sanctus e t orrmia unum sunt, praeter ingenerationem et generationem e t procesa sEsecundum m 23sionem" (ed. E. M. Buytaert, Franciscan Institute Publications, Text Series 8, St. q 6Bonaventure, N. Y. 1955, 14). 2 3 August., Conlessiones, XI, c. 20 (PL 32, 819). u et a o
780
P
A
P
S
M - 4 CA P . 6
ceptare aliquem sine gratia informante, quia hoc non includit contra-2A.0 dictionem, e t tamen ordinavit quod hoc nurnquam est facmrus. E t iste sensus verus est. Similiter tales propositiones: creatura, u t in Deo, est eadem Deo; asinus, ut in Deo, est vita; lapis, secundum esse suum in Deo, est aeternus; lapis i n esse obiectivo est aetemus, e t huiusmodi distinguendae245 sunt, quia si accipianmr proprie, falsae sunt, nam creatura nullo modo est Deus, ubiamique fuerit. Impossibile enim est quod idem sit Deus et creatura. Et sic est dicendum de aliis proportionaliter. Si autem accipiantur improprie, videlicet pro talibus orationibus: causa efficiens creaturae est eadem Deo; causa creativa asini est vita cognitio qua Deus250 cognoscit lapidem est aetema; cognitio qua lapis cognoscitur a Deo est aetema, verae sunt omnes. linde nec creaturae sunt in Deo nisi quia Deus cognoscit creaturas et est auctor earum, sicut dicit M a g i s t e r S e n t e n t i a r u m, libro I, dist. 36 24 , u bcreaturae quod i e xnon sunt sic in Deo nec in cognitione Dei quasi quaedam255 s e ninter media t eDeum n t ieti cognitionem s Dei et illas creaturas extra productas, s quasi u primoi sit Deus s vel cognitio Dei, deinde sint quaedam aliquo modo e distincta, l eadem i ctamen i realiter cum Deo, et postea creaturae distinctae p realiter oa Deo, t sicut e multi s 25imaginantur. t Sed quidquid imaginabile est vel esse potest vel est Deus simpliciter et nullo modo creatura nec distinctum260 aliquo modo a Deo vel est creatura Dei vel potest esse creatura Dei, sicut Antichristus, qui quamvis modo non sit creatura, tamen esse potest. Similiter taus propositio 'quodlibet attributum est idem realiter curn essentia divina' est distinguenda, quia si proprie accipiamr, falsa est, quia nihil est attributtun nisi quoddam praedicabile, quod non est265 240 qui a] e t B h o c om. A l B I
2 4 1
ta m e n l numquam add. E , hoc ... est] esset E , est]
esset B , om. I 2 4 7 Deus '] i n dea A A ' 2 4 8 Si auteml sed si E a u t e m om. A C D V ' 2 4 9 impr. vid. om. A I B I K 2 5 2 omnes om . A B I K : n e c l nul l ae D E I 2 5 3 earuml d i n C D V ', om. I K 254 sent.1 di c ti s C 2 5 5 s ic om. B E I 2 5 6 e t l i v el D i l l a s l ipsas A 'B I 2 5 7 pri m o] p ri mum . A . 1 add. K 2 6 0 dist.1 di s ti ngui tur C D V ' 2 6 1 v e l l l n e c C c r e a t . D e i ' C V ' 2 6 2 q u i oi n. 13 A 'B DE I c r e a t i D e i add. A l B E I K 2 6 4 est dist. om. B C D E K V ' 2 6 5 ni hi l ] aliud add. K v e l quoddaml aliquod E, om. A l B D I K p ra e d . I potentiale vel formal e I, possibile K i e t B 24 Petrus Lombardas, Sententiae in I V libris distinctae, I , d. 36, c. 1 (Spiciles i n t Bonaventurianum IV, Grottaferrata 1971, 259). 2 5 Cf. Scotus, Ordinatio, gium l I, d.o 35, g. unica, n. 32 (ed. Vaticana, VI, 258); Henricus de Harclay, Quaestio de c gideisn (ed. A. Maurer, "Henry o f Harclay's Questions on the Divine Ideas", Meidiaeval t Studies, XXIII [1961], 163-93). i o E , c
DE FALLACHS I N D I C TI ON E
7
8
1
Deus; si improprie, concedi potest, quia illud quod significat attributum est divina essentia. Similiter tales propositiones 'quaecumque sunt separabilia, non stmt idem realiter'; 'guando aliqua sic se habent quod unum illorum potest esse alio non exsistente, illa sunt distincta' et huiusmodi; quia possunt sumi proprie, et tunc sunt verae, quia ex hoc ipso quod sunt aliqua, sive possint separan i sive non, sive unum illorutn possit esse sine altero vel altero non exsistente sive non, sunt distincta. Aliter possunt accipi improprie pro istis orationibus guando de aliquibus terminis significative 275surnpás potest istud praedicatum s i g n i fi paran' vel 'sunt separata', tali modo exercendo 'albedo et dulcedo sunt c aseparata' t i v e ,sdeuillis t rverificatur a p t u 'non m esse idem'. Quando autem aliqui terv mini e rsic se i habent fi cquod a esse n exsistere potest verifican i de uno significative i sumpto, esse exsistere vere negato a reliquo s i g n i '220fiilli s e s ve! c a 'e t isse v edistincta'. s u mEtptunc t osunt , in parte d verae e et in parte falsae, quia s i aliquas singulares habent veras et aliquas falsas. Sic enim se habent 'homo' g net 'homo albus', quia ista potest esse vera 'homo est', hac exsistente falsa i 'homo albus est'; et tamen haec nunc est falsa 'homo et homo albus sunt zfiasdistincta' sive 'homo et homo albus non sunt idem'. Quando tamen c aornnes termini sunt mere absoluti, habent tales propositiones veritatem; t i turnen v quaelibet talis est possibilis, sicut haec est possibilis 'homo et homo albus non sunt idem'. e s Item, tales propositiones 'una potentia habet diversos modos opeu 290randi', 'diversi modi essendi possunt eidem competere sine variatione m rei e t huiusmodi; quia si accipianmr proprie, intelligendo per cmodutn' p aliquid distinctum a re, sic tales propositiones sunt falsae. Quando enirn t dicimus quod anima respecm intellectionis et volitionis habet diversum i modutn operandi, non intelligimus quod sint aliqui modi distincti ab s 266 si] sed E 1: i m pt.] accipiatur add. B 2 6 8 tales] istae I 2 6 9 guando] quandocumque B v 270 alio] reliquo CE , huiusm.] sunt distinguendae add. B E 2 7 0 - 7 1 qui a... propri e cm. D II posstmt e suini] si accipiantur E 2 7 1 suini] accipi A 'B K = e ] non add. C E V r s4 i v e2 7 2 p o s s i n t ] p voeri fisl scilicet s uadd.n E t2 7 5 - 7 B6 separan] 1 1scilicet / add. B 2 7 7 autem om. A 'B D E I 2 7 8 esse 2 i 275 4 I I ] cm. K 11 uno] i s torurn add. K 2 7 9 s umpto'l e t q u o d add. E , esse] v ere A , exs.] emistentiat C t fi evere i a om. A • v e t e _ s tm a p to c a t u r
2 add. m D , acihuc falsae add. EGem. i n f a l s a e om. EIGem. 2 8 2 veras et aliquas Qm. E 2 8 3 qui a] ]quod a p oE tl e 2s 3t 4 haec ] utraque E n u n c ] non A ' I f a l s a ] v era I 2 8 5 n o n om. A v1 e ut a en d o ] d Q quandoque A CIV n e g a t i d 4 , sunt distincta, et homo et hom o albas add. E 2 9 0 sine om. D I 2 9 1 rei ] i n re C q u i a ] albus] d .t a m e en ] sicut rA equod l A i q u g u a n o 'd o E B a d d 8 I2 . 1
782
P
A
R
S
111-4 CA P . 6
anima et ab actibus productis, quasi essent quaedam media; hoc enim295 simpliciter falsum est, et ideo sub tali intellectu tales propositiones sunt falsae. Alius sensus est iste 'eadern res diversimode operatur', puta necessario elicit intellectionem et contingenter et libere elicit volitionem. Similiter, si dicatur quod alius modus essendi compedt corpori Christi in caelo et in sacramento Altaris, non est imaginandum quod 3 C modus essendi qui competit corpori Christi in cado sit aliquid adveniens 0 corpori Christi, distincturn ab uno alio quod advenit corpori Christi in sacramento. Sed per talem proposidonem non intelligimus nisi quod corpus Christi est circumscriptive in loco in cado et non in sacramento Altaris. 3 0 5 Et s i q u a e r a s, quid est illa circumscriptivitas, d i c o quod est vox non-significativa, sicut bu-ba. Linde fi n g e r e verbis, adverbás, t a l praepositionibus i a et huiusmodi, est simplicibus mula b serrorum torum t r aoccasio; c t a lamen aliquando utilis potest esse intelligentid quiae per tales fictiones frequenter brevius loqui possunt. 3 1 0 bus, t a Item,lomnis i orado b uin qua s ponitur modus infinitivus pro supposito, sicut sunt tales legere est bonum', 'currere est moveri', 'calefacere est agere' et huiusmodi, distingui possunt, quia unus sensus potest esse per quem denotetur quod praedicatum tale competat alicui quod nec est agens nec padens nec effectus, quasi tales modi infinitivi importarent315 res distinctas ab agente et pariente et effecm et ceteris rebus quae possunt esse agentia et patientia et effectus producti. Et taus sensus simpliciter falsus est secundum principia A r i s t o t e l i s 26• Alius sensus potest esse ut tales propositiones ponantur loco orationum in quibus partidpium praedicatur de participio vel verbum de participio vel duo verba320 correspondentia de eodem, u t taus orado 'calefacere est agere' habeat istum sensum 'quod calefacit, agit' sive 'calefaciens est agens'; et ista legere est bonum' habeat isturn sensum legens facit bonum opus' sive 295 prod.] praedictis C V ' 2 9 6 et om. C V 4 s ti2 om. 9 B8C , a de v .] tconveniems l ] 301 Chri v e l add. K 3 0 3 sacr.1 A l tari s add. E K 3 0 5 Mtari s s e d A om. A I I K 3 0 7 sicut] u t A C V 3 0 0 4 t autil l ie bA ,u i ns talibus A ' 3 0 9 - 1 0 intell. DEFKGeres., i n talibus A A utilis] e s t ] cficationes m . 1 e A CV t i a m D E I K 1 3 C IaCVV ' 3 1d 4 denot.] 4 acere d dinos c jtur . B 3 1 5 effectus] efficiens A l l q u a s i ] qui a D I , i ta quod E 3 3 0 1 09 fi c . ] ,4 316 effectu] m produceto adj .n K 3 1 7 agenda] produc enti a add. A E 3 1 8 p ri n c .] o p i n i o n t m A ' std i c i it i g i o n n ]e s prop.] orationes A ' 3 2 0 vell... parti r.' om. (hom.) A D I v e r b u m ] praedicatum K 3 2 3 opus] 319 u vel lectio est n bona add. d E E e r e v b a l] i j u 28 s Cf. Aristot., Metaph., V , c. 7, tt. 13-14 (1017a 8 - 1171) 9); c. 15, t. 20 q b r e. o m 11). v(10201) i t26 - 1021a . e r A A C 1 . 1 3 1 5 7
DE FALLACTIS I N DI CTI ONE
783
'qui legit, facit bonum' et huiusmodi. Et per istum modum evacuantur 325multae difficultates. Item, frequenter propositiones hypotheticae sunt distinguendae, quia frequenter in auctoribus una ponitur pro alia, sicut frequenter temporalis ponitur pro condicionan; sicut ista 'ornne quod est, guando est, necesse est esse'. Ista enim de virtute vocis est temporalis, et tomen ponitur pro 330ista condicionan 'si aliquid est, ipsum est', quae est necessario. Et ita est de multis. Et ista exempla ad praesens de amphibolia causa brevitatis sufficiont. Est etiam sciendum de isto secundo modo quod nulla certa regula dani potest per quam regulariter possit cognosci sufficienter an sit iste 335modus amphiboliae, quia iste modus dependet totAliter ex voluntate et usu loquentium, sicut secundus modus aequivocationis.
[C AP. 7 . D E T ER T IO M O D O AM PH IBOLIAE]
Tertius modus amphiboliae est quando °ratio per se prolata tanmm habet unum sens= et ex hoc quod coniungitur alteri orationi potest habere plures sensus. 5 V e l propter p r o te r v o s potest dici quod tertius modus amphiboliae est guando orario per se prolata caret aliquo sensu, quem tomen habere potest ex adiunctione ipsius ad aliar-u orationem. Sicut ista propositio 'scit saeculum' non habet nisi unum sensurn, scilicet quod saeculum scit aliquid; et tomen si praeponatur ista propositio 'Plato vilo det Sortem', u t dicatur sic 'Plato videt Sortem et scit saeculum', potest habere alium sensum, scilicet istum 'Plato habet scientiam de saeculo'. Est autem sciendum quod modus iste frequenter contingit in oradone in qua ponitur pronomen relativum. Aliquando enim pronomen positum in una oratione sine adiunctione alterius orationis non potest 15esse nisi demonstrativum, si tomen aliqua orado praecedat, potest esse relativum, sicut est de isto pronomine 'iste'. Unde ista non est distin324 et] vel DI 3 2 6 prop. cm. AC V cis] sermonis 4 h y Ep o3 t3h1. multis] o aliis m AJE . c aus a brev. om. A' E 3 3 3 etiarn] autem ABI d e . . . modo K om. AIBIK 3 3 4 guara] guando D r K 3 3 6 sicut] et add. A 2 8 1 iC . 7. s - 6 guando] t a aliqua ] add. K car et] careret D 7 ipsius] eius A 13 1 oA r a d o orado a 3 , om. 1 prop. iota 1 s ACem. ud i i p1d s0 i ut... u .s Sortem' C om. A' BI 1 5 nisi] prortomen E al i qual alla All3D A dicendurn adj. ' I irs t e ]o illepAID. 1163 estl] , 8 p ] 2 o m 3 9 . v o E
784
P
A
R
S
111-4 CA P . 7
guenda penes amphiboliam 'illa salvavit', sed si ista propositio praecedat 'mulier damnavit e t sic dicatur 'mulier datnnavit et illa salvavit', modo distinguenda est, eo quod potest esse relatio personalis vel plex, secundurn modum loquendi g r a m m a t i c o r u m 1, hoc est dictu, eo quod potest referre antecedens pro eodem numero vel pro eadem specie. Primo sensu est fnisa, secundo sensu est vera. Est etiam sciendum quod potest contingere tnlis multiplicitas ex tali relativo eo quod potest referre pro codern numero vel pro eadem specie; aliquando autem relatio potest ferri ad significationem, aliquando ad vocem tantum. Et penes istum modum possunt distingui istae orationes 'homo albus est homo et iste differt ratione ab homine', nam si relatio referatur ad vocem vel conceptum, vera est, sed si ad rem significatam, falsa est. Et similiter, sicut tales propositiones ubi p o n i = hoc relativum 'iste' posstmt distingui, ita propositiones multae in quibus ponitur hoc relativum 'qui' possunt distingui. Utrum tamen ista distinctio sit penes aequivocationem vel penes amphiboliam, et si penes amphiboliam, penes quem modum sint distinguendae, causa brevitatis ()mino prolixe discutere. Hoc tamen sufficiat scire pro nunc quod tales propositiones sunt distinguendae 'aliqua quae differunt ratione, sunt idem realiter'. Unus sensus est iste 'aliqua differunt ratione et illA eadem numero stmt idem realiter', et iste sensus est falsus, nam quae differunt ratione, sunt diversa defirábilia vel sunt diversae rationes, sed nec diversa definibilia nec diversae rationes sunt una res. Alius sensus est iste 'aliqua differtmt ratione, et tamen de illis significative sumptis praedicatur esse idem realiter' vel 'illud quod importatur per utrumque et pro quo supponit utrumque est idem realiter', et ita fi t relatio ad rem, non ad signum. Sed in ista 'aliqua sunt idem realiter, quae diffenmt ratione' sub illo sensu in quo est vera fi t relatio ad voces vel ad signa, sicut in tali propositione 17 penes amph. cm. A I B I K , p ro p .] orado A ', propositioni B, om. I cendo B I s i c . . . e t t om. A i C
1 9
m o d o om. A ' B E I
2 2
1 8
et sic & c atar] sic di -
specie] i n C E s e n s u l om. E I
23 eti am] autem A 'B C E I 2 7 iste] i l l e A 'B I 2 8 referatur] fi at A 1 ad C, om. B ,, sed om. A IB E I 3 0 s imiliter om. A 'B E I K 3 1 i ra p ro p . ] s i c eti am A p r o p . 1 1 31, f K e r 3a 2 t u tamen] r D E 3 4 s i nt] i s untl A D E V orationes autem E v c ea u sl a ] i s t i ia v e 4 g r a hic C V A C D 3 5 4 om. I 4 3 fi t ] est B , s i r A 'I a d ' . . . signum] non ad rem sed ad sigrturn C l i g n u m ] s i gni fi c an= K H o c ] 4 45 tali prop.] l i ta oratione 0 s u n t Alexander de V illa De i, Doctrinale, cap. I X , k m 1449-1450 (ed. cit., ] p. 9 2 e ). a d e
20
25
30
35
45
785
DE FALLACI.15 I N D I C TI ON E
Vat Deus aureolam, quod habetur ab auro'. Sic possent tales distingui 'homo est musicus, quod dicitur a musica'. Et sicut tales propositiones possunt distingui ubi ponitur hoc relativum 'qui', sic etiam possunt propositiones distingui ubi in secunda oraso tione supprimitur pronomen relativtun sed subintelligitur, scilicet tales: homo et homo albus sunt idem realiter et differunt ratione; materia et privatio sunt unum numero et differunt ratione subiectum et praedicaturn sunt w-ium numero et differunt ratione; intellectus et voluntas sunt idem realiter et differunt ratione e t multae consimiles distinguendae ss sunt penes amphiboliam. E t universaliter omnis orado de qua diversi capiunt diversos sensus, quae diversitas sensuum non oritur ex una dictione praecise posita in una oratione, nec ex diversa punctuatione earundem dictionum sub eodem ordine, nec ex diverso accentu, distinguenda estpenes amphiboliam, et hoc penes primum modum, secundum vel 60tertium. Si d i c a t u r quod ista multiplicitas in ista oratione Sortes e t Sortes albus sunt idem realiter et ista differunt ratione' oritur ex hac dicdone 'ista', igimr hic est aequivocatio: Similiter, multiplicitas istius 'aliqua quae sunt idem realiter distin65guuntur ratione oritur ex hac dictione 'quae', igitur hic est aequivocado et non amphibolia: D i c e n d u m est quod non est magna cura pro nunc sive assignetur ibidem aequivocatio vel amphibolia, quia forte potest esse ibi tam amphibolia quam aequivocatio, nec est inconveniens quod ciae istae concurrant. Unde in prima est amphibolia pro tanto quod nulla est ibi multiplicitas nisi una orado alteri coniungatur. In secunda autem est amphibolia eo quod oritur diversitas sensuum ex hoc quod eadem 46 q u o d ] quae E, n o m e n add. A C V ' h a b . ] di ri me E S i c ] nec I
4 7
di c i tur] habetur A C
49-50 o ra t i propos itione A 5 0 s uppr.] non poni tur A CE V ', s uppordtur K i rel at.] clemonstrativtun E s i c u t A ' 5 0 - 5 1 tales] talis C V ' 5 1 racione] defi ni ti o et defmi turn rwat i dem realiter e t di fferunc rati one add. A l D , (c c ) h o m o e t mus ic tu (musicmn E ) s unt clistincta (rac i one adj. E K ) e t s unt i dem real i ter; e n ! c e u n u m s unt i dem reaEter e t di fferunt racione add. E I X , defi nido e t defi ni tum s tmt i d c m real i ter e t di fferunt rati one add. (ul tra) I 5 2 - 5 3 subi. r a t i o n e out. (hom.) A ' B 5 2 - 5 3 praccil oppositum D, obicctum FIGern., p ro p ri u rn E B m u l t a e ] tales adj . C 5 6 e x ] aEqua adj. A Y 5 7 pones] apposita E nurn A '
5 9
5 4 5 8
i dc m ] u n u m di c t.] ° ra ti o -
penes... penes] sesecundurn.... secundurn K h o c l v el adj . A A " I: m o d u rn ] vel add. A
61 Si] et praem. A 'B E
6 2
ista] di a A l E I, i ta C V ', om. B , hac ] jata A I B I
6 3
jira] illa A 'B DE I
hic] i bi A 6 4 istius] illius A C V 4qui B D h i c ] i bi A , hoc B e s t ] eti am adj . B D 6 7 c ura] v is B 6 8 i bi dem] i bi A M E v a l ] , o BE r a t7i 1o nmi uls t.] talis add. A 'B I K n i s i l quia adj. E i! al teri ] aEquando add. C11 rive a d1 a j u. t e m E 4 1est] 72 ctiam add. B e]o ]o pror eon A,. ex hoc AE h o cB i eo EEl r e a l . d i f f e r u n t r a c i o 5 0 nO C K H AeM, S U M M A L O G IC A E s i v
786
PARS C A P .
8
oratio diversis orationibus exprimi potest, quamvis illud non sufficiat ad multiplicitatem amphiboliae. Potest tamen dici quod in talibus est secundus modus amphiboliae, 75 quia proprie per tales orationes importatur quod illa eadem et non alla quae differunt ratione sunt una res. Quod est impossibile. Improprie autem importatur per hoc quod illa eadem quae habent distinctas definitiones verificantur de eodem pro eodem, non tamen pro se, sed pro illo eodem quod significmt; sicut isti termini 'album' et 'musicum' ha- 80 bent diversas definitiones exprimentes quid nominis, et tamen significant eundem hominem et supponura pro eodem hornine, sic dicendo 'album est musicum'. Et ita iba quae distinguuntur ratione sunt termini, sed illud quod est idem realiter est aliqua res importata per terminum. Quod non est aliud quam dicere quod signa sunt distincta et significa- 85 mm est idem.
[CAP. S. DE FALLACIA COMPOSMONIS ET DIVISIONIS CONIUNCTIM]
Post haec dicendum est de compositione et divisione coniunctim 1. Et est primo sciendum quod tunc est aliqua orado multiplex secundum compositionem et divisionem guando aliqua oratio prolata vel scripta propter solam diversam punctuationem dictionum potest habere d i versos sensus. Sicut ista orado 'quidquid vi vi t semper est' si punctuaretur sic 'quidquid vivit semper, est' habet u n = sensum, si autem puncmaremr sic 'quidquid vivit, semper est' habet alium sensum. Ita quod causa apparentiae istius blinciae est identitas earundem dictionum in oratione composita e t divisa, causa non-exsistentiae est diversitas punctuationis. Istius autem fallaciae sunt duo modi principales. Primus est guando tota °ratio, sive sit composita sive divisa, remanet in utroque sensu 73 orationibus] sensibus A' 7 4 mult.] duplicitatem I 7 5 tamen] autem A' BI 7 6 orat.1 propositiones B 7 7 Quod] et hoc E e s t ] simpliciter adj. A 7 8 per hoc om AA'1311( 80 eodem orn. A ' B D E I 8 2 eundem hom i nem om. A I B I K 8 5 - 8 6 sign. es t] significata s unt CV 4 CAP. 8. - 5 diversam om. A C V IC 7-8 si... 4 sic5 orn. - C6V' 1 2 est] modus adj. B 1 3 sit om AlE1 , u d i v e r s o s ] n p e s CAP.l 8 .u - r1 Aristot., De sophist. elenchis, cap. 4 et 20 (166a 23-28, 177a u A ' r - 177b 35). 33 6 n e o r a d t o ] a
S
lo
DE FALLACTES I N DI CTI ONE
787
categorica vel hypothetica. Secundus modus est guando sensus composi15tionis est propositio categorica et sensus divisionis est propositio hypothetica. Et secundam hoc posset poni distinctio inter compositionem et divisionem, ut illae orationes dicantur multiplices secundum compositionem guando uterque sensus est propositio categorica vel uterque sensus est propositio hypothetica; et illae orationes dicantur multiplices secundum divisionem quando unus sensus est propositio categorica et alius sensus est propositio hypothetica. Utrum tamen isto modo sit accipienda distinctio istarum fallaciarum non multum curo, quia hoc scire non reputo multum utile scientiis specinlibus, quamvis notitia distinguendi tales orationes magnam habeat utilitatern. 25 h u t t a primurn modum sunt tales orationes multiplices quas ponit P h i l o s o p h u s i n libro Elenchorum2 'possibile est sedentem ambulare' et 'possibile est non scribentem scribere'; nam si proferantur sic 'possibile est sedentem, ambulare', 'possibile est non scribentem, scribere' verae sunt, quia tunc denotamr per eas quod ille qui est modo sedens 3°potest nunc vel postea ambulare e t i l e qui est modo non scribens potest nunc vel postea scribere, et sic verae sunt. Aliter possunt proferri sic 'possibile est, sedentem ambulare', 'possibile est, non scribentem scribere'; et mnc denotatur quod possibile est quod non scribens scribat tunc et quod sedens tunc ambulet, et sic sunt falsae. Et eodem modo 35possunt distingui omnes propositiones in quibus ponimr aliquis modus cum dicto propositionis, quamvis etiam possunt distingui secundum amphiboliam. Et mihi videtur quod apertius et manifestius possint distingui in lingua Latina penes amphiboliam, quamvis forte in idiomate A r i s4 ° orationum penes compositionem et divisionem quam penes amphibot o 14 sensus] i n semu A C 1 1 t sensu A4 C V1 4 - 1 5 c o el m divisiords p . ]A 1 7 orationes om. A V ' 1 8 guando] quartun B v e l ] e l A B I: e 4ccompositionis c . o m p m l i v sensusl om. A E [ K 1 9 e t om. A A ' B E I o ra t i o n e s ] a u t e m A ' B E I 2 1 a l i u s ] rel i quus i t o ] l A IB E I As e n s u s om., A A 'B E LK . 2 3 spec.] speculabilibus A B , spectdativis C V ' 2 4 o ra l . ] p r o d i v 5 p ripm u m ] praedicatum K , m u l t . ] distinguend2e add. I 2 9 m odo] nunc B C i positiones i s co Ao 2 m 30 A el ] oq u o dsadd. i A l B tI 1: muo d o ] nunc E 3 2 es t' om. C D V s add. 4 t u n c ] s u n t , E3s1 3 A l s l a r e t iapossint 1 v fdsuntl A I C I K 3 9 penes] secunduna 4 0 v el ... Groera] forte add. I . om. A l B I K tsv c ri i E t mI c taus om. 1 e bs e nu 5 l sAn ] u s e s loco cit., cap. 4 (166a 24-31). i n' c 2nu Aristot., s ,I n np ] i l ru n
788
P
A
R
S
111-4 CA P . 8
liam. Sive tamen distinguantur penes unam fallaciam sive penes aliarn, dico quod sensus non variantur. Unde sic habent distingui tales orationes multiplices 'possibile est suppositum esse assumpmm a Verbo'. Unus sensus est per quem denotatur quod aliquid quod nunc est suppositum potest nunc vel postea assumi a Verbo. Et hoc est vemm, quia illa natura quae modo est natura intellectualis completa et non est plura supposita nec ab alio supposito sustentata, et per consequens est suppositum, potest postea assumi, sicut potest ab alio supposito sustentan. Alius sensus est per quem so denotatur quod possibile est quod aliquid sit simul suppositum et assumptum a Verbo. Quod est impossibile, sicut haec est impossibilis 'aliquod suppositum est assumptum a Verbo'. Similiter hace est distinguenda 'possibile est substmtiam quantam non esse quantitatem'. Unus sensus est iste 'possibile est quod substantia 55 quanta, guando est quanta, non sit quantitas', et iste sensus est falsus senmdum illam o p i n i o n e m quae ponit quod substantia quanta est quantitas 3. Alius sensus est iste 'possibile est quod illa substantia quae nunc est quanta, postea non sit quantitas', et iste sensus est verus. Similiter ista est distinguenda 'possibile est istum hominem non so esse Deum', demonstrando Christum. Unus sensus est per quem denotatur quod possibile sit quod haec sit vera 'iste homo non est Deus', et haec vera est, quia haec est possibilis. Si enim Filius Dei diraitteret naturam humanam haec esset vera 'iste homo non est Deus', quia haberet istam causam veritatis 'iste non est homo'. Alius =su s est per 65 quem denotatur quod possibile sit quod iste qui nunc est homo, postea non sit Deus. Et hoc est impossibile, quia iste Filius Dei qui nunc est homo, semper et necessario enti Deus. Et consimiliter sunt tales propositiones distinguendae: possibile est creantem non esse Deum; possibile est praedestinatum darrmari; possi- 70 43 v ar.] v ari atur A C V '
4 4
sic... dist.] sunt 1K, om. DE o r a t i sunt crian' add. D, stmt sic add. E
46 ntmel l n o n K n u n c 148 completa] v e ! c ompos ita E 4 9 es t] v era quod add. mg. B 5 2 - 5 3 Qu o d . . . V erbo om. (h m . ) B p52 o s t ei ms p o s s . ] possibile... possibiEs E a i c u t ] s i A I B I 5 4 s ubs t.] al i quarn add. B imposs. d e l . 55 quant.] quantam B 5 6 sic] est A C V ' 5 6 - 5 8 et... quant. om. (hora.) A ' 5 7 - 5 8 sec. B E 5 9 nunel modo A C V ' , quanti tas ] quanta C E V ', v e l quanta add. A 6 1 es t] 'quant. om. I p¡ate add. o As ' 6t 2 e Deus] Christus el add. tunc E 6 3 di mi tteret] di v i deret E 6 4 hace._ v era] stune ]esset v era hace propos itio t u n e hace propos i ti o esset v era B ¡ a t e ] hic C e s t ] esset C V ' pquia] hace o add. Cs 6 5 v e ra . ] v e ra m add. E e s t ] i s te add. A ' 6 6 ¡ate] i b D E L ons. t 69 E t orn. B I I I coas.] similiter A l E p r o p . cm. A E A ' , p 8o De lia t r opinione videsis supra, Parte I, c. 44. e r i t I 4 7
DE FALLACIIS I N DI CTI ONE
7
8
9
bile est praescimm salvad; possibile est verum esse impossibile. Similiter tales: verurn est album per se aedificare; hominem esse Deum est necessarium; creantem esse Deum est necessarium, et huiusmodi. E t in quo sensu sunt verae et in quo sensu falsae, potest patere ex prioribus. Similiter plures orationes distinguendae sunt ex hoc quod una dictio potest copulan i cum una vel cum alla, sicut ista gquod quis scit nunc didicit', quia hoc adverbium gnunc' potest determinare l i scit, u t sit sensus gquod quis scit nunc, didicit', et hic sensus est verus, quia quod nunc scit, aliquando didicit. Vel potest determinare hoc verbum sou t sit sensus gquod quis scit, nunc didicit', et iste sensus est falsus. Similiter est in istis orationibus quas ponit P h i l o s o p h u s 4: ego posai te servum entem liberum; quadraginta v i r o = centum reliquit dives Achines. Similiter tales quas ponit P h i l o s o p h u s 5, quas, quamvis non exprimat, supponit esse distinguendas: baculo vidisti hunc percus85 S = ; °culis vidisti hunc percussum. Similiter, ut frequenter, orationes in quibus ponitur adiectivum cum substantivo distinguendae sunt, sicut tales giste est bonus sutor', demonstrando malum hominem. Si sit orado divisa, falsa est, quia tunc denotatur quod est bonus et quod est sutor; si sit composita, tunc vera est, quia 90tunc denotatur quod habet perfecte talem artem suendi. E t quamvis tales orationes possunt distingui secundum compositionem et divisionem, timen mihi videtur quod possunt etiam distingui secundum amphiboliam, et sensus non variabuntur. Similiter tales propositiones giste est albus monachus' possunt distingui; In' uno sensu denotatur quod est 95albus et quod est monachus, in alio sensu denotatur quod est monachus taus professionis. Iuxta secundum modum sunt propositiones distinguendae in quibus 72 p e r se trp. p. tales A A 1 adj . A D I 7 6 quod om. I q u i s ] aliquis C V ', qui I ' ntmc ] non add. I 7 7 potes t] c os u'l sunt I add.7CDV3 u t l et tunc E 7 8 hic... verus] hoc verum est A ', hace est vera E 7 8 - 7 9 quia... pulare Bve! c r e a n t e m . didic it'l Alius senstu potest esse u t •nunc ' c omponatur c urn isto v erbo 'clidicie v el determi na ipsum K . . 78-79 q n u o de c e s 2errantem s B ,. euntem E d i v e s ] di v e, A , om. E 8 3 Achines] i n bello adj. A V ' q u a s Qm. A A I B E I . . . s upp.... o 84 di n.]mstmt distinguedae A 'B I 8 5 °c ul i s _ perc. mg. A , om. C V ' 8 6 Sim.] es tales B II s c i .t ut cm. All3I 8 9 es t'.. o m A. , e s t ' ] s iC t . . . E cm. A AABVE' 9 1' posi. di s t.] distinguantur E 9 3 v ar.] v ari antur A C V " I prop.] orationes B I, om, E s i c B i nEom. 94 I A C V ' , den.] c k notabi tur (dio?: infra) A B ! 9 5 m o n . '] et adj. A C V ' 9 5 - 9 6 mart.] e t A AE ' B I 7 monachus adj . A ' 9 7 prop.] orationes E t s u t o r 9 o ] v em s e r b4 5 Aristot., loco cit., cap. 20 . Aristot., loco cit. cap. 4 (166a 31-38). d u(177am A 37-39). a d d ] B . a dE E v e7 t u n r b4 c ]
790
P
A
R
S
EI-4 CAP. 9
pommtur dictiones facientes propositiones hypotheticas inter duos termMos, et in uno sensu erit propositio categorica et in alio sensu erit propositio hypothetica. E t eodem modo distinguuntur quo dictum loro est p r i u s 6 d e fallacia amphiboliae. Linde ista est distinguenda 'quinque sunt duo et tria', quia in uno sensu denotatur quod quinque sunt duo et quod quinque sunt tria, in alio sensu denotamr quod quinque sunt ista, demonstratis duobus et tribus. Sirniliter ista est distinguenda 'iste potest ferre unum lapidem et alium'; in uno sensu denotatur quod iste potest ferre unum lapidem et quod potest ferre alium lapidem, et iste est sensus divisionis; in alio sensu denotatur quod iste simul potest ferre istum et alium lapidem. Sic igitur ista propositio est distinguenda quae est una praemissa i n paralogismo quo concludimr ista conclusio 'quod potest unum solum ferre, potest plura ferre'. Quae non est distinguenda secundum compositionem et divisionem, sed potest distingui secundum amphiboliam, quia unus sensus potest esse iste 'qui potest ferre unum lapidem, quamvis non ferat plures lapides, potest plures ferre', et hoc est verum; alius sensus est iste 'qui potest ferre unum lapidem et non plures, potest ferre plures', et hic sensus est falsus.115 Et est hic arnphibolia, sicut hic 'omnis homo est unus solus homo', quia mus sensus est iste 'orrmis homo est unus homo et non sunt plures homines quam unus', alius sensus est 'onmis homo est unus homo et nullus homo est plures homines'. Similiter est ista distinguenda 'tantum unum est'. 1 2 0
[CAP. 9. DE FALLACIAACCENTITS] Circa fallaciam accentus1 est primo sciendum quod ex hoc accidit deceptio penes fallaciam accentus quod eadem vox sub diversis accentibus prolata diversa si w a t . Et hoc potest tripliciter contingere. Uno 99 i n add. A I2B I 1 0 5 et al i um] qui a B u n o sensu] sensu divisionis A IB I 1 0 7 a _ divis. orn. A l B I K ,.. 108 i s tum ] hpi dem add. A M E e t ] v el B S i c i gi tur] et praem. C V ', e t i ta DI, et Al a EGem., e t K s e ista cm. C E I V m 4 consequentia K 1 1 1 n o n ] s olum add. K 1J potest] eni m add. K 1 1 3 - 1 4 potes t] tamen ale/. DE u i p r o p . 114 plures] ] lapides add. DE 1 1 5 pl ures ] lapides add. E ', hi c ] is te E 1 1 7 sensus] istius A o m . 1 a homo Qm. A Cl / A 1 3 1 l 1 4 1 1 8 1 CAP. 9. - 3 penes] circa B 4 prolatal pronunti ata E t hoc ] hoc autem A 'B I K i e 1 s3 t ' u ]1 cap. 6. s Supra, i s8 t 0 s e 9 CAP. 9. 1 Aristot., De sophist. elenchis, cap. 4 et 21 (1661) 1-9, 17713 36 178a 4). a deu q n d . a e s ' ]A u lq
DE FA LLA CII5 I N DI CTI ONE
7
9
1
5modo q m . centus; alio modo quia eadem dictio potest pronuntiari cum aspirae tione i u set dsine aspiratione; tcrdo modo quia eadem vox potest esse ledo ve! e m orado. d i cPrimus t modus magis est idoneus ad decipiendum in scripto quam n i ioi ino prolatione, eo quod talis dictio non scribitur nisi uno modo, profertur s timen modis diversis. Et penes istum modum distinguenda est ista oraa do 'bonum l est iustos viros pendere', co quod media huius dictionis i 'pendere q potest corripi ve! produci. u aSecundus modus numquam decipit in scripto sed tantum in prolas 15done,y propter hoc quod in scripto oportet quod aspirado simpliciter et l sensibiliter h ponatur vel quod nullo modo ponatur. In prolatione autem b quandoque a nec bene nec faciliter discemitur an dictio proferamr cum p aspiratione vel sine aspiratione. o Tertius modus potest decipere tam in scripto quam in prolatione. 20t Et secundum istum modum est taus orado distinguenda 'Deus facit e frondes et folia invite', quia 'invite' potest esse una dictio, scilicet ads verbium, et tunc est falsa, quia significat quod Deus facit aliquid coacte; t vel potest esse dune dictiones, scilicet hace praepositio e t ablativus h casus huius nominis 'vini', et sic est vera. 25aP e n e s istam fallaciam non sunt magnae difficultates in scientiis parb dcularibus, et ideo iam dicta de ista fallacia sufficiant. e r e [CAP. 10. DE FALLACIAFIGURAE DICTIONIS] d i Post fallacias in dictione, i u x v plices, - dicendum est de fallacia figurae dictionis 1, quae non oritur ex e alicuius ta orationis q u a smultiplicitate, sed oritur = g i s ex aliquarum dictior s u n t et] v el AE q u i a ] eo quod A IB IK v o x ] dictio 1, cm. B 8 v el] et 1 9 Primus] et praem. C V ' s 10 dic7a l i q u a e tio] v ox A 'B I K 1 1 - 1 2 orati o] et consimiles add. A IB 1K 1 2 eo quod] quia A C K V odia] 4 syllaba m oe - add. r E Ka d ti c it . ocm. C Vn' 1 3 ve!] et E 1 5 asp.] ve! add. Al B1K e t ] v el 16 ve!] et I s e s1 7 necil non A l B E I a n l sive A, aut 1 1 9 Tertius ] etiam add. A l D K V " 2 0 m o& un cm. A I C V a4ttmc add. m C Il quia... u coacte orn. l A t a t i o ] 1 r A c °om. p 3 r1 K oi p o2 - 4 1 10. - 3 ori tur] accipitur I 4 al i quarum] quadam C, aliqua V ' 4 - 5 di c ti onum] ora- hs1 i u tCAP. ii ou s ] ti onum A M Bi D I ,uv el sdi c ti onum add. A A i a s Ct V " rA n 2 i CAP. 10. - 1 Aristot., De sophist. elenchis, cap. 1 d 1 1 c t 3 179a 10). 5 q 2 ] a u P e n e p irs ] a a u t ]
4 et 22 (16613 10-21, 178a 5 -
792
PARS 111-4 CAP . 1 0
num sirnilitudine. Ita quod fallacia figurae dictionis est deceptio prove- 5 niens ex aliqua sirnilitudine dictionis, ita quod causa apparentiae est similitudo dictionis ad dictionem et causa non-exsistentiae est diversitas significatorum vel modorum significandi vel accidentium grarnmaticalium dictionum. Et accipio hic 'significata' largissime. Unde generalis modus solvendi paralogismos penes istam follaciam est ostendere aliquam diversitatem inter s i g n i fi candi vel accidentia dictionum propter quam non valet argumentum. c a tenim Ista a v follocia e l semper m o exdhoc o accidia s quod quia aliquis modus ars i gtenet guendi n ini aliquibus fi - dictionibus creditur ex hoc quod taus modus arguendi valeat in alias consimilibus dictionibus, in quibus tarnen non 15 valet propter hoc quod ilhe dictiones diversae, quamvis videantur similes, habent diversa s i g n i fi modum significandi vel diversa accidentia grarmnaticalia. Verbi sum c a t a ,videmus U r genim e quod iste syllogismus est bonus 'omnis substantia gratia: a c c i p i e d est substantia corporea; igitur capra est co- 2() corporea est colorata;ncapra o lorata', ita quod nullo est variatio inter praedicatum maioris et praediscatum i conclusionis. g n i fi Si propter c hoc credamr quod in consimili modo aarguendi t a ex , allis terminis non sia aliqua variado facienda inter praedivcatum maioris e et praedicatum conclusionis, sicut sic arguendo 'omnis lsubstantia corporea est colorata; patriarcha est substantia corporea; 25 digitur partriarcha i v est colorata', e deceptio fiet per fallaciam figurae dictionis. r Unde - generaliter quandocumque est fallacia figurae dictionis, contingit invenire consimdem modum arguendi bonum ex oliis terminis, et hoc propter diversitatem accidentium grammaticalium vel modorum significandi vel propter diversitatem significatorum, largissime acci- 3 1 piendo 'si g n i fi3 Iuxta praedicta possunt accipi tres modi istius fallaciae. Quorum c ar itm p a 'u. s est guando accidit defectus in arguendo propter diversitatem accidenti= grarmnaticalium diversarum dictionum. Et taus modus arguendi sophisticus vel semper vel frequenter ducit ad soloecismum. 35 Unde si arguatur sic 'omne animal est coloratum; homo est animal; igitur homo est coloradun', dicend= est quod hic est fallacra . fi g u r a e 6 di c t.] dictionum DE1K 13 Iota enim] quia iota E
1 3
8
17-18 div . mod.1 diversos modos E minio orn. A 1 modus add. C111 1 4 3 c ol or.] M omnis add. E 3 7 36 3 d . ]i 2cfi t g i u or a g D a uc r c n ] n vi p i e ] sl u
vel... vel] et... et B
quod orn. C D I 2 2
1 4
1 1
v el] et A E
ex hoc orn. A l I K
1 7
conci.] minoris A V ', sed corr. V '
i gi tur] orrmis add. E , fal l . fi
1 2
vell etiam add. A C
large... sigo. Qm. A C K V " 2 3
ex ] i n A C V ' t e r -
DE FA LLA CII5 I N DI CTI ONE
793
dictionis. Quia enim 'homo' non est neutrius generis sicut 'animal' est neutrius generis, ideo non debet inferH ista conclusio 'homo est coloratum 1 alicuius termini debet fieri in diversis propositionibus propter variationem accidentium diversorum terminorum. s e d Similiter hic potest assignari &Hacia figurae dictionis 'omne album i scorpus; °milis homo est album; igitur omnis homo est corpus'. est 45 t Ea t s i d i c a t u r quod semper in omni &Hacia debet esse aliqua ' apparentia, hic autem nulla videtur, igitur etc., d i c e n d u m e st hquod non requiritur in onmi fallacia tanta apparentia quae decipiat sao pientes, sed sufficit tanta quae aliquos simplices fnliere possit. Et sic est m in proposito, quia aliqui simplices possent in consimilibus decipi. so o S e c u n d u s m o d u s p r i n c i p a l i s istius fallaciae accipietur ex diversitate significatorum diversarum dictionum. Verunitamen saliqua diversitas rolis est sufficiens ad istam fallaciam in aliquo modo targuendi et aliqua non sufficit. Sed ad sciendum in speciali guando sufficit cet guando non sufficit, per logicam sciri non potest, sicut nec per loo ssgicam sciri potest in speciali de qnnlibet dictione an sit aequivoca vel l non sit aequivoca, sed hoc debet sciri per speciales scientias. o Penes istum modum peccant talio argumenta sophistica 'calefacere rest agere, igitur videre est agere', 'calefieri est pati, ergo videri est pati'. a Causa apparentiae istarum consequentiarum sophisticarum est siso milis t terminatio istorum verborum 'videre-calefacere', 'videri-calefieri'. uCausa non exsistentiae est diversitas significatorum. Quia enim 'calesfacere' significant calorem causatum a calefaciente in calefacto et 'vi 'dere' significat visionem causatarn a viso i n vidente et non causatam .a vidente in viso, ideo non valet consequentia. E i m i l i t e r tales consequentiae non valent 'calefaciens est agens, igitur 65 S tvidens est agens', 'calefactum patitur, igitur visum patitur'. Et universaq 38 eni m] l y add. E l n e u t . 1 neutri B C I K V ' e s t ] et I, om. E 3 9 neut.] neutri A D K V ', om. uCE g e n e ri s om. A B CE I 4 0 c ol or.] albus I q u a n t i . ] guando B C D V ' , q u o d E !I vocalis mg. I , A I E 4 1 term i ni ] n o n add. C 4 4 onmi s o m . K 4 5 fan.] fi gura C 4 6 nul l a aom. vid.] non est aliqua I ', v i detur] vera A ', est EK, apparentia add. A 'B D K :1 i gi tur etc.] quia etc. A , om. A I B I n 47 non] semper add. E re q . ] quod s i t add. E t a n t a ] aliqualis A l B I 4 8 aliquos] aliquando B, dios I dfallere] clecipere K 4 9 quia... decipi om. E ' simplices om. A l B I K 5 0 Novion cap. (153) indicat cod. I 5 0 - 5 1 accip.] est quae accidit C 5 2 istam] dictara C V ' 5 3 et] sed A A ' a l i q u a ] alla E o56 non-- aeq.] univoca K s i t om. B C D E I V 4 eni a emqadd. . Ao. m . E qsa] 5 7 1 61 mi na] l y acid. E 6 2 caus.] causan i (etiarn infra) E e t ] ideo el add. c redi mr quod ly E 6 3 - 6 4 cauua1samm... g . 31 r causan i n viso a non i n vidente a viso causan, ideo consequentia non valet E si s t o. cons.] h .a vidente ] ] p e63 non] visionem add. i C sV ' 6 m 4 aa... viso] a viso i n vidente C V ' 6 5 Simil. v a l e n t om. A C V ' fs a o l sp a h t c alef.] a c ak fac ti v wn B V 4 m m v66 A C E a d a5d . 9 a u rAC-
794
PARS 111-4 CA P . 1 0
liter guando dictiones habent eadem accidentia grammaticalia et eosdem modos significandi, et propter hoc quod habent consimiles terminationes et consimiles modos significandi creditur quod Alud commune praedicabile quod verificatur de uno verificetur de reliquo, et tarnen propter 70 hoc quod significant diversa non est sic, sed est fallacia figurae dictionis. Et accidia frequenter iste modus figurae dictionis guando arguitur per locum a simili ve! per aliquem locurn consimilem. Puta: quia enim 'visum' est participium verbi passivi, secundan' g r a m m a ti c o s 2, ideo potest credi quod sicut 'calefactum', quod est participium verbi passivi, non 75 potest verifican nisi de passo, sic quod 'visum' non possit verifican nisi de passo. Et taus sic credens, nesciens naturam significatorum per istos tenninos vel nesciens quid et quomodo significant, decipimr per fallaciam figurae dictionis. Si enim credat quod sicut 'calefactum' significat Alud quod patitur, et in quo est calor, in recto et Alud a quo patimr in so obliquo, sic 'visum' significet Alud in quo est visio in recto et Alud a quo est visio in obliquo, decipitur. Et ideo ad istum modum figurae dictionis perfecte sciendum necesse est scire naturas rerum et etiam necesse est scire grammaticam per quam scimr quid vo x significat uno modo et quid alio modo significandi. Nec tamen iste modus est ex ss diversitate modomm significandi aliquarum dictionum, ex hoc scilicet quod una dictio habet unum modum significandi, et alia dictio non habet illurn modum significandi, sed est ex diversitate significatorum. Quia enim diversa, quamvis eisdem modis significandi, significantur per istum terminum 'visum' et per istum terminum 'calefacmm' ideo est 90 ibi fallacia. Oportet autem scire quod iste modus non contingit tanmm guando propter consimiles terminationes et consimiles modos significandi creditur quod illud quod est commune uni est commune alteri, sicut sic arguendo 'albedo est qualitas, igitur hirundo est qualitas', 'quAlitas dif67 e t ] diversos add. mg. A 69-70 pesad.] praedicamentale A 'E l
6 8 7 0
ten:n.1 casus terminantes A C V " rei .] alio C K
7 1
6
9
c ons . orn. A C V "
sed om. A l I U es t' orn. A '
7 2
mo-
dus] fallaciae add. A 'E 7 3 Puta orn. A 1 i deo] n o n B 7 5 c alef.] calefactivum B V 74 31 e n i m ] l y 41 (horn.)7 I 67 6 qdu o de] l y ]E , om. A 7 7 nesc.) perfec te add. B . p e r add. I 7 8 e t ] v el B E , ( e t i a mA p om. A r' D I o 7 9 calef.1 calefactivum B V ' 8 0 e t l ] i l l u d add. A 8 1 v i s i ol visare( A A ' i1 n f r a 82 visiol v is um A p m o d uem ] fallaciae add. AJE 8 5 qui d] ságnificat add. C V ' 8 6 al i ql a l i a r = s a e 1 3 A em7 i t i 7p A r 6 a 7t s1t i s tum 90 i termc.t] l y E . c a l e. f . ] calefactivum , ABV C ph 4 s r hocce add. s t A 9] o4 est] s it A C V 93-94 c 9reca i l op3ro p te 8 l oa r r o t p m it p ec r u. 4 7u md ) d a . nE 2Cf. Priscianus, , Instit. grammat., XI, c. 5, n. 22 (cd. A Kre.111, I, 529s.). E o ng i . so i n ] n t. e dI a d d . e
95
DE FALLACIIS I N DI CTI ONE
7
9
5
fert realiter a substantia, igitur quantitas differt realiter a substantia', 'musica est feminini generis, igitur propheta est feminini generis', et sic de multis alás, sed etiam iste modus reperiri potest guando propter naturam rei significatae aliquis discursus vel consequentia valet et tamen rooalio termino posito in praedicto discursu vel consequentia loco alicuius termini ibi posin non valeret. Verbi gratia secundum opinionem A r i st o t e l i s 3 hoc est bonum argumentum 'iste dabit bovem coloraturn; iste non habet bovem coloratmn; igitur iste dabit bovem quem non habet', et tamen sic arguendo 'iste dabit bovem album; iste non habet 105bovem album; igitur iste dabit bovem quem non habet' non valet, quia praemissae possunt esse verae conclusione exsistente falsa. Similiter talis discursus est bonus 'iste est modo albus; iste cras non erit albus; igitur iste amittet aliquam rem quam modo habee. Et tamen iste discursus secundum principia A r i s t o t e l i s non valet 'iste aér noest mmc bicubitus; iste aér cras non erit bicubitus; ergo iste aér arnittet cras aliquam rem quam nunc habet', et tamen idem modus arguendi videtur utrobique. Et ideo si propter hoc credatur, quia alicubi tenet taus modus arguendi quod ubique valeat, fi et deceptio per fallaciam figurae dictionis. 115 E t s i q u a e r a t u r quare magis est falacia figurae dictionis in uno discursu quam in alio, d i c e n d u m est quod hoc est propter hoc quod medium intrinsecum per quod tenet unus discursus est necessarium et medium intrinsecum per quod tenet alius discursus non est necessarium. Ad cuius evidentiam est scienchun quod quaedarn consequentiae, 120etiam formales, tenent per medium intrinsecum et quaedam tenent per medium extrinsecum. Illae tenent per medium intrinsecum quae tenent virtute unius propositionis formatae ex eisdem terminis, sicut ista consequentia 'omnis homo est animal, igitur Sortes est animal tenet per medium intrinsecum, quia tenet virtute unius propositionis formatae ex 97 musical musa E 11 proph.] poeta E 9 8 sed eti aml e t C V ' 1 0 0 al i ol aliquo I a l i c . ] alterius A B E 1 0 2 hoc ] hi c D 1 0 3 istell e t A C V 4105iiste s om. t e Al E I 1o 0 5m- 0 6. quia...A fliT1C om.V A ' B I c onc 1.1 consequentia K 1 0 7 modo om. A 41 1 0 4 albus] e t add. C I i s t e t ] e t A A ' 1 0 8 iste] h o m o add. C , om. E a l b a m ' m odo] mmc t1 3 1 a m e n l A l B D, non I 1 0 9 v al etl est bonus E 1 1 0 b i t . ] e t add. A . A n o n 1 nunc] i a m E , n o n I i d e m l consimili% A B C 1 quod A 1 quia] 73 4 1 1 1 c r a s o m . 1 om. 1D E 11 11 8 2i n t r. om. A ' B E I 1 1 9 es t om. A A I I 3 D V A u 3 11t / 2Ir 0. -B] 2 1 I 1 4 e t . . . 121 quael scilicet add. E 1 2 2 uniusl istius C K V e 4 i4 n1s 2t s4 r e . q u i oa m . s( i l i . s ) 1 1i 3m t e h n oe t m ] a d d . r 3Scilicet g iuxta opinionem Aristotelis substantia corporea non potest esse sine B s c i l E i c e t .E 1 colore. Vide infra, un. 150-51. E e d . c t re ] d a t vu r i d e t u r A
796
PAP,S C A P .
10
eisdem tenninis, puta ex isds tenninis Sortes' et 'homo', quia tenet vir- 125 tute istius medii Sortes est homo'. Si enim ista propositio esset falsa, consequentia prima in nullo valeret. Illae autem consequentiae vel discursus tenent per medium extrinsecum quae tenent safficienter virtute alicuius regulae generalis non formatae ex terminis taus consequendae vel discursus, vel si formetur ex illis hoc accidit, quia aliae consequentiae130 et discursus tenent aeque bene per hoc medium vel per tale medium extrinsecum ex quorum terminis non forman= taus regula generalis. Sicut patet de ista consequentia 'omnis homo est animal, igimr tantum animal est homo', quae tenet per ismd medium 'ab universali ad exclusivam de terminis transpositis est bona consequentia'. E t ista conse-135 quentia 'omnis homo est animal, igitur aliquod animal est homo' tenet per istam reguhm 'universalis affirmativa convertitur per accidens'. Et ideo quandocumque accipiuntur aliquae consequentiae vel discursus quae non rectificantur vel regulantur per aliquam regulam generalem, vi dendum est si possint rectificad per aliquam propositionem veram forma- 14 tam ex eisdem tenninis. Et si sic, consequentia erit bona; si non, conse0 quentia non valebit. Sic autem est in proposito. Nam tales consequentiae 'iste non habet bovem coloratum; iste dabit bovem coloratum; igitur iste dabit bovem quem non habet', 'iste dabit bovem album; iste non habet bovem al- 145 bum; ergo iste dabit bovem quem non habet' non possunt regulad per aliquam regulam generalem; igitur si valeant, oportet habere aliquod medium verum ex eisdem terminis. Nunc autem ita est quod prima consequentia tenet per medium verum et necessarium, secundum principia A ri s t o t e l i s, quod est istud 'si aliquid est bos, ipsum est co- 15 °loramm'. linde quia secundum principia A r i s t o te l i s impossibile est quod aliquid sit bos et non sit coloratus, ideo ista consequentia est bona 'iste dabit bovem coloratum; et iste non habet bovem coloratum; 125 p u t a ] scilicet E I , om. B e x . . . t e rm . 1 c(hom.) m . E 1B 2 5E quia] quae • C V ' t e n e t om. A l B I 1 2 6 medii om. A I B I i s t a prop.1 haec homo om. ] ma] illa eBI, pris mo facta t A 'B I e1 2 t7 pri E i n om. A 'E I n u l l o ] non A l l , modo add. E H 1112e] Aliae E A ' B E , 127-28 v el disc. om. E 1 2 8 quae] scilicet add. E 1 2 9 ex ] eiusdem add. E 1 3 0 form etur] o m • formaretur A V ' • illis] eis A C V ' q u i a aliae] quod aliquae E 1 3 1 et] aliqui add. E , acque bene] I ita bene 1 E, om. 2 A ' h o5c ] i dem - A h o2 c . . . p 6 e r' om. A I B I 1 3 2 ex tr. om. A I B I 1 3 3 - 3 6 tantum... q E 1 u3 5 - 3 6 i conos.aom. A IB. I 1 3. 8 quae] qui DE I 1 3 9 non] tenent add. A v e l ] nec i gi tur om. . rectif. orn. E r e g . Qm. c D ry 4 1 4 0 rec tif.] verifican i K 1 4 1 eri t] est Al l 3D b o n a ] et add. CDE 142 v al ebi t] v al et A C D
1 4 3
autem om. E , tales] istae E 1 4 5 habetl ] Si mi l i ter ista add. E
145-46 i s te' h a b e t ] etc. A 1 B E V ' A r i s t . ] sua E 1 5 2 aliquid... c ol or.] aliquis bos s it non coloratus A om. 11 3 1habet1 trp. 4 i s6 t e ' om. A A ICE V 4 non t1 e5 3 1l 3 1i d a b i t . . . o m . C D V ' 1 4
DE FALLACTIS I N DI CTI ONE
797
igitur iste dabit bovem quem non habet'. Sed quia possibile est quod 155idem bos numero sit primo non albus et postea albus, ideo illud medium intrinsecum per quod tenet alia consequentia 'si aliquid est bos, ipsurn est album', est simpliciter falsum. Et ideo iste discursus non valet ‘iste dabit bovem album; iste non habet bovem albura.; igitur dabit bovem quem non habet', quia iste poterit dare bovem quem habet, qui 160nunc non est albus, sed poterti esse albus guando dabit eum. Similiter ista consequentia est bona Iste nunc est albus; iste cras non erit albus; ergo iste carebit aliqua re quam nunc habet', et tenet virtute istius medii s i g n i fi c a t aliquam rem distinctam secundum se totam ab illo quod est aluna'. Sed ista consequentia secundum principia 165A r is t o t e l i : non valet ‘iste aér est nunc bicubims; iste aér cras non erit bicubitus; igitur iste aér carebit aliqua re quam nunc habet', quia secundum principia A r is t o te l i 54 ista est falsa gbicubitum significat aliquam rem secundum se totam distinctam ab illo quod est bicubitum et a parte eius'. Et ita, universaliter, guando aliqua consequcmtia 170tenet in aliquibus terminis virmte medii necessarii intrinseci et aliqua consequentia habens terminos habentes consimiles modos significandi, quamvis non significent eadem eodem modo quo alii termini significant v e l alia,propterdefectumr a s mediiintrinsecinonvalet,potesti b i assignari fallacia figurae dictionis. Unde hic est fallacia figurae dictionis 175‘iste est pater; iste non fuit pater; igitur iste est MIltatUS ' iste non erit similis; ergo iste mutabitur', et sic de multis aliis , I s t Est e autem e s sciendum t s i quod m i iste l i modus s ; fallaciae figurae dictionis numquam habet locum guando accipiuntur duae praemissae mere categoricae et mere de messe et mere de praesenti, dispositae vocaliter in iso modo et figura. Et ideo accidit frequenter iste modus arguendi ex ali154 posa.] impossibile A ' 1 5 5 bos ] scilicet add. A a l u d ] ista A dium...1c oni . c m. A l l 3I 1 5 6 al i a] i l l a E 1 5 7 falstma] falsa A l I3 II E t ideo] propter quod A ' B I 13, i s t u d I 1 5 5 - 5 6 158 debi ti .., n o n habet trp. B I 1 5 9 ques ti '] n o n add. C q u e n a ' habet om. E 1 6 0 nunc ] m e licet A !! s ed.. , e s sadd. e ] All31 1 6 4 Sed] similiter A cessarii trebit] m eadj . E 1 7 0 v i rtute] alicuius add. A 'B E a l i q u a ] 2E2 A A ' 1 7 2 quo] m o d o adj . C 1 a cras n3 1 1 6 5 n u n c 173 taus om. C V ' m e d i i ] necessarii add. a d d . mg. A 1 7 4 Uncle... dictionis om. (hvm.) A C 1 / p o ms o . 4 1 75 mutatus] iste est filius, iste non funi filius, i gi tur ille est mutatus add. K 1 7 5 - 7 6 similis... mutab.] t e ls A l 3 filius, iste non funi fdius, ergo iste est mutatus A CV e r ! I 4 i(fillust As), i gi tur t adj. A eCV ,sA s i n fi l i s 4 i s1 t e7 E e 6det t as e l tral i quat sumtmtur A CV (1m fiu l l tm li su ] s . o 4180 a d j . A C A 6 s a i l i )nsCe g , u KV l ,A i2 4i rs sa e tm . e ] p n o n ipA r 4oC 1 Principia p oV6 s Aristotelis i t i o de quantitate videsis supra, Parte I, c. 44. e t sn4 e s s 6 (tc1 c r i s 7, a E A ) e s-7 c i l i s]f i m l i l i c e a t
798
P
A
R
S
C A P .
10
qua propositione de praeterito vel de futuro vel de modo. linde hic est fallacia figurae dictionis 'iste potest esse albus; iste non est albus; igitur iste potest esse aliquid quod nunc non est'. Similiter hic Dei non fuit homo ab aeterno; Filius Dei fuit homo ex tempore; ergo Filius Dei fuit aliquid ex tempore quod non fuit ab aeterno'. 1 8 5 Tamen in istis potest assignari non tantum iste modus sed etiam tertius modus, de quo statim post dicetur, sicut in simili patebit ibidern. T e r t i u s m o d u s p r i n c i p a l i s figurae dictionis est habens ortum ex diversitate modorum significandi diversarum dictionum quae videntur similes inter se, propter quod quandoque deceptus credit190 quod similiter est arguendum ex una dictione et ex ala. Et potest iste modus subdividi. Ad cuius intellecmm sciendum quod modi significandi non sunt aliquae res additae ipsis dictionibus, advenientes eis 5 , s e ddicendo locutio, e s quod t dictiones habent diversos modos significandi, quia195 m talem per e t aorationem p h o intelligitur H c a ista °ratio 'cliversae dictiones diversimode significant illa quae significant'. Quia aliquae dictiones proprie non significant, sed magis adiunctae nliis consignificant vel dant nliis supponere vel determinato modo stare, cuiusmodi sunt syncategoremata, videlicet coniunctiones, praepositiones e t huiusmodi. Aliquae autem 200 significant determinate res et fi nita loquendi B o e t h i i 8, sicut nomina categorematica et pronomina et s i g n ietfi huiusmodi; participa c a t i o et n illorum e , quaedam sunt nomina mere absoluta s quaedam et e c connotativa, u n d sicut u dictum est prius in primo tractatu 7 .m quaedam sunt propria, sicut pronomina et nomina pro- 205 m et quaedam o d sunt communia, u pria, quae ideo habent diversum modum m 183 iste om. C V ' 1 8 4 De i ' Qm. D I 1 8 6 iste] prinnis A ' 1 8 8 Novum cap. indicad BEK it princ.] fallaciae E 1 8 8 - 8 9 est... o rt u m ] habet ortum A , ori tur A 1191 s i mi l .] i ta K 1 9 3 i nt.] evidentiam B, est add. B E 1 9 4 res ] absolutae cidd. A 11 additaz s. lin. 131 1 9 0 v i d . ] et adj. eis A 11 s ed] n o n add. I 1 9 5 clic.] clicere A C V e s s e a d j . 4 1 9 6 i s t a ] t a u s 202 es t.] al i qua C V ' adj. A AC CK V K V A ideo] non B I d i v . 4 206 4 1 0 0 2 ]v i d o r a c i o n e s ve l 5. Modus e l significandi sic definitur a n o m a d e Erfordia, Grammatica speo culativa, cap. 1, n. 3: "Modus significandi activus est modus sive proprietas vocis m ab intellectu sibi concessa, mediante qua vox proprietates rei significat. — Modus . A significandi passivus est modus sive proprietas rei prout est per vocem significata ' (ed. M. F. Garcia, Lexicon Scholasticum, pars 1, Quaracchi 1910, 1). 8 Cf. BoeB E thius, In librum De interpretatione, ed. 2a, W (PL 64, 553 B). 7 Supra, Parte 1, Ic. 10. 2 0 1 E
DE FALLACTIS I N DI CTI ONE
799
significandi quia unum significat unum et non plura et reliquum significat plura vel potest significare. Et secundum praedicta sub isto tertio modo principali possunt accipi 210tres modi speciales istius fallaciae. P r i m u s m o d u s potest esse secundum dictiones quae habent finitas significationes et quae non habent finitas significationes. Et penes istmn mochan peccant consequentiae in quibus commutatur unus modus supponendi in alium; sicut si arguamr sic 'orinas horno est animal, ergo animal est omnis homo'. 215 E t ad evidentiam istius exempli et sibi similium est primo sciendum quod hic potest assignari fallacia figurae dictionis propter hoc quod eadem dicdo in antecedente habet unam suppositionem et in consequente habet aliam, quamvis hoc non sit sufficiens, sicut o s t e n d e t u r 8• Et similitud° dictionum est causa istius deceptionis; quia enim in multis 22 0 est homo, ergo homo est homo albus', similiter sequitur 'animal ration nale est homo, ergo homo est animal rationale' - propter hoc potest o aliquis deceptus credere quod talis modus arguendi valeat in orrmibus, n et decipitur per fallaciam figurae dictionis. E t oritur haec fallacia ex r25diversitate modorum significandi. Propter hoc enim quod 'orrmis' non 2 e habet talan modum significandi qualem habet v e l aliqua dicdo f talis, sed tantum consignificat sive facit terminum cui additur stare e pro orrmibus suis significads, et facit terminam mediate sequentem stare r confuse tanmm, qualiter non stat in consequente, ideo est fallada fi t30gurae dictionis et oritur ex similimdine dictionis ad aliara dictionern. 2 s Et est sciendum quod non quaelibet variado suppositionis causat fali laciam figurae dictionis. Tunc enim in demonstratione potissima esset c fallacia figurae dictionis. Sed generaliter guando arguimr a termino t stante confuse tantum ad terminum stantem determinate, salte r235memadce, m e n t h estyfallacia figurae dictionis, si circa alium terminum et dispoa sitiones eius nulla sit penitus facta variado; quamvis simul cum hoc sit n ibi fallacia consequentis, sicut est in exemplo proposito. Si tamen ars p 207 u n u m l l nis i add. K , add. e t trp. sig. u n . ' C V ', del. B , om. D 2 0 8 ;mi l saltera add. o 209 accipil c onti neri E 2 1 0 spec. orn. A E I fan.] fi gurae B 2 1 5 sibi c o n s i r a i l i u m A C V ' n 217 cadera] una E 2 1 8 hoc l hace._ causa E 2 2 2 hoc l quod A V ' 2 2 5 orani s l antecedens ', h o m o add. C V ' 2 2 6 aliqual alia A , om. A 'B D E I 2 2 8 - 2 9 et... tanturni c onfi ne ti n tu ra , e Aqualiter facit stare mediato consequentem C 2 3 0 etl i quae A C K V t a .I V] ' 2u 3 n4 istante t oom. A i aD a cdi l eundem d . add. A l B I 2 3 7 i b i l eti ara add. r fi4 g.]s fiigura E 2 3 3 e f a n . 8Infra, un. 262-67. d i c
800
PARS 1 1 1 -4 C A P . 1 0
gueretur sic 'ornnis homo est animal, igitur animal est homo', quamvis in antecedente supponat confuse tantmn et in consequente determinate, quia tamen signum additum homini in antecedente non additur sibi in 240 consequente, non est ibi fillacia figurae dictionis. Penes istum modum peccant omnia talinsophismata 'ornni parte continui est aliqua pars minor, igimr aliqua pars est minor omni parte continui'. Antecedens est verum, quia quaelibet singularis est vera, et consequens est falsum, quia quaelibet singularis est falsa. Sed conse-245 querida non valet, quia ‘pars 1 in et i n consequente supponit determinate. Sed quia evidentius est in taa n fallacia libus t e c consequentis e d e n t equam fallacia figurae dictionis, ideo guando sde fallacia u p consequentis p o n agetur, i diversa exempla adducentur 9 arguendo a termino stante determinate vel confuse tan- 250 .t mili terminum stantem confuse et distributive, est fil12cia c ad o eundem n f u s e dictionis, quamvis etiam sit ibi fallacia consequentis, sicut hic figurae t'tu dubitas a aliquod n t verum, igimr tu nescis aliquod verum'. Unde si u msic 'Alud quod tu dubitas, tu non scis; tu dubitas aliquod vearguatur rum; igitur tu non scis aliquod verum' est fallacia figurae dictionis,255 quia in antecedente stat ‘verum' determinate e t i n consequente stat confuse tantum. Similiter hic 'alud quod non est aliquid, ab illo differt; Sortes non est orrmis homo; igitur Sortes ab omni homine differt', nam in antecedente 'homo' stat determinate, propter negationem praecedentem, et in con-260 sequente stat confuse et distributive. Oportet autem scire quod non tantum contingit acere fallaciam figurae dictionis propter varium modum supponendi eiusdem termini sed etiam propter varium modum supponendi diversorum terminorum, ita quod alius terminus correspondens non mutemr. Unde hic est fallacia figurae dictionis 'omnis homo est animal, igitur substantia est onmis homo', et ita est de consimilibus. 238 es t'] otrmi s add. A 11 quamvis] ani mal add. E 2 4 0 hom i ni ] ad ly homo E 2 4 1 coas.] ideo add. K 2 4 2 s oph.] argumenta sophistica B 2 4 5 Sed] ergo E, i deo add. B 2 4 8 f a n ' om. A C V 4 tantum K 2 5 ,quitiquid C 2 5 5 non scis] nescis C V ' 2 5 6 e t] sed B, otpL C 2 5 7 tantum C K OV 0 o m . add. A , om. A 4 butive S i ,C eV t d i s t r i 1 262 facere & H.] sic fal l ada A I B I 2 6 4 v a ri u m ] c l i v ers um E 2 6 5 n o n om. K 2 6 7 es t m 'l 3 D. F I G e m . cm. ]2 CE IV 4 2S 5 8 a5 i q u i3 l ic d 9Infra, ] cap. 11. ate l i u ut d ' A A io Ja E
DE FALLACITS I N DI CTI ONE
801
Non solum autem tertius modus accidia ex vario modo significandi, qui frequenter accidit ex modo significandi termini categorematici et syncategorematici, sed etiam accidia ex diversis modis significandi incomplexorum in diversis praedicamentis. Quando enim propter hoc quod si arguatur ex orrmibus terminis eiusdem praedicamenti erit bonum argumentum creditur propter hoc quod sirniliter arguendo ex terminis diversorurn praedicamentorinn sit conveniens argumentum et 275tamen non est, tunc accidit fallacia figurae dictionis. Creditur enim propter similitudinem dictionum quod consimiliter contingit arguere ex istis terminis sicut ex illis, et tunc fiet deceptio per fallaciam figurae dictionis. Est autem primo sciendmn quod non semper guando arguitur ex 28oterminis diversorum praedicamentorum est fallacia figurae dictionis, quia universaliter quando praemissae sunt mere de messe et de praesenti et categoricae et in recto, et dispositae in modo et in figura, non est fallacia figurae dictionis, qualescumque sint termini. Nec plus refert quod omnes termini sint eiusdem praedicamenti quam diversorum. 285Unde ita valet iste syllogismus 'omnis homo est animal; album est homo; igitur album est animal' sicut iste h o m o est animal; Sortes est homo; igitur Sortes est animal'. Et ita, universaliter, est de consimilibus. E t ideo ad assignandum fallaciam figurae dictionis non sufficit dicere quod c o = u ta tu r unum praedicamentum i n reliquum, sed 290oportet dicere rationem magis specialem. Est igitur sciendum quod quamvis syllogistice arguendo ita contingit arguere ex terminis diversorum praedicamentorum sicut ex tertninis eiusdem praedicamenti, tamen non syllogistice frequenter contingit arguere ex tertninis eiusdem praedicamenti et non ex terminis 295diversorum praedicamentorurn. Et hoc multipliciter contingere potest, nam uno modo potest contingere propter diversitatem signorum distri-
butivorum.
Ad cuius evidentiam sciendum est quod sicut diversis praedica268 Rubrica: Secundus modus terti i modi fallaciae fi gurae dictionis A, navum cap. indican! B E K V autem]4 iste Q m . A C V 4 2norum 6 9add. K 2 7 2 praed.] non adj. I 2 7 3 propter hoc om. A terrni q u i . . . 1 275 es t] e t add. A C V s i g n . 1 4 3 12 7, 5 s- i 7Am categorematicae B8I ." i] n ect o n s i m i l i t e r 1 A ' e . eB 'D . IE C r 3 Q m ve! i v . ] praedi o C dm . c amentomm add. C 2 8 6 s ic ut] v al et =Id. A ' 2 8 8 ass.] signifi candtmt B I d i 8 c 4t i 2 289 ( re!.] h al oi um Km 2 9 1 i g i t u r] a u te m E 2 9 3 n o n om. C K V ni in s t so ] 4. 2) 9 tettet 3 - ex 9 terminis 4 n eiusdem o n praesenti . . .(! ) modus arguendi E 2 9 6 potest] hoc adj . A ' B D interdtun tQ a m m pE est r cm. a A I'B e CI d . ] 298 . d e 2 7 K p r a e s 0 2 e n t i e t 7 q u a ] 7 K ELMd, St O M M A L O G IC A E n OC 5 1 v e d e ! x e
802
PARS 111-4 CA P . 1 0
mentis congruunt diversa interrogativa, ita quod ad diversa interrogativa per incomplexa diversorum pmedicamentorurn fit responsio, - nam3co si quaeratur quid est homo, convenienter respondemr quod est animal; et si quaeratur qualis est homo, convenienter respondetur quod est albus vel musicus, et non quod est animal; et si quaeratur ubi est homo, convenienter respondetur quod est in foro vel in campis, et sic de aliis sic diversis praedicamentis corresponde= diversa distributiva, sicut prae-305 dicamento substantiae correspondet ' q u i d q u i d ' et huiusmodi. Hoc tamen est sciendum quod talia distributiva aequaliter conveniunt onmibus nominibus mere absolutis, sive illa nomina significent substantias sive qiinlitates sive res quascumque. Praedicamento autem quantitatis corresponde= ista distributiva 'quantumcumque' et 'quotcumque', loco 310 quorum nonnuniquam ponunmr 'quantum' et 'quot'. Praedicamento qualitatis correspondet hoc signum 'qualecumque'. E t praedicamento 'ubi' hoc signum 'ubicunique'. Et praedicamento 'guando' hoc signum 'quandocumque', et sic de 21iis, nisi forte nomina nobis deficiant. Differt autem distributivum substantiae sive distributivum corre-315 spondens nominibus mere absolutis ab aliis, quia qunndoque aepuliter contingit assumere sub nomina connotativa vel respectiva sicut nomina mere absoluta. Linde aequaliter valet iste modus arguendi 'quidquid est homo, est animal; bicubitum est homo; igitur bicubitum est animal' sicut iste 'quidquid est homo, est animal; Sortes est homo; ergo Sortes320 est animal' mal'. , e tSed de alás distributivis non est sic, quia sub alás distributivis numquam h o c contingit - servando modum debitum arguendi - sumere sub nisi q incomplexa u i convenientia tali distributivo et propria sibi. Propter a quod arguendo ex talibus necesse est scire naturas praedicamentorurn,325 t a quid significant et quae significa= et quomodo significant et scilicet u snon onmia praedicamenta significant unum, sed multa eorum quod m quaeras A IDE I 3 0 2 quaeratur] quaeras A 'B D I e s t a 301i quaeratur] m . C A non] n2o n oautem et C I V 4 3 0 3 e t t 2o C a l i i s r] eti am add. A , et add. C D K V ]4 S 3i m0i l 6i t e rc o r r . ] A 'B , quaelibet E, orn. I 3 0 7 Hoc ] hic CE 11 talia] huiusmodi a e q . ] essentialiter D , aequivalena e A r eI s B p I o n d e t ter E 3 1 0 ista] taba A C, signa add. A e t om. A l B DE I Hquotc quodetmique B C 3 1 1 nonti .] iC q u E , q u o t i quod B C P ra e d . ] autem add. B E 3 1 2 c.]orr. norninurn ( p a l e e . ] correspondent haec q u a e r m . iy t vu gr qualectmique, adistributiva: ] qualiscumque etc. E ,, hoc signum om. A C V q2 i u(etiam l e cA . ] t a l e c u m q u e Et 4 om. a lq u aainfra) e a . A 1 , A CrKd V a d re s2 1Io e3 1mg.t 3V ' I1mi g .5] aliquod. add. c rv 4 , a l i add. A C a 3 qD C iui iKd1uV at d e d m. I K ]V 8 2 aequivalentia (pando B 3 2 7 non om. K l2 l aq 3 sa l ei 2 g]u 2En 3 i 2 6 quom.] 3 u. . m q a l i i s 9 i i 0 t s du t i i c s i ]a iq 4sl l s si . d b e t e I]i c a
DB FA LIA CIIS I N DI CTI ONE
8
0
3
significant plura, quamvis non omnia univoce nec eodem modo siguificandi. Et qui hoc scit, est prope videre verum in multis, secundum 3 3 o Ph i l o so p h u m i n libro Elenchorum lo. Sciendum est igitur quod quandocumque swnpta maiore habente hoc signum distributivwn 'quantumcumque' vel 'quotaunque', si sumatur sub aliquod incomplexum nisi per quod contingit respondere ad quaestionem factarn per 'quantum ve l 'quot', est fallacia figurae dic335tionis propter distinctionem praedicamentorum. E t hoc, quia si assumeretur sub aliquod incomplexum per quod convenienter respondetur ad talem quaestionem, non esset aliqua fallacia. Et ideo si aliquis credat quod propter hoc contingit assumere sub in minore unum terminum sicut alium, secundum quod hoc contingit in multis aliis, decipiewr per io fallaciam figurae dictionis; sicut hic 'quantum est a tantum est b; a est lignum; igitur b est lignum'. Et tamen si loco istius termini 'lignum' poneretur iste terminus 'tricubitum', esset bonum argumentum, sic arguendo 'quantum est a tantum est b; tricubitutn est a; igitur tricubitum est b'. 345 S i m i l i te r , si post hoc signum 'qualectmique' in maiore, accipiatur sub i n minore aliquod incomplexwn per quod non respondetur ad quaestionem factam per 'quale', est fallacia figurae dictionis. Et si accipiatur sub incomplexum per quod convenienter respondetur ad quaestionem factam per 'quale', erit bonum argumentum. Sicut hic est falso lacia figurae dictionis 'qualecumque currit, disputat; Sortes currit; igitur Sortes disputat', et tamen non hic 'qualecumque currit, disputat; nigrum currit; igitur nigmm disputat'. Similiter hic est fallacia figurae dictionis 'quandocumque est accidens, tunc est suwn subiectum; accidens est inhaerens; igitur subiectum 328 univoce] aequivoce A C D 1 1 1 4 A 'B I 3 3 1 i gi tur] etiam A ', Qm. A quanti .] quandoque D V Elenchis ei dD 4 3 G 3e m2. , Bsd, om. s I t• vre! .Qm. ACD11.1 o m . quandocumque c D at c n.E] . A qA u a n t . 1 4 et q u B, E, oQm. A ' D I 3 3 3 al i quod] aliquid K n i s i . . . quod] p e r quod non E 3 3 5 dis t.] dis tan3 2e s c 9 u m q u e q u o t i tiam Cs, dis tributionem E, diversitatem I 3 3 5 - 3 6 ass.] s umeretur A ] A C Ee K cV . 1 aliquod om. Ai s c u t 4 l13 C d 3 3 6 u b ] d s nore om. A B C KiV ,s ot l u m 1 4 3B 33 m 9 4 b ] esset o infra) 4 . bonura argumentum add. D I 3 4 5 pos t] pos tponi tur K u hoc ] i l l ud E . ! cE oi nA vu. t smai.] c nore D mi C I 3 4 6 s ub Qm. A l B 1 i n m i n . Qm. A l C !I non] convenienter add. K 3 4 8 sub m 3 ]Q s m. B I3 3 5 i1 temen ] A CK V Q Qm. t.n m0 u o n 4 1m ]' l al bum... al A gm bum E 3 5 4 tunc om. A 'B E I i g . ] s uum add. A i (m . ,B n Ibo nm b. i g c i C )A h i c 3 E l V e t 3 .s Aristot., ] De sophist. elenchis, cap. 7 (169a 32-34). 4 10 b o n u r n 8 , a rr g u m e n p ! to u p r n s e E e. ct .
804
PARS 111-4 CA P . 1 0
est inhaerens', et non hic 'quandocurnque est accidens, est sutun subiec-355 tum; accidens est in hoc tempore; igitur subiectum est in hoc tempore'. Similiter hic est fallada figurae dictionis 'ubicumque est substantia, ibi est quantitas; angelus est substantia; igitur angelus est quantitas', sed non hic 'ubicumque est substantia, ibi est quantitas; substantia est in hoc loco; igitur quantitas est in hoc loco'. Et sic contingit arguere in 360 aliis ubi ponitur signum distributivum correspondens interrogativo ad quod contingit convenienter respondere per incomplexa alicuius pracdicamenti et non per lija. Tamen de distributivis substantiae est difficultas specialis Pro quo sciendum quod guando distributivum substantiae ponitur in proposi-365 tione mere de praesenti et mere de messe, non refert quodcumque accipere sub in minore. Et ideo taus modus arguendi valet 'quidquid emis, comedis; carnes crudas emis; igitur carnes crudas comedis', 'quidquid est substantia corporea, est quantitas; corpus Christi est substantia corporea; igitur corpus Christi est quantitas', et sic de aliis. Ita tamen quod no in minore non accipiatur aliqua determinatio compositionis quae non accipiebatur in maiore et simul cum hoc quod non commutetur unus numerus in alium numerum, quia si alterum illomm fiat, accidet fallacia figurae dictionis, sicut o s t e n d e t u r 11.Unde pluribus modis, guando non accipiuntur praemissae dispositae in modo et in figura nec aequi-375 valentes talibus, accidit fallacia figurae dictionis: vel sumendo aliud nomen quam per quod respondetur ad quaestionem factam per 'quid est' de re una; quandoque enim hoc accidit arguendo ex propositionibus de praesenti, quandoque ex propositionibus de praeterito vel de futuro, quandoque ex propositionibus de modo. 3 8 0 Si arguamr ex propositionibus de praesenti et de inesse, hoc potest contingere vel addendo aliquam determinationem per quam potest, partialiter saltem, responden i ad quaestionem factam per aliud interrogativum de re una quam per 'quid est'. Sicut si arguatur 'quidquid currit 355 e t n o n hi c ] s ed h i c es t b o n u m argumentum D E 1: accid.] turi c adj . D A CK V a : i g . ] s uum add. A D I h o c i orn. A C K V 4 quant. 3 5 7 s u b s t . ] c3701soi c d r e ] pi ra oi n rE e3 7a 3 accidet] tunc est K a U p d. d . 376 vel] etiam E, om. A 'B I a l i q u o d E 3 7 7 D K yero 3 3 E 5e n i m . .7. arg. c-m. A C5l / 8 4 7 u 9 E- 83 b 0 s 53 add. autem 8 3 p as rt . ] partit c ul ari ter B C1.7 v. 9adj sic 4 3e. E 8 l 4 p e r ] d qu ae e s t i o n e m q fa u u d t d. . o D a 1r1EHicninfra, V . lin. 381-443. E n 4 3 t a r 8 g . ] 0 i m s o d
3 7 4
3 5 6 hoc l om.
fi g. di c . ons. Al131 3 7 5
quam ] q u o d nomen D , om. E
e t ] nec E
3 7 8 eni m]
DE FALLACIIS I N DI CTI ONE
8
0
5
385est corpus; homo velociter currit; igitur homo velociter est corpus', quia in minore additur 'velociter', per quod respondetur aliquo modo ad aliara quaestionem quam ad quaestionem factam per 'quid est', ideo est &Hacia figurae dictionis. Et tamen si poneretur haec determinatio 'realiter', esset bonurn argumentum, sic arguendo 'quidquid currit est 390corpus; homo realiter currit; ergo homo realiter est corpus'. Unde universaliter guando i n tali modo arguendi additur in minore aliqua determinado quae potest competere et non competere eidem, causatur fallacia figurae dictionis, et ala non causat fallaciam figurae dictionis. Tale timen signum posset accipi in minore quod non foret ibi fallacia 395figurae dictionis. Sicut ponatur quod 'qu2liter' sit adverbium interrogativurn ad quod convenienter respondemr per tala 'cito', 'velociter', 'tarde', 'violenter' e t huiusmodi, e t sibi correspondeat hoc signum 'quqlitercumque'; quo pasito iste modus arguendi erit bonus 'qualitercurnque aliquid currit, est corpus; homo velociter currit; igitur homo 400velociter est corpus'. Sirniliter hic est &Hacia figurae dictionis 'ornnis substantia materialis habet partem distantem a parte; corpus Christi in sacramento Altaris est substantia materialis; igitur corpus Christi est in sacramento Altaris habens partem distantem a parte'. 405 S i m i l i t e r hic 'omne corpus est quantum; corpus Christi est corpus in sacramento Altaris; igitur corpus Christi est quantum in sacramento Altaris'. Similiter hic 'omne corpus est circumscriptum loco; corpus Christi est corpus in sacramento Altaris; igimr corpus Christi est circumscrip410tUM loco in sacramento Altaris'. Similiter hic, secundum tmam o p i n i o n e m 12, 'omnis substantia materialis est quantitas; corpus Christi est substantia materialis in sacramento Altaris; igitur corpus Christi est quantitas in sacramento Altaris'. Sirniliter hic 'quidquid est substantia, est quantitas; corpus Christi 415est substancia in sacramento Altaris; igitur corpus Christi est quantitas 385 homo._ h o m o ] Sortes... Sortes A 3 8 6 qui a] eni m add. A l B D I 3 8 7 ad... & c u ra ont. A l B I e s t om. A B V 4maiore , K 3 9 5 adv. om. A I B E I 3 9 6 ad] per A l B , per quod vel ad D re s p . ] debeat responden 1i i d e o Al BI, respondetur D p e r talia om. A C K V ' 3 9 7 tarde om. B I v i o l . ] naturaliter B, naturaliter add. Aal, s . om. fi K n3 9. 8 guata] qualecumque C V ' q u o . . . iste] tunc ille E 4 0 3 - 0 4 esta... habens] habet A E 408 V c i te. ' l o, c o ] c irc ums c riptiv e i n loco (etiarn infra) E c o r p u s ] substantia corporis (etiam i nfra) A l B I o quant.] 414 m sed . add. E A l B D I 12 Cf.8 supra, Parte I, c. 44. 3 9 s i c o
806
P
A
R
S
111-4 CA P . 1 0
in sacramento Altaris'. Et tamen sic arguendo 'ubicumque aliquid est substantia, ibi illud est quantitas; corpus Christi est substantia in sacramento Altaris; igitur corpus Christi est quantitas in sacramento Altaris', est bonum argumentarla. Et ita patet quod ponendo hoc signum 'ubicumque' loco istius signi 'quidquid' non est aliqua fallacia sumendo sub42/3 aliquid per quod respondemr ad quaestionem factam per 'ubi'. Propter quod summe necesse est scire qualia et quae significant praedicamenta et quomodo ad hoc quod sciatur de multis an sit ibi fallacia figurae dictionis. Ex pmedictis patet quod hic nulla est fallacia 'ubicumque aliquid425 habet quantitatem inhaerentem sibi, ibi est quantum; substantia corporis Christi habet quantitatem inhaerentem sibi in sacramento Altaris; igitur substantia corporis Christi est quanta in sacramento Altaris'. Nec hic 'ubicumque aliquid habet longitudinem, latimdinem et profunditatem inhaerentem sibi, ibi est longum, latum et profundum; sed substantia 43 °corporis Christi habet longimdinem, latitudinem et profunditatem inhaerentem sibi in sacramento Altaris; igitur substantia corporis Christi est in sacramento Altaris longa, lata et profunda'. Nec hic 'ubicumque aliqua substantia habet extensionem inhaerentem sibi, ibi est extensa; substantia corporis Christi habet extensionem inhaerentem sibi in sacra-435 mento Altaris; igitur substantia corporis Christi est extensa in sacramento Altaris'. Aliter contingit peccare per fallaciam figurae dictionis in tali modo arguendi, commutando unum numerum in alium, puta numerum gularem in pluralem, sic 'quidquid est scitum, est scitum per inventio-44.D nem vel per doctrinam; ista sunt scita, - demonstrando unum scitum per inventionem et aliud per doctrinam - ; igitur ista sunt scita per inventionem vel per doctrinam'. Similiter hic 'quaelibet persona divina est Deus; Pater et Filius sunt personae divinae; igitur Pater et Filius sunt dii'. 4 4 5 Similiter hic 'quaelibet persona divina producens personam est principium Spiritus Sancti; Pater et Filius sunt personae divinae producentes personam; igitur Pater et Filius sunt principia Spiritus Sancti'. Hoc tamen est sciendum quod vix aut numquam potest impediri 417 i bi i l u d om. A l B 4 1 8 i gi tur... A l t . om. C V ' 4 1 9 ponendo] s umendo E 4 2 0 qui dquid] al i qui d C K V ' 4 2 6 babet] aliquam add. E 4 3 0 i bi l i l l ud add. A , om. C V ' , sed om. Al131 434 ex t.] quanta C 4 3 5 ex t.] quatui tatem C s i b i l v e l exterisionem add. C 4 4 0 sic] v erbi gratia A 1 quidquid est E 4 4 6 personara cm. D E 4 4 7 divinae orn. A ' D 13, 449 Hoc ] hi c A C E W Ii est om. A '1 3 0 p o t ra s ] c onti ngi t A ' o m . 1 4
4 4 8 personam om. D E
807
DE EALLACDS I N DI CTI ONE
450talis modus arguendi ex talibus duabus propositionibus nisi ubi arguitur disiunctive et ubi accipitur terminus significans aliquam rem unam quae est plures personae, quo modo est de Deo, qui unus Deus est, et tamen est plures personae. Similiter unum principium Spiritus Sancti est duae personae. Tamen 455numerum , singuhrem in numerum pluralem est falhcia figurae dictionis f raliis in e qcasibus u e n guara t in illis. Et hoc ubicurnque terminus non significat e r , plura; sicut non sequitur 'sol est corpus, igitur soles sunt corpora'; nec a r g'phoenix sequitur u est animal, igitur phoenices sunt e t hoc e n dfalsam propter o implicationem in consequente. Et ideo hic est tantum e n t h ut nunc 'homo est animal, igitur homines sunt animalia' 46oconsequentia yEt tales m falsae e consequentiae possunt reduci ad primtun modum, in quo m adeceptio oritur t i propter diversa accidentia grammaticalia diversarum dictionum. c e e Aliter peccat talis modus arguendi penes fallaciam figurae dictionis, t 4455arguendo ex propositionibus de praeterito et de futuro, et hoc vel arcguendo o ex omnibus de praeterito vel ex una de praeterito et una de m m E t eodem modo, proportionaliter, dicendum est de illis de praesenti. ufuturo.t Si primo modo, aut assumptum in minori ponitur a parte suba n a parte praedicati. Si primo modo, resolvendae sunt proposiiecti aut d o 470tiones in propositiones aequivalentes quae possunt disponi in modo et in figura, et time utendum est arte quae data est de modo syllogizandi ex propositionibus de praeterito et de futuro. Verbi gratia si arguatur sic 'quidquid heri emisti, hodie comedisti; carnes crudas heri emisti; igitur carnes crudas hodie comedisti' resolvenda est maior in istam sibi aequi475valentem 'omne heri emptum fuit hodie comestum a te' et minor in istam aequivalentem sibi 'carnes crudae fuerunt heri emptae' et conclusio in istam sibi aequivalentem 'carnes crudae fuerunt hodie comestae a te'. Et subiectis in onmibus istis acceptis pro his quae fuerunt, tenet syllogismus. Sed si subiectum conclusionis suma= pro bis quae sunt, 480non valet, sed est tam fallacia accidentis quam fallacia figurae dictionis. Si autem ponatur assumptum a parte praedicati, semper est falacia fi 450 ubi om. A C V ] m odo] sicut A B D e n ] eo K t i m e n ] i bi add. C K V ' 4 nem E4 4a 5r 2g .quo a r g u a t termi num numeri singularis D , n u m . ' om. A l B E I 4 6 1 E t tales] tales enim u r acciditCE 4 V6 6 omni bus ] propos i ti oni bus A u n a ' ] al l a add. K 4 6 7 AA ' 1 tunc 471 4 om. E I 4 7 6 s i bi om. A A ' [ emptael a te add. B D 4 7 6 - 7 7 CV 5 add. D 4 7 7 sibi om. A C V ' 4 7 8 tenet] consequeznia sive add, 4 7 9 4 1 C, syllogismus add. I 4 8 0 fal l ada' om. B I fuerunt , t e r s n a . e ] d c o
4 5
n u rn . ' s i n g . ]
A IB I 4 6 4 pec c at] di c .] di s ti nguendum c a n d i resolvenda est Sed om. s u n t ]
808
PARS 111-4 CA P . 1 0
gurae dictionis. Linde hic est fallacia figurae dictionis 'quidquid heri emisti, hodie comedisti; tu emisti heH carnes crudas; ergo hodie comedisti carnes crudas'. E t multo magis erit fallacia figurae dictionis si tnaior sit de praesenti et minor de praeterito vel de futuro. Propter485 quod hic est fallncia figurae dictionis, secundum illam o p i n i o n e m quae ponit quod quantitas non est ala res a substantia et qualitate, 'quidquid fuit heri, est hodie; Sortes fuit heri bicubitalis quantitatis; igitur Sortes est hodie bicubitalis quantitatis'. Similiter hic 'quidquid fuit, adhuc est; Sortes fuit triangularis figurae; igitur Sortes est trimgularis 49° figurae'. Similiter hic 'quidquid fuit, est; ignis produxit vel calefecit; ergo ignis producit vel calefacit'. In omnibus enim talibus est fallacia figurae dictionis. Et tamen accipiendo sub nomina mere absoluta non est aliqua fallacia. Sicut hic est bonum argumentum 'quidquid fuit, est; homo fuit; 495 igitur homo est'. Et similiter hic 'quidquid fuit est; albedo fuit; ergo albedo est'. Et similiter hic 'quidquid fuit, est; Sortes fuit homo; igimr Sortes est homo'. Et similiter hic 'quidquid fuit, est; haec albedo fuit color; igitur haec albedo est color'. E t tamen secundum illam opinionem quae ponit quantitatem non esse aliam rem a substantia et qua- 5 °litate hic est fallacia figurae dictionis 'quidquid firit, adhuc est; haec 3substantia fuit quantitas; ergo haec substantia adhuc est quantitas'. Sed hic est bonum argumentum 'quandocumque aliquid fu i t substantia, tunc ftrit quantitas; haec substantia fuit substantia; ergo haec substantia fuit quantitas'. Similiter hic est fallacia figurae dictionis 'quidquid est, 5 ° prius; a est simul cum b; igimr a fuit prius simul cum b'. Similiter fuit 5 hic falincia figurae dictionis 'quidquid fint, adhuc est; hoc corpus est fuit coniunctum i i i corpori; igitur hoc corpus est adhuc coniunctum illi corpori'. Et tamen hic est bonum argumentum 'quidquid fuit, est; albedo fuit; igitur albedo est'. Et sicut dictum est de propositionibus de510 praeterito, ita, proportionaliter, dicendurn est de propositionibus de futuro. 482 Unde... d i c . ' om. (hom.) A C K V "
4 8 3
c omedis till hodi e add. A ' , i l l ud add. B D I , t u
cm. A . 1 triangularis fi g u ra r add. B 4 9 0 S o rt e s 1 3 A CE K I P 4 9 1 fui tl adhuc add. mg. B 4 9 2 prod. ve! cal.] adhuc est B 4 9 4 sub nomi nal cm. 4 a r l h u c 1 a d d . subiecta E !I mere] non connotativa sed K a b s .1 non connotativa A V ', connotativa CDI , absoluta add. 8 C K V ' mg. es t' c m. A B C K V ' 5 0 2 subst. s u b s r l herba... herba E s u b s t . 4 V '9 4 9 51 - 9 6 - Sicut... 9 2 1 nunc hoc B 5 0 2 - 0 5 Sed... quantitas trp. p. est' (lis. 496)K , f S ive! asid. m Ai 5 0l 2 -i 0 3 t Sedehicl rSimiliter . 1 .a A om. . C I P 5 0 5 - 0 6 qui dqui d... b ' j qui dqui d est fu i t pos t a. est post cure b. ergo a. pos t fui t simul l b. aE 5 l0 6 ceuml i (lf uan' aC 5 0 8 fui t cm. C V ' 5 1 1 prop. cm. B I clcure .c i t fi g
809
DE FAILACTIS I N DI CTI ONE
Aliter contingit fa112cia figurae dictionis ex diversitate praedicamentorum in propositionibus mochlibus, sicut sic arguendo 'quidquid potest Deus facere mediante causa secunda, potest facere se solo; sed Deus potest facere actum meritorium mediante causa secunda; igitur potest se solo facere actutn meritoriurn'. Responsio: hic est fallacia figurae dictionis, quia si acciperetur sub nomen mere absolumm, esset bonum argumentum; sicut hic est bonum argumentara 'quidquid potest Deus facere mediante 520causa secunda, potest facere se solo; sed Deus potest facere ignem mediante causa secunda; igimr etc.'. Et ideo si propter similitudinem dictionum credat quis quod unum argumentum est bonum sicut aliud, decipietur per fallaciam figurae dictionis. Verumtamen sciendum est quod si 'actum meritorium' poneretur 525a parte subiecti, non esset fallacia figurae dictionis. Unde hic non est fallacia figurae dictionis 'quidquid Deus potest facere mediante causa secunda etc.; sed omnem acmm meritorium potest Deus facere mediante causa secunda; igitur ornnem actum meritorium potest Deus facere se solo', quia conclusio est vera si praernissae sunt verae, sive subiectum ac530cipiatur pro his quae sunt sive pro his quae possunt esse. Similiter hic est fallacia figurae dictionis 'ormiem rem potest Deus facere sine ala re distincta totaliter; a l b u m e potest Deus s t facere r e salbura_ a sine l albedine'. l a Et tamen ista conclusio bene asequimr b 'album Deus potest facere sine albedm• e', quia illam rem quae 535est a alba l bpotest e d Deus i facere n e sine ; albedine; et tamen haec est impossibilis 'album facit Deus sine albedine'. e r g o Shniliter hic est fa1l2cia figurae dictionis 'Deus potest causare omnem rem possibilem quae non est Deus; ventas istius propositionis "Deus nihil causat” potest esse; igitur Deus potest causare veritatem huius 540propositionis', propter hoc quod iste terminus ' absolutum. v enon n test a sincomplexum i s t i u mere s p r oOportet p o sautem i t iscire o nquod i s non ' solum iste modus fallaciae figurae dictionis est in talibus discursibus compositis ex pluribus praemissis, sed etiam accidit in consequentás et enthymematibus; quia iste modus non 515 sec.] efficiente «i d A IB I potes t] creare vel add. A l , causare et add. I add. B ' sec.] efficiente add. A I B E I 5 1 7 Lacere] causare A 1 igne A 1 31 , R e s p . o m . 1 526 Lacere om. /1'13Di 5 2 7 etc .] potest Lacere a se solo E A I B E I 5 2 0 1 3 1 530 possunt esse] fuerunt A ' B I 5 3 2 dis t.] real i ter et add. c a u s a 5 tamen om• potest ac ere B 5 3 9 s e (hom.)c A ' C 5. 3 6 facit] ] 2 nihil causat add. D i s t. prop• om. A CK V " 5 4 1 inc.] et add. E 1 1 talibus E 5 4 4 et] i n add. A E , e n t.] partic uhribus A e C 5 4 3 p i a r . ] t DI c . ] p
5 1 6 ac ere] v el causare
5 2 7 - 2 9 med. s o l o om. (hom.) A ' B C V ' t o t . ] real i ter A 5 3 3 - 3 5 i s ta.„ huius] istius A A l l
5 4 0 prop.'] Deus
5 4 2 fall. om. A A
810
P
A
R
S
111-4 CA P . 1 0
est tantum ex hoc quod unwn praedicamentum commutatur in aliud,545 hoc est ex hoc quod primo in tnaiore accipitur signum distributivum correspondens uni praedicamento et postea accipitur sub incomplexum alterius praedicamenti. Quia numquam dicit P h i l o s o p h u s quod figura dictionis est ex commutatione unius praedicamenti in aliud 18 ,sed dicit quod est ex hoc quod diversa sunt praedicamenta et easdem res 5 5 diversimode significant, ideo frequenter non valent consequentiae ex 0 incomplexis aliquorum praedicamentorum. E t tamen si loco illorum ponerentur incomplexa alterius praedicamenti, essent consequentiae bonae; sicut hic est consequentia bona 'homo fuit animal, igitur animal fuit homo'. Similiter 'albedo fuit nigredo, ergo nigredo fuit albedo'. Similiter555 'albedo potest esse color, ergo color potest esse albedo'. Similiter tales consequentiae sunt borne 'albedo cessatesse albedo, igitur albedo cessat esse'; 'homo desinit esse homo, igitur homo desinit esse' et huiusmodi. Quae ideo borne consequentiae sunt quia termini ex quibus componuntur non significant aliquid in recto et aliquid in obliquo, nec 5 6 ficant aliquid primo et principaliter et aliquid secundario, nec significant 0aliquid affirmative et aliquid negative, sed eodem modo significant onmia sua significata. Quod secundum principia A r i s t o t e l i s " non est verum nisi de incomplexis in genere substantiae et de abstractis in genere qualitatis quibus correspondent concreta supponentia pro distinctis rebus565 ab illis pro quibus supponunt abstracta, et ideo tales consequentiae ex talibus tenninis borne sunt et non aliae. Propter quod si aliquis credat quod consequentiae consimiles valent ex aliis terminis sicut ex talibus, decipietur per fallaciam figurae dictionis. Linde hic est fallacia figurae dictionis penes istum modum 'album 570 desinet cras esse album, ergo album desinet cras esse'; 'monis cessabit esse motus guando quiescet mobile, igitur motus cessabit esse guando quiescet mobile', sicut hic est fallacia figurae dictionis 'forma partibiliter adquisita cessabit esse partibiliter adquisita guando quiescet mobile, ergo forma partibiliter adquisita cessabit esse guando quiescet mobile'.575 546 hoc l est] sed est A C V 4 5 add. 4 9DIGem., add. mg. B 5 5 1 v al ent] b o n a e E 5 5 5 Simi.1. praedicamenta g .A 'E ] 5 5 6 albedol... Simil. om. (hom.) A B 5 5 9 cono. otn. A 'B E I 5 6 0 aliquicill 1 Simil.l]fi hi c add. i 1 h i fc a a l d l d a. c A l B aliud A B 5 6 1 al i qui dl ] aliud A C 5 6 5 qual .] quantitatis A V a 4 quibus] fi c ui A CgD I u5 6 r6 abstracta EGern., concreta A A ,574qpart. u oadq.] d c o r r , i n 1 a e forma K, orn. A C V " 5 7 4 - 7 5 parti b.... parti b] particulariter... particulariter BIGetn. q Cu D o1 Kd V d" , i t s a te i ds B c (o n ! ' . ) I V a 1 ' 5 6 . 8 5 150l8 Cf.i Aristot., a t i De ] sophist. elenchis, cap. 4 (1661) 10-19). 1 M i r 42-62. Pars 'I, C f .a s s u p r a , p cap. E e d . ] u d
n e
DE FALLACILS I N DI CTI ONE
8
1
1
Similiter hic 'actual meritorium potest Deus facere sine voluntate efficiente, igimr Deus potest facere acttun meritorium sine voluntate efficiente'. Similiter hic 'istam veritatem potest Deus facere, — demonstrando veritatem istius: Deus nihil facit e r g o Deus potest facere hanc ssoveritatem'. Similiter hic 'homo ab aeterno fuit Deus, igitur Deus ab aeterno fuit homo'. Et pro isto exemplo et pro allis praecedentibus est sciendum quod quamvis hoc nomen 'homo' secundum usum p h i l o s o p h o r u m sit nomen mere absolumm, non plus significans unum significaturn in 555recto quam aliud, tamen secundum usum t h e o l o g o r u m 15 non est ita mere absolutum, quia si sic, esset convertibile curn hoc nomine lumanitas'. Et tunc sicut haec est neganda 'Filius Dei est humanitas; ita esset haec neganda 'Filius Dei est homo', quod falsum est. E t ideo secundurn usum t h e o l o g o r u m hoc nomen 'homo connotat vel 590consignificat, potenti2liter saltem, suppositum divinum, quod quamvis non esset homo, posset tamen esse homo. Et propter hoc guando posui multa exempla de hoc nomine 'homo', locutus sum secundum usum p h i l o s o p h o r u m. Similiter hic est fallacia figurae dictionis 'Filius Dei potest non esse 595homo, igitur homo potest non esse Filius Dei', propter emdem rationem. Scire autem quare in praedictis estfa112cia figurae dictionis non spectat ad logicum, sed spectat ad illum qui perfecte novit tam logicam quam alias artes sive scientias speciales, et ideo qui in omnibus argumentis novit artificialiter assignare fnllaciam figurae dictionis est prope videre verum 600in onmibus scientiis18. Est etiam sciendum quod quamvis tales consequentiae habeant talem defectutn generalem, tamen quandoque aliquae gratia materiae possunt tenere. Et tunc ad ostendendum quod aliquae tales consequentiae tenent gratia materi2e et aliquae non, oportet recurrere ad secundum modum 605principalem istius f2112ciae et ad artem traditam ibi 17. Nec est incon579 Deus l om. B C I V 4 5et add. 8 0p r a e c . I sequenfibus A 5 8 4 n o n Qm. E 5 8 5 al i udl i n obl i quo a d j . sequentibus v e r i t . ] A CE K V D e u 4 590 cona.] s significat B 5 9 1 propter hocl ideo Atl 5 9 2 locutus s uml usus fui A 'B I 5 9 6 praed. 5 8 est] i bin s it Ki s p e h c t a t ] perti net A C 5 9 7 l ogi c urn] l ogi c am A B D E V 6 s p e c t a t j 4 e r ts i vi e nom.e Atl B D I , a C omnesi add. l B 5 9 8p artes rg . om. E A ' B D I K 5 9 9 a rt i f . om. A C E K V e q s uf aa n c t i 4 601 t ]eti ami autem A , tamen A i 1 add. hoc B t n a 6 0 d3 1 3 1 o tm a d l e s. A o 1m5 Cf. supra, . Pars 1, c. 7. 1 6 Vide supra, notam 10. 1 7 Supra, lin. 50-187. e 5A A ' E n 8 6 0 4 a 2l a i q u d pe ] ja
812
PARS 111-4 C A P . 1 0
veniens quod i n eodem argumento concurrant aliquando duo modi eiusdem fallaciae. Ad istum etiarn modurn habent reduci =tres paralogismi in quibus arguitur a praemissis habentibus aliquam determinationem ad conclusionem sine illn detertninatione, quamvis nonnulli tales possent reduci610 ad secundum modum principalem. Linde hic est fallacia figurae dictionis 'tu non habes denarium cum tristitia; et tu das denarium cum tristitia; ergo das quod non habes'. Similiter hic 'tu non habes unum solutn denarium; e t das unurn solum denariurn; ergo das quod non habes'. Et causa quare in talibus615 est fallacia figurae dictionis est ista, quia si in tdibus praemissis loco istorum terminorum 'denarium curn tristitia', 'unurn solum denarium' ponerentur termini mere absoluti non esset aliqua fallncia respectu eiusdem conclusionis. Sicut hic nulla est fallacia 'tu non habes animal rationale; tu das animal rationale; igitur tu das quod non habes'; nec hiC 6 20 'tu das bovem et non habes bovem, igitur das quod non habes'. Sed n u m q u i d est hic fallacia figurae dictionis 'tu das bovem album; et non habes bovem album; igitur das quod non habes' ? D ic end u m est quod hic est bonum argumenmm, quia non semper ditnissio determinationis in conclusione facit fallaciam figurae dictionis,625 sed guando determinatio illa est in uno praedicamento tunc causat e t guando est in alio tunc non causat fallaciam figurae dictionis. Linde bene sequimr 'tu das unum denarium; et non habes unum denarium; igitur das quod non habes'; et tamen non sequitur 'tu das bovem in isto loco; et non habes bovem in isto loco; igitur das quod non habes'.630 Nec potest dan i regula generalis guando taus consequentia valet e t guando non valet Similiter potest accidere &Hacia figurae dictionis propter hoc quod aliqui termini significant aliquid negative et aliquid affirmative, sicut in tito exemplo 'tu das unum solum denarium; et non habes unum solum635 denarium; ergo das quod non habes'. Unde propter hoc quod 'rmum solum' significat plura negative, ideo taus consequentia non valet. 606 al i g. om. A I B I 6 0 8 eti am] autem A 6 1 4 non habes] das A E K V 4 habes e t ] A E Kt V u a d d . D I das] non 4 6 1 nom 6 en m ere abs olutum el add. v e l term i ni m ere absoluti A l 6 1 9 Sic ut... fall. orn. A I poneretur f a l l . 620 t u om. A D ,' habes] s imiliter add. A " h i c ] es t al i qua fallacia add. A 6 2 1 e t ] t u add. A I C fi g . ] 622 n u m q .] nurnquam A K 6 2 5 fal l . fi g .] fi guram B 6 2 7 al i o] praedic amento add. C K V fi g u 4 631 tener E 6 3 2 valet ons. CE 6 3 3 S i m.] autem add. A ac c i d.] contingere A l B I ' p ro p r valet] a A e x C' 6 3 4 termi ni om. D I , o m . A C K V ter] B 4 l i qD uLinde i d om. A 'B I h o c ] enim add. B I 6 3 7 solum] denari um add. E 636aergo... 6 1 1 a l i q u i A C D I V 7 4 s i c u t ] t p ae t e t
DB FALLACHS I N DICT1ONE
813
Non sohun autem accidit fallacia figurae dictionis propter hoc quod incomplexa categorematica et syncategorematica diversimode significant 64 ,0et propter hoc quod diversa praedicamenta significant diversimode et propter hoc quod aliqui termini significant aliquid negative et aliquid affimutive et aliquid affirmative et negative, sed etiam ex hoc quod aliqui sum termini communes pluribus et aliqui sunt proprii, inter quos computanda sunt nomina propria et pronomina demonstrativa et relativa. 645 E t est iste modus guando aliquod argumentum teneret si loco termini communis, vel loco termini habentis terminum co =u n e m pro parte, poneretur nomen proprium vel pronomen demonstrativum vel relativum; et Limen quia ponitur alius terminus quam p r o n o = demonstrativum vel relativum vel nomen proprium non valet argmnen650tum, vel guando accidit e converso. Verbi gratia si arguatur sic 'Marcus potest esse alter a Tullio; Marcus est Tullius; igitur Marcus potest esse alter a se', hic est bonurn argumentum si 'Marcus' sit nomen proprium istius hominis et similiter 'Tullius'. Si tamen loco istius nominis 'Tullius' poneretur hoc commune 'musicum' vel sibi adderetur idem commune, 655argumentum non valeret; sicut non sequitur 'Marcus potest esse alter amusico, vel a Tullio musico; Marcus est musicus, vel Tiillius musicus; igitur Marcus potest esse alter a se'. Similiter hic est bonum argurnentum 'Marcus est tertius a Sorte et a Tullio, ergo Marcus est tertius a se'; et tamen hoc argumentum non 66ovalet 'Marcus est tertius a Sorte et ab homm . ea,se'.e Etr tamen g o non M est a differentia r c u aliqua s nisi in hoc quod in uno accie pitur s nomen t cornmune et in alio loco termini communis accipitur nomen t propriurn. e r tPropter i u hocs si aliquis credat quod alud argumentum valet ubi ponitur nomen commune sicut valet illud in quo ponitur nomen 665propriurn, decipitur per fallaciam figurae dictionis, dum credit propter similitudinem dictiomun unum valere sicut reliquum. Similiter hic est bonum arguraentum 'Marcus non est tertius a se et a Sorte; Marcus est Tullius; ergo Marcus non est tertius a Sorte et a Tullio'. Et tamen si loco istius nominis proprii 'Tullius' poneretur hoc 638 Nov um cap. indican! A l B I K V 4 6 3et aliqui 9 e rmativ t e] A ', et aliquid negative et affi rrnative et aliqui affi rmative B, et affi raliqui negative affi h y p o t h e t i c rnative cc aliqui affi rmativ e I 6 4 1 aliquidl] D 6 4 2 aliquidl al i qui DGem. 6 4 6 termi ni om. a A a d d . 1 oim.] sim. B et C.E V l 1 1 6vel om. 4A l B E 16 5 9 - a om. A I B D I T u l l i o ] Platone K 6 6 1 afi qua] alia A 1, i n hoc ] hace ,3 o m4 . 2 A CV D A e t . 4 664 videlicet add. A ', videt quod add. I , i n quo] ubi MC 6 6 9 a om. BD1 T u l E i CEV4 I6 sicut] 5. 4 . 6 iK d n e e g a 6 6 m ]t i v e 2 4 n o ] t
814
P
A
R
S
111-4 CA P . 1 0
nomen commune 'homo', argumentutn non valeret, quia non sequitur670 'Marcus non est tertius a se et a Sorte; Marcus est homo; ergo Marcus non est tertius a Sorte et ab homine'. Et ita patet quod aliquando ponendo nomen proprium est argumentwn bonum et ponendo loco illius nomen commune non valet. Et iste est unus modus tertii modi prin675
Nec tamen est dicendum quod semper accipiendo nomen proprium loco nominis communis vel e converso est &Hacia figurae dictionis. Unde e r r a n t d i c e n t e s " quod hic est fallacia figurae dictionis 'Coriscus est alter a Corisco musico; Coriscus est Coriscus musicus; ergo Coriscus est alter a se', si Coriscus sit nomen proprium et non aequi-680 vocum; quia si esset nomen aequivocum, esset ibi faBacia figurae dictionis. Quod autem non sit ibi &Hacia figurae dictionis, patet; nam sequimr 'Coriscus est alter a Corisco musico, ergo Coriscus non est Coriscus musicus 1 musicus non est Coriscus'. Similiter sequitur 'Coriscus est Coriscus685 , e t ergo Coriscus musicus est Coriscus'. Ex istis duobus sequitur musicus, s e q principalis, sic 'Coriscus musicus non est Coriscus; Coriscus conclusio u i m est Coriscus; ergo Coriscus non est Coriscus', et ultra 'ergo musicus rCoriscus est alter a se'. ' CNec valet dicere quod non sequitur 'Coriscus est alter a Corisco 690 o r igitur Coriscus non est Coriscus musicus', quia sequitur 'Comusico, i s est alter a Corisco musico, ergo Coriscus musicus est alter a Coriscus c u ; et ultra 'ergo Coriscus est alter a Corisco' e t ultra 'ergo Coriscus risco' snon est Coriscus musicus'; igitur a primo ad ultimum. n Dicen dum est ergo quod t'As discursus est bonus ex propositionibus695 o mere de messe et mere de praesenti. Sed iste discursus non valet 'Coriscus n potest esse alter a Corisco masico; Coriscus est Coriscus musicus; igitur e 672 Sorte] se A C V ' ab ont. B I 1, h o m . ] hui us raodi I 6 7 3 i l l i us ] nomi ni s propri l add. E s679 Coris c us ' om. C K V ' 681 aeq.] non add. E i b i cm. B E 6 8 2 autem] tm i m A om. t A C I K i b i om. BE 6851 Coriscuss] non add. B 6 8 6 ergo... Coriscusl om. K i s ti s ] autem add. 1 687 3 1 s i cn] scilicet o n e t add. q u o d E 6 9 1 - 9 2 non... Coriscus c m. B A 'B I 11 duobus ] t u n c C C 692 musicus cm. A C E K V 692-93 Cori s c o] e t musicus est al ter a musico Corisco add. A , ergo C o 4 o riscus musicus est alter a Cori s c o musico add. C V ' 6 9 2 - 9 4 totsun confundit K 6 9 3 est... C o rrisco] non est Coriscus E, musica add. Geni. 6 9 4 Coriscus] et ul tra: i gi tur Coriscus non est Coriscus musicus add. D I 6 9 5 est om. A C V ' e r g o om. A C E V i 6 9 6 4 m e r e ' o m . A A I E s " Aegidius Romanus, Expositio supra libros Elenchorum, I I . paralogismo 5 : " Desti tam c eaccidens n d quam u m figura dictionis. Extraneum enim cquod, inc illo est a Corisco quod sit musicus in quantum est diversos a musico" (ed. Venetiis u 1496, f. 54vb). Cf. etiam Aristot., De sophist. elenchis, cap. 22 (1781) 41 - 179a 4). s m u
DE FALLACITS I N DI CTI ONE
815
Coriscus potest esse alter a se'; et tamen si loco istius termini 'Coriscus musicus' poneretur aliquod pronomen demonstrativum vel relativum 700vel nomen proprium esset discursas bonus. Et si quaeratur causa istius, dicendum est quod causa est quia affirmativae multae, in Tribus ponuntur termini communes vel pronomina sive nomina propria cum terminis cornmunibus, possunt habere plures causas veritatis quam si loco i l i o n = poneretur nomen proprium vel 705pronomen. Ista enim 'Coriscus potest esse alter a Corisco musico' potest habere omnes istas causas veritatis 'Coriscus potest esse alter a Corisco'; 'Coriscus potest esse alter a musico'; 'Coriscus potest non esse Coriscus musicus'. Et non omnes istas causas veritatis potest habere ista 'Coriscus potest esse alter a se', nec ista 'Coriscus potest esse alter a Corisco'. 710 E t s i d i c a t u r quod tunc est ibi fallacia consequentis, d i c e nd u m est quod non est inconveniens ibi accidere fallaciam consequentis. Si tamen quis decipiatur propter hoc quod videt quod talis modus arguendi tenet in consimilibus dictionibus, decipietur per fallaciam fi gurae dictionis. 715 P e n e s istum modum peccant talia sophismata 'quandocumque aliqua sunt idem realiter, ubicumque aliquid est unum illorum, ibi illud est reliquum illorum; sed substantia corporis Christi et substantia corporis Christi habens partem distantem a parte sunt idem realiter, et corpus Christi est in sacramento Altaris substantia corporis Christi; igitur corpus Christi est in sacramento Altaris habens partem distantem a parte', quia si loco istius termini 'substantia corporis Christi habens partem distantem a parte' poneretur nomen proprium vel pronomen demonstrans illnrn rem quae est substantia corporis Christi habens partem distantem a parte, esset bonum argumenmm. 725 S i m i l i t e r hic est fallacia figurae dictionis laec substantia est substantia habens partem distantem a parte; haec res est substantia in sacramento Altaris; ergo haec res est substantia habens partem distantem 700 propri um] non add. E 7 0 1 qui a] q u o d A C V 4 n d e7 ¡Sta 0 D4 7 0 q6 Cori u sac olmmusico ] enim] u A E K , musico adj . A ' 7 0 7 Coriscus'] n o n adj. A 11 u A id a ] aCori s c o add. C p o t e s t l non] n o n potest A I C K V alter.., qn o n om. A0 8 A E ' 4 ] ... i bi ]shi c est e E d' est] esset B CI A7 1 1 quod] hoc adj. E 7 1 2 v i verit.7om. A ' B I 7 1 0t tunc 7 1 0 1 c a5 u s a s det] putet I 7 1 5 soph.] argumenta I 1 l a t a ! qQm. u aA nC E t V i ] g u a n d o est A I ons. A C E V 4 add. Cl 7 B 1 7 Ei l l orum i7 4 l l7 oadd. 1r 1u 7 C-, adj 1 .86mg. V ' 7 1 9 - 2 0 subst. A l t . om. (hom.) K 7 2 0 Altaris] substantia corporis Christi icm ] c d. . .e m ] Christi adj. DICem.u 7 2 1 - n2 2 quia... parte mg. V ' , om. B 7 2 1 quia] nani / V I 7 2 2 pon.] t i t e C hs m r i s t i men si praem. B 7 2 6 res] eni m K a e o r t s . K a dC A E E K ,V d . a i q u A C lE 4 i d V
816
P
A
R
S
M - 4 CA P . 1 0
a parte in sacramento Altaris'. E t tamen si i n conclusione poneretur loco istius termini 'substantia habens partem distantem a parte' nomen proprium vel pronomen demonstrativinn, esset bonum argumentum. Et propter hoc est ibi fallacia figurae dictionis penes modum alium prius positum. Similiter hic est fallacia figurae dicdonis 'guando aliqua sunt idem realiter, unum non potest esse sine reliquo; sed Sortes et simile sunt idem realiter; ergo Sortes non potest esse nisi simile sit', quia si loco istius735 termini 'simile' poneretur nomen proprium illius similis vel pronomen demonstrans ipsum simile, esset bonurn argumenturn. Similiter i n talibus est fallada figurae dictionis 'mobile guando exsistet, potest non esse monis, igitur motus realiter distinguitur a mobili'. Similiter hic 'ipsa substantia exsistente potest non esse quanta,740 igitur substantia distinguitur realiter a quantitate'. Sitniliter hic, secandurn principia A ri s t o te l i s ", 'substantia, quamvis non desinat esse, potest non esse quantitas, ergo substantia non est eadem realiter quandtati' 'albedo, quamvis non desinat esse, potest non esse similimdo, igitur albedo non est eadem res cum similitudine'. Et tamen in onmibus745 iStiS si loco termini communis poneretur nomen proprium vel pronomen demonstrativum, esset bonum argumenturn. Sciendum est tamen quod quamvis praedictae consequentiae non teneant ponendo terrninos communes a parte praedicad in proposidone categorica, minen si ponerentur a parte subiecti in copulativa, essent750 consequentiae bonae. Sicut sequitur 'mobile potest esse in a; et tunc motus potest non esse, quamvis mobile sit tunc; ergo monis non est idem realiter cum mobili'. Similiter sequimr 'substantia potest esse in aliquo tempore; et tunc quantum potest non esse, quamvis substantia tunc exsistat; ergo quantum non est idem realiter cum substantia'. Sed755 altera praemissarum tunc erit falsa. Et causa quare unus modus arguendi tenet et non alius, est quia 729 termi ni orn. A IB I 7 3 0 ¿cm. ons. A 'B I 7 3 1 dictionis] guando aliqua sunt eadem realiter etc. add. A C K V 4 add. (ultra) Gem. 7 3 6 simile orn. A 'B I 7 3 8 guando] non add. K 7 3 9 exs.] exsistit A A etc. ,1 mil. hic ons. A 'B I s ubs t.] non add. A ' 7 4 1 quant. I quanto BI 7 4 2 desinat] cesset C 7 4 3 esse'] q 0 Eu a 7madd. 4v iE 0 ' q u aS í - A CK V quantitas n t i quanta s 4 aliud B 7 4 4 desinat esse] ciestruatur A l i t ,1 s i n e q u a n t i t a t e i add. Ab ' 7 i 4 7 dem om. A ' I 7 4 8 est om. A C E V a d 7d 4 .5 1 3 1ai7n f750 4 4 l9 i ti one p add. o r nEe I., cs]o p . ]] esset bonuna argumenturn e t add. E 7 5 4 turtc om. A ] lpropos rA e a a,l l ei t s e r ca da quarnvis... d 5 7 d arg. ora. . 1 754-55 exsistat om.aA E 7 A CE V s i v e K fi 3 p r g, o p . 41 q u a n t i t a o n n . u o r r ra . sA 19ACf. supra, Pars I,EI c. 44. ' r A ' B B a d 4 d 7 6. d i c V lC c o t i oo 4 ]n i s 7 4 t i s i
DE FALLACIIS I N D I C TI ON E
8
1
7
'quantum' potest esse substantia guando ipsa substantia non erit quanta, sicut 'album' erit Sortes guando Sortes non erit albus. Ponatur quod 760Sortes sit modo albus et quod fiet niger cras: mnc haec est vera 'album cras erit Sortes et haec falsa 'Sortes cras erit albus'. Et ista est causa quare tenet unus modus arguendi et non alius. Et unde oritur ista causa ? Dicendurn est quod oritur ex hoc quod alium modum significandi habet hoc nomen Sortes' e t hoc nomen 765 ' a l et significat i n obliquo albedinem quae potest destrui Sorte manente. b uSimiliter quod haec sit vera, secundum unam o p i n i o n e m ", 'quanr atitas potest esse substantia guando substantia non erit quanátas', causa ' est, secundan' e o s, quia hoc nomen 'quantitas' significat partem rei , distare a parte, et Deus potest facere quod substantia maneat et tamen no q quod una pars non distet situaliter ab alia parte. Et ita est de omnibus u consimilibus quod diversus modus significandi causat fallaciam figurae i dictionis in talibus sophismatibus. Propter quod ad cognoscendum istum a tertium modum principalem figurae dictionis necesse est cognoscere ' quas res termini significant et qualiter significant eas, scilicet an in recto a vel in obliquo, et an affirmative vel negative, et an tarnquam termini l categorernaáci vel syncategorematici, et an tamquam nomina propria b vel communia, quamvis ismd ultimum reduci posset ad secundum u modum prmcipalem. m l i n d e quidquid sit dicendum de distinctione illorum modorum, no ' hoc tamen tenendum est, secundum doctrinam A r i s t o t e l i s 21, s quod tunc semper est falacia figurae dictionis guando non similiter i contingit arguere ex diversis terminis propter diversitatem dictionum g quae videntur similes, propter quam similitudinem potest alicui videri n7a5quod arguendum est similiter ex i Hoc tamen semper servandum est quod quandocumque praemissae fi 758 esse] i dem add. C V ', i dem quod add. K s u b s t . ] quanta add. A C K V 4 , E[ 7i 5p 9s Sortesi] a o albos m add. . C V ' A7 6 0 Bmodo.., cras] magis quam fui t es modo sit albus I c subst. om. p I V ' es s t om. a A C V ' 7 6 8 quantitasil quanta E 7 6 9 eos] eum A IB I q u i a ] quod A A 'B I 763 Eti om. C a rei om. A CE K V ' 7 7 0 distare] ciistantem K q u o d ] quantitas add. et t7p. s. os. B ir ~ w a t ] add. quantitas t add. A A ' C I K V 4 C 7 8 1 lamen om. A 'B D I t e n . ] intelligendum E d o c t r . ] principia E 7 8 2 quod] et S definitione 7 7 4 C V ' s e m p e r Qm. A ' B I g u a n d o ] scilicet add. E s i m . ] s i c E 7 8 3 d i v . ] m o d o ru m add. B g . o fi784 alicui om. A B ! 7 8 6 sempre om. A B E d i c r t . m Vide notam praecedentem. " Aristot., De sophist. elenchis, cap. 4 (1661) t o. 10-21). 2 2 Seu in principio tractatus tertii, supra Parte c . 1. A C e K V m' i cgO C K H A M,on S O M M A L O G IC A E 5 2 ] n . s
818
P
A
R
S
111-4 CAP. 11
sunt dispositae in modo et in figura, secundum regulas quae datae sunt i n p r i n c i p i o istius tractatus de syllogismis tam Imiforrnibus quam mixtis 22 , n u m q [CAP. 11. DE FALLACIA ACCIDENTIS] u a m Post fallacias in dictione dicendurn est de fallaciis extra dictionem, e quas primo ponitur fallacia accidentis 1. inter s Circa quam sciendum quod hic non accipitur 'accidens' illo modo tquo accipitur p r i u s 2, ubi determinatur de accidente quod ponitur funum a quinque universalium, sed accipitur hic 'accidens' pro omni terlmino l qui potest esse subiectum vel praedicatum distinctum ab alio. Unde aomms c ipotest . a esse et est accidens respecm alicuius, quia est distinctum praedi10 ficabile t e r vel subicibile ab alio praedicabili. gm i Causa apparentiae istius fallaciae est identitas praedicationis unius untermini u cum alio, hoc est, causa quare decipit: quia videmus unum rsterminurn de alio praedicari affirmative vel negative, credun aqquidquid . u s qdicitur u o de d uno, dicetur de reliquo. eu Causa non-exsistentiae est, quia quamvis unus terminus praedicetur 15 dde i alio, non est necesse quod quidquid dicitur de accidente, hoc est de iuno p illorum, quod propter hoc dicatur de reliquo; vel non est necesse ceodem o modo dici de reliquo quo unum illorum dicitur de alio. t iEt ideo responsio generalis ad omnes paralogismos accidentis est odicere e quod non est necesse sequi conclusionem ex praemissis 8 nnon ,s h est o cnecesse e spraedicatum t , conclusionis dici de subiecto conclusionis ipropter t unionem illorum in praemissis cum aliquo uno. Sicut non est se 788 princ.] prima parte Al BI t a m om. C111 .sdictione 4 add. 7 K8 9 d i c t . ] s Ce . 11.-t 3 primo] prima h e quod AA' E, quas B11sciendum] est add. ADEI 5 acDa 4 c quam] s u f fi c i a n t cip. p o n i t u r om. AC KV e 4 1 d K 1 2 ecausa Qm. D I q u i a ] guando add. A 1 3 terminum om. A' BI 1 3 - 1 4 creobiectum sdimus... l I n1 4 idicetur] i 1 p fo reliquo n iat uom. rl ] A' BD quod dicatur etiam K 1 5 Causa] autem add. B u16 e non] ss tarnen t add. I ,1 quod om. A' B 1 7 quod cm. A' B J propter hoc om. A ' B I 1! di c.] dici Al B 18 n om. A' BI 2 1 non... nec. om. AIBI 2 1 - 2 3 praed. n e c om. (hom.) K E rel.]i uno A 1 9 onmes b 21-23 conc.1. 6 iq u i n q 1 a n u] 11. - 1 Cf. Aristot., De sophist. elenchis, cap. 5 et 24 (166E1 28-36, 179a eu s ieCAP. sq u o d2 Supra, Parte I, c. 25. 8 Cf. Aristot., De sophist. elenchis, - 180a 22). cc27 mu q e 24 (179a 27-32). .tcap. E I, u o m
DE FALLACTIS E X TRA DICT1ONE M
8
1
9
necesse ista extrema ['homo — asinus'] coniungi per praedicationem, sic dicendo 'homo est asinus', quamvis isti duo termini 'homo' et 'asi25nus' coniungantur per praedicationem cum hoc medio 'animal', sic dicendo 'asinus est animal', 'homo est animal'. Et ista est responsio generalis ad °rimes paralogismos accidentis. Sed praeter istam responsionem generalem oportet, sectmdum A r i s t o t e l e m 4, proferre h o c est oportet assignare aliquam 33regulam evidentem specialem quare non sequitur, et pro diversis oportet diversas regulas speciales assignare. Ad cuius evidentiam est sciendum quod duo sunt modi principales istius fallaciae. Unus modus est guando aliqua quae per pmedicationem coniunguntur in praemissis curn tertio, concluduntur coniungi inter se 35i n conclusione. Secundus modus est guando aliqua coniuncta cura aliquo uno per propositiones diversas concluduntur per unicam proposidonem coniungi cum eodem tertio. Et est sciendmn quod fallacia accidentis non est assignanda ex variatione medii, quia non oportet medium in fallada accidentis variar. 4oHic enim nulla est variatio medii 'Sortes est homo; Plato est homo; ergo Plato est Sortes'. Sed semper vel frequenter accidia fallacia accidentis ex identitate medii; guando enim propter hoc quod aliqua coniunguntur per praedicationem in medio non variato creditur quod coniungantur per praedicationem inter se, et tamen non oportet, est fallacia accidentis. 4sSed hic non potest dan aliqua regula generalis sufficiens, quia nec per variationem medii, sicut dicturn est, nec per reduplicationem minoris propositionis super maiorem extremitatem, quia frequenter talis reduplicativa est impossibilis, et tamen syllogismus est bonus. Sicut hic est bonus syllogismus 'orarás homo est lapis; omnis albedo est homo; soergo omnis albedo est lapis', et tamen ista reduplicativa est impossibilis 'ornnis albedo est homo in quantum est lapis'. Non potest igimr dan iregula generalis pro orrmibus paralogismis per quam sufficienter sciatur fallacia accidentas in quolibet casu. 23 homo - asinus E, om. cada. Ipraed.] cum hoc medio: animal add. E 2 5 hoc] uno add. A'DIGem. 26 animal] igitur asinus est homo add. I ,' estaQm. A' B , resp.] etiam add. A' 2 9 proferre ut om. ACEIT 32 est om. Al BI 3 4 concl.] dicuntur E 3 5 Sec.] alias I al i qua om. All3D 3 6 pera] aliquam 4 add. AC KV 4 propositio haec A' 4 4 est] quod sit C, esse IV' 4 5 hic] huius ADE 4 7 prop.] extrernihoc] tads u n Ei super c a ] supra E 4 7 - 4 8 red.] reduplicatio A' , reducdo B 5 0 ergo... lapis] etc. AC D EV 5 4 homo trp. E 1, dan] certa add. E 5 2 onanibus] propositionibus et add. et E 5 3 quor 1nalbedo.., ] libet quo casu tenet E u casu] n a m 4 Aristot., De sophist. elenchis, cap. 24 (179a 31). A 3 7 e
820
P
A
R
S
C A P .
11
Est igitur sciendum quod primus modus fallaciae accidentis est guando praernissae disponunmr in figura et non in modo. Et hoc potest ss accidere vel guando praemissae sunt simpliciter categoricae et de praesenti et de messe, vel guando sunt de modo, vel una est de modo et alia de messe, vel de praeterito vel de futuro. Unde penes istum modum fallaciae accidentis peccant onmes coniugationes Mutiles, sive uniformes sive mixtae, de quibus loquitur 60 P h i l o s o p h u s I PHorum5 et de quibus dictum est p r i u s 6. E t ideo ad sciendum guando est iste modus fallaciae accidentis, oportet scire omnes regulas illas et oportet scire penes quam illarum reguhrum peccat paralogismus, et ideo pro diversis oportet diversas regulas assignare. Linde hic est fallacia accidentis 'veniens cognoscimr a te; Coriscus 65 est veniens; igimr Coriscus cognoscitur a te'. E t in assignando debes proferre ' u t' 7, e t dicere quod hic est fallacia accidentis, quia maior est particularis vel i n d e fi quae maior si esset in proposito universalis, non esset aliqua fallacia. n i t a hic Unde i nulla n est falacia 'orrmis veniens cognoscimr a te; Coriscus p veniens; est r i m igitur a Coriscus cognoscitur a te', quia maior est universalis. Similiter hic fi g u r est a fallacia accidentis 'omnis homo est animal; ornnis i asinus est n animal; igitur omnis asm -sdebet u syesse el ista, s l t quod o g hic est fallacia accidentis, quia quamvis animal praedicetur i os m h de mo homine, o' . non oportet quod de quocumque dicimr 'animal 75 a E quod fidet eodem r dicatur m 'homo' tali modo quo animal dicimr de homine. a proferendo s t s i i vg o a dicere t i in speciali quod hic est fallacia accidentis, Et 'ut',ndebes ;quia arguimr ex orrmibus affirmativis in secunda figura. E t ita pro o g e debent n ediversae r regulae a l assignari, et sine illis regulis non podiversis i sciH s universaliter guando est fallacia accidentis et guando non. s o test Quando8 igitur accidit fallacia accidentis penes istiun modurn arguendi ex propositionibus mere categoricis et mere de inesse et mere 57 v el i ] et C V 4 coniugationes Mutiles D 6 0 - 6 1 l oqui tur... quibus om. C K V , 4 6 o p o r A t r eeg . t] rationes Q E 6m 6 Co . n ] veniens A E t ] ideo add. DE 6 7 ut Qm. 64 paral.]3ille syllogismus g u a nI d A r e g . A C E K V' o m o . 4 etc. D V a dBd A E c c ] 4 ornnis .asinus est homo A 7 4 quod... accid. om. A C K V e ,d 4 C K 7VA 7 u t ] n o n A b o ne e6 G m . , Q m . 4 79 g . sm re i s0 A E d i c 1 a d a d r e se i b e s ] e o d t t. i . Aristot., Anal. Poster., I, c. 4 (26a 30 - 26b 28). d 6 Supra, Parte 111-1, cap. v e e b e t ]d B I d . I 5 et l 4, 10. 7 Vide notam 4. 8 In codice A', in imo f. 120r, legitur locus pad 8 I, o i1 6 rallelus ex Expositione in De sophist. elenchis : "Ockham super libros Elenchorum. Q m c-8 m . i8 i. A C K 2 n C E N sa c.
DE FALLACUS E X TRA DI CTI ONE M
8
2
1
de praesenti &die est scire per regulas A r i s t o t e l i s, traditas i n I Priorum 9, de uniformi generatione syllogismorum de messe, praeter85quam in uno casu, scilicet in divinis, ubi concedendum est quod una res simplex est plures personae, quae inter se sunt distinctae realiter, de quibus tactum est p r i u s lo, quia i n talibus terminis est frequenter fallacia accidentis et non in aliis. Linde hic est &Hacia accidentis 'orrmis essentia divina est Pater; Filius est essentia divina; ergo Filius est Pater'. 90 Et debet specialis regula assignari talis: quia una essentia est plures personae, quae personae sunt distinctae inter se, non oportet quod omne nomen personae de quo praedicatur nomen essentiae praedicetur de nomine alteHus personae. Similiter hic est fallacia accidentis 'haec essentia est Pater; haec 95essentia est Fili...,ergo Filius est Pater'. Et isti deservit consimilis regula; quia enim una essentia est plures personae, ideo non sequitur quod quamvis de nomine proprio illius vel de pronomine demonstrante illam essentiam praedicentur nomina illarum personar= quod propter hoc unum nomen unius personae praedicetur de reliquo. Sicut propter hoc quod iste looterminus 'homo', qui significat plures homines, praedicetur de nominibus singulorum hominum, non oportet quod illa nomina quae praedicantur de hoc nomine 'homo' sine signo universali, praedicentur de se invicem. Similiter hic est fallacia accidentis, propter similem regularn 'hace spiratio est paternitas; haec spiratio est fdiatio; ergo filiado est paternitas'. 105Similiter hic 'haec essentia est Pater; haec essentia est Filius; ergo Filius est Pater'. Similiter hic 'haec essentia est Pater; Filius non est Pater; 83 trad.] positas E , om. A C V 4 D I '8qui 5a] quod A E V quod B s c i l l 4 divina add. E 9 1 se] et ideo asid. A C E K V u 1 t, a ,unum s 9epom. d5 A 4 r e g . ] E . o m C t aA ' B lI 1i 0 s2 sine A l DIGem., c u m A B C K V 1 om. 8 0 6 9 .a 41 3spirativa 1 d0 3 d - 0 u. 4 e c vis V ]r h e a t 9 ap- 1 ulA CE sK B 9 s 4 Pater 1ps u 0 i 4] r o . q 9 8 0 0 a h ce fi 2 t l . re] d o p t d e r s r sip F o mi s lp d i ui d r a o th e sE c Dicit .sv. . APhilosophus . .i C quod paralogismi fiunt secundum accidens guando quodlibet to ep s i l mr a t . i v a . F D V i Ir A assignatum fuerit B re i subiectae ! et accidenti messe... id est omni ei de quo animal .K .m iq u4 u s i .1 praedicatur". Hic vero, seu f. 119r, habetur in margine: "Illud quod est in marIK 8 ] a o 1 7 q u gine sequentis folii habet hic locum, sed ideo hic non ponitur quia bono modo non m 0 q i o d u . potui". Ratio autem 5 b u s quare f. 119 scribere non potuit, est quia pars inferior illius A A A ] a fissa, folii erat deinde consuta. Pars citata Expositionis legitur ad verba: Eorum "P , B tq e u 1 yero quae extra dictionem (e . 4, 166b 21). Cf. cod. Londin., Lambeth 70, f. 273vb. ra ] e 1 p9Aristot., a Anal. t Priora, I, cap. 4-7 (25b 27 2 9 b 29). l o Supra, Parte III-1, C 0 e 16.r ns c. e 0 is t a. q s] u A i ' o
822
PARS M - 4 CA P . 1 1
igimr Filius non est essentia'. Similiter hic 'o/mis Deus est Pater; Filius est Deus; igitur Filius est Pater'. Et s i d i c a t u r quod hic non est fallacia, quia haec est falsa 'orrinis Deus est Pater', c o n t r a hoc potest argui, quia si haec sit110 falsa 'omnis Deus est Pater 1 est Pater'. E t manifesturn est quod haec est vera 'aliquis Deus non ,estePater'; r g oigitur s sunt u plures a dii oest , qPater, p u posicut or ussequitur mi t a‘aliqua essentia divina est Pater; et aliqua eseu ndivina senda s u non st est Pater; igitur sunt plures essentiae'. 1 1 5 ve Similiter se t hic r estafallacia accidentis 'contradictoria verificantur de 'essentia P a a etl Patre; t i e etq essentia r et Pater sunt idem; igitur contradictoria uverificanmr e i st de essentia et Patre pro eodem'. Similiter hic est fallacia D a l i u Pater; Pater non est Filius; igitur essentia non est accidenás 'eessentia est us Etspro on-mibus talibus non potest assignari nisi talis regula: 12° n o quae est unus Deus et unica essentia, est plures personae. essentia divina, n Propter quod u b i non obviat relationis oppositio quod conceditur de una persona concedendum est de alla; ubi autem obviat relationis oppositio non est concedendum de qualibet persona quod de una conceditur. Et ad hoc est semper aspiciendum i n respondendo ad discursus125 ex terrninis importantibus divinas personas. Et ideo quamvis in talibus discursibus, in quibus exemplificatum est, sit fallacia accidentis, tamen in talibus discursibus compositis ex terminis importantibus creaturas numquatn est fallacia accidentis. In terminis tamen et discursibus compositis ex terminis importantibus divinas personas est fallacia accidentis.130 Et ideo secus est de discursibus composiás ex terminis importantibus creaturas et de discursibus de quibus exemplificatum est. Propter quod dico quod in terminis importantibus creaturas, ubicumque sunt praemissae dispositae vocaliter in modo et in figura, secundum regulas traditas s u p e r i u s n de syllogismis uniformibus et135 MiXtiS, nutnquam est fallacia accidentas, quamvis aliquando possit esse 107 es t'] haec add. E 1 0 9 quia. f a l s a om. B 1 1 0 hoc... arguil hic poni t argumentum et add. mg. tale B q u i a ] quod A 1 116 accid.] Pater est incommunicabilis, sed essentia est commtuaicabilis, ergo add. E 1 1 7 Patre] p ro 13 1 1 1 essentia et (pro add. I ) Patre add. D I 1 1 8 essentia... eodem] c odea', scilicet de essentia et Parre A n , v e r a ] pro e o d e m atld. (ul tra) I ,1 fal l ada °i n. D I 1 1 9 ac c id.] haec add. C E V s c i l i c e 4 libus om. A . t ,1 o m . A D I 1 2 0 a V ',dom. AdA mg. . t 3 a 1 A A D , s i t ,C V 1 2 9 - 3 2 In.. est om. A I B E I 1 3 2 de] ex A V ' , om. C 1 3 4 i n ' om. A l B I 1 fit 1 i135 B C2et 2 s A C Vt ' 1 3 6 &Hg.] ibídem A om. 2 r3 i-a 1 s1 3 1un c o, ] i p o l s s i t ] iq cd i c .e e i o p t e r ti t .A . a B Id e d Ip . rE s 2 1 o n
n Supra, Parte
DE EALLACTIS E X TRA D I C TI ON E M
8
2
3
falacia aequivocationis et amphiboliae et compositionis et divisionis et accentus et in uno casu fallada secundum quid et simpliciter, nisi aliqui termini includmt aequivalenter aliqua syncategoremata vel aliquas alias 140determinationes, de quibus dictum est in p r i m o t r a c t a tu istius Summae12 lectus humanus est anima intelectiva; orrmis voluntas humana est anima . intelectiva; P r o p ergo aliqua voluntas humana est intellectus humanus'. t e r creatura est creata; omnis creatio est creatura; igimr orrmis crea'Omnis 145tio q est u creata', et innumerables tales, quos nonnulli i g n o r a n t e s logicam o d negant, propter quod in errores varios elabuntur. o Sicut r autem nonnunquam accidit falacia accidentis propter hoc quod rpraemissae m de messe et de praesenti non ordinantur secundum regulas e s in modo et in figura, ita etiam accidit falacia accidentis propter debitas 15 t a 0 dinanmr secundan' veras regulas in modo et figura. Propter hoc hic est falacia accidentis Tilius Dei fan Deus ab aeterno; Filius Dei non fuit l h e o homo ab aeterno; igitur homo non fuit Filius Dei ab aeterno'. Similiter s 'Deus non potest facere acmm meritorium sine voluntate; actus c hic s y q155meritorius est aliquid; igitur aliquid non potest fieri a Deo sine volunl o u tate'. Similiter hic 'naturaliter potest sciri quod orrmis Deus est immorg tres i personae sunt Deus, vel Pater est Deus; ergo naturaliter potest o talis; s quod tres personae sunt immortales, vel quod Pater est immortalis'. d sciri m i est hic, secundu,m unam o p in i o n e m ", 'scio quod omnis p Similiter s r60anima intelectiva est substantia; intellectus est anima intellectiva; ergo 1 u quod intellectus est substantia'. Et sicut est de talibus, ita est de a scio n e multis aliis, quae tamen possunt sciri evidenter, scitis regulis datis de t m generatione syllogismorum uniformium et mixtornm, propter quarum b i ignorantiam multi decipiuntur per fallaciam accidentis. s165 oS e c u n d u s m o d u s p r i n c i p a l i s fallaciae accidentis est s n 138 e t l l eti am (mg.) y ' , om. B C i e l ' ] a d E 1 3 8 - 3 9 ossi... t e rm . ] al i qui termi ni non K a i139 alias o " A ' C 1 4 1 - 4 2 intellectus... intellectiva] anima intellectiva est intellectus humanus A l B ' anima i ntel l .] intellectus humanus A E 1 4 3 aliqua] onmis A i n t e l l . hum .] ani ma intellectie 142-43 va A E 1 4 5 tales] consimiles D q u o s ] quod A ' , consequentias I 1 4 6 logicam om. A D 11 v a o d rios] vanos C , om. B c h i s . ] di l abuntur A ' 1 4 7 auternj eti am E 1 5 1 e t] i n add. A E ¡I hoc] n D, el add. A l B , ernm add. E 1 5 3 Sim.] est add. C D I 1 6 1 scio quod om. A C s i c u t . . . tal i e quod mOPP1. A l B 1 1 6 2 ti m e n ] tantum B , Qm. A ' e v i d . orn. A l B 1 6 3 uni f.] de uni formi A C V p bus 4 165 Novion cap. indican! A' BIKV" r i a s " Supra, Parte 1, cap. 7 et 45. " Scilicet secundum opinionem quae tenet animae non distingui nec realiter nec formaliter a substantia animae, i e potentias etiam Ockham tenet, In I I Seta., q. 24 K (ed. Lugduni 1495). n t quam e t r e
824
PARS C A P .
11
guando aliqua per praedicationem coniunguntur cum tertio non variato in diversispropositionibus et in conclusione coniunguntur illa eadem cum illo tenia non variato; sicut sic arguendo 'iste canis est mus; iste canis est pater; ergo iste canis est tuus pater'. Verumtamen non semper guando sic arguimr est &Hacia accidentis. Flic enim nulla est fallacia accidentis 'iste homo est albus; iste homo est animal; ergo iste homo est animal albura'. Et ideo ad cognoscendum guando i n tali modo arguendi est fallacia accidentis et guando non, videndum est an ex propositione in qua illa duo praedicmtur coniunctim de aliquo contingat inferre praedicationem unius de altero et an taus175 °ratio sit propria. Et si sic, non est ibi fallacia accidentis. Propter quod hic non est falacia acddentis Sortes est rationalis; Sortes est animal; igitur Sortes est animal rationale'. Si autem talis °ratio sit impropria, tunc non valet, sicut non sequitur Sortes est animal; Sortes est homo; ergo Sortes est homo-animar. Nec sequimr Sortes est lapis; Sortes180 est homo; ergo Sortes est homo-lapis'. Similiter si ex tali praedicatione propria non contingat inferre praedicationem unius illorum coniunctorum de reliquo, est fallacia accidentis. E t ideo quia ista consequentia non valet 'iste est pater mus, ergo est tuus', ideo hic est fallacia accidentis Iste canis est tuus; iste canis est pater; ergo iste canis est pater mus'. las Similiter, quia non sequimr 'iste est monachus albus, igitur est albus', ideo hic est fallacia accidentis 'iste est albus; iste est monachus; ergo iste est albus monachus', et ita est de consimilibus. Verumtamen sciendum est quod semper in tali argumento est fallacia figurae dictionis, et ita semper in tali modo arguendi concurrunt190 fallacia accidentis et fallacia figurae dictionis. Tamen guando quis credit quod sequitur conclusio propter hoc quod illa coniungebantur eidem tertio in praemissis, decipitur per f2llaciam accidentis. Si autem credat conclusionem sequi propter sirnilitudinem illarum dictionum ad alias dictiones, in quibus scit tenere talem modum arguendi, decipitur per195 fallnciarn figurae dictionis. Et in isto casu potest assignari aliqua multi167-68 c um i l l o] i l l i A C V 4 1e t si 6 non, 9 est fallada accidentis add. C V ' 1 7 6 - 7 7 Propter... s i c u t hic A , u t hic E 176 accid.] c a n i s 177 es t'] ani mal add. A r a t . ] rationale A V ' 1 7 9 tunc ] taus o ra d o ciad. K s e g . ] valet A C V ' o m . 181 tal i ] propos itione add. C V ' praec1.1 propos i ti one DGem. 1 8 3 es t] i b i add. E 1 8 4 v al et] C E V sequitur 4 E .1 i s te] canis add. E e r g o ] i s te add. A ' i d e o . . . ac c i d.] i s ta consequentia n o n v al et E 185 is te 1 c anis7l] e t A5C E K V " i s t e canis' om. A C E D K V " t u u s l ] s ed es t fallacia accidentis add. E 186 S i-m . ] 'c 7 ena C 6 q u i a om. A A 'E i g i t u r ] iste add. A t est] sicaK 1 8 l9 arg.] m odo arguendi A 'B I 1 9 0 conc.] c onc urri t A 'B C V " 1 9 2 eidem] , 188 et... i s c h u s B d d . uni, Am 1o 9n 3 a tercio] termi no aA ° r I1 1 a 8 7 h , ct im . i c Co ] E ia u ] t be m ] i p r a e C a l i qV u i s'
DE FALLACIIS E X TRA D I C TI ON E M
825
plicitas in fallacia figurae dictionis, pro eo quod unus tertninus aliter accipitur in una propositione et in alia; quia tamen nulla una orado est multiplex, ideo non est ibi nec aequivocatio, nec amphibolia, nec 200compositio et divisio, nec accentus. Unde sciendum est quod si semper quaelibet dictio in tali modo arguendi uniformiter acciperetur, non esset ibi aliqua fallacia dictarum; immo, si servaretur forma syllogistica, non ponendo medium terminum in conclusione, non esset ibi fallacia accidentis. Sicut hic non est fallacia 205accidentis giste canis est tuus; iste canis est pater; ergo aliquis pater est tuus'; sicut nec hic giste est albus; iste est monachus; igimr aliquis monachus est albus'. Sed in tali modo arguendi aliqua dictio diversimode accipitur in diversis propositionibus. Unde i n ista giste canis est tuus' li tuus significat possessionem, in ista autem giste canis est tuus pata' 210li tuus non significat possessionem sed significat patrem istius hominis; propter quod aliter accipitur in una propositione et in alla. Nulla tamen °ratio est multiplex. Et s i q u a e r a s, unde est hoc quod aliud significat in una propositione et in alla, d i c e n d u m est quod causa quare ista vox si215 g r n i fwat aliud in una propositione et in alia non potest esse nisi voluntas utentium, qui sic volunt uti. Sed ex hoc v i d e t u r quod hic est praecise falacia in dictione. P o t e s t d i c i quod hic non est praecise fallacia in dictione, quia non est inconveniens ponere quin talis modus arguendi possit servari 22 ° aliqua dictio ad placitum significativa significat unum guando per se i ponitur e t alud guando adiungitur alteri ita idem signum naturale n naturaliter significat unum guando per se ponitur et aliud guando conp iungitur alteri, sicut posset exemplificari de multis naturalibus. r225 S c i e n d u m est autem quod non tantum contingit sic arguere ex omnio bus affirmativis, sed etiam contingit arguere ex una affirmativa et alla p negativa. Unde hic est fallacia accidentis giste non est albus, iste est moo 197 pro eol propter hoc E 1 9 9 necl om. A E 2 0 0 et] nec CE V ", v el D 2 0 2 esset i bi ] s c omraitteretur E d i c t a m m ] fallaciarum add. A , Qm. A 1 add. C K 2 0 5 parer' est] canis est pater A 2 0 6 sicut] sed CV ", Similiter E 2 0 8 prop.] i ibi 1 31 2 C0 t u n3o ] patee i add. m AC mV " o2 0 ] 9 in... autem] sed in ista C D 2 1 0 l i tuus om. C K V " dictionibus r o p t e r t p211 e t ] quam E 2 1 3 unde] quare C h o c om. A q u o d qui ] 'instituentium quiaI A ' 2 1 7 S IL] dictionis ve! add. A 2 1 8 i n dic.] dictionis A 2 1 9 inc.1 i ti1A1 um B 3 2 1 B 4q u i n ] equi at I s] e r v a r i ] salvan i A C K V conveniem e r v . ] o sqsicut] 3 2us i t2AaC0D Vm", om. e sE t2 2] 1 al i qua] u n a E s i gni fi c ati v a] quae add. A C V (v ei td ie am nr i 4 2A , i2dem 3 u ne t lt etiuamnadd. ] D 2 a2 3 - l2 4 ci oni .]- adiungittu- B I 2 2 4 multis ] motibus I n iquid n I f BC K r V " I !; a ) A A 226 sed] i m m o A ,, eti am non add. K 2 2 7 istet] non add. A ' u i n ] i 2q 1 a g u n6 d o t e n b uE u
826
P
A
R
S
I I I - 4 CAP . 1 2
nachus; igitur iste non est monachus albus'. Similiter hic 'hoc non est tuum; hoc est opus; ergo hoc non est opus tuuni'. Et consimiliter est in alis. 2 3 0 [CAP. 12. DE FALLACIA CONSEQUENTIS]
Quia secundum A r i s t o t e l e m fallacia consequentis est pars accidentis, ideo post fallociam accidentis sequitur videre de fallacia consequentis 1. Et est &Hacia consequentis quando creditur antecedens sequi ad consequens sicut consequens sequitur ad antecedens. Ita quod causa apparentiae istius fallaciae provenit ex similitudine consequentis ad antecedens; et causa non-exsistentiae est diversitas inter antecedens et consequens. Fit autem &Hacia consequentis vel arguendo ex propositionibus quarum una sequitur ad aliam et non e converso; vel arguendo ex una condicionan ad a h = condicionalem i n qua oppositum antecedentis primae condicionáis ponitur antecedens e t oppositum consequentis primae condicionáis ponitur loco consequentis. Sicut sic arguendo 'si homo currit, animal currit; igitur si nullus homo currit, nullum animal currie. Hic enim est fallacia consequentis. Et est regula generalis pro onmibus talibus quod guando arguitur ex condicionan una ad aliam condicionalem, in qua opposimm antecedentis primae ponitur loco antecedentis e t oppositum consequentis loco consequentis, est &Hacia consequentis. Et hoc propter istam regulam: quamvis aliqua consequentia sit bona, non oportet oppositum antecedentis inferre oppositum consequentis, quamvis aliquando gratia terminorum ex opposito antecedentis sequatur oppositum consequentis. Et ideo de isto non oportet plus loqui, quia evidenter potest sciri guando iste modus accidit et quando non, scita ista regula data nunc, et scito guando est alius modus istius fallaciae. 229 hocl orn. AC KV 4 c 12. o n- o3 ideo... . ] CAP. accid. Qm. AC IKIT i l ii causa om. A' s1BI i em t7 causa] 9 vel] ut B, i n E, om. 1 1 2 antec.] loco antecedentis E st t autem i u sA 14 nullus animal trp. 1 1 6 est] prima add. I 1 7 ex] a E, aliqua add. fe rhorno... a n nullum . Aim aCB, E a. D 11 una] pro m ver V 4 5111 19 1 figurae 8 ' dictionis A B vel1 add. A c oas .' corr. in compositionis I 2 0 cor al non add. 1 2 4 et... non 4 nona1cm. p rcm. e , i Dr , a 2 ] p r 3 o v . ] 0 p rCAP. i12. m e s t - A ris t o t „ De sophist. elenchis, cap. 5, 6 et 24 (167b 1-20, 168b 2-20, o 168b iA27 169a 5, 181a 23-31). n B 1 D , l] 3 D 1 d r o 8
10
15
20
25
DE FA L L A CIS E X TRA DICT1ONE M
8
2
7
Unde sciendum est quod quandoque committitur fnlincia consequentis arguendo enthymematice et quandoque arguendo ex pluribus propositionibus. Si arguatur ex pluribus propositionibus, ad hoc quod sit consequens requiritur quod consequens inferat quamlibet propositionem 30positam in antecedente, et non e converso. Et si arguatur in figura, semper simul cum hoc erit fallacia accidentis. Et universaliter guando est fallacia consequentis etiam in enthymemate, et illa consequentia reducitur in figuram debitam, si remaneat fallacia consequentis in filo discursu composito ex propositionibus dispositis in figura, erit non solum fallacia 35consequentis, sed etiam erit fallacia accidentis. Et pro tanto dicit P h i1o s o p h u s 2 quod consequens est pars accidentis, quia ubicumque est dispositio propositionum in figura, si sit ibi fallacia consequentis, erit etiam ibi fallacia accidentis, sed non e converso. Unde hic est fallacia consequentis 'omnis homo est animal; onmis asinus est animal; ergo 40ornnis asinus est homo', quia utraque praemissa sequitur ex conclusione et non e converso; et est etiam hic fallacia accidentis, sicut patet per praedicta. Sed hic 'onmis homo est albus; omnis homo est visus; ergo omne visum est album' est fallacia accidentis, sed non est hic fallacia consequentis, quia conclusio nullam praernissam infert. Et ideo falsum 45est quod a l i q u i dicunt quod semper arguendo ex omnibus affirmativis in secunda figura est facere fallaciam consequentis2. Videndum est ergo de fallacia consequentis arguendo enthymematice, quo viso scietur faciliter guando generaliter est fallacia consequentis, sive arguatur ex pluribus praemissis sive non. 50 U n d e sciendum quod ad assignandum fallaciam consequentis non sufficit dicere quod sequitur e converso et non sic. Quamvis enim ista sit generalis solutio, tamen praeter istam solutionem generalem oportet dare aliam regulam specialem quare sequitur e converso et non sic. Et 26 est om. A IB E I 2 8 arguaturl autem est E 2 9 req.] oportet B consequens] conclusio A J B DI 32 eti am om. A l B [K ' i n ent.] arguendo enthymematice K 3 3 fig. deb.1 formam debitam fi gurae A 1 disc.] debito et add. A M i n ] m o d o add. A ' e r i t . . . s ol um] si sic i bi est E 3 5 E t] i m m o C 13 35-36 dicit Phil.1 di c i tur E 3 6 ac c i ti l antecedentis (etiam infra) I K 3 8 i bi om. A A 'B I s e d ] et E 39 cons.1 accidentis A 'B , sicut patet per ostensa add. E , sicut patet per praeostensa, et etiam fallada c onsequentis add. A . 1 41-42 et'... praed. om. (hic, sed y. liti. 39) A IB E 4 2 albus... visus] album... visum A 4 3 al bum] 13 e s t ' ] hic add. seu rep. A C I I a s i n u 4 hK i c5 0 se.] est add. A B D I a s a . ] signifi candum B , affi rmandum I 5 2 solutionem] re g u add. s o mA ', .om. B I 5 3 dare] al i quam add. E a l i a m om. A larn v e A C E V 1 l 431 1 a d 4 8 Aristot., loco cit., cap. 6 (1681D 27). 8 Cf. supra, Parte III-1, c. 13. Nota d . v i s A tamen quod exemplum Inceptoris est in tertia figura. o ] o m s c n i i t o s ' K m
828
PARS 111-4 CA P . 1 2
hoc est in assignando duas regulas speciales, per quarum imam declaratur quod sequitur e converso et per aliam quod non sequitur sic. Et 55 ita generaliter in assignatione fallaciae conseque-ntis oportet duas regulas speciales assignare et pro diversis sophismatibus oportet diversis regulis uti, de quibus aliquae gratia exempli subicienmr. Linde sciendum quod guando arguitur ab inferiori distributo ad superius distributum est fallacia consequentis. Sicut hic est fallacia con- 60 sequentis 'ornnis homo currit, igitur omne animal currit'. Tenet erárn econverso per istam regulara 'a superiori distributo ad inferius distribumm est bona consequentia'; non tenet autem sic, quia ab inferiori ad superius cum distributione non valet consequentia. Similiter guando arguitur a termino stante confuse tantum ad ter- 65 minum stantem determinate, nulla variatione facta circa alios temimos, est falincia consequentis. Sicut hic est fallacia consequentis 'omnis homo est animal, igitur animal est on-mis homo'. Tenet enim e converso, per istam regulan). 'a termino stante determinate ad terminum stantem confuse tantum, mi% variatione facta circa alios terminos, est bona con- 70 sequentia', eo quod contingit ascendere ad terminum stantem confuse tantum. Non tenet autem sic, propter istam regulam quae nunc dicta est, scilicet quod 'a termino stante confuse tanturn ad terminum stantem determinate non valet consequentia'. Linde per istum modum peccant omnia talia sophismata: onmi parte 75 istius continui est aliqua pars eius prius terminata, ergo aliqua pars istius continui est prius terminata onmi parte istius continui; inter omne instans futurum et hoc instans est aliquod instans medium, ergo aliquod instans est medimi inter onme instans fumrum et hoc instans; omni quantitate potest fieri aliqua quantitas maior, igitur potest fieri aliqua so quantitas maior orrmi quantitate; post onmern diem potest esse aliqua dies, ergo aliqua dies potest esse post omnem diem; omni parte continui potest dan i aliqua pars minor, ergo aliqua pars minor omni parte continui potest dais. In omnibus enim istis et consimilibus praedicatum in antecedente supponit confuse tantum, propter hoc quod sequitur signum 85 mediate, et in conclusione supponit determinate, quia praecedit signum, 54 est] e ri t A I B I
5 9
guando] quandoc umque D
6 2
diste. c m. A 'B 1 6 2 - 6 3 diste.]
cura distributione A 1vel clistributionem add. E , om. A I B 6 7 es t... c oni , om . A C E K V 1 43 1 7 60 3 add. t eA 'Bm o s Q . tamen n u n c ] i am E 7 4 det.] 70-71 c oni .] pro I 7i 1m ascldescendere A 7 2m autem] qA u i ' a ] B t a n t = add. A ' 7 5 omnia om. A 'E 7 6 istius del. V ', om. C 8 1 pos t] praeter (di o,: infra) 1 p e r aliqua] (etiam infra) BD1 8 2 o = e m d i e m ] o = e s dic a C V i s aliquis t 4 8 6 c Bo n a ] aA IB D, m antecedente rc oe n g s ue q u e n t e l ( u
a
n q o
'
DE F M - 1 A M E X TRA D I C TI ON E M
8
2
9
ideo est fallacia consequentis. [Similiter est hic]: utrurnque istorum potest esse verum, [demonstratis duobus contradictoras dubitabilibus], ergo aliquod verum potest esse utrumque istorum. 90 I t e m , arguendo a termino stante determinate vel confuse tantum ad terminum stantem contase et distributive, est fallada consequentis. Sicut hic: tu ignoras aliquam propositionem, ergo tu nescis aliquam propositionem; tu dubitas aliquid, igitur tu nescis aliquid; Sortes videt non-hominem, ergo Sortes non videt hominem. 95 I t e m , guando obliquus et rectus sequuntur signum universale affirmativum, primo ponendo rectum post signum et obliquum, et post praeponendo rectum signo et obliquo, est facere fallaciam consequentis. Sicut sic arguendo 'onmem hominem videns est asinus, ergo videns omnem horninem est asinus'; quia ponatur quod quilibet asinus videat looaliquem hominem et nullus asinus videat omnem hominem, tunc est antecedens verum et consequens falsurn. Item, guando alicuius universalis quadibet singularis per se sumpta est vera, tamen simul sumpta sunt incompossibilia, et tamen quaelibet est compossibilis alteri, tunc arguendo ab universali de possibili, aequilosvalenti sensui compositionis, ad propositionem de possibili in qua subiectum cum eodem signo ponitur a parte praedicati, est fallada consequentis. Sicut sic arguendo 'secundum omne signum potest continuum dividi, igitur continuum potest dividi secundum onme signum'. Nec sequimr 'continuum potest dividi secundum hoc signum et continuum nopotest dividi secundum illud signum, et sic de singulis, ergo continuum potest dividi secundum omne signum'. l'amen frequenter in auctoribus una talium propositionum ponitur loco alterius, quamvis de virtute sermonis non aequivaleant. Propter quod in talibus est fallacia consequentis, secundum principia A r i s t o t e l i s 4, 'omni forma potest haec 87 Si mi l i ter est hi c E O ( = O t t o b . 2071), o n . al i i contradictoriis S M a r . , Uni a. 117.Z.8), om. al i i
9 0
8
8
dem. d u b . E , dem. duobus
tantum s. fi n. V °, om. A l C D I
9 3
p ro -
pos.] Similiter hic A IB I 9 4 non'] omnem add. A E ,, n o n ') ornnem add. E , om. A 9 6 - 9 7 post... signo om. A C K V I 9 6 eti ] pos t add. B 9 6 - 9 7 post... rec turn) postponendo praedicatum A ' 97 e t ] i n A K V ° c o n o . ] accidentis A
9 9 - 1 0 0 quiEbet... horni nem l ] o m n e m hom i nem videat
annuo E 1 0 2 cpuPlibet s i ng.] ° l am i a singtdaria A 1 103 s umpta] omni a add. E 1 0 4 c omp.] i n compossibilis E, impossibilis B t u n c om. A ' B I H ab] 1 3 1E 11 00 8 2 omiael - 0 i l 3l u d A 1 0 6 poni tur] s umitur B 1 0 7 Sicat om. C D 1 0 9 sequitur) sub p e r . . . orruae add. C K V t a m e n 4 1 1 0 hac c A , om.mE . A s i n g 1 . ] 1 3 1 a l 4 Cf. i Aristot., Metaph., VIII, c. I , t. 3 (1042a 28-29). j o E 1 1
830
P
A
R
S
M - 4 CA P . 1 2
materia privad, igitur haec materia potest privad omni forma'. Per istam lis erran 'onati forma potest haec materia privad' non denotatur nisi quod quaelibet taus sit possibilis 'hac forma privatur haec materia', quacumque forma demonstrata. Et manifestum est, sectmdum principia A r i s t ot e l i s, quod quaelibet talis est vera. Sed per istam laec materia potest privad omni forma' denotatur quod haec sit possibilis 'haec materia 120 est privata omni forma'. Sed haec est impossibilis, seamdum principia Ari sto te l i s. Similiter hic est fallacia consequentis 'in omni instanti futuro potest iste peccare,— demonstrato aliquo qui nunc est sub actu meritorio —, igitur iste potest peccare in omni instanti futuro'. Nani antecedens est125 verurn et consequens falsum, eo quod non est dare ultimum rei permanentis i n esse 5, et per consequens si iste actus meHtorius est, erit post hoc instans. Similiter hic est fallAcia consequentis 'ante ornne instaras futurum potest Sortes non esse, ergo Sortes potest non esse ante omne instans130 fumrum'. Item, guando aliqua propositio modalis non potest converti ta n sponendo praecise terminos sequentes et praecedentes verbum vel verba, arguendo a tali modali indefinita vel universali ad conversam singularem vel ei aequivalentem est fallacia consequentis quantum est ex forma 135 arguendi, quamvis i n aliquibus terminis teneat. Propter quod in nlibus est fallacia consequentis 'actum meritorium potest Deus facere se solo, ergo Deus se solo potest facere actum meritorium'. Verumtamen sciendurn est quod in omnibus praedictis potest assignari fallacia figurae dictionis. 1 4 0 Multae aliae regulae possent dad deservientes isti fallaciae. Sed sciendum est quod ad sciendum generaliter guando est fallacia consequentis et guando non, oportet scire omnes regulas, datas p r i u s 8 , 115 haec om. A 'B E '1 form a] demonstrata add. C K I I 1 1d e m 5 .]- quac 1 6umqueP fo rm e a r p r i. v a. = hac . e materi a K 1 1 7 pri v -atur] potes t... p ri v a n 117-184hac_.. e r t i m ] EFGens. 11 haec om. A I B E I p r i v a n i (y . v e r. paenult.)1 i l l a f o rm a potes t materi a pri v an i add. E q u i a 118 f o r m a o m . A B E V p e r 4 d e m . 121-22i Sed... Ari s s t. om. t A I B I a 1 2 3m instantil ac tu meri tori o C 1 2 4 nunc ] n o n K s u b ] al i quo Q m . C V ' 1D 2 5 inst.] tempore E 1 2 6 c oni.] est add. D V A C I S P 4 : eri ; t]uesset l t .C ] l 2 8i i nn s st . ot r an . n est, A I s 1 2 9 est... oons. mg. 11 1 a d d . E 4 modali add.1 A , de add. B 1 3 6 quod] hoc E 1 3 8 se... facere] potest se solo facere E 1 3 9 est 1 1 ,9 o AmB .C2V A 7 1 3 3 om. iv e n e se l ]dt o n S 4 o m . 1 A 3 4 . 4 .1 1 . ' B I vA i M u 5 lVide s e supra, nParte H, c. 22, nota 4. 6 Supra, Parte IH-3. t a ea ]m ] p a u te e
DE FM-LA CTE E X TRA D I C TI ON E M
8
3
1
deservientes consequenths, et universaliter omnes quae possunt deservire 145cuicurnque enthymemati. Et ideo nisi scianmr onmes regulae consequentiarum non potest universaliter sciri guando est ista fallacia et guando non accidit huiusmodi
[C AP. 1 3 . D E F ALLAC IA SEC U N D U M Q U I D E T SIM PLICITER1
Sequitur videre de &Hacia secundum quid et simpliciter, quae est guando arguitur sophistice ab aliquo sumpto cum determinatione ad aliquid per se sumptum, vel e converso'. 5 C a u s a apparentiae istius fallaciae est sh-nilitudo alicuius per se sutnpti ad ipsum sumptum curn alio. Causa non-exsistentiae est eorum diversitas. Oportet autem scire quod 'secundum quid' vocatur hic aliquis terrninus sumptus curn addito, 'simpliciter' autem vocamr terminus per sesumptus, sine tali addito. lo S u n t autem huius fallaciae duo modi principales. Unus est guando arguitur ab esse quod est secundum adiacens ad ipsum guando est tertium adiacens, sive affirmative sive negative. Secundus modus est guando a parte eiusdem extrerni arg-uitur ab aliquo sumpto cura addito ad ipsum, vel ad suum superius vel converábile, sine addito vel e converso. 15 P e n e s p r i m u m m o d u m peccant talla sophismata 'Antichristus non est, igitur Antichristus non est possibilis' 'Antichristus non est, ergo Antichristus non est cognitus a te'. Hic in secundo argumento milla est fallacia consequentis, quia non sequitur e converso, quamvis in primo argumento simul sit fallacia consequentis et &Hacia secundum quid et 20simpliciter. Est autem ibi fallacia secundum quid et simpliciter, quia arguitur ab esse per se sutnpto ad i p s = cum praedicato sequente, quod praedicatum ita potest competere termino supponenti pro non ente sicut pro ente. E t quandocumque sic arguitur, est fallacia secundum quid 145 ideo om. AI 1 4 6 univ. mg. y ' , om. AE 1 4 7 accidit... fall.] ideo etc. K, om. A' BEI huiusrn.] i s ta A C
CAP. 13. - 2 de SIL] fal l ad= E 1, et] ad (Mari infra, per totum cap.) E simil.] distinctio B
8 am i ] aliquo add. I
6
5
Causa] Et praent. I I
alio] vel e converso add. E ' Causa] autem add. A 'B D E
1 0 Unusl modus adj. A
7
quod] l y adj. E
1 1 guando] quod CEKVa 1 3 cura] aliquo
add. E K 1 4 ipsum] inferius adj. I I ad om. B I v e 1 1 17 Hic] enim adj. AID I 1 8 coas. om. A' 1 9 arg. om. A' BI 2 0 sec.... simpl. mg. V' , om. 1 arg.] a d ibi sadj.u BD u Im d j . add. E pr aed.] addito A, alio E 11seq. om. E il quod] quia E 21 i ps uma] sumptum ' , s i n e ] c u 13. r - 1 Aristot., a CAP. De sophist. elenchis, cap. 5 (1661) 36 - 167a 20). B , t a l i a d j . E
832
PARS 111-4 CA P . 1 3
et simpliciter arguendo negative, et e converso arguendo affirmative. Sicut hic est fallacia secundum quid et simpliciter 'a est producibile 25 a Deo, igimr a est', et similiter hic 'a non est, igitur a non est producibile a Deo'. Similiter hic 'Antichristus non est, igitur Antichristus non est praescitus a Deo', et e converso 'Antichristus est praescitus a Deo, igimr Antichristus est'. Unde quia illud quod non est, potest praesciri sicut illud quod est, ideo in mlibus est fallacia secundum quid et simpliciter. 30 Et ista est una regula generalis pro isto modo istius fallaciae. Sed scire in particulari guando praedicatum potest competere termino pro non ente sicut pro ente ad praecise logicum scire non pertinet, sed hoc pertinet ad scientem logicam et alias scientias particulares. Ala regula pro isto modo est quod guando praedicatum non est 3 commune 5 omnibus, semper est fallacia secundum quid et simpliciter, vel affirmative vel negative arguendo. Sicut hic est fancia secundum quid et simpliciter 'Sortes non est asinus, igitur Sortes non ese; 'homo est, igitur homo est asinus'. Unde generaliter guando arguitur negative, est fAllacia secundum quid e t simpliciter. Similiter arguendo ex conse- 40 quente, est fallacia secundum quid et simpliciter affirmative. S e c u n d u s m o d u s principalis est guando a parte eiusdem extremi arguitur ab aliquo sumpto cum addito ad i p s=, vel suum convertibile vel superius, per se sumptum, vel e converso. Et tunc videndum est an illud additum et illud cui addimr se habent sicut adiectivum et 45 substantivum vel non. Si primo modo, aut praedicatio unius de alio est impossibilis, aut praedicatio unius de alto universaliter sumpto est necessaria aut contingens. Si sit impossibilis, semper arguendo affirmative a tali sumpto cum alio ad ipsum, vel convertibile, est fallacia secundum quid et simpliciter, non tamen semper arguendo ad quodlibet suum 50 superius. Sicut hic est &Hacia secundum quid et simpliciter Sortes est homo mortuus, igitur Sortes est homo', quia haec est impossibilis 'homo est mortuus'. Similiter , p r o p 'Sortes t e r est homo mortuus, igitur Sortes est rationalis vel simpliciter i d e m , h 24 isimpl.] cet simpliciter add. A C11 4 om. 2 4A V- " 2h i5c om. e Bt C 2 7 Sim. hic mg. y ' , Qm. A E 2 8 el e conv. mg. V ' , om. A C D E item C, e t 2 s 29 quia orn. A l ,, praesc.] sciri B DK , corr. in sciri y ' 3 1 isla om. A f32 c omp.] 1 a.s . i.stante l m add. lp Al at e .rm i n o ] tam A ', supponente add. C 3 3 pratc . om. A 'B E I s c i re om. A E B g ealion K. ,¡ quodo om.mA C V 35 isto] c4A l cBi D aIm l l i. s t . o' 3] 8 est'] homo add. KGem.., esta] animal add. A K V universaliter A K V I; arg.1 arguendo ' A I B D 4 0 - 4 1 ex c om.] ex opposito consequentis E 4 1 s i mpl .] u n 3 sel eadd. G m 2. e n9o 5 ] ad iadd. g e n . ] D B 4 3 v al K 4 4 E t ttmc ] Itera K 4 5 habent] habeant I 4 6 subst.] s ui c u n St d biectum K 4 7 u alio] altero E 4 8 i mp.] possibilis B 4 9 al i o] addito B , aliquo I v e l ] suum ] add. K 5 1 Sic ut] sed A , sic C 5 2 Sortes om. A C E V s h n i l m 4 5 4 h o m o i t e r rq h o r t u u u s I t r p . E i 2 1d 1
DE FALLACTIS E X TRA D I C TI ON E M
833
55risibilis'. Similiter hic 'a est syllogismus sophisticus, igitur a est syllogismus', quia haec est impossibilis 'aliquis syllogismus est sophisticus'. Sirniliter hic 'hoc est falsum argumentum, igimr hoc est arginnentunt'. Similiter hic 'iste est bonus latro, igitur iste est bonus'. Similiter hic 'iste est perfectus latro, igitur iste est perfectus'. 60 V e r u m ta m e n quamvis ad unam partem sit fallada secundum quid et simpliciter, non tamen semper arguendo ad aliam est fallacia sectmdum quid et simpliciter. Sicut hic nulla est fallada Sortes est homo mortuus, ergo Sortes est mortuus'. Nec hic Sortes est perfectus latro, igitur est latro'. Nec hic 'iste est bonus sutor, ergo iste est sutor'. Nec hic 'a est 65syllogismus sophisticus, igitur a est sophisticus'. Ad sciendum autem ad quam partem arguendo est fallacia secundum quid et simpliciter et ad quam non, oportet definire totum compositum, vel aliquod nomen cum eo convertibile, defmitione exprimente quid nominis. Et si in illa defmitione ponatur una pars affirmative, vel ali70quod convertibile cum una parte et non cum altera, semper arguendo ad illam partem est bonum argumentum et arguendo ad aliam est fallacia secundum quid et simpliciter. Verbi gratia defmiatur hoc totum 'homo mortuus' vel aliquod nomen cum eo convertibile. Et dabitur taus definitio 'quod non est homo, sed fuit homo'. Hic ponitur 'homo' 75negative, ideo ad horninem arguendo est fallacia secundum quid e t simpliciter, et ad aliam partem est bonum argumentum. Similiter defmiatur hoc totum, vel aliquod nomen cum eo convertibile, 'perfectus latro', et dicetur sic 'latro, sciens perfecte artem latrocinandi'. Hic ponitur latro e t non 'perfectus', nec aliquod convertibile cum perfecto, e t 80ideo hic non est fallacia secundum quid et simpliciter 'iste est perfectus
latro, igimr est latro', sed hic est fallada secundum quid et simpliciter 'iste est perfeaus latro, igitur iste est perfectus'. Similiter, bonus sutor est sutor habens perfecte artem suendi, ideo hic non est fallacia secundum quid et simpliciter Iste est bonus sutor, igitur est sutor', sed hic 55 lis.] et sic de aliis add. C h i c om. A' BI 5 6 allq. om. Al B s oph.] impossibilis A' 5 7 hic om. A' BI II hoc om. AC V nequam 4 5 (Maní 8 infra) K II iste om. ABC EV 4h om. tes' i6 eACI,r 2 l n u l l a ] no I A' 4 iste I o m BI 6n. 5 soph.... sophl E bonus... s-yllogismus C ¡I igitur] iste add. A' a om. ABCVa 6 7 et ad al ud adj. EGetts. j i nom en] simple= D , simul adj. B , simplex [A oguara] S rCt e are D o EV e 6 8s aliquod] t add. altera... altera AIBI 7 0 curo' om. ABD I al ter a] al a E 7 1 et] ']4 ] y ' 6 9 e- 7 0 runa.., una] i t tunc iIi sadd. s t A' tII aliam] partem adj. AE 7 3 homo mart. trp. E II nomen] singulare adj. I 7 6 et om. ,e e sl t . . . arg. om. A' BI 7 7 cum eo om. BD I 7 9 perfecto] ly perfectus E e t e 1 80 o 'mom. 1B - 8E 2 latro' I o .. ho non A o. mAEA 8l m ,B hic e I s 8 t ' 3 artero] o m notitiam . m . I o r t A' BD I ,¡ suendi] et add. A M igitur] iste adj. AM I) E hic] est add. CIST E i.4 A g C i E8 11 e , cr i 7 . . .? . ts1 u s].4 i m p l . OCKKAM, SL I UMA LOGICAB 5 3 o m . iE h i A I B
834
PARS 1 1 1 -4 C A P . 1 3
'iste est bonus sutor, igitur iste est bonus'. Et sicut dicitur de istis, ita 85 dicendum est de plus Nam si esset aliquod nomen convertibile cum hoc toto 'albus monachus', deberet rnliter definiri 'monachus utens ex professione alba veste'. Et propter hoc hic non est &Hacia secundum quid et simpliciter 'iste est albus monachus, igitur iste est monachus', sed hic 'iste est albus monachus, igimr iste est albus'. 9 0 Si autem praedicatio unius partis vel totius de alin si t necessaria, semper ad utrarnque partem est bonum argumenttun sine fallacia, salten-1 in creaturis. Forsan in divinis propter aliquid propriurn Deo, qui est una essentia simplex et tres personae, taus modus arguendi non valet 'essentia est Pater generms, igitur essentia est generans'. Si autem prae- 95 dicatio miras partis vel totius de A l sit contingens, tuno utendum est illa arte quae exprimit definitionem alicuius nominis convertibilis CUM ill0 toto. Et si in illa definitione ponitur utraque pars, vel cum utraque parte aliquod convertibile, semper tunc a toto ad utraraque partem est bonum argumenmm sine fallada. Sicut si esset aliquod nomen conver- leo tibile cum hoc toto 'homo albus' et deberet definiri ultiman deftnitione exprimente quid nominis, deberet tali modo definiri 'homo habens albedinem'. Et hic ponimr 'homo', et hic ponitur 'habens albedinem' quod convertitur cum 'albo', et ideo sequitur Sortes est homo albus, igitur Sortes est homo et Sortes est albus'. Si autem non utraque pars los vel aliquod convertibile ponitur in rail definitione ultimate exprimente quid nominis sed una tantum, tunc ad unam esset fallacia sectmdum quid et sirnpliciter et non ad aliara. Et per istam regulam patet quod talil argumenta non peccant per fallaciam secundum quid et simpliciter 'homo albus est aggregatum per no accidens, igitur homo est aggregatum per accidens'; 'lapis intellectus est ab aeterno, igitur lapis est ab aeterno'; 'Caesar opinabilis est, igitur Caesar est' et huiusmodi. Potest Lamen in tqlibus et consimilibus assignari aliqua multiplicitas penes aequivocationem vel amphiboliam, et in uno sensu erunt consequentiae borne et in alio non valebunt. 1 1 5 Ista quae dicta stmt intelligenda sunt guando ex talibus arguimr 85 i s tel om. A I B C E
8 6
h o c ] i ota A I B I
8 7
t o t o ] te rm i n o I t a l i t e r ] total i ter A l B
87-88 prof.] sua adj. K 8 9 istel om. B E , hi c ] est add. C V ' 9 0 i s te 2 BoCrDnV. B C E 9 1 a l i a ] A 2 All3I 9 5 muera cm. A l B 9 6 alla] al i o A 9 7 quae... def.1 qua ex pri mi tur defanitio A 'B E I 9 2 100 aliquod om. M I 1 0 3 etl ... poni tur om. BE 1 0 4 et cm. A n3 1 0 5 non] sicut adj . A ', sit s i add. n eB I 1 0 6 aliquod om. e s r p r . ] ex pri men, B C D V 2 1 0 9 r e g . o m . add. A fi B o d ] 1 lcasoi K a Il i o ] sensu adj.q A I u o r t i a 1 , 11 m to im n .
DE FALLACITS E X TRA D I C TI ON E M
835
affirmative. Ex quibus faciliter patere potest quid de eis est dicendurn guando arguitur negative, quia guando affirmative arguendo est fallacia secundum quid et simpliciter, arguendo negative ex opposito con120sequentis erit similiter falacia secundum quid et simpliciter. Si autem additum et illud cui additur non se habent sicut adiectivum et substantivum, tunc vel to n = ex addito et illo cui additur potest esse indifferenter praedicatum et subiectum propositionis, - cuiusmodi sunt tala 'album secundum dentes', 'intellectio lapidis', 'servus hominis' 125et huiusmodi v e l non. Si sic, videndum est an pars praedicetur de toto necessario posita constantia subiecti - quod potest sciri per definitionem exprimentem quid nominis - vel non. Si sic, semper a toto ad illam partem est bonum argumentum, et ideo bene sequitur 'intellectio lapidis est prior Filio, igitur intellectio est prior Filio'. Similiter 120bene sequitur 'intellectio qua Deus intelligit lapidem est posterior Patre, igitur intellectio creaturae est posterior Patre'. Similiter ista consequentia est bona 'intellectio qua Deus intelligit creaturam est posterior Patre, igitur intellectio qua Deus intelligit est posterior Patre'. Et ideo sicut consequens est falsum, ita antecederás est falsurn. Propter quod tales in propositiones sunt falsae 'intellectio creaturarurn praesupponit suppositum divinum' 'intellectio creaturarum praesupponit emanationem personarum'; 'persona praesupponit intellectionem creaturarum'; 'persona praesupponit essentiam' et huiusmodi. Si autem non oportet quod totum praedicemr de parte nec e con140verso, etáam posita constantia subiecti, semper a tali curn addito ad ipsum per se sumpturn est falacia secundum quid et simpliciter. Sicut hic 'album secundurn dentes currit, igimr album currit'; 'iste est pater tuus, igitur est tuus'; 'hoc est opus tuum, ergo est tuum'. Ad sciendum autem guando est tnlis fallacia et guando non in tali 145modo arguendi, utile est resolvere propositiones in propositiones priores, quantum possibile est, vel exprimendo defmitiones exprimentes quid nominis terminorum, vel aliquo alio convenienti modo, et videre an 120 s im.] simpliciter C, om. A ' 1 2 2 fi l o] i l l ud B C11 4 servus t Ca 1 E2 6a toto] m o d o B c o m . ] con. el add. et a parte I 1 2 8 bene] neratio4 CE1, et2add. 1 0 est / pos teri or Parre, i g i t u r intellectio es t posterior Patre non Ao' 1 2r 9 - n3 1 . P a t Cr e 1] creaturae 4 i AIDIGem., inty•Ilectus est pos terior Parre, i gi tur intellectus est posterior B 1 2 9 - 3 1 S i mi l . P a t e e ] s e r v u s ] intellectio Patee, ergo intellectio est pos terior Parre E 1 3 3 i gi tur... Parre] ergo g creaturae e est pos terior etc. E , ont. A C I 11 i deo] qui a B , i ra C 1 3 4 i ta] et add. B C E e s t fals um om. C E 1 3 5 p ro p . otts. A 1 142 i g i tu rt] iste add. A l l 3D1 1 4 3 131 arg. orn. ACEICs il 1 4 5 in p ro p . 1 1 o rn . A l E 3 1 4 7 6 a l i q u o d o n s .
ergo] hoc add. D I 11 tutun] et huiusmodi adj. E 1 4 4 - 4 5 in...
836
PARS 111-4 CAP. 13
ex propositionibus i n quas fi t resolutio valeat talis modus arguendi. Verbi gratia ista propositio 'Aethiops est albus secundum dentes' aequivalet isti 'aethiops habet dentes albos'; et ideo sicut manifesturn est quod iso non sequitur 'Aethiops habet albos dentes, igitur est albus', ita non sequitur 'Aethiops est albus secundum dentes, igitur est albus'• Oportet autem scire quod praedicta intelligenda sunt de propositionibus mere categoricis quae non aequivalent condicionalibus, quia in talibus non semper valent tales consequentiae, quamvis pars praedicetur iss de toto. Propter quod talis modus arguendi ex aliquibus verbis non valet et ex aliis valet. Linde bene sequitur Sortes est in luto cum centum marcis, igitur Sortes est in luto'. Et tamen non sequitur Sortes vellet esse in luto cum centum marcis, igitur Sortes vellet esse in luto'. Nam ista 'Sortes est in luto cum centum marcis' non aequivalet alicui condicio- 16 n0ali, sed ista 'Sortes vellet esse in luto cum centum marcis' aequivalet isti condicionali 'Sortes vellet esse in luto si deberet per hoc lucran i cenmili marcas'. Similiter ista consequentia est bona 'non vendo tibi equum, igitur non vendo tibi equurn pro centum marcis'; et tamen non sequitur 'nollem tibi vendere equum, igitur nollem tibi vendere equum pro 165 centum marcis'. Si autem illud quod additur et illud cui additur non possunt esse indifferenter subiectum vel praedicatum propositionis, tunc est adverbium illud quod additur, vel praepositio cum suo casuali, vel aliquid simile talibus. Quantum ad talia et in talibus est difficile vel impossibile170 dare regulam generalem propriam illis, quia aliquando negative est fallacia secundum quid et simpliciter arguendo a determinabili cum addito ad ipsum per se sumptum, et aliquando est fallacia secundum quid et simpliciter arguendo affirmative. Sicut hic est &Hacia secundum quid et simpliciter 'homo non est necessario animal, igitur homo non est175 animal'; 'Deus non fuit semper creans, igimr Deus non fuit creans'; 'homo non currit velociter, igitur homo non currit'. Similiter affirmative arguendo est fallacia secundum quid et simpliciter, arguendo in ta148 ex] i n AC EV est albus 4 el 1 1add. secundum C i gi tur ] Aethiops add. A' BD i t a ] sicut A' 1 5 2 est'... sec.] habet albos C 154 non q u mg. a V' s ,] om. AlCDICI 1 5 6 non om. A' B 1 5 7 alias] non adj. AID I 1 6 1 sed isla] isla autem q uAll3I i b 1u6 2 deberet] posad t h a b e r e t C II per hoc] inde A, om. E 1 6 3 - 6 6 non._ marcia]s vendo tibi equum (pro add. E) centum marcia, igitur vendo tibi equum; el lamen non sequitur: velleraAtibi vendere C F equum (pro adj. E) centum marcia, igitur vendo (tibi equum add. E) AE 1 6 7 illudi orn. X ACVD P/ 4171 quia] 1 4 6 guando 8 AD II neg.] aliquando affirmative arguendo adj. mg. B 1 7 6 animal] 'iranio= adj. B add. AIBI t178usimpl.] c 1 n guando e s4 t ] 9 s i i s
DE FALLACUS E X TRA D I C TI ON E M
8
3
7
libus ab aliquo per se sumpto ad ipsum sumptum cum determinatione 180tali, sicut hic 'homo est animal, igitur homo necessario est animal'. Oportet autem scire pro ista fnlincia quod guando arguitur ab aliquo sumpto cum determinatione ad ipsurn per se sumpturn, vel e converso, accipienda est propositio qua expressa talis consequentia in syllogismum reducitur, et videndum est an illa propositio, vel condicionalis lasiJJi categoricae correspondens, sit necessaria vel non. Si sic, non est fallacia secundum quid et simpliciter. Si nec illa categorica nec condicionalis sibi correspondens est necessaria, est fallacia sectmdum quid et simpliciter. Verbi gratia si arguamr sic Sortes est albas secundum pedem, igimr Sortes est albas' addenda est ista propositio 'omne album 190secundtun pedem est album', qua expressa completar forma syllogistica, sic arguendo 'omne albura seamdum pedem est album; Sortes est albus secundum pedem; igitur Sortes est albus'. Et si ista propositio, vel ista condicionalis, 'si aliquid est album secundum pedem, ipsum est album' sit necessaria, prima consequentia erit bona. Sed quia neutra 195illarum proposidonum est necessaria, ideo est ibi fallncia secundum quid et simpliciter. Et consimiliter est de aliis.
[CAP. 14. DE FALLACIA SECUNDUM IGNORANTIAM
Nunc restat dicere de fallacia secundum ignorantram elenchi, quae est deceptio proveniens ex defectu alicuius illarum quatuor particularran 'ad idem', 'secundum idem', 'similiter', et 'in eodem tempore 1. Ad adus evidentiam sciendum est quod istae particulae non debela poni in elencho, sed debent assumi tales propositiones ex quarum forma non denotetur quod fiat verificatio respecta diversorum, vel secundum diversa, vel non similiter, vel non in eodem tempore; et guando aliter denotatar per formam propositionis, est fallncia secundum ignolo rantiam elenchi. 180 h o rn o '] n o n add. C
1 8 1
ab] ex B
1 8 3
prop.] econverso add. E 11 qua] quia E
185 Mi ._ c orr.] illius categoricae B I 1 8 6 - 8 8 Si.. simpl.] si non, est fallada seciinclum qui d et s i mpl i citer A , ami. D E 1 8 9 Sorteo otn. ACENT 4 hi 1c A 9 l, 4 m asimiiiter A ibi] om. B p1 9r 6i cona.] o m . 1 CAP. 14. E - 2 Nunc Qm. A l B 4 s im.] simpliciter I 5 est orn. A A C e sL t o m . citer C1I V99 prop.] 1 5 propos itionum s e c . ] qui d et simpliciter add. C A C Bn V i u m 4 1 a 1r 4 r 8 o s pi m . ] s i m p l i p d e ] CAP. 14. 1 Aristot., De sophIlt. elenchis, cap. 5 (167a 20-35). .i n o A C Em K V . I I 4
838
PARS C A P .
14
Et potest fieri ista fallacia quatuor modis, secundum istas quatuor particulas. Uno modo ex hoc quod referunmr ad diversa, sic l o c est duplum respectu a; et hoc non est duplum respectu b; ergo hoc est duplum et non duplum'. Similiter Sortes est similis Platoni; Sortes non est similis Ioanni; ergo Sortes est similis et non similis'. Similiter hic Sortes est filius Platonis; Sortes non est ftlius Ciceronis; ergo Sortes est filius et non filius'. Penes secundum modum, scilicet 'secundum idem', fiunt tales paralogismi Sortes est similis Platoni secundum albedinem; Sortes non est similis Platoni secundum musicam; ergo Sortes est similis Platoni et non est similis Platoni'. Similiter hic 'a est duplum respectu b secundum longitudinem; a non est duplum respecm b secundum latimdinem; ergo a respectu b est duplum et non duplum'. Potest etiam fieri sic ignorantia elenchi 'a est duplum respectu b; a non est latius b; ergo a respectu best duplum et non duplum'. Secundutn tertiurn modum fi unt tales paralogismi Sortes currit velociter; Sortes non currit necessario; igitur Sortes currit et non currit'. Similiter hic 'iste disputat scientifice; iste non disputat invite; igitur iste disputat et non disputat'. Secundum quartum modum fi unt tales paralogismi 'iste curret cras; iste non curret post cras; igitur iste curret et non curret'. Similiter hic 'Christus fuit Deus ab aeterno; et fuit homo ex tempore; igitur fuit homo et non fuit homo'. Et peccant omnia praedicta sophismata, quia in praedictis fi t verificatio respectu diversorum, vel secundum diversa, vel non similiter, vel non in eodem temp ore. Oportet autem scire quod in tali modo arguendi vel infertur contradictio incomplexorum, sicut exemplificaturn est, et tunc simpliciter non valet discursus; vel contingit inferre contradictoria incomplexa, et tunc 11 i s ta fal l . ons. A'131 1 2 sic] s i c ut B C K V A i B C4 D K 1h i3 c add.e E 1t 5 loanni] Ci c eroni CK , Catoni D V L r 4 1o B 6 Im!: nonh. om.i B DcI , ACi c .]o Catonis nEB D, . loannis E 1 7 non] est add. D I K 1 8 Penes] i s tum non add. 4 C BD1s c i lV. orn. B add. I 2 1 hi c ] hoc add. A l 2 3 non] est add. D I 2 3 - 2 5 Potest... dupl um om. n S o nt 4 o r e ]s l ] (hom.) eA s t 1 sdent.]asyllogistice d A CE V d . B ifallada add. l e, om. B C , i gi tur] Christus add. 4 est 3 3 homo t2 i t e ] , i n v non Christus fui t homo ab aeterno; i gi tur Christus fui t homo et non fuit horno add. I 3 4 praed.] praei4 ] C nh r i s t u s f u i t h o m o missis 4 - 3 5 v erif.1 v ari ado A B E , v el add. B D I 3 5 sien.] simpliciter B C a m e A nIx f u t] f uei t A CtW 3 e e m p o r e ; 2 non ons. B DI t e m p o re ] et i n conclusione non add. A 3 8 inc.] complexa A , i n complexo C, c om36 E ,. . 1 I. c ompl erorurn Gen,. s i c u t... est Qm. A C V positum i2 4 , sinfra) s i m p . e] n. cso ni t rm i l i t e Ar i n c . ] complexa E (etiam Bt DIGel . ] contradictio o ° E Vf r s .n 4 A A ,z o r n . . B C C E
15
20
25
30
DE PALLACTIS E X TRA D I C TI ON E M
8
3
9
40adhuc non valet discursus de virtute sermonis, quamvis secundum usum a l i quo r um impropriurn concedendae essent conclusiones. Aut inferuntur non contradictoria incomplexa de eodem sed aliqua quae sunt contraria relativa, et tunc possunt absolute concedi discursus sine fallacia. Sicut bene sequitur Sortes est similis Platoni; Sortes est dissimilis 45Ciceroni; igitur Sortes est similis et Similiter in quarto modo contingit inferre contradictoria incomplexa, sic arguendo Sortes erit albus in a; Sortes erit non-albus in b; igitur Sortes erit albus et non albus'. Sed non sequitur Sortes erit albus et non albus, ergo Sortes erit albus et non erit albus', propter hoc quod soista consequentia non valet Sortes erit non-albus, igitur Sortes non erit albus'. Tamen si argueretur per verbum de praesenti, esset consequentia bona. Et tunc potest esse ignorantia elenchi sine &Hacia secundum quid et sirnpliciter, et tamen frequenter ubi est ignorantia elenchi, est fallacia secundum quid et simpliciter, quia tunc frequenter arguitur 55sophistice ab aliquo sumpto cum addito ad ipsum sumpmm per se, et per consequens est ibi fallacia secundurn quid et
[CAP. 15. DE FALLACIA Purrnoms PRINCIPIII Post fallacias penes quas peccant argumenta peccantia in forma dicendum est de fallaciis penes quas non peccant argumenta sophistica, sed penes quas peccat opponens i n arguendo contra respondentem 1• 5Quarum prima est petitio principii, quae tunc accidit guando opponens, quamvis infemt conclusionem quam intendit, tamen non potest convincere respondentem, eo quod accipit quod deberet probare. Et dicitur 'petitio principii' non quia accipit illud idem quod deberet inferre, 40 valet] valeret E
4 1
i m p ri loquendi add. C D K , add. mg. V '
4 2
ine.] incomposita I !
aliqua] alia A 'B I , aliquae E 4 3 c ontraria rel ati v a] rel ati v e c ontradic toria E 4 4 Plat.1 i g i t u r add. D , e t add. S o r t e s ' ] e t A C E K 4 5 C i e l Catoni D 4 7 eri t non ttp. A B C 4 8 et] erit add. D 4 8 - 5 1 Sed... albus om. Gem. 4 8 - 4 9 Sortesl... al bos '] ul tra D
4 8
e ra '] est B
49 non"... al bas '] Sorteo non eri t albos et non albus, ergo Sortes eri t albus et Sortes non eri t albos I ,1 ergo... al bos ' om. A p r o p t e r ] p e r A ' 4 9 - 5 1 propter... albos om. A DE 5 1 peses.] non add. A 52 sine] sive E 5 3 ubi ] non C K V 4 e l fal e ln.] cc onti h ngi i ]t i b i esse fallaciam B I et Ei g 5n 6. est... i b i - . 4 pece. o p p . ] pec c ant opponentes B C V a dCAP. 15. d 4 E 5 Q u a r u m A , o e m s d . CAP. - i1 Aristot., elenchis, cap. 5 et 27 (167a 35-39, 181a 16-22); p b 15. r m aDe sophist. ] i i u n a Anal. Priora, II,d c. 16 . (6 4 28 - 65a 38). a d I1 C 1 1 4 , c
m
840
P
A
R
S
11I-4 CAP. 16
tunc enim nulla esset apparentia, sed dicitur opponens petere principium guando accipit aeque ignotum vel ignoáus illo quod deberet in- lo ferre. E t propter hoc semper potest respondens petere probationem assumpti quousque accipiat aliquid notius. Fit autem ista fallacia multis modis. Uno modo fi t guando arguitur anomine synonymo ad synonymum; sicut sic arguendo 'Marcus currit, igitur Tullius currit'. Statim enim accipitur aliquid aeque ignotum cum 15 conclusione inferenda. Alius modus est quando arguitur a definitione exprimente quid nominis ad defmimm vel e converso. E t hoc quia in ornni disputadone debent praesupponi s i g n i fi petitio principii Ignis est productivas caloris, igimr ignis est cale- 20 est factivus'. ca ta v oAlius c a modus b u l est o rguando u m .arguitur ab una converábili propositione L aliatn, i quarum n d neutra e est prior vel notior alla; sicut hic 'nullus muad p a t e t sicus est gratmnaticus, igitur nullus grammaticus est musicus'. Unde q u guando o assumitur aeque ignotum vel ignotius ipsi respon- 25 universaliter d denti quarn sit conclusio inferenda, est petitio principii. h Sciendum i est tamen c quod quamvis respondens non possit convinci per rationem dum accipitur aeque ignotum vel ignotius, potest tamen convinci per auctoritatem, si velit auctoritatem recipere. Sicut si respondens nolens negare auctoritatem aliquam, neget istam 'Marcus 30 currit', quamvis opponens sic arguat c u r r i t , igitur Marcus currit' non convincet eum; si tamen ostendit istam c u r r i t ' in auctore quem non vult negare, convincet eum sufficienter. E t ita est de aliis
[CAP. 16. DE FALLACIA SECUNDUM NON-CAUSAM UT CAUSAMI
Post petitionem principii sequitur fallacia secundum non-causam ut causam, penes quam non peccat aliquis paralogismus in forma quin 10 ignotius] minus nomm E 1 1 semper om. E !! potest] debet CK.Vl 1 2 ass.] argumenti A 13 fi t] 1sic A, om. EI 1 5 acque] synonymum A 1 8 ad def. om. C V' 1 9 plan.] supponi E I! patet quod 1 3 1 om. AAlB1 2 5 aso.] accipitur A' , surnimr CE h ignotum] no rum AV 4 E211est] adj. 6 sibi add. i A n fl t u n c 1 ignotius] notius E 2 9 auct. 1Qm. 3 1B II suff. 2 om, 7 BI i Es... aliis om. C 1! de] multis odd. A t ae aCmm 1 e A-n3 peral.] tyllogismus K q u i n ] quoniam AV . 16. ] 1 4 a 3 u, ss te id e l c a] e r . 1 g u a n d o m l Bi q Eu i Is a
DE FALLACTLS E X TRA D I C TI ON E M
8
4
1
conclusio sequatur ex antecedente, nisi aliqua alia fallacia illationem 5impediat 1. Ad cuius evidentiam sciendum est quod fallacia secundLun noncausam ut causam est tantutn in syllogismis ducentibus ad impossibile, hoc est ad falsum, vel secundum veritatem, vel secundum responsionem vel opinionem respondentis. Et accidit in illis syllogismis non-causa ut lo causa guando ex impossibilitate seu falsitate conclusi infertur aliquid essefalsum, quo posito, hoc est quo exsistente falso vel yero, nihilominus accidit Alud falsum conclusum, ita quod sive illud assumptum fuerit verum vel falsum nihilominus conclusum erit falsum, et ideo fallacia secundum non-causam ut causam coincidit CUM 'non propter hoc ac15cidere falsum', de quo determinat A r is t o teles i n II Priorum 1 Sunt autem istius fallaciae duo modi. Unus est guando accipitur . aliqua proposit:io, superflua etiam ad illationem, quae apparet essecausa falsitatis conclusi, et tamen non est propter eam falsum conclusum. Sicut si detur ista propositio 'anima et vita sunt idem realiter', et op20ponens velit probare eam esse falsam, ducendo ex ista ad impossibile, sic a r g u e n d o: anima et vita sunt idem realiter; mors et vita sunt contraria, et mors contrariatur generationi; ergo vita contrariatur corruptioni. 1sta conclusio est falsa, igitur ista 'anima et vita sunt idem realiter' ex qua sequitur falsum. - Hic est fallacia secundum non-causam 25ut causam, quia ista conclusio 'vita est contraria corruptioni' nihilominus sequitur, sive ista 'anima et vita sunt idem realiter' fuerit vera sive falsa. Secundus modus istius fallaciae est guando non accipitur propositio superflua illationi falsi, sed propter eius falsitatem non est conclusio falsa. Sicut si respondens det istam propositionem 'nullum album esse 30nigrum est necessarium', et opponens velit probare eam esse faisam, 4 seg.] sequitur ABEI 9 vol] secundurn adj. A ' !I in... t a u s E 1 0 conci.] conclusa K 11 yero] non C 1 2 i d e a s C c onc i .] inclusum I i illuci'l argumentum add. E, falsum add. K, primum add. sed del. V' II asa.] argumentum A A 1coimádit] accidit AB, convincit C, incidit I, corr. in convincit y ' c u m ] timen AE, eum (mg.) y ' , om. C 114-15 3 acciderel 1 3 accidit v AB, o ao=ipitur l ] A' , accideret I 1 5 in om. A A riorum s1 i Cv 1 e7 etiam om. B I 1 8 non om. D I 1 9 Sicut] hic add. E II idem] eadem A 1 20 C C 1jata] ea D A I 1734 CP 2r 4i3 . igitur add. ]Pet hadd.y CKNP ] s i c2 4o Hic] m msic A, haec C II sec.] quae (quod D) er i t AD V" , 1 sed cA3 ,corr. a 1,,u s a Pr oe s' ]t e itvoll lA'a, fuer 74 u a add. DnI 2 7 cnon om. A' 2 8 iii. falsi] d'adonis Si ne E !I falsi] veri A' , falsae 28-29 ,D I concld a d . ,e I r Ii t fIa a l sd ] 1aAristot., De sophist. elenchis, cap. 5 et 29 (167b 20-39, 181a 32-36). a A rif2 a 4l ml ostot., Anal. Priora, II, c. 17 (65a 39 - 66a 15). a -. d2 a K A 5 ' 2 cD a E
842
PAPS 111-4 CA P . 1 6
deducendo ex ea impossibile, s i c a r g u e n d o: omne quod movetur ab albedine in nigredinem parám est album et parárn est nigrum, quia partim est sub albedine et partim est sub nigredine; nullum albura esse nigrum est necessarium; igitur necesse est nihil moveri ab albedine ad nigredinem. Ista conclusio est falsa, igitur ista ex qua sequitur, 'nullurn 35 album esse nigrum est necessarium', est falsa. R e s p o n d e n d u m est quod ista conclusio falsa non accidit propter falsitatem istius album esse nigrum est necessarium', sed propter fAlsitatem istius 'omne quod movetur ab albedine ad nigredinem est partim album et parám nigrum'. 4 0 Unde sciendum quod in isto casu respondendurn est quod conclusio impossibilis concluditur non propter impossibilitatem praeconcessi sed propter impossibilitatem coassumpti. Quandoque autem accidit impossibile non propter impossibilitatem pmeconcessi nec propter impossibilitatem coassumpti sed propter incompossibilitatem eorum. Sicut si ar- 45 guens vellet probare contra respondentem irnpossibilitatem istius 'tu sedes', s i c a r g u e n d o: t u sedes; tu stas, ergo contradictoria sant simul vera. Ista conclusio est impossibilis, et haec est possibilis 'tu stas', igitur haec est impossibilis 'tu sedes'. - R e s p o n d e n d u m e st quod haec conclusio impossibilis non sequitur nec propter impossibili- so tatem unius nec propter impossibilitatem alterius, sed propter eorum incompossibilitatem. Et sic solvuntur tali2 sophismata: s i d i c a t r e s p o n d e n s 'possibile est istam danmarf, demonstrando aliquem qui in rei ventate est praedestinatus, e t o p p o n e n s probet quod haec sit falsa, sic: 55 si haec sit vera 'possibile est istum damnari', ponatur in esse. Qua posita in esse sequimr impossibile, sic arguendo 'iste est praedestinatus; iste est damnatus; ergo damnatus est praedestinatus'. Conclusio est impossibilis, et maior est vera vel indeterminate vera, igitur minor est impossibilis, et per consequens haec est falsa 'possibile est istum darrmari'. 6 0 32 i n] ad B e t 0m. D I q u i a ] et CE 3 3 es t' orn. A I B CE I 3 4 ad] i n A C E K V s e Sciendum g . ] scilicet4add.3E 53 6 Resp.] Al B, resportsio V 4 3 ab... 7 ni gruml e s etc. t A C E oV m . 39-40 A A 4 43 coass.1 praeassumpti E 4 3 - 4 4 coass. i m p o s s . 1 , i ogr in t . u r ( h e o t m c . .) 1 B C 4 5 - 4 6 a rg .] opportens E 4 6 vellet] velit B I [1 i mp.] (hm B .) I A ' 4 5 3i nc .] impossibilitatem 8 K 4 3 4 5 4 7 arg.] dicendo A ' 4 8 et] tamen add. E 4 9 i gi tur] es CE, criara K incompossibilitatem I e s 2s e . . . n e c . ] 4 Q u a n t i . ie mp.]epossibilis t . A 5 0 haee om. A C K V csCE ecR ees. p . ] dicendum cp os s . A 4 n e i mp. cC alterius o m V earum . / V E ] propter o m . E 5 5 hace om. A ' B D I K s i c ] sicut B , is te est praedestinatus adj . I 4 5 0 o 5 n 1 n e c . . . n 56 sit] est A l 5 6 - 6 0 ponatur... damnari om I 5 7 sic arg.] sicut B 5 8 damn." p r a e d . trp. K ca o l i g i tu n r tB , cq u o. de C ] 5 9 es... v era' om. A I B C E V Conci.] s , si g , i i m r ] 4 : est damrtatus adj. A IB E 6 0 hace] ista E, om. B 59-60 igitur... i mp. om. Ce 5 9t - 6 0 i mp.] iste O m i n Co r ] ,h a c e cA o' n B c , sa s t i je a
DE FALLACLIS E X TRA D I C TI ON E M
8
4
3
R esp o n d e n d u m e st quod sequimr conclusio impossibilis non quia haec est falsa 'possibile est istum danmari', nec quia haec ponimr in esse 'possibile est istum danmari', sed quia in antecedente accipiuntur duae propositiones incompossibiles. 65 O p o r t e t autem scire quod quamvis primus discursus quo concluditur falsum vel impossibile non peccet in forma vel in materia, tamen in posteriori processu quo sic arguitur 'conclusio est falsa, et non illa praemissa, ergo reliqua' vel sic 'conclusio est falsa, igitur illa assumpta concessa est fusa' vel est peccatum in forma vel in materia, ita quod 70consequentia non valet secunchun veritatem vel secundum responsionem respondentis, si recte respondeat, vel aliqua propositio quam accipit est falsa.
[CAP. 17. DE FM-LACIA SECUNDUM ' PLURES UT UNAM FACERE1 I N T E R R O G A T I O Ultima est secwadum plures interrogationes u t unam faN E fallada S
10
15
cere'. Iuxta quarn non peccat aliquod argumentum quantum ad illationem, sed iuxta eam peccat opponens in arguendo contra respondentem, quia accipit unam interrogationem quae est aequivalenter plures, hoc est quae aequivalet pluribus. Ex qua si postea arguat sophistice, argumentum suum peccabit per aliquam diana fallaciam. Si tamen proposita interrogatione statim respondens unica responsione respondeat, poterit faciliter decipi, et ideo ista fallacia est inter fallacias connumeranda. Intelligendum est autem quod dupliciter potest aliqua interrogano intelligi plures: vel quia plura enuntiantur de pluribus, vel unum de pluribus, vel e converso, vel quia accipiuntur termini in numero singulari, ita tamen quod propositio, ex qua formatur talis interrogatio, est propositio una unitate sufficiente ad contradictionem. 62 hazle] jata B 6 3 posa. c l am n. mg. V' , om. ABEI antec.1 proposito A, ponuntur vel add. E 66 vel l nec EX v e l in mat. om. A'BDIGem. 6 7 est om. AC V 4 6add.8 i l lva eassumptal rnissa l . . ,et nonf assumpta, a l sigitura A 6 9 vol' ] quod C KV o q CAP. 4 um o 17. d l.- 3 est] i falacia l l a a om. d Al d D I . 3 - 4 facere] I fieri B, om. AE 6 - 7 hoc... pluadd. E E sec. iribus om. l E l 8 aper] penes l B 8 - 9 prop.... respondeat] ad propositam interrogationem responderes p r a E e1 1 auteml unica responsione etiam I 1 1 - 1 2 aliqua... plures] intelligi quod a. i. sit pluma E 13 quia] guando C EV 4 , q uCAP. o d 17. - 1 Aristot., De sophist. elenchis, cap. 5 et 30 (167b 39 - 168a 17, 181a I , 37 - 181b 25). p l u r a a d d . B
844
P
A
R
S
M-4 CAP. 18
Aliter potest aliqua interrogado esse plures, quia illa orado non est una. Sicut sic dicendo Sortes est homo asinus' vel Sortes est musicus albus calidus grammaticus'. Ad interrogadonem, quae plures est primo modo, potest dad semper una responsio, concedendo vel negando, nec potest ex tali responsione duci ad contradictionem. Cum enirn semper altera pars contradictionis sit vera et altera falsa, debet una negad et altera affirmari. Linde demonstrads duobus quorum unum est albur/1 et aliud nigrtun et interrogetur an ista sint alba vel nigra, debet dici quod nec sunt alba nec nigra. Et eodem modo est de aliis, quod altera pars potest affirmari vel negad. Tamen si quis in multis talibus vellet affirmative respondere, non debet unam responsionem dare sed multas, dicendo quod hoc est album et illud nigrum, et sic de aliis consimilibus. Ad interrogationem autem quae plures est secundo modo, non debet dari unica responsio, sed si respondens velit respondere, piares debet dare respoasiones; ut si quaeratur an Sortes sit musicus albus, non debet respondeni concedendo vel negando. Sed si velit respondere, debet dare piltres responsiones, puta si Sortes est albus et non musicus, debet dicere quod est albus et quod non est musicus. Et sic de coasimilibus est dicendum.
[ C u . 1 8 . Q U O M O D O OM N ES F ALLAC IAE PEC C AN T CONTRA SYLLOGISM U M ]
Post pmedicta restat videre quomodo praedictae fallaciae peccant contra syllogismum et quomodo paralogisrni, qui videntur syllogismi completi et non sunt, deficiunt a natura syllogismi 1• Et de fallaciis iuxta quas sunt orationes multiplices non est difficile hoc videre. Tales enim paralogismi vocaliter similes sunt veris syllogisrnis, sicut patet de aequivocatione in tdibus paralogismis 'orrmis canis currit; 17 Sorteo'] homo C V' II musicus] Henricus A, hurnidus E 2 0 nec] donec K II ex... resp.] taus responsio A 1 non, vel adj. A 2 5 quod] qui a BEV 1multum 4 3111 aadj l .t eK r dae b ] e t ] udeberet n aA 2 7 multas] plures C 2 8 i l l ud] al i ud B 3 0 dan] 2 2 Al BI II unica] B unquam 2 una E 6 3 1 Sorteo] hom o A' 3 2 responded] respcmdere BIV aC IIl v en m 4 t u nec l C I K tV i s e4 nr 3eC ,o a c.3m18. a - d4 vj i d.] .. esse adj. C 6 sunt] omnes adj . A OC 7 hoc mg. V ', om. A C E II par.] ] le ] s t ADI, A ' B I 8 i n] de BI i n . . . par.] onde tales paralogismi E syllogismi sed caer. s i c IaA l I A ' vlB aD e E l l e CAP. 18. - 1 Aristot., Det sophist. elenchis, cap. 6 (168a 18 - 169a 22). 3 ]A v14 e l i q u tC I o d
20
25
30
35
DE FALLACDS E X TRA D I C TI ON E M
845
caeleste sidus est canis; igitur caeleste sidus currit', 'omnis homo est lo animal rationale; haec statua est homo; igitur haec statua est animal rationale', ' D U est animal'. E Isti enim paralogismi vocaliter eodem modo formantur quo U M formantur perfecti syllogismi; nec est hic aliquis defectus syllogismi a nquia nisi i in quolibet illorum est aliqua propositáo distinguenda penes m a l aequivocationem. e Iwcta amphiboliam sic formantur paralogismi ' s est0necessaria, si t1 1 1 / 1 i est S possibilis; p r o p teo esse s i asinum t i o est propositio vera si est s p necessaria; v e igitur r teaesse, asinurn est possibile', 'quicumque vendit oleutn, e mercator; est c iste adulator vendit oleum; igitur iste adulator est meri e 20cato?, 'quidquid est alteram istorum et reliquum istorum, est utrmnque s ; istorum; aliquod verum est alterum istorum et reliquum i s t o = ; igitur h aliquod verum est utrumque istorum', demonstratis duobus contrao dictoriis. In istis paralogistnis nullus est defectus a veris condicionibus m syllogismi nisi quod in eis est aliqua orario multiplex secundum amo 25phiboliam. e huna compositionem et divisionem sic fonnantur paralogismi 'quis cumque vivit semper est; iste vivit; igitur iste semper ese. t Iuxta accentum sic formantur 'nullus iustus debet pendere; iste est s iustus; igitur iste non debet pendere'. 3 p e 0 substantia est subiecta accidenti; omne animal est substantia; igitur omne c I animal est subiecta accidenti', 'quidquid heri emisti, hodie comedisti; u itu heri emisti carnes crudas; igitur tu hodie comedisti carnes crudas'. e istis enim non servatur forma syllogistica, sicut patet per regulas prius x In s t5datas 3 de syllogismo et speciebus eius. Similiter hic est fallacia figurae ; a dictionis, deficiens a condicionibus syllogismi 'quodlibet aliud a Deo f ipotest Deus facere sine ala creatura; equitare est aliud a Deo; igitur g a equitare hominem sine equo potest Deus facere'. l i lux t - igitur Sortes currit', 'iste canis est tuus; iste canis est pater; igitur l 0homo; 4 a u tu c urri t] etc . ADE1,7 c rACDEN7 a94 c ael.'... 1 0 ] h Acr l Ba 11 ti n]. aliquo i quod 4 et i n add. C 1 7 posa.] impossibilis E 1 9 - 2 0 merc .] s i mi l i ter add. A m o r t a l e 1 1 21 istortmall sed add. E o a 11 2 ca d d v.e r u m ] u n tu n A reliquam i l l o ru m add. E 2 6 - 2 7 qui c .] qui dqui d A p , eA s iCb i El aK' V m Bsm I i 1 Esubiectal 32 c2 i e4 2 s ubiec tum A M 3 3 t u 1 3 2 8 f o r r n 1 c mG . e A mB .C E fi C,so v l / aed r r a ul or g n i ] s m i p 3 14 0 2 4 C, alio An A u u m n a . A n 1 od n1 d . I. . e IA 1 I B E 1 o h m a . c a e o E g KItAn . neC E ' D . K . V c r e a I . u I.4in ti .u r sas t o r
846
P
A
R
S
M - 4 CA P . 1 8
iste canis est pater tuus'. In istis enim paralogismis et in ornnibus paralogismis accidentis servatur debita forma i n praernissis, sed in primo paralogismo non servatur modus, quia praemissae non disponuntur modo convenienti, ideo non est syllogismus. In secundo paralogismo, quamvis praemissae convenienter disponantur, tamen conclusio non 45 convenienter infertur ex praemissis, quia maior extremitas e t minor extremitas coniunguntur a parte eiusdem extremi et medius terminus ponimr in conclusione; quorum utrumque repugnat syllogismo, propter quod forma syllogistica non servatur ibidem. Et ita non sunt completi so syllogismi. luxta fallaciam consequentis sic formanmr paralogismi 'onmis homo currit; omnis homo est animal; igimr omne animal currit'. Hic enim est defectus syllogismi, quia infertur conclusio universalis quae debet esse particularis. Iuxta fallaciam secundum quid et simpliciter formantur sic para- 55 logismi 'nullus prudens vult ditare inimicura suunr, iste homo est prudens; igitur iste non vellet propter bonum rei publicae ditare inimicum suum'. Hic non est aliquis defectus, nisi quia aliqua determinatio additur in conclusione quae non erat accepta in praemissis, et ideo est fallacia 60 secundurn quid et simpliciter. Iuxta ignorantiam elenchi sic formantur paralogismi: concesso quod Aethiops est niger, arguitur ad probandum quod Aethiops non est niger, sic 'nullurn album est nigrum; Aethiops est albus secundum dentes; igitur Aethiops non est ráger'. Hic enim est fallacia, quia in contradicendo respondenti accipitur non absolute quod Aethiops est albus, sed quod 65 est albus secundum aliquam partem secundurn quam non est niger, sed secundum aliam partem propter quam Aethiops est niger [non accipitur]. Et ita non accipitur secundum idem, propter quod est ibi falincia secundum ignorantiam elenchi. 41 m i r a om. A E 4 2 form a] fi g u ra A ' 4 3 clisp.] i n adel. A D E I 4 5 quamvis] licet CE V 4 n o n om . A 49 5 1 c ons .] accidentis C 5 2 e n i m ] n o n K 5 3 debe:] deberet A l C D c o 55-56 f o rm . e t pars i . om. A C E K V n v 4 5 non 6 add.d C iK Vt a r e ] v ult vel . ] i Iu dD I ,i eni cm a 4 logismo add.r E , ecm. A d E o n u ,m ] 1b e f o rm 61 d 3 t ,ii l ni t ot ana t] r i 1u ,b et pm e r consequems add. B 6 5 n o n om. A 6 5 - 6 6 sed... albas] e t tamen deberet accipi q u o d nIe e c i a r p j absoluta j sed A , om. K 6 5 al i ql cleterminatam B p a r t e m ] s ui add. ACem. 6 6 - 6 7 sec. C V sic albus, A st i .. " 1 3 h partem oom. (hont.) m C s e d . . . niger om. (hom.) A 6 6 - 6 8 sec.' i t a om. BE 6 6 ni ger om. V I4 e o 4 l di ci i tur qC K V. a,o 67 est] A m d oo 4 6i m8 t m a. .C e a nl] A ir.A t 3 E C niA s I iu i c dB s i K E c , aI ]iE A
DE FALLACTIS E X TRA D I C TI ON E M
8
4
7
70 I u x t a fn112cias residuas 2 non formantur argumenta peccantia i n forma, quamvis iuxta eas peccet opponens disputando contra respondentem, ideo non oportet de eis exemplificare. Omne enim argumentum apparens, peccans in forma, iuxta aliquam aliarum peccat. Quarum sufficientia et numerus potest sic accipi: quia onmis paralogismus vocalis, vel secundum vocem, quantum ad pluralitatem incomplexorum et quantitatem et qualitatem propositionum assimilatur yero syllogismo, cui competunt condiciones p r i u s p o s i t a e 8 i n tractatu de syllogismo; vel non sic assimilanmr syllogismo secundum vocem. Si primo modo, impossibile est quod sit ibi aliquis defectus, SOnisi propter alicuius omtionis muhiplicitatem vel incongruitatem, vel propter hoc quod idem terminus, sine multiplicitate, pro aliquo supponit in una propositione pro quo non supponit in alia. Ista propositio demonstrari non potest, sed accipitur per inductionem. Si propter primum non valeat syllogismus, quia scilicet est ibi aliqua 85multiplicitas: sicut isti syllogismi quantum ad numerum incomplexorum et quAtatem et quanátatem propositionum totaliter assirnilantur comnis canis currit; caeleste sidus est canis; igitur caeleste sidus currit', gomne animal est substantia; homo est animal; igitur homo est substantia'; sicut enim in secundo syllogismo maior est universabs et minor nicle%finita , e et tin conclusione, et subiecmm minoris ponitur subiectum conclusionis, s et i cnulla deterrninatio ponitur in praemissis quae non ponitur in concluu sione t et e converso, ita est in primo. Et tamen prirnus est paralogismus A etlnon secundus, propter hoc solum quod in primo est aliqua orado 9u5multiplex et non in secundo. Quo posito aut ista multiplicitas est ex d hoc quod aliqua vox, quae non est completa orario, multipliciter accii pitur, et tunc est fallacia aequivocationis, si dictio non varietur quantum d ad modum pronuntiandi. Aut est multiplicitas ex multiplicitate alicuius e vocis quae potest variis modis pronuntiari et remanere dictio, vel quae m e 70 res .] al i as A 7 1 quamv i s ] s e d A , l i c et C E K V 4 7 3 a l i a r u m ] sy11. t 78 i i hocl ] i deo a A rC1,7u m 1 81 propter N T r n .Aetc. ACC D E VE n c4o urra] 4 A 4 oI 8m .8E 1 E K o ,vocantur B s1 uK,b s t . 1 nec AIBC.E1 9 4 q u o d ] q u i a A V ' 9 6 c ompl eta] c ompl ex a A E 9 7 - 9 8 s i ... p ro n . ] di c o n 71qmsine uu o ro e d ] 9 hoc va ari etur q. ad m . proferendi E 9 8 mul ti pl i c i tas ] mul ti pl ex A 9 9 et... di c ti o u quod i ]q ] io AnG mE i K a om. A V m a i b 1 s4 r i o l 1ia8C 3 Ed d5 c . 2. m e actum est supra, cap. 15-17. 2 Supra, Parte i .noIrt V 2uuDe quibus m ] l k 'A u n9ln E a t . d iu1mA g r i a
848
PARS 111-4 CAP. 18
potest esse dictio et orado propter diversum modum pronuntiandi, et leo tunc est accentus. Vel est tota orado multiplex sine multiplicitate alicuius partis; et hoc potest esse dupliciter: vel quia illa orado in utroque sensu uniformiter pronuntiarar, et tunc est amphibolia, vel non est uniformiter pronuntiata, et tunc est compositio et divisio. Si autem tnlis discursus non sit syllogismus propter solam incongrui- 1 tatem, 05tunc est &Hacia figurae dictionis; sicut hic 'omnis homo est animal; omnis Sortes est homo; igitur otnnis Sortes est animal'. Si enim loco istius termini 'Sortes poneretur iste terminus 'asinus', cui congrue potest addi signum, esset bonus syllogismus. Si autem tertio modo fiat paralogismus, adhuc ibi potest assignari no fallacia figurae dictionis, quia si loco istius termini Sortes' poneretur aliquis terminus consimilis, potens supponere pro omni eodem in qualibet propositione, nullus esset defectus. Et ita propter similitudinem istius dictionis ad aliam potest quis decipi per fallaciam figurae dictionis. Unde si propter hoc quod iste syllogismus est bonus Iste est animal; 115 iste est homo; igitur animal est homo' crederet aliquis quod iste gismus esset bonus 'iste dicit hoc fnisum est hoc,—demonstrando istam: iste dicit falsutn—; ergo fAlsum dicitur ab isto', deciperemr per fallnciam figurae dicdonis. Si autem paralogismus vocalis non assimilatur quantum ad nu- 120 merum t erm i no= et quAlitatem et quantitatem proposidonum in omnibus yero syllogismo: vel est ibi defectus praecise propter lem qunlitatem vel quantitatem proposidonum praemissarum, vel propter hoc quod plures termini ponuntur in conclusione quam in vero logismo, vel est ibi defectus propter excessum terminormn incom-125 plexorum. Si primo modo vel secundo: vel e converso est bonum argumentum vel non. Si sic, est fnlincia consequentis; si non, est fallncia accidends. Si sit ibi excessus terminorum, quia scilicet plura incomplexa 100 et' l vel A 103-041est*... pr on.] unif. prommtiamr AC V 4 substantia tesl] 1 B 0E 4 C KV e t l ] v iste] 4 108 ed alius scilicet E add. I 1 1 1 Sortea ont. BI 1 1 2 aliquis] alius Al BEI 1 1 3 ital i l v III. terrm] ] ,1 h A, ideo ov om. 0 ma oB r 15i 1 4 aliara] dictionem adj. C q u i s ] aliquis AC EV om. om. It C1aV' 4 i 7sest'... s i bonus ] o Em 1 1, 7 esset] est A A u 1 11 ml15 5 1- 1 1 positionem a e sM l 1t E i 1 q2 0 paraL] u h i syllogisrnus os cA C 1 orrmi BIGem. e sv et r o sh y l lo] veris c syllogisinis o m A C. E K V B I jo h Ii m A B 4 quod] ideo 12 2quia 3 00 ACEKVII -1v2 e1 1l 17 i2 4] termini om. C KV 1 E 11 o om. 2o 6o]a modo iS yAsue n e 1 . nm] onz. u ] rB l C lV o1 2 6 - 2 7 arg.] e converso add. Geno. 0 t1rtm h n 1 A a2 u n - r2 c2 a5 4m 2 6 o 2na t 3m 1 E ip rsdn r o uc p o t. e- ] r . . . 1 q i 2a o p u 2l
849
DE FA LLA CIIS E X TRA D I C TI ON E M
130nuntur quam deberent, quia scilicet aliquid additur in praemissa quod non deberet poni; vel aliquid tale additur in conclusione: et tunc vel Alud cui additur accipimr tam in praemissa quam in conclusione, tamen in una additur sibi et non in alla, et tunc est falbcia secundum quid et simpliciter; vel additur uni in praemissa quod non ponitur in conclusione, 135et tunc est fallacia secundum ignorantiam elenchi. Haec omnia patere possunt per exempla posita de istis fallaciis. Ex quibus etiam elici potest quo modo istae falbciae ab invicem distinguuntur, ita quod quamvis fallaciae multae possunt concurrere in eodem paralogismo, tamen possibile est invenire paralogismos in quibus nallae 140fallnciae concurrunt exceptis fallacia accidentis e t consequentis; quia ubicumque praemissae disponuntur in figura, si ibi sit fallacia consequentis, erit etiam ibi fallacia accidentis. Ad cognoscendum autem utrum in argumento facto sit fallacia vel non, inter alla documenta hoc est perutile et necessarium quod respondan 145ad nullum argumentinn respondeat nisi opponens arguat ex certis propositionibus sub certis verbis non variatis nec transpositis nec aliquo modo mutatis, quas respondens diligenter consideret an aliqua illarum sit multiplex per aliquam Ullaciam in dictione. Deinde discutiat an tale argumentum per aliquam regulam certam et evidentem reguletur. Et 150tunc primo respondeat, diligenter considerans de quolibet an sit consequens vel repugnans praeconcesso, vel antecedens praenegato, u t sic consequenter semper respondeat. Et haec de fallaciis ad praesens dicta sufficiant. { E x P u c r r TR AC TATU S LOGIC AE D IVISU S I N TRES PAR TES 155
E
T
U N AQ U AEQ U E PAR S E S T D IST IN C T A P E R c A P r r u L A I
130 aEquid addi tur] addi tum afiquid et add. alteri poni tur A ', poni tur add. B , al teri termi ni (?) p o ni tur add. I ' al i qui d] al teri add. D 1 3 7 eti am om. A C E K V ' m o d o ] possibile est quod add. A 'B I .1 ab i nv . om. A l B I 1 3 7 - 3 8 di s t.] clistinguantur A ' B D I
1 3 8
possunt] ponuntur A , possint E
139 paral.'1 syllogismo A C E V ' L i n quibus ] ubi A B I 1 4 1 ubi c .] sic add. K i n fi g. mg. B , Qm. A C K V ' 1 4 3 autem ] fal l ac i am add. E 1 4 3 - 4 4 utrum ... n o n ora. B I 1 4 4 i nter] s tmt n e cessaria CK V ', s tmt E a l l a ] aliqua E K h o c . . . necessi u n u m est illusi scilicet A C E K V ' ,1 est] tm um documentum asid. DGem. 1 4 5 - 4 7 propos . m u t a t i s ] (terrai ni s v el add. K ) v erbi , (terminis asid. E ) non variatis nec aliquo m odo mutatis, (nec om. C) transpositis (transmutatis A E , terminin add. K ) e t ex certa propositionibus A C E K V 4 4 8a l i : i n dictione A ' 1 4 9 re g .') et add. D 1 5 0 pri mo] post A E K V ' 1 5 0 - 5 3 dilig. A 'E , 1et add. fi l i , sufficiant om. B 1 5 1 antec.] al i ter I, om. A E r, praenegato] et add. A :1 sic] si C V ' 1 5 2 cona.] o m . confidenter I, converdenter KGetts. 1, semper mg. V ' , om. A E 1 5 4 - 5 5 Videateur subscriptiones codicum A in ' irstroductione. 1 i n d i a . ] i OCIERAM. n SUMMA d u LOGICAB c t 5 4 i o n e m A
848
PARS 111-4 CAP. 18
potest esse dictio et orado propter diversum modum pronuntiandi, et leo tunc est accentus. Vel est tota orado multiplex sine multiplicitate alicuius partis; et hoc potest esse dupliciter: vel quia illa orado in utroque sensu uniformiter pronuntiarar, et tunc est amphibolia, vel non est uniformiter pronuntiata, et tunc est compositio et divisio. Si autem tnlis discursus non sit syllogismus propter solam incongrui- 1 tatem, 05tunc est &Hacia figurae dictionis; sicut hic 'omnis homo est animal; omnis Sortes est homo; igitur otnnis Sortes est animal'. Si enim loco istius termini 'Sortes poneretur iste terminus 'asinus', cui congrue potest addi signum, esset bonus syllogismus. Si autem tertio modo fiat paralogismus, adhuc ibi potest assignari no fallacia figurae dictionis, quia si loco istius termini Sortes' poneretur aliquis terminus consimilis, potens supponere pro omni eodem in qualibet propositione, nullus esset defectus. Et ita propter similitudinem istius dictionis ad aliam potest quis decipi per fallaciam figurae dictionis. Unde si propter hoc quod iste syllogismus est bonus Iste est animal; 115 iste est homo; igitur animal est homo' crederet aliquis quod iste gismus esset bonus 'iste dicit hoc fnisum est hoc,—demonstrando istam: iste dicit falsutn—; ergo fAlsum dicitur ab isto', deciperemr per fallnciam figurae dicdonis. Si autem paralogismus vocalis non assimilatur quantum ad nu- 120 merum t erm i no= et quAlitatem et quantitatem proposidonum in omnibus yero syllogismo: vel est ibi defectus praecise propter lem qunlitatem vel quantitatem proposidonum praemissarum, vel propter hoc quod plures termini ponuntur in conclusione quam in vero logismo, vel est ibi defectus propter excessum terminormn incom-125 plexorum. Si primo modo vel secundo: vel e converso est bonum argumentum vel non. Si sic, est fnlincia consequentis; si non, est fallncia accidends. Si sit ibi excessus terminorum, quia scilicet plura incomplexa 100 et' l vel A 103-041est*... pr on.] unif. prommtiamr AC V 4 substantia tesl] 1 B 0E 4 C KV e t l ] v iste] 4 108 ed alius scilicet E add. I 1 1 1 Sortea ont. BI 1 1 2 aliquis] alius Al BEI 1 1 3 ital i l v III. terrm] ] ,1 h A, ideo ov om. 0 ma oB r 15i 1 4 aliara] dictionem adj. C q u i s ] aliquis AC EV om. om. It C1aV' 4 i 7sest'... s i bonus ] o Em 1 1, 7 esset] est A A u 1 11 ml15 5 1- 1 1 positionem a e sM l 1t E i 1 q2 0 paraL] u h i syllogisrnus os cA C 1 orrmi BIGem. e sv et r o sh y l lo] veris c syllogisinis o m A C. E K V B I jo h Ii m A B 4 quod] ideo 12 2quia 3 00 ACEKVII -1v2 e1 1l 17 i2 4] termini om. C KV 1 E 11 o om. 2o 6o]a modo iS yAsue n e 1 . nm] onz. u ] rB l C lV o1 2 6 - 2 7 arg.] e converso add. Geno. 0 t1rtm h n 1 A a2 u n - r2 c2 a5 4m 2 6 o 2na t 3m 1 E ip rsdn r o uc p o t. e- ] r . . . 1 q i 2a o p u 2l
IN D IC ES I. Bibliothecae et manuscripta. II. Auctores et scripta ab Ockham et ab editoribus allegata. Doctrina. IV. Index generalis.
IN D IC ES I. Bibliothecae et manuscripta. II. Auctores et scripta ab Ockham et ab editoribus allegata. Doctrina. IV. Index generalis.
I. - Bibliothecae et manuscripta. Assisii, B i bl . Com m un., c od. 187: 10* , 28*-29*, 32*. - Codd. 647 et 666 ( = Z ) : 9 * , 19*-20*, 40*. Avenione, B i b l . M u n i c . (M us ée Cal v et), c o d . 1086 (=• Y ): 1 0 * , 11* , 28* , 31* , 42* . Barcinonae, Arc hi v . Coronae Aragon., cod. Ripoll 71: 9 * , 11* , 16* . Basileae, B i bl . Un i v ., c od. F.11.24: 33* . - Co d .
( = P ): 9 * , 2 1 * , 4 0 * . C o d . Con,'. s oppr• J11.5 (=- F 1 Herbipoli (W a rz b a rg ), B i b l . Fra t ru m M i n o ra ra )Conv., : 9 * c od. , 1.63: 29*, 63ss. 1 2 * Lauduni (Laon), B i b l . Mtmi c ., c od. 431 ( = L): . 10*, 30* . B i b l . Lambeth,c o d . 7 0 : 4 8 * , 8 2 1 . -
F.11.25 ( = B ): 9 * , 16* , 44* , 69* , 75* , 3-849. Beuronae, B i bl . Abbatiae S. M arti ni , c od. i n 4 0 51: 10* , 29*, 42*. ,Bononiae, B i b l . U n i v . c od. l at. 1 0 3 : 1 0 * , 2 9 * , 40*. - Co d . 2635 ( = Camp.): 51* , 56*-62*, 75*, 85, 86, 124, 145, 190, 192s, 201, 262, 3-238
Mus . Bri tana., cod. Arutulel 367: 9* , 12*, 15*, 42*. C o d . Roy al 12.F.X IX : 296, 731.
Matri ti , A rc hi v ara Un i v . (Nov i c i ado), c od. 117Z-8 ( = S): 9 * , 11*, 12*-13*, 3 3 1 Monachii, B i b l . Conv entus Fra t ru m M i n o ra ra .(S. Armae), c od. i 4 * , 2 : 9* , 13*, 14*, 40*. -
B i bl . Status, c od. l at. 2 7 6 : 32* . C o d . l at. 23.530: 9 * , 13*.
passim. Bmgis, Bi bl . Ci v i t., cod. 497 (= U ): 10*, 2 9 1 - Co d . 498 ( = B r): 1 0 * , 2 5 * , 27* , 4 2 * . -30 * . 5 0 0 : 731. Cod.
Neapoli, B i b l . N a t . , c o d . V M . E 1 2 ( = N ): 9* ,
Caesenae, B i bl . 11/Lilatest., c od. Plut. X s., 6 : 9* ,
Neo-Portas ( N e w Hav en, Co n n . ), B i b l . Un i v .
22*. - Cod. 11117.G•98 (=- N '): 10*, 26*, 42*, 65.
11*, 16* , 31* , 41* . Cameraci (Cambrai ), B i bl . Muni c . c od. 942: 9 * , 20*. Cantabrigiae, B i bl . Co n . Gonv i l l e et Caius, c od. 2811674: 37*, 52*, 72*. - Cod. 4341434: 731.
-
- Co d . 4641571 C ) : 9 * , 2 0 * , 2 6 * , 4 4 * , 68*-69*, 7 5 * , 3-849. B i bl . Peterhouse, c od. 102: 9 * , 11*, 12*, 13*,
Yalemis c od. Marston 240: 9* , 17*-18*. Oeniponte (hms bruc k ), B i bl . Un i v . cod. 490: 9 * , 22*, 41* . Bibl. Col i . Merton, cod. 293: 49*-50*, 139. Parisiis, B i b l . Maz ari ne, c o d . l at. 3521 ( - - M ): 10*, 27* , 42* . -
6432: 1 0 * , 3 0 * . C o d . l at. 6441: 9 * , 18* ,
Cracoviae, B i bl . Un i v . Iagel l . , c o d . Bi bl7. Ci1v i t., 9 cod. : Erfordiae, A mpl on. 0.67 ( = A '): 9 8*,* 10*, , 25*-26*, 40*, 68*-69*, 75*, 34349. 1 7 * . Cod. Amplon. Q . 242: 32* . C o d . Amplon. Q. 257 ( = A 3 259 ( = A ): 9 * , 20* -21* , 3 1 * , 4 2 * , 69* , 7 5 * , )12, : 731, 9 * 3-849. , C o d . Amplon. Q. 395: 32*. 1 7 * . Fabriani, B i bl . Com m un., c od. 9 5 : 9 * , 17*. Florentiae, C o B i bl . Medicea Laurentiana, c od. Cono. soppr. d .156: 9*, 2 1 * . -C o d . Plus. X I I s. 2 ( - K ): A 2 1m* , 3 3 * , 4 3 * , 4 4 * , 7 0 * , 7 5 * , 3-849. 9*, p lPlut. X I I s. 4 (= F"): 9*, 11*-12*, 33*, 70*, Cod. o n 75*, 304. . - BQi bl . Na t., c od. Cono. soppr. A.3.508: 54s. Cod. Con:). soppr. B.4.1618: 58* , 42. - Cod. . Cani/. soppr. C.5.357: 37*. - Cod. Conv. soppr• D.4.95: 51*-52*. - Cod. Cono. soppr. E.5.802
B i bl . Nato, c od. l at. 6430: 10*, 3 0 * , 42*. Cod. l at. 6431 ( = P ): 10* , 27*. C o d . l at. 587, 589-90, 727, 730. - Cod. lat. 15,136: 12. - Cod. l at. 15,886: 3 7 * , 203. C o d . l at. 15,887: 53*, 58*-61*, 154, 156, 160, 163, 592- C o d . l at. 15,892: 3 9 * , 54*. - Co d . 15,904: 32*. C o d . lat. 16,130: 731. C o d . lat. 16,616: 731.
Patavii, Bi bl . A nton., cod. 173: 32*. - Cod. 537: 10*, 27*, 31*, 40*. - Cod. 544: 9* , 22*, 42*. -
B i bl . Uni v ., c od. 616 ( = 1): 9* , 11*, 13*-14*, 16*, 31* , 44* , 68* , 70* , 75* , 3-249. - Cod. 30*-31*. 1123: 9*, 1 8 ' -1 Cod. 2092: 9 * , 11*, 18*-19*. .Philadelphiae, B i b l . U n i v . Pemisylvaniae (R a re C o d . Books 1 9 Col 1 l ec ti on), c od. l at. 1 : 9 * , 22* -23* . Remis, 3 : B i bl . Mutue., c od. 888: 9* , 23*. Romae, 1 0B i bl . Angelica, c od. 1017: 32*-33s . * , 2 7 * ,
854
I
N
D
I
C
E
S
S. Deodati (q.aint Di é ), B i b l . M u n i r. , c od. 6 3 : 9*, 24* . S. Geminiatai, B i bl . Co m m u n . , c9*,o 14* d . , 40*-42*, 2 6 70* , 75*, 65, 106, 162, 304, ( = 669, 677, 3-849 passim. G e m . ) : Tarvisii (rrev i s o), B i bl . Com m un., cod. 376: 31*, 42*-
28*, 4 4 * , 6 8 * -6 9 * , 7 5 * , 134-35, 2 9 0 , 3 0 4 , 651-52, 3-849. C o d . l a . 9 5 0 ( = 9 * , 24*. C o d . lat. 951 ( = 9 * , 13*, 14*. — Cod. f a i . 9 5 2 ( = V ): 9 * , 14-15*. — C o d .
C o i Burglies. 171 : 154.— Cod. Chigi E.V11.221 ( = G): 9* , 19*. — Cod. Chigi E IV .9 9 (=-- N7'):
lat. 9 5 3 ( = V 7 955: 7 * , 52*, 5 5 * . C o d . l a t . 2 1 1 9 : 9 * , ) : 91 5** . , C o d . l at. 3048: 3 2 * . C o d . 14*, 1 5 * , lat. 3 0 4 9 : 193. — C o d . l a t . 4542: 9 * , 24* . 1 6 * — . Cod. lat. 5306: 37*, 60*. C o d . Ottob. 2071 ( =o O): 9 * , '10*, 25*, 33*, 38* , 75*, 170. C — d C o d. . Palat. l at. 9 9 8 : 3 2 * . l Venetás, Bai bl . Nat. S. Marc i , c od. lat. CIV 1,292: t . 9*, 1 5 * -1 6 * . — C o d . X , 2 0 4 : 731. C o d . X I,12: 731.
9*, 1 4 * . — C o d . Ch i g i E .V 11220 ( = Ch): 9*, 19* . — Co d . l at. 674: 29* , 32* . C o d .
— B i bl . Sean. Patr., cod. F.III.12, y. Philadelphiae. Vindobonae, B i bl . Conv . Fratrum Praedicatorum,
Tuderti (To d i ), B i b l . Co m m u n . , c od. 1 8 1 : 9 * , 24*. Vaticana Civitas, B i bl . Apos t., c od. Burghes. 6 8 : 67*. — Cod. Burghes. 151 ( = D): 9* , 10*, 2 7 '28*, 4 4 * , 67* -69* , 7 5 * , 394, 396, 3-849. —
lat. 947 (= V "): 9*, 24*. — Cod. lat. 948( = V "):
cod. 1601130: 3 2 * .
10*, 11* , 3 1 * . C o d . l at. 949 ( = V 4 ): 1 0 * ,
II. — Auctores et scripta ab Ockham et ab ectitoribus allegata. Adam d e W o d e h a m : 7 * , 1 0 * , 2 5 * , 3 3 * , 3 8 * , 40*, 4 1 * , 54* , 55* , 61* , 62* , 70* , 3 , 6 , 162, 170.
— Doctrinale (e d . D . Rei c hl i rtg), c . I X : 7 8 4 ; c. X I I : 758, 776. Ammonius: 29* , 44* .
— D e indivisibilibus (cod. Florentiae, Conv . s oppr. A. 3 . 508) a. 2 : 54*.
Amor6s, L . , "Series c ondemnati onum": 45* .
— I n I Sera. (c o d . Gcuaville e t Cai us 281/674),
Angelus de B ari o: 22* . Anselmus (S .): 44* .
d. 2 , q. 2 : 7 2 * ; d . 3, q. 4 : 5 2 * ; d . 23, q. 1 : 37*. — (Cori . V at. l ar. 955), d. 17, g. 5 : 5 5 s ; d. 33, .1. 2 : 52* ; a. 3 : 53*. — I n I V Seni. (c od. Pari s ., N a t . lar_ 1 5 , 892), q. 5 . 3 9 * 5 4 * 5 7 * Aegidius Romanus : 46* . — Expositio supra libros Elenchorum (ed. Venetiis 1496), I I , c. 5 : 814. — Theoremata de corpore Christi (ed. Venetiis 1502), pmpos. 3 6 : 134-35; propos. 3 9 : 132. — Theoremata de esse el essentia (ed. E . Hocetlez): 553.
Andreas de Nov oc as tro (?): 348.
— De casu diaboli (ed. F. S . Sc hmi tt), c . 1 1 : 96, 102, 103, 148, 286. — D e grammatico (ed. F. S . Sc hrni tt): 16. — Monologion (ed. F. S. Sc hrnitt), c. 1 6 : 28, 777; c. 2 5 : 82, 94, 169, 650. Antonius d e Ianua: 29* . Antoni o, d e j ohanuz i o: 1 8 * . Aristoteles (e d d . B e k k e r, B e ro l i n i 1 8 3 1 -1 8 7 0 ; Di dot, Paris iis 1848-1874; l u n ti n a , V eneti i s 1550-1553; Aristoteles latinus, e d . L . M i n i o -
Alanus de Imulis , Anticlaudicmus (P L 210, 481ss.), lib. I I I , c. / : 4 .
Paluello: 44* , 49* , 3-849 passim. — Analytica Posteriora, l i b . I , c . 1 : 5085.; c . 2 : 164, 170, 505, 510, 528, 529, 531; c. 4: 105, 140,
Albertus de Orl amunde (?), Phi/osophia Pawperum: 11*.
202, 514, 515, 519ss., 820; c. 5 : 519; c. 6 : 512; c. 7 : 527; c. 8 : 512; c. 13: 533, 536, 537, 539,
Albertus de Saxonia, Perutilis Logica (ed. Venetiis 1522), trac t. I n , c . 5 : 354.
540, 541; c . 1 4 : 582; c . 1 5 : 276; c . 2 2 : 66;
Albertus Magrtus : 29* .
c. 23: 630; c. 2 5 : 528; c. 2 9 : 524; c. 3 2 : 164, 170. — Li b. H , cc. 1 -2 : 544; c . 2 : 546, 548;
— D e Praedicamentis (Opera omnia, I, ed. A . B a r-
c. 3 : 562; c. 4 : 687; c. 6 : 565; c. 8 : 551, 582;
gnet), trac t. I I I , c. / : 127, 152, 153. — Li ber I I Perihermenias (Ed. A . Borgnet), tract. c. 1 : 242.
c. /Os 555s., 685; c. / I : 576, 580; c. 12: 140; c. 13: 565, 680, 688; c. 17: 527; c. 19: 511, 522.
Alexander: 4 4 * . Alemmder d e V i l l a De i : 4 4 1 .
— Analytica Priora: 49*. — Li b. I , cc. 1 -3 : 2411s.; cc. 1 -7 : 362, 365ss.: c . / : 7 , 1 0 , 244, 359ss., 363, 512, 514; c. 2 : 318ss.; c. 3 : 327ss., 334ss.;
INDE X 11.• A UCTORE S
855
cc. 4 -7 : 821; c. 4 : 263, 363, 366; c. 5 : 387ss.,
678s. — Lib. V I : M , 67911., 688s.; c. 6: 284. —
392; c. 6 : 397; c. 8 : 4111s.; c. 9 : 439ss., 443;
Lib. V I I : 563, 695ss.; c. 1 : 697ss., 702; c. 2 : 680; cc. 2 -3 : 697; c. 3 : 562, 680. — Li b. V M :
c. / O: 444; c . / / : 450ss.; c . 1 3 : 113, 339ss.; cc. 13-14: 427s.s.; c . 1 5 : 87, 456, 587; c . 1 6 : 4871.; c . 1 7 : 4 3 0 ; c . 1 8 : 459s .; c . 1 9 : 4 8 2 ; c. 2 0 : 431, 4 3 2 ; c . 2 1 : 460s .; c . 2 2 : 482ss.; c. 2 4 : 413. — Li b. I I , c. 1 6 : 839; c. 1 7 : 841. — De artitnz, l i b. II, t. 6 : 556, 682; ti . 19-23: 776. — De caelo, l i b . I , t . 2 : 260. — De gener. el c orrupt, l i b. I , t . 2 0 : 776; t . 2 3 : 776-, t. 29: 632; ti. 46-55: 186.— Lib. II, t. 5 6 : 515. — De sophisticis elenchis, c . 1 : 3 , 4 , 749ss.; c . 4 : 749ss., 763ss., 786s.s., 790ss., 810, 8 1 7 ; c . 5 : 818ss., 826ss., 831, 837, 839ss.; c . 6 : 826ss., 844; c. 7: 803; c. 19: 751ss.; c. 20: 786ss.; c. 21: 790s.; c. 2 2 : 7911s., 814; c . 2 4 : 818ss., 826ss.; c. 25 : 604, 744ss.; c. 27 : 839ss.; c. 29 : 841; c. 30: 8433. — Ethica Nicom., l i b. V I , c. 3 : 537. — Met4physica, l i b. I , c. 1 : 511, 522. — Li b. M , t. 4 : 163; t . 1 1 : 140. — Li b. I V : 6 5 ; t . 2 9 : 627. — Li b. V : 5 4 * ; t . 7 : 109; tt. 7-12: 109; 1 .t. 1 4 : 108, 164; c . 9 : 5 5 ; c . 1 0 : 125; t . 1 8 : 1 1395., 1475.; t . 2 0 : 158, 170, I73s .; t . 3 0 : 99; 2 t. 3 1 : 9 9 ; t . 33: 6 8 .— Lib. V I, t. 8 : 113, 168. : — 1 L i b . V I I : 76; t . / : 1 6 8 ; t t . 2 -3 : 1 3 3 ; c i . 12-14: 684; t. 16: 91; u. 17-19: 688; tt. 42-43: 0 9 564; t. 44: 51; t. 53: 91.— Lib. V IH, t. 3: 133, 5 829; tt. 11-16:561; t. 15: 170, 680. — Li b. X , . t. 3 : 58; t. 6 : 52; t . 1 2 : 55. — Li b. X I : 776. ; — 1 Li b. X I I , t. 12: 776; t. 1 3 : 776; t. 29: 776. — PenIermenias, c. 1 : 8, 41; c. 2 : 14; c. 7 : 627; . 1 c. 9: 189, 349, 710; c. 12: 340; cc. 12-13: 273ss. 3 — Physica, l i b. I , cc. 2 et 3 : 4 8 * ; tt. 13-15: 140; : t. 56: 776. — Li b. IT, t. 31: 531.— Li b. Hl -IV : 1 702.— Lib. III, t. 6: 776; t. 18: 771s.; ti. 35-36: 0 158; t . 6 8 : 144. — Li b. I V : 5 4 ' ; t . / : 776; 7 -t. 33: 139; t. 84: 132; II. 121-22: 311.— Lib. V , 0 t. / O: 158, 178. — Li b. v r n , t . 6 9 : 325, 711. 8 Praedicamenta: 54* . — C. / : 16, 19, 23, 44ss.; ; c. I 3 : 656; e. 4 : 115, 117, 162, 187, 188, 191; c. I 5 : 69, 118, 120ss., 126, 128ss., 320; c . 6 : . 139ss., 149ss., 163, 282; c. 7 : 153, I564., 162.s., 1 172ss., 177, 191, 596; c. 8 : 163, 170, 179, 181s., 3 653; c. 9 : 183, 187, 188, 191, 192; cc. 10 et / / : 99, 125; c. 1 3 : 661; c . 1 5 : 192. 1 — Topic a: 587ss. — Li b. I , c. / : 359ss.; c. 2 : 3 ; 4 c. : 5 : 67, 84, 680, 685; cc. 5 -6 : 93; c. 7 : 110, 7 696ss.; c. 12: 707 8 - 9: 610. — Li b. III, c. 5: 682, 688. — Lib. I V : c. 2 , c . c.11 :595, : 655; c. 2 : 656; c. 4 : 653, 661, 651ss.; ;7 2 1 s s . 667; c. 5 : 669. — Li b. V , c. 1 : 671, 672, 673, , 7 2 6 . — L i
731ss.; c. 1 1 : 7491s. Aristoteles (pseudo), Li ber de Pomo (ed. M . P i ezia): 199. A rno P etti : 8 * , 25* , 69* . Amoldus d e Acluisgratao: 17*. Astasius d e Mel l a: 22* . Augustinus (S.), Confessiones (P L 32, 659s.s.), l i b . X I, c . 2 0 : 779. — De doctrina christ. (P L 34, 1531.), l i b . 9;I c. I ,3 1 : c3 . . 1 : — D e Trinitate (P L 42, 8191s.), l i b. V , c. 2 : 555— Li b. V II, c. / : 778. — Li b. X V , c. 10: 7. — Sermones super Psalterium: 25* . Averroes (Cormnentator), Comment aria i n opera Aristot. (ed. l i mti na, Venetiis 1550-1553): 44* , 49*, 23. — I n Metaphysicam, l i b. V I , t. 2 : 167; t. 8 : 113; t. 1 4 : 116; t . 1 6 : 9 1 ; t . 2 1 : 680; t . 4 2 : 543; t. 44: 52; t. 45: 52, 59; t. 53: 91. — Lib. V III. t. 2 : 52, — Li b. X , t . 6 : 52. — / n Physicatn, l i b. I , t. 35: 3, 543. Avicerma (ed. Venetiis 1508), Logica, l i b. I, cc. 5-6: 38; cc. 5 -7 : 41. — Metaphysica: 44*. — Lib. I, c. 2: 41. — Lib. H l c. 1 : 136. — Li b. V , c. 1 : 31, 48, 53; c. 2 : 48. — Sufficientia, l i b. I I , c. 2 : 167. Bandini, A . M . , Ccaalogus: 12* , 21*. Barth, T . , "D i e Surnma Logi c ae": 31* . — "Franziskanerhandschriften": 16* . Bartholozriaeus d e Cas tro Monti s : 19* . Barcholomaeus Pisanus: 53*. Bascour, H . : 7 * . Baudry, L . : 47* . — "Gauthi er de Ch a t t o n ": 53* . — Guillaume d'Occatn: 7 * , 50* , 62*. — "L e Te x t e ": 20* . — L e Trartatus (ed.): 32*. Beda, Venerabilis, Historia gentis angtorum: 30*. Bendit-lc, J., "D i e Aussagenlogik": 589. Benedictus Hec tor Bononiensis: 34*. Bertrandas d e Prov inc ia: 21* . Bettoni, E ., L e dottrine: 45*. Birch, B . , t/. G. de Oc k ham. Birkenmaier, A . , "M a rc o d a B enev ento": 3 5 * . Bocherlski, I . M . , y . P etrtu Hispanos, Sumniutae Logicales. Boehrter, P h .: 22* , 47* , 67*, 70*s ., 73* , 367. — Collected Articies (ed. E . M . Btry taert): 7*, 33*, 38*, 348, 589. — " D a r S tand": 33*.
856
INDICES
— y . Gual terus Burlaeus. — y . Guillelmus de Oc k ham. — Medieval Logi c : 348. — "Th re e Sumo o f Logi c ": 62*ss. — " Z u r E c hthei t": 38*. Boethius: 41* , 84. — D e difirerentiis topicis (P L 64, 1173ss.): 58711., 614. — D e divisione (P L 64, 875ss.): 4 4 * , 64* , 3 , 97, 99, 564, 766, 768, 770. — D e syllogismo categorico (P L 64, 794ss.): 4 4 * , 359ss. — L i b . I : 5 , 92, 318ss. — L i b . I I : 414. — D e syllogismo hypothetico (P L 64, 831ss.): 4 4 8 241ss. — Li b. I : 3451s., 3491., 352. ,— I n Categorias Ari s tot. ( P L 64, 159ss.), l i b . I : 16, 38, 45, 120. — Li b. I I : 99, 156. — I n l i brum D e interpretatione ( P L 6 4 , 293s.s.): 7, 8, 14, 16, 38, 42, 273ss., 287, 628, 798. — I n Topica Ciceronis (P L 64, 1039ss.): 347, 522, 587ss. — Introductio a d syllogismos categorico; ( P L 6 4 , 761ss.): 15, 1190. — Quomodo substantiae... bonae sint (PL 64, 1311s.s.): 555.
da Fuma, F. : 22*. Dahm, I . : 7 * , 67* , 73* . Daniel de Placentia: 30* . de P ortar, A . , Catalogue: 25*, 29*. del Punta, F., y . G. de Oc k ham. De M organ, A . : 348. Denifie, H., y. Chartularium Universitatis Parisiensis. De Ri j k , L . M . , y . Petrus Hispanus. Di dot, F., y . Aristoteles. Donatus, A rs Grammatica (ed. H . K ei l ), l i b . I I I , c. 6 : 237. Doucet, V . : 7 * , 62* , 67* . — "Comrnentai res s ur les Sentences": 37* . — "L 'o e u v re scolastique": 37* , 56* . Du Ci nge, Glossarium: 85. Durandus d e S. P orc i ano: 45* . — D e relatione (ed. T . Tak ada): 168. Echard, J., Scriptores Ordinis Praedicatorum: 61* . Emclen, A . B . , A Biographical Registe r: 38*, 52*, 53*, 57* , 6 0 * . Erhardi n de Maturan: 24* . Etzkom, G. , u. G. d e Oc k harn. Eubel, C. , Bullarium: 39*-40*. Expositores (l i bri Praedic amentorum): 168.
— Quomodo Tri ni tas unus Deus (P L 64, 1247s.s.): 155.
Faye, C . U . , Supplement to the Census: 17* , 22*.
Bonagratia d e Pergamo: 39* . Bond, W . H . , Supplement: 17*, 22*.
Felix Angelus : 19* . Felix Bertolomeus de Pissia: 15*.
Borgnet, A . , u. Al bertus Magnus.
Felix de Ogento: 12* .
Brampton, C . l e.: 47* . B rown S . E., y . Gual terus Burlaeus. — y . Guillelmus de Ork h a m
Forshall, J., Catalogus: 12* .
— "Sourc es o f Oc k ham's P rol ogue": 53* .
Franciscus de May roni s : 5 0 , Franciscus d e Padua: 31* . -53* , 3 6 7 . Franciscus de Signorellis de Bononi a: 19* . Frati, L . , Indice: 29* .
— "W a l t e r Burl ei gh's Treati s e": 46* , 193. Buytaert, E. M . , y. Boehner, Ph., Collected Anides. — v . Gui l l ehnus d e Ork h a m .
Fortuny B ., F. J ., "E l codice Ri pol l es ": 16* . Franchi d e ' Cav al i eri , P . , Codice; Vaticani : 3 2 * .
— y . Ioannes Damascenus, De fide orthodoxa. Camillus Palaeotti: 34*. Carlini, A . , Constitutiones Generales 0 . F. M . : 50* . Carpine, E . : 73* . Cenci, C . : 22*, 73*.
Gi l , G., "Commentari us i n Metaphy s ic am": 4 5 * — "Commentari us P etri de Trabi bus ": 137, 138. — "Gual teri d e Ch a t t o n ": 5 5 * , 23, 42, 207. — y . Guillelmus de Mi l i tona. — y . Guillelmus de Oc k ham.
— Manoscritti francescani: 22*, 26*.
— "Henri c us d e Ha rc l a y ": 42, 50, 252.
Chartulirrium Universitatis Parisiensis (ed. H . D e niffe - Ae. Chatel ai n): 69*, 213. Chatelain, A e . , y . Chartularium Universitatis P a risiensis.
— y . Matthaeus ab Aquasparta.
Colligan, O . A ., 1). Ioannes Darnascenus Conradus Ey s tet d e Ingols tadt: 13* .
Gerardus Od o , D e syllogismo, D e suppositionibus,
Conradus de Ni peth: 20* , 68*. Constantius Cancellarius Pistoriensis: 34*.
— "Quaes ti o Ioannis de Readi ng": 53*. Garcia, M . F., Lexicon Scholasticum: 798. Garoni, G. : 14*. De prittcipiis scientiarum: 18*. Geyer, B ., Peter Abaelard: 44a. Giacon, C . , "U n a nota magi s tri ": 32* .
Copinger, W . A . , Supplementum: 33*, 34*.
Gibson, S ., Statura Antigua U . Ox o n .: 47* , 56* .
Crostey, I . : 34* .
Glorieux, P ., Rípertoire des maitres: 6.
INDE X A U C T O R E S
857
Godefridus d e Fonti bus : 46* .
-
Lectura: 37* . - d. 4 , a. / : 203.
Gonsalvus Hispanus, Conclusiones Metaphysicae:1
-
Reportatio: 5 6 * , 58* -59* . - d . 3 , ti . 1 : 6 0 ' ;
Gottlieb, T h . , Mittelalterliche Bibliotheieskataloge: 33*. Grabmann, M . , y . G. d e Oc k ham (pseudo). -
u. G. d e Shyreswode.
Gratianus, Deaetum (ed. Lugduni 1609), I I I , D e consecrationibus, d . 2, c. 7 : 135. Greco, R.., " A n Introduc ti on": 731s.s., 736. - y . G. Burlaeus. - u. G. d e Shyreswode. Grothe, 7 3 * . Gualterus Burlaeus: 15* , 24*, 45*-46*, 201.
d. 3, q. 2 (ed. G. Gi l ): 23, 207; d . 30, q. 1 : 55*, 61*; d. 30, g. 1, a. 1: 163; a. 2 : 154; a. 4 : 160; q. 2 : 5 3 * ; q. 3 : 188, 190ss. Guillelmus de A l nwi c k : 46*s. - Sophismatum elenchi: 5 3 * . Guillelmus de Cu m l o : 16* . Guillelmus Hentisberius: 13* , 18*. - Sophismata: 11* . Guilleknus de Mi l i tona, Quaestiones de sacramentis (ed. G. Gál ), trac t. IV , pari V I, q. 21: M , 152. Guillehnus d e Moerbek e: 510.
- Consequentiae: 21*. - De aaivitate qualitalum sensibilium: 18* .
Guillelmus d e Oc k h a m : 7 * -7 2 * , 3 , 5 , 6 , 7 , 9 ,
-
De causa intrinseca susceptionis magia et minus: 18*.
-
-
De consequentiis (c od. Paris ., N a t . l at. 6441): 587-90, 727-30.
De corpore Chris ti (pri mos tractatus De quantitate;;ed. T . B . B i rc h): 16*, 18*, 29*, 49*, 54*, 62*.
-
De definitione (e d . H . S hapi ro e t F . S c ott): 84, 564.
-
De futuris contingennbus (ed. Ph. Boehner): 710.
-
De sacramento A l tari s (secundus trac tatus D e
-
De exclusivis (c o d . L o n d o n . , M u s . B ri t a n .
-
Roy al 12.F.X D<): 296. De insolubilibus (ed. M . L . Ro u re ): 744ss.
23, 53, 54, 104, 132, 135, 201, 262, 304.
quantitate e d . T . B . B i rc h): 9* , 49*, 62*, 67*. Elementarium Logicae (e d . E . M . B u y t a e rt ): 32*, 62ss.
-
De obligationibus (ed. R . Grec o): 21* , 731s.s., 736, 743.
- Epistola ad Fratres Minores (ed. H. S. Offi er): 50*. - Exposino aurea: 27*, 67* .
-
De regulis consequentiarum: 18* .
-
-
De signis distributivis (out. Paris., Nat. lat. 6441): 258.
F. del Punta, i n praepar.; c od. Londi n., L a m beth 7 0 ): 47* -48* , 5 6 * , 58* , 42, 820s.; c . 4 :
-
De suppositionibus (ed. S . F . B ro w n ): 193ss., 196, 199, 205, 208, 210, 212, 215, 222, 226, 228, 233, 237.
- Expositio in librum Potphyrii (ed. E. A . Moody ): 47*, 56*, 62, 84. - Prooem.: 42, 47; c. 1 : 252;
-
De puntate artis logicae tractatus longior (ed. Ph. Boehner): 1 8 * , 19*, 21*, 46*, 50*, 65*, 69*, 194, 196, 200, 233, 289, 296, 307, 310, 325,
Expositio i n l i brum D e elenchis sophisticis (ed.
193ss., 218.
c. 3 : 107; c. 4 : 660; c. 5 : 6515.; c. 9 : 73. -
Expositio i n Perihmnentas Aristot. (ed. A . Ga m batese, i n praepar.; ed. Bononiae 1496): 13* ,
348, 587ss., 730.
47*, 48*, 56*, 241ss. - Prooem. (ed. Ph. B oehner): 196. - c . 6 : 42, 349, 353, 710, 754. Lib. I l : 273, 4843.
-
De puntate artis logicae tractatus brevior (ed. Ph. Boehner): 1 8 * , 2 5 8 , 2 8 9 , 2 9 6 , 3 0 7 , 587ss., 727ss-
-
De relativis (ed. H . Shapi ro et M . J. Ki tel ey ): 168, 176.
-
I n Anal . Postes'. Aris tot. (c od. V a t . Li t. 2146), lib. I I , c. 1 : 548ss.
-
In Artem Veterem (ed. Venetlis, 1541): 65*. I n Perihermenias Aristot. (ed. Veneros, 1541): 66*.
99; c. 2 1 : 192.
-
I n Physicam Aristot. (ed. Venetiis, 1589), l i b. I , t. 5 : 46*. - Li b. IV , t. 42: 46*.
cod. Ox o n . , M e rt o n 293): 18* , 47* , 48* . Lib. I I I : 50*, 56*, 65* ; t. 68: 144. - Li b. I V ,
-
I n Praedicatnenta Ari s tot. (e d . Veneti i s 1541): 145, 182.
-
Expositio i n Praedicantenta (ed. G. Gál , i n praepar.; e d . Bononi ae 1496): 47* , 48* , 56* , 11. Cc. 1 -2 : 42, 44; c . 3 : 16; c. 7 : 165; c. 8 : 252; c . 9 : 125, 722; c . 1 0 : 136, 300; c . 12: 162, 165; c . 1 3 : 596; c . 1 4 : 104, 182; c. 17: Expositio Physicontrn (ed. V. Ri c hter, in praepar.;
t. 3 3 : 139; t . 118: 354. - Li b. V , t . 3 : 49* . -
I n I V libros Seni. (I n I Sent, Prol. e t dd. 1-3, ed. G . G-I1 e t S . B ro w n , S t . Bonav enture,
-
Regulan supra totum librum Pri orum: 21* . Tractatus de universalibus: 50.
-
Utrum contradictio s it truvcima oppositio: 18*.
N. Y . ; cld. 4-17, ed. G. Etz k om, i n praepar.; reliqua: ed. Lugduni 1495): 15*, 28*, 47*, 48*,
Gualterus d e Ch a tto n , Lec tura e t Reportan° i n
53*, 54*, 65*, 67*. - Lib. I, Pral ., q. 4 : 525ss.,
I Sent. (c odd. Paris., Na t . l at. 15, 886 e t 15, 887): 38* , 49* , 53* , 54* , 42, 592.
573; q. 5 : 525ss., 581ss.; d . 2, g. 1 : 254, 373, 375; q. 2 : 373; g. 4 : 46*, 45ss., 203, 207; q. 6 :
858
INDICES
32*, 54, 252, 254, 370, 606; q. 8 : 42, 47, 754;
Hirc h, R . , Catalogue: 22* .
q. 9 : 45s., 106; q . 1 1 : 375; d . 3 , g. 2 : 551; ti. 4 : 560, 579; d. 4, q. 1 : 193; d. 9, g. 3 : 23*,
Hocedez, E ., v . Aegidius Rommus . Hugo Kuenemani : 64* .
607; d . 21, g . u n . : 296; d . 24, qq. 1 -2 : 5 7 ; d. 26, g. 2 : 778; g. 3 : 155; d . 30: 162; .1. 1 : 155; q. 4 : 51*, 155; d . 31: 162; d. 47, q. un.: 773.— Lib. II, q. 10: 354; g. 24: 823. — Lib. III, ti. 9 : 316. — Opera Politica (ed. H . S. Ofi l er), I I I : 50*. — Opus Nonaginta Di m i m : 56* . — Quodlibeta (ed. J. W ey , i n praepar.; Argentinaz 1491): 49* , 55*. — IV , qq. 20-39: 62*. — V , g. 22: 114; g. 24: 57*, 131. — V I: 162. — V II: 162; g . 2 4 : 5 0 * .
lacobus de Venetiis: 510, 528, 551, 688. lacobus de V i terbi o, Quodlibet (ed. E . Y pma), I . q. 1 : 42. — I I I lacobus , g Prov . 4os ti: ri : 3 0 * . 1 2 I I 7Bentiv . loannes olus : 3 4 * . Ioannes X X I I : 50*. Ioannes a S . A ntoni o: 33*. Ioamaes Antonius de Albergatis Bononiensis: M*s . loannes Balaeus, Illustrium... summarium: 53* . Ioannes Buri danus : 31* , 42* . Ioannes Damascenus: 4 4 * .
— Summa Logicese (edd. v ari ae): 7* -72* ; ed. P h. Boehner: 3-502.
— D e fi de orthodora (P G 94, 781ss.; versa° B u r-
— Summa Physicorum (ed. Rom ae 1637): 23*. — Pars. I , c. / O: 22. — Pari I V , c . 1 : 33.
— Dialéctica (P G 94, 521ss.; versio R.Dberti Gros -
— Tractatus de praedestinatione (ed. P h. B oehner)• 710.
satesta, ed. O . A . Col l i gan), c . 6 : 9 7 ; c . 8 : 84, 89; c. 1 0 : 195; c. 1 5 : 85; c. 1 6 : 92, 121;
— Tractatus Logicae Mi nor (ed. E . M . B uy taert): 29*, 32*, 62*-64*.
c. 3 6 : 187; c. 46: 120; c. 4 8 : 115; c. 5 0 : 176;
Guillelmus de Oc k ham (pseudo, sec. v i am etc .): Defensorium (cod. Romae, Bi bl . Angelica 1017): 32*. — D e principiis theologiae (ed. L . B a u d ry ): 3 2 * . — Notabilia (c od. V at. Burghes. 151): 28*. — Quaestio de relatione (ed. G. Mohan): 33*, 153.
gundionis, ed. E . M . Buy taert), lib. I, c. 2: 779.
c. 5 2 : 183, 187; c. 6 5 : 96. l o a n = de B oi no: 70* . loarmes de Readi ng: 46* . — / n I Seta. (c od. Florentiae, B i bl . Na t., Conv . soppr. D.4.95), P rol ., g. 8 : 51*ss. loarmes de Rodi ngton: 37* , 59* .
— Quaestio de universali (ed. M . Grabmartn)• 32*.
— I n 1 Sent. (cod. Vat. lat. 5306), d. 30, q. un.: 60*. Ioannes de Sassoferrato: 17* .
— Tractatus de SUCCESSiViS (ed. P h. B oehner): 18*, 139, 702.
Iomnes Duns Scotus (Opera Ornnia, ed. L . W a d ding, Lugduni 1639): 4 6 * , 57* , 60* , 23.
Guillelmus d e Shyreswode (Sherwood), D e inso-
— D e anima, q. 7 : 186.
lubilibus (ed. M . L . Ro u re ): 744s.s.
— I n I V libros S ent, l i b. I (Ordinatio, ed. V a t i -
— D e obligationibus (ed. R . Green): 731ss., 736.
cana), d . 3, p . 2, q. un.: 105; d . 27, qq. 1 -3 :
— Introductiones i n logicam (ed. M . Grabm arm ): 44*, 64s., 195s., 2605., 271, 587s.s., 642, 649, 752.
19; d . 35, g. u n .: 780. — Li b. I I , d . 3, g. 1 : 48, 110; qq. 1-6: 5 4 . — Li b. I I I , d . 7 i ,n Metaph. g . A ri s ta., l i b. V , g . 1 1 : — Quatstiones 2 : 3 1 7 . 154, 177.
— Syncategoretnata (ed. R . O'Do n n e l l ): 44* , 15, 32, 260, 264, 296, 307, 310.
— Quodlibet, q. 3 : 289. loamies D u n s S c otus (ps eudo), Quaestiones i n
Hain, L . , Repertorium Bibliogr.: 33*s. Henquinet, F r. -M . : 7 * .
Anal. Priora Aristot., l i b. I , q. 3 : 348. Ioamies F. TarViSintIS de Marl engo: 31*.
Henricus d e Harc l ay : 46* , 50.
loannes Hi g m a n : 3 3 * . Ioannes lustus de Fl orenti a: 21*.
— Quaestio de ideis (ed. A . M a u re r): 780.
— Quaestiones disputatae (c od. V a t . B u rg h . 171),
Ioannes Mai or, V i ta Adae: 3 9 8 Ioarmes Ni c hol ai : 46* . . Ioannes Qu i d o rt , Quodlibet (ed. A . J . Herni an),
.1. 2 : 154; q. 3 : 42. Henricus Gandavensis: 46*.
q. 6 : 310. Iserloh, E . : 47*.
— Quaestio de signlficato conceptits universalls (ed. G. Gi l ): 252.
Hem-icus Gey s t: 12* . Herman, A . J., u . Ioamies Qui dort. Hervaeus Natal i s , D e relatione contra Durandum (ed. T . Talcada): 168. Heynck, V . : 47* .
James, M . R . , A descriptive Catalogue._ Peterhouse: 11*. — A descriptive Catalogue... Gonv i l l e and Cai us : 11*, 20* .
INDE X A U C T O R E S Jansen, B . : 45* . — y . Petrus loarmis Ol i v i .
— "Inc i pi ts ": 7 * .
Josa, A . M . , Codic i: 22* , 27* .
— "Oc k h a m and Aegi di us ": 132, 152. Murdoc h, J ., " T w o Ques ti oni ": 55* .
859
Moody , E . A ., y . G. de Oc k hara.
Kaeppeli, Th . , "A n ti c h e Bi bl i otec he": 3 1 * , 33* . Kalbfleisch, C. , v . Simplicius. Keil, H . , v . Donatus .
Nicholaus de Orbel l i s , Logica (ed. Venedis 1516): 63*.
Kiteley, M . J ., y . G. Burlaeus. Koch, J .: 45* . — "N e u e Ak tens tiic k e": 16* . Krehl, A . , v . Priscianus. Kristeller, P . O. , Ite r Italicum: 14* . Labande, L - H , Catalogue générales 28*. Laberge, D . : 45* .
Octavíanus Scotus: 34* . O'Donnel l , J . R.., v . G. d e Shyreswode. — Ni tre Mediaeval Think ers : 37*. Offi er, H . S ., u. G. d e Oc k ham. Otto de Morav i a: 14* . Otto de Pataria: 16*.
Lampen, W . : 7 * .
Pagué, R.., Das Pariser Nominalistenstatut: 69*.
Laurent, M . I-L, Patrio V i gi l i : 33* . Lazarais d e Soardis: 34* .
Pellegrin, E ., L a bibliothèque: 27* . Pelzer, A., Codices Vaticani : 7*, 14*s.„ 24*, 28*, 31*. — "L e s 51 arti c l es "• 16*.
Leonardus Jacopus: 21* . Leoni, L , Inv entari: 24* . Liber sexprinriplontm (ed. L. Minio-Paluello, Asistoteles Latinus, I , 6-7): 44; c. 2 : 183; c. 4 : 188, 713; c. 5 : 191; c. 6 : 191; c. 7 : 191 Lidie, A . G. , "T h e Franciscan S c hool ": 55* . — v. Thonaas de Ecrleston.
Perros Abaelardus: 44* . Petrus A u rto l i : 55*. — Scriptum i n I Seni. (ed. P,omae 1596), d . 27, a. / : 186. Petrus d e Bev ani o: 3 0 * .
Longpré, E ., "J ean Readi ng": 53* .
Petrus de Neapol i : 22* . Petrus de Trabi bus : 1364.
Ludovicus hnperator: 7 * .
— I n I V Seni. (ed. G. Gi l ), d. 10, a. 1, q. 3 : 138.
Magister Abs trac ti onum: 45*s ., 50*ss., 57* , 60* , 3661., 405. Maier, A . , Codices Burghesiani: 27*s. — "Da s P robl em ": 137. — "Hands c hri ftl i c hes ": 15* , 24* . — Metaphysische Hintergründe: 45* . Maier, L . , "A ufz ei c hnungen": 64. Marcus de Benevento: MIs s ., 38*, 48*, 71*. Marius V i c tori nus , L i b e r d e definitione ( P L 6 4 , 891ss.): 84. Matthaeus a b Aquas parta, Quaestiones disputatae de productione rerum (ed. G. Gi l ), q. 2 : 292. Matthaeus de Faventia: 22* . Maurer, A . , y . Henri c us d e Harc l ay . Mauritius de P ortu Hibernic us : 51*. Mazzatinti, G. , Inv entari: 14* , 17* , 19* , 28* . McElrath, D . : 73*. Melissus: 48*. Michael de Caesetu: 39* .
Petrus Hispanos: 63* , 193, 214. — Tractatus s eu Summulae Logicales (edd. I . M . Bochelftski; L . M . D e R i j k ): 4 4 * , 64*s . — Tra e r 1 : 241ss., 318ss. — Tra e r I V : 3595s., 3628. T r a e r V : 587ss., 617. — Trac t. V I I : 749ss., 764, 770. — Trac t. V I I I : 233, 288. — Tra e r X I I : 32, 258, 261. — Tractatus Syncategorematum (cc!. Coloniae 1489): 727ss., 731. Perdis Ioarmis Ol i v i : 45* . — Quaestiones i n I I Seni. (ed. B . Jansen), q . 8 : 553; q. 1 4 : 138; g. 1 8 : 19; q. 25: 185; g. 28: 161, 171, 180; q. 54: 154, 170; q. 58: 136, 167, 188, 192. — Quadlibeta (e d . Veneti i s 1509): 1 3 6 . — I I I , q. 2 : 154; q. 4 : 138. — Tractatus de quantitate (ed. Venetiis 1509): 136, 138, 147. Petrus Lombardas , Sententiae i n I V libris distinctae (ed. Grottaftrrata 1971): 780. — I, d . 36: 291. — I V , d . 12, c. I : 135.
Michael de Marbasio, Summa modorum significandi (cod. Paris, N a t . l a r 15,136): 12.
Piana, C . , Ricerche: 35* .
Minio-Paluello, L . , v . Arirtoteles Latinus.
Plena, M . , v . Ps.-Aristoteles.
— v . Li ber sex principlorum.
Porphyrius, Isagoge (versio Boethi i ; ed. L . M i n i o -
— v . Porphy ri us . Multan, G. : 4. — y . G. de Oc k ham (pseudo).
Paluello, Aristoteles Ladinas, I , 6-7): 44*, 664., 69, 71, 74, 77s., 81, 204, 320. Prantl, C., Geschichte di r Logik : 38*, 44*, 35.
860
INDICES
Priscianus, Institut. grammat. (ed. A . K rehl ), l i b. I , c. 6 : 34. — Li b. I I , c. 4 : 4, 11, 167; c. 5 : 19, 103, 158; c . 6 : 34. — Li b. X I , c . 5 : 794. —
— y . G. Burlarais. — y . G. d e Shyreswode. — y . n o m a s Bradwardi ne.
Lib. X V I I , c. 9: 233, 272; c. 23: 88. Sahrnucha, J., "L o g i k a ": 17* , 589. Quéti f, J., Scriptores Ordinis Praedicatondm: 61*. Radulphus Pi gaz : 52* . Raimtmdus Lul l us : 6.
Sbaralea, H . , Supplementum et castigatio: 33* . Schmitt, F. S ., y . Anselmus. Schurn, W . , Beschreibendes Verzeichnis: 17* , 20* , 25*, 32* .
Reichling, D . , y . Alex ander de Vi l l a Dei.
Scott, F., sr. G. Burlaeus.
Richardus B i l l i ngham: 18* . Richardus de Campsall: 46*, 55*, 60*, 154.
Scriptura Sacra: I Ti m . 6, 1 6 : 28. — Col . 2, 3 : 28. — loan. 1, 3 : 130; 8, 5 8 : 317. Secretum secretorum: 11*.
— Contra ponentes naturam generis... (c od. Fl orentiae, B i b l . Na t . , c onv . s oppr. B.4.1618): 58* , 42, 48, 50. — Quaestiones super lib. Priorum Aris t. (E d. E . A . Synan, M e Works o f Richard Campsall, 1), g. 1: 59*, 41.
Shapiro, H . , tr. G. Burlaeus. Simplicius: 4 4 * . — I n Aristot. Categorias (ed. C . Kalbfieisch), c . 7 : 154. Soll, F. d e P., " D e sacramento A l tari s ": 16*.
Richardus de Campsall (pseudo): 40*, 42*s., 46* , 62*, 55, 713.
Statuto Universitatis Oxoniensis (e d . S . Gi bs on): 47*, 56* .
— Logica contra Ockham (c od. Bononi ae, U n i v . 2635): 37* , 56*ss., 54, 85s .; c . 4 : 124; c. 1 8 : 59*; c . 4 0 : 5 7 * ; c . 4 1 : 6 1 * ; cc. 41-42: 145;
Steele, R . , y . Rogerus Bac on. Stegmtiller, F. : 37* .
c. 43: 6 0 * ; c. 4 4 : 182; c. 4 6 : 190; c. 4 7 : 191;
Synan, E . A . , "Ri c h a rd o f Camps al l ": 37*, 56* .
c. 48: 192; c. 49: 193; c. 51: 51*, 59*s.; c. 53:
— y . Ri c hardus d e Campsall. — " n e Uni v ers al ": 54, 262.
201; c. 5 7 : 262; toturn opus passim 3-238.
— " T w o Ques ti ons ": 55* .
Richardus d e Coni ngton: 46* . Richardus de K i l v i ngton: 18* , 30*. — Sophismata: 1 3 * . Richardus Feri bri gge: 18* . Richardus Ru fu s : 45* . Richardus Swyneshead, D e obligationibus et PISOlubilibus : 24* . Ric hter, V . : 32* . Risse, L . , Bibliographia Logica: 34* . Robertus Anglicus, In Summulas Petri Hispani (cod. Vat. l a t. 3049): 193. Robertus d e C o w t o n : 4 6 * . Robertus Fl und: 30* . Robertus Grossatesta: 44*s., 84s., 176. — I n A ri s tot A n a l . Poster. (e d . Veneti i s 1521), lib. I , c . / : 521; c . 2 : 506, 534s., 571; c . 4 : 515, 517; c. 12: 540, 541s.; t. 86: 6 6 . — Lib. Il , c. 1 : 545s., 554; c . 2 : 563, 565s., 568, 5 7 1 ; c. 4 : 564, 565.
Takada, T . , i r. Hervaeus Natalia. nemi s ti us : 44* . n o m a s Aquinas : 46* . — Expositio A nal . Poster. A ri s to t (e d . Leoni na), lib. I, c. 2 : 510; c. 4 : 514; c. 8 : 534; c. 9 : 568. — I n I Sent., l i b. I , d . 25, a. 1 : 118. — Li b. I l , d. 12, a. 1 : 153. — Li b. I V , d . 3 , a. 1 : 568. — Summa theol. I, g. 13: 172; a. 28: 154, 173, 177; a. 4 1 : 35; a. 4 5 : 223; a. 5 4 : 127; q. 7 6 : 76; q. 79: 127.-111, q.16: 194, 317; a. 77: 127, 152. n o m a s Aquinas ?: D e fallaciis: 749ss. — D e propositionibus modalibus: 242. n o m a s B radwardi ne, D e insolubilibus (e d . M . L. R o u re ): 13* , 744. Thomas d e B ai l l y : 50*s . n o m a s d e Eccleston, D e adventu Fratrum M i n o non (ed. A . G. Li ttl e): 8* .
— y . Ioamaes Damascenus, Dialectica•
n o m a s d e E rfordi a, Grammatica speculativa (ed. M . F. Garc i a, Lexicoti Scholasticum): 798.
Robertus K i l wardby : 213.
n o m a s de W y l ton, Quodlibet (c od. V at. B urgh.
Rogerus B ac on: 60* .
36), q. 1 5 : 154, 177.
— Summulae Dialectices (ed. R. Steele): 242, 7491s.
n o m a s Putquoet: 20*.
— Summa de sophismatibus e t distributionibus (ed. R. Steele): 264.
Valentinelli, J., Bibliotheca: 15* .
Rogerus Da c o : 193. Roth, B ., Franz von Mayronis: 51*. Roure, M . L . , "L a probl émati que": 744ss.
Van Leuwen, A . , "L'E gl i s e": 62* . Vatasso, M . , Codices Vaticani: 32* . Vercellino d e Vercellis: 61* .
1NDEX D I : D OC TR I N A W i ddi ng, l o a m a e s Dtms SOUILS.
861
Ypma, E ., y . lacobus de Vi terbi o.
— Scriptores: 34*. Walk er, O . : 34* , 36* .
Zacour, P ., Catalogue: 22* .
Webering, D., Theory of Demonstration: 505.
Zazzeri, R ., Sui codici: 11*.
Weisheipl, J . A . : 4 5 * . Wlodarczyk, T . , Suma Logiczna: 3 6 * .
III. — Doctrina *. A : s i gni fi c et "t a n u m i ani m al ' v e l ' n o n omni s A d a m : o m n i tempore pos t A . f u i t h o m o M ; A. f u i t es No e fu i t 353. homo' 375; signifi cet fahum 733. Ablativus casus 764. Adiacens 609. C f . Es t. Absoluta, connotativa, relativa, v . Nomi na. Abstracta: suns i n genere qual i t. 117; s tant p ro rebus v el p ro nominibus 222; sunt nomi na secwadae i n t . 225; a . accidentis 237; p o n tm tu r pro concretas 773; quaedam i nc l udunt syncat. 376; a. fi c ta ex adverbiis etc. 23, 782. — e t concreta 16-35, 686; praed. de invicem 27; synonyma sec. A ri s t . 222-25; sec. theol ogos 224; i n consequentas 597, 599, 610ss. Cf. Co n creta, Nom i na, Syncategoremata. Accentua: fac i t fallaciam 790. Accidens: °tri ne i n subiecto est (Ari s t.) 1275., 133, 756; i ntel l i gi turne sine subiecto ? 168; nul l urn universale est a. 49; non suscipit contraria 132; respectivum v el absoluturn 138; divisibile v el indiv. 133, 160; est tmum quinque universalium 81-84, 818; es t contingentes praedicabile 675; defulitur 81, 650, 675, 684.
Ad i dem, sec , C f Fallaciae iAdiec d e m . , es subst. 10. tiv wn s i m i l Mi tas 773. . Adnihilatio 252. , cAdulator: o d v endi t ol eum 845. eAdvenire, r a rec edere: i d est praedicari 94. tAdverbialis e d e t e rm i n a n m o 368s., 2 p9 - 411. 3 4 , o3 2r 1 , erbium: non est terminus stricte 9s.; quomodo eAdv 3 2 3 , ? 83 significas 4 5 1 6 ; ,fac át propos . m odal em 2 4 3 ; 3 positum i nter duos terminos 355s.; determinas 7 compositionem 464s ., 6035.; fi n g e re e x ei s . abstracta, est occasio errori s 23, 782. — es propos . hypothetica 3455. — i n syllogismo 378. — locale 353, 769s. — temporal e 352, 769.
— grammaticale l i s a., 763, 792s., 807.
Aedifi cator: p e r acciderts aedificat ? 606.
— i n fallacia accid.: distincumt praedicabile 816-26.
Aegri tudo: ami ttere est bonum 604. Aequale: es i naeq. p ro p ri u m quantitatis (Ari os .)
Cf. Fallaciae. — probl ema de accidente 649s., es de eodem 696. Achines 789. Actio: q u i n t u m praedic amentura (A ri s t., D a m . ) 183-86; a n re s e x t ra ani m am ? (s uppos itio) 215, 2221. - es passio: sunt unos moni s (Arias.) 776. Actus: es postmtia 553. C f . Posentia. — exercitus e s signatus 123, 202s ., 222, 668s ., 681, 775. — humanus (resp. falsum, v erum) 744. — meri tori us (a n poni s fi eri a s olo De n ) 277s., 809, 811, 823, 830. Ac uturn es grav e 721s., 725.
151ss.; s i ab aequalibus acqualia denlas 510. Aequipollentia propos . modal i tun 234, 276, 484, 642-49. C f Propos itio. Aequivoca: swat univoca 46; fece onmi a nomi na 237, 5 3 6 ; c ontrari antur diversis 721; esse e t suini aequivoce di fferunt 727. — a casu et a consilio (B oeth.) 45, 753, 759. — regulae a d probandum al i qua esse aequivoca 721-27 Aequivocatio: m u l to ru m vocatio 752; v i x aliquod vocabulurn n o n aequivoce s umi tur 237; i m peda s y llogis mum 367, 3801.; pos ea esse i n terminis substantialibus 3991.
Ad al i qui d 153-59; al i orum di c tmtur (Arios.) 156, 162, 629; subintell. ad quod (Prisc.) 158; s er-
— fal ac i a aequivocationis 198, 299, 302, 321s.,
minus di c i tur ad a. 165; genera es species ad
Aér: condensatur sine m ut. qual i t. (Arias.) 1323.; nunc bicubitus 795, 797.
a. di c untur 6675. Cf. Rel ati o, Relativ a.
420, 751-63, 8445. Cf . Fall.c iw•
Index iste es Tabul a Capi tul orum i nv i c em compitan.
862
INDICES
— es ignis 125. Aes: materi a statuae (Ari s t.) 776. Aeterrtitas: i m p ro p ri e c l i c i tur tempus 3 5 4 ; n o n potest probari d e D e o 579. Aethiops: albos sec. dentes 603, 836. Affi rmati o: compleatione fi t (Aries.) 115; de q u o libet a. v e l negatio (A ri s t.) 284, 510. Affi rmatum: modus propositionis 464. Agens: es t i n praed. relationis 1 8 4 ; di ffertne a passo ? 498, 604.
A l terwn: n o m e n i n fi n i tu m a u t rel ati v um 7 3 7 ; a. is tortma est v erarn 236. Amare e t delectatio 723. Ambulare pos t cenarn 580. Amicitia e t voluptas 669. Ami tti , i d est n o n v ere praedicari 661. Amphibolia 737, 763-86, 845; potes t c onc urre= aun compos. es divas. 766s., 787-90, e t a m a aequivocatione 785; secundus modus e x us u loquentium pendet 783.
Agere: est i n praed. actionis 184; es facere multipl. dicitur 186.
— propositiones distinguendae p e r a . 288, 311, 355 (pl ani or), 549. Cf . Fallaciat
Albedo: c ol or dis gr. visus (A ri s t.) 567, 597, 682,
Analytica P ri ora: si contingat me... exponere 497.
688; qualitas dist. a substantia 180s.; est species specialissima 6 3 ; manes sine similitudine 178;
Angelus: n o m e n offi c i i 3 6 ; subst. i nc orrupti bi l i s
cognoscitur s olum a v idente 550; n o n est c o lorata 63, nec alba 280. — es ni gredo (n o n al bum e t n i g ru m ) s unt c o n traria 128. Al bum: corpus i n f o rm a n = albedine 36, 280, 556,
567; simplex 683; a n plures i n eadem specie ? 73. — pas i to quod nullus sit 428, 447; quod tarttum a. sciat 431. Anglia: subiecturn Romae, praed. i n A . 5 3 ; p u gnar (suppositio) 215, 226.
691, 726; s ignif. i n obl i quo (sed non supponit
Anglicus 18.
pro ea) albedinem 85, 95, 184, 280, 652, 797, 817; es t i n genere substantiae 3 6 7 ; accidens
Anima • actos c orpori s physici (Aries .) 556, 682;
corporis ? 5 4 2 ; n o m e n rel ati v um ? 690; p e r
para hominis 17; s upponit p ro parte 613; n o n est differentia c orpori s 78; i n quantum activa
accidens 604, 776 (A ri s t.); per se est i n genere 592; p e r se aedificat 344, 369, 466, 606, 636,
non pati tur ? 294; a n i dem ac v i ta ? 841. — intellecdva: a n indivisibilis ? 144; n o n est h u -
715, 789; p e r se est animal 369; necessario est
manaos 251; n o n est species 692, nec di fferentia 693; es t intellectus 472; causa disciplinae
coloratum (A ri s t.) 478, 718; i mpropri e di c i tur color 724; mul tum a. est per accidens quantum (Arist.) 139, 141s .; aequiv oc um a d v oc em e t
291, e t susceptibilis clisc. 577; es t beatificabilis
colorem 722-26; a n i n quantum a. di fferat a
es peccabilis 577; esme peccatum ? 34. — sensitiva 542, 666; an eadem c um intellectiva ?
dulci ? 293; Deus potest Lacere a. sine albedine 809; potes t esse ni grum 278, 414. albe, albescens, albescere 167.
Animal: genus hominis 367s., 542, 590, 655, etiam nullo homi rte exsistente 653; i m p o rta t t o t u rn
— e t ni grum: de eodem successive 101; non stmt contraria 128. — i n exemplis: iste bis fu i t albas 215; a. fu i t n i -
373s.; quomodo probatur esse 560s.
hominem 5 5 6 ; al i quod es t species ? 549; es t quantitas 699; necessario c ol oratum sec. A ri s t. 442.
grum 2I6s .; a . f u i t Sortes 270s., 322, 406s.,
— est omni s hom o (s oph.) 799.
762; a. n o n potest esse homo si nihil sit a. 339; a. s c i tur esse h o m o 343, 637; a . f u i t c urrem
— e t animalitas: an synonyma ? 20, 22-29.
409; o m n e a. d e necess , est n omus n ic um e s610; t a. secundum dentes 602, a. a s i n u s 835; a . desinet cras esse 810; a . e ri t guando 4 4 8 s . Sortes non eri t albus 817.— E t i n plurimis aliis ; exemplis.
tionale (s oph.) 769. — rati onal e: def. hominis 198, 590; v el irrationale 657.
Algorismus et c i fra 15. Aliquis: a . i s t o ru m c u rri t propos . parti c . 2 4 6 ; 'a. non', a n i dem ac 'n o n omni s ' ? 309. Al i quod al bum c u rri t: propos . hy poth. 279. Aliud, e t suppositio 229. Allegoria: septem species 776. A l ter i s torum c u rri t: propos . i ndef. 244s. Alterabile: subiecturn alterationis (A ri s t.) 776. Al teratum c u rri t v eloc iter 321.
— omi te a. s i est sensibile (s oph.) 383; s i est ra -
— si M i l i = a. esset nisi h o m o 72, 655. — Oc c urri t i n exemplis fece infi nitis. Cf . Ho m o . Ani matum: di c i tur ab anima 47; signif. homi nem in recto, ani mam i n obl i quo 578; supponit pro composito 613. Aaselmus attri bui t acddens De o 82; modus eius loquendi (i mportare negative) 148. Antecedens: t o t u m q u o d praecedit conclusionem 727; affi rmativtma v el negadv um 590; i n p ro positione causan 351; est tale, ergo consequens tale ? 343; nomen eius poni tur pro nomine c on-
INDE X n i : D OC TR I N A
863
sequentis 758; oppos itum eius non i nfert oppos.
Asini s unt episcopi (s oph.) 763.
consequentis 826. Cf . Consequentaae.
Asinus: an i n Den sit v i ta ? 780; eo moto c orpora caelestia n o n mutanmr 159; cuiuslibet hominis
Anthropopathos 759. Antichristus: eras i n potenti a 108, 7 8 0 ; e ri t (es t nihil) 1 9 0 ; n o n est, i g i t u r n o n est possibilis ? 8313.
a. c urri t 213, 227s.; aliquis a. est Sortes 405; te esse a., s i est necessarium (soph.) 359. — Oc c urri t i n exemplis itummerabilibus.
Anti qui : opi ni o d e synonyrnis 2 0 ; d e praedic amentis 114s., 120. Antonomasia 237, 759.
Aspiratio di c ti onum 791. Astrologus e t nauta 540; e t eclipsis 583.
Apostolus di c i t hoc (suppos.) 215, 226, 237.
Auctores: mesas eorum inves6ganda 33, 265; usus
Attri buta De i : praedicabilia 780s. Cf . Detta.
Appellatio: sub suppositione large sampta 193, 473. Appositio, abl ati o, identitas 702.
loquendi 35; frequenter l oquuntur non de v i rtute sermonis 292, 758; p e r temporalem i ntel -
A p ri o ri e t a pos teri ori 532ss. C f . Demons tratio.
ligunt condicionalem 353; qui dam negant s y l-
Agua: species specialissima 688; calefactibilis (per carpen) 574; tantum a. est i n vase (sopla.) 755;
logismos evidentes 3755. Auctoritates glossandae 3 7 6 , 3 9 9 ; c onv i nc unt
habet pedes (s oph.) 757.
respondentem 840.
Aquoeitas 773.
Audio Graecos vicisse (B oeth.) 764, 768, 770.
A rbor: i nc i pi t fIorere 311. Arctare tertrános 754.
Auditus: a n sonus p ri m u m obiecturn eius ? 203s. Aureola di c i tur ab auto 784.
Arguere affunaative e t negative 834s. Argumenta: e x propos itionibus 7 ; i n mente e t voce 750; u n a species a. es t i nduc ti o 707-16. — sophistica: mentem nectunt 4; peccant in forma 749s. Argumentatio numquam neganda in creat. (syllog. expos.) 56. Aristoteles: praecipuus auc tor logicae 3, quam a r-
Bacino v i di s ti (s oph.) 789. Baralipton 382. Baroco 389. Beatus: et Deum esse 560, v el esse creativam 579. Bibere est bonum 614. Bicubitum 795, 797. Bipes: a n p ro p ri u m homi ni s ? 78.
tificiose c ompos ui t 4 ; v e rb o rt u n t u rb a t o r 4 , nota 7; di fformi ter accipit terminos 123; aequi -
Bis: i nc l udi t negationem 225. Bonurn: c onv erti tur c u m ente 3 8 ; sec. re c ta m
voce ac c i pi t 'p e r s e', 'p e r accidens' 140s , e t
rationem eligibile 38; naturale et moral e 610;
'i dem' 696, es c ontrari a 722; pos ui t concreta es abstracta synonyma 23, 202; n o n distinguit inter quantum e t quanti tatem 142; d e futuri s contingentibus 349, 710s.s.; n o n pos ui t u n a m rena esse plures 370, 4665.; poneret homi nem necessario esse animal 87, et animal c ol oratum
aequivoce s umi tur 725. Bos: iste d a t b. c ol oratum 795s.s., 812. — es equus: genus c ommune ? 657. Bovinitas 20. Brunellus 385, 486. Bu-ba: v o x n o n significativa 782.
484; al l a es t i ntenti o A ri s t., al i a ventas 442, 516; s ol um substantia e t qualitas habent qui d rei sec. e u m 689; contrarietates apparentes i n
Caecitas: n o n visus (Asas.) 103; del l o p e r v is um 691.
dictis suis 443, 460, 562, 582s.; v i detur c ontra-
Caecus; significar negative 96, 101ss.; carens visu 283; s c i mr esse sensibilis 465s.; c . a nativitate es colores 560.
dicere Inc eptori 49 7 ; mul ta dicta citas glossanda 479; l oqui tur sec. ola. al i ortun 521; poni t exempla u t s enda= discentes 669; brev i tati s tudui t 243; m u l ta falsa d i x i t 614. C f Aristoteles indice Arithmetica, naturalis scientaa e t geom. 541. A rmatum esse (habitus) 192. Ata: doc et distinguere qualitates a substantia 180. — cl ,Artic uli fi dei : n o n demonstrabiles 360. fiArtifices ni speciales 510. end Artifi cialia: dist. a namralibus (Ari s t.) 776; cortina i nomina s unt connotativa 571. 5 6 3Ascendere, e t suppositio 231, 235. 6 6 . C f
Caesar opinabilis 834. Calefaccre: i m portar (n o n s i gni f.) c al orem 184; est agere 782s, 793. Calefactio est i n agente 172. Calefactivum: qui d i mportat ? 79s.; ad calefactibile dicitur (A ri s t . ) 158, 1 7 4 ; passio c aloris 5 7 8 ; c. es t: i dem ac 'al i qui d est calefactivum' 552. — e t c al or 520. Calidurn: c onc rettun caloris 578; mane c . est c alefactivum 510, 528, 573. Calor: est igiaeus 17; calefacit (s c i tur per ex per.) 510s., 523, 525, 528, 577s.
864
INDICES
— e t frigiditas, species qual i t. (A ri s t.) 181. Camestres 389.
— i ntui ti v a 550, 557, 5595., 562s., 567, 5 7 , 583.
Canescere i n senect. 79.
— p e r experientiam 522, 524s., 549, 583. — perfec ta: guando ni hi l lates 561.
Canis labrabilis es sidus 52, 3801., 754s., 845; iste est tusas (soph.) 824s. — E t aliis loda. Cf. Sidus. Carnes crudas emisti 807. C f Sophismata. Carpentarius 97. Casus: n o m i n u m 13, 39, 667s.; accusativus c u m inf. 273; quandoque unus p ro al l o 759; fac i t aequivocationem 764. — es adv erbia 610. — es c oni ugatum et principale 697, 724s. — es relativ a 156. — i n obligationibus 735s. — rec o es obl i qui 10, 85, 155, 171-76, 206, 272, 283, 616. Catachresis 759. Categorema e t suppos. person. 208. Categorematici es syncat., v . Nomi na, Termi ni . Caumata 571. Causa: ad cuius esse sequimr alisad 36, 691; nomen
— p e r demons trationem 505-84 passim.
— sensitiva et intell. 557, 574s,, 577. C f Experientia, Intellectus, Sensus. Col l et Collective es divisive s umi 266. ti v a, Col or: n o n c omponi tur ex materia et form a 68; v . i ntendo 111; p ri m u m obi ec tum v is tu ? N prima o es t nomen aequivocum 726. m 776; i — es v o x al ba 722. n albus, a , e t albedo (gemas es sp.) 62s. — T e t caecus a nativitate 560. — e r Colorabile 226, 574s. m C i o lno r a n = p ro q u o s upponi t ? 261; s i gni f. v e l i
connot. . onmes colores 652; homo, an per se c. ? 484s.; o m n e c . est, o rrm e al bum es t etc ., est bonum argumentum 367.
Combinationes propos i ti onum 364, 389. Cf . P ro positiones, Syllogismi.
aequivocum 539; poni tur p ro causato 758. — apparentiae es non-exsistentiae i n fallaciis 752s., 786, 792s., 818, 826, 831, 840-43.
Commtme: repugnar rati oni personae 204; nomen secundae impos . 762.
— i n demonstratione 538s., 554, 576, 580. — materialis: para integralis 572.
Comparatio, es nomi na ad pl ac i tum 12. Complex urn: conceptus c ompos iti 557.
— p e r se, per accidens 351, 515.
— tri pl ex modus oppositiortis 100.
— pri ma, es dependentia ab ea 554.
Componi propri e es i mpr. 757.
Cavillationes (possibiles, pueriles etc.) 23, 80, 104, 420, 467, 473, 706, 770. Celantes 382.
Compositio: es di v i do 168, 273, 327, 714, 717s. Cf. Sertsus rompas . — a parte praedicati (cleterm. compos.) 297.
Cesare 389.
— principalis 275, 441. Cf. Propositio.
Chimaera 88, 284, 482, 507, 709.
Compossibilis 733; es & B . fi g. clict. 829. Conceptiones communes ani mi 528.
Commutare qui d i n quale 376.
— e t hircocervus, tragelaphus, vacuum etc. 286ss., 568.
Conceptus (i ntendo, passio) 4 2 , 5 5 7 ; natural i ter
Christus: persona div ina sustentaras nat. h u m . 2.8; aequivalet duobus abstractis et duobus concretis
significas 8, 46; qui d est: fi c tum, qualitas, actos intelligendi ? 42..s.; qualitas subiective in anima ?
611; potes t n o n esse h o m o 7 8 8 ; antequam Abraham fi eret 317.
1113.; n e c univocus nec aequiv . 4 4 ; guando
— c orpus Chri s ti i n sacram. 782 8041s., 815s. — i n tri duo m oni s 251. — natura commtmis salvatur i n Cha. et dl mnatur in l ude? 51, 252. — si nullus homo esset nisi Chi . 429, 431, 447, 481. Ci fra i n algoris mo 15. Circulus: cuius latera etc. (Lirtc ) 541; signif. vintma in taberna 9.
cadit a significato ? 95. — entis : waus onmi bus 106s. — s c riptura, voces: signa re ru m 100. — tmiversalis 47, 84. C f Universale. Cortcessum: modus propos . 464. Concludere di rec te v el i nri . 392, 400, 422. Conclusio demonstrationis 512, 521ss., 525ss.; ari praesciatur ? 524s.; a principiis causamr 530s.;
— i n demonstrationibus 583.
an eadem p e r di v ers a m edi a ? 5 2 4 (A ri s t.), 580, 5 8 3 ; n o n potes t esse pri nc i pi um 5 2 7 ;
Circtunscriptivitas: v o x non-significativa 782.
quandoque causa pri nc i pi i 531; tmiversalis, es
Cognita ev i denter: quatuor genera 544-48. Cogni ti o (noti ti a): actualis v el habitualis 9 . — defi ni ti v a 561.
consequentiae 591-95; afftrmati v a e x afama.
— intellectiva: processus 557; conceptus, i ntenti o, passio 557.
591-97; negativa ex negat. 598; negar. ex affirm. 623-30; e x appos i to c . e t mai ore etc . 408s.; ex oppos. c . e t mi nore etc. 410; qual i ter c onvertemia ? 422; ari eadem i n distinctis scientiis ?
INDE X I I I : D OC TR I N A
865
539s, quae ad quam scientiam pertMet ? 542s.;
Continuitas: species contiguitads 659.
per c. unos demons trat princ ipium, alius ec ontra 584; c . n o n potest esse v era si praemissae sunt 3 6 1 , nec falsa si illae v erl e 386.
Conti nuum: permanens 143; sec. ornne s i g l a = potest di v i di (s oph.) 719; o m rt i parte c . etc . (soph.) 800.
Concreta 16-35; di rec te i n genere qualitatis 117;
Contradictoria: a l t e r = d e quol i bet 284 (A ri s t.), 627, 844.
signif. tottun i n recto, form am i n obliquo 578; pro qui bus s upponunt ? 194, 222; c . qualitatis 182; s urnuntur a b A ri s t. p r o abstractis 202;
— copulative 348; e t disitmctive 350.
faciunt propos. aequivalenter hypotheticas 243;
— e t futura contingencia 710. — incomplexa 103s., 838s.
pri mi subiecti 520. — e t abstracta 16-35, 520, 686, 762; s y nony ma
— i n cadena passu di c ta 264. — n o n concedenda 741.
sec. A ri s t. 222-25; i n cortsequentiis 597, 599,
— v eri fi c antur d e essentia di v i na e t P atre 822.
610ss. Cf . Abstracta, Nomi na. Condensatio al ri s 132s.
Cf. Propos itio. Contradictorie opposita 100.
Condicionalis, y . Propos itio.
Contraria: accipittntur aequivoce 128s., 149s., 663,
Confundere: negativ e et dis tributiv e. Cf . S uppositio.
722; n o n praedicantur de per se supposito 67; se expellunt 125; n o n omnes habent subcontr.
Congregativ um: di fferenti a caloris 659.
309; untma n o n defi ni tur p e r rel i quum 689; unum p ro al i o p o n i m r 758.
Coniugatio e t fi gura: accidentia v erbi 14. Coniugatum 610, e t principale e t casos 697. Conitmctiones: n o n s unt te rm i n i s tri c te 9s .; i n nullo praedicamento s unt 117; n o n propri e s i gnificara 798; i n propos. hypotheticis 345; p o sitae i nter duos termi nos 355.
— e t aequivocado 121-27. — genera c . 66.3s. — i n termi ni s 165. — mediata, i mmed. 623s.
Connotare 223.
— positiva 689. — relativ a 175, 839.
Connotativa n o m i n a 3 5 -3 8 , 279s ., 4 4 2 , 690s .,
Contrarie opposita 100.
quomodo drfi ni untur ? 568ss. — e t absoluta 35-38.
Contrarietas: i n terminis v el i n rebus 125; stricte
— e t relativ a 705ss. C f Nom i na. Consequentiae 585-746 passim; s unt entia rationis 113. — divisiones: formales 589, 611, 731, 795s., grati a materiae (t e rm i n o ru m ) 3 4 9 , 5 8 9 , 6 3 7 , 8 1 1 ; materiales 589, 731, 740; naturales 531; s i m -
663; habet grados 1 0 0 ; i n relatiorte 165; i n accione 186. — e t consequentiae 609. Conveniencia: realis 57s.; specifica 58; al i qua i n quanmm c onv . di fferunt ? 292. Conversio propositionum 318-45; de messe 318-21; de praet. e t fut. 321-25; redupl.,exclus.,except. etc. 305, 32.51s., modal i um 327-41.
plices v el u t nunc 446, 450, 453, 587s., 591-95, 600, 608, 618s., 623, 631, 715s., 730, 740, 807. — e t i nduc ti o 707-16.
— p e r oppontas qualitates 334, 339s. — p e r se v el p e r accidem 318ss., 333s., 3413.
— e t suppositio 590.
— reduc ti o per conv. i n syllogismis 363, 382, 393,
— i n exclusivis 3055.; i n exceptivis 309.
499. C f . Propos itio. Convertens e t conversa 318, 345.
— i nter: propos . ordi natas 208s ., propos . c u m exponentibus 315, 4 9 7 ; termi nos e t propos i tiones 5295. — negando 'esse' 122, 594. — peccant p e r falladas 751. C f Regul ae et Index Generalis Partis 111-3. Considerado diversa n o n mutat re m 86, 603. Cortsonantia di c i tur de temperantia 662. Constantia subiecti 627. Constituere speciem (defi ni re) 695. Continens p ro c ontento 237, 758. Continere 72. Contingens 113 (A ri s t.), 334. C f . Proposido. Contingencia: possunt s c iri 506, 513. Conti ngi t tacentem l oqui (sopla.) 766.
OCLEIAIK„ SUALMA LOGICAB
Convertibile 593, 595. Cf . Propositio. — p ro p ri u m 672-75. Coordinado praedic amentortan 653. C f P raedi camenta. Copula 9, 94, 321. Copulativa, y . Propositio. Coriscus: e t musicus (p e r se, p e r ac c i d.) 1 0 9 ; venitms c ogn. 344, 369, 404, 820; est alter a se 8141. Corpus: para hominis 165.; nomen comaotativum ? 37; d e fm i m r 37, 7 6 ; n o n est a l a res a subst. et qualit. 133, 139; est quantitas 142; m i x t w n 416; omi te c . est alterabile 576. — caeleste 83, 148, 184, 481.
SS
866
INDICES
— i nfi ni tum (c onnot. impossibile) 568. Corrupti bi l i a 526, 581. Corvus 83, 410.
— ex primens qui d norninis v el rei 35s., 84s., 101, 109, 286s., 505s., 525, 529s., 534, 547, 555-60, 570, 689-91, 833-36, 840.
Creabile e t c read: p ro p ri u m creaturae 481, 674, 676.
— fonnaEs (a causa fi nal i ) 534, 568s., 571.
Creans: c orts i gni fi c at c re a tu ra m 2 8 0 ; ac ddens
— materialis (a causa m at. v e l effi c .) 534, 569,
Dei ? 6 5 0 ; ° m i l i s pers ona di v i na ese c . 376, 440ss., et necessario est et fui t Deus r o , 276s.,
571; demons trari potes t p e r formal em (L i n c ) 535, 571.
321, 324, 329s., 332, 338, 369, 414s., 417, 440s.s., 608, 632, 636, 703, 715, 788s. Cf . Deus . Creado: est i n Deo 172; esme vera res ? 215, 223; supponit p ro De o 223; est rel ati o radonis sec. quosciarn 223; estrte creata ? 823. Cf . Deus . Creati v um: p ro p ri u m D e i 198, 5 2 6 , 674, 6 9 3 ; i mportat re m notara produc i 8 0 ; n o n potes t probari d e De n p ro s tatu is to 579. Creatura: non necessario est 555; ari de se sit noncris? 603; una non est plures res 375, 380; non est i n eis distinctio formal i s 254. — rationalis : peccabilis etc . 676. — u t i n De n 291, 780. Credere: esse l eonera v el s truthi onem 550. Credibile, o p i n a b i l e e t c . : m o d i propos i ti onum 464, 486; c ompeti t propos . falsae 639. Currere: conceptos, v o x etc. n o n potest 198. Curro: s ubi ntel l i gi tur pri ma persona 32s.
— i n mente, v oc e, s c ri pto 681.
— mathemati c orum 582, 687. — metaphysicalis, natutalis, logicalis 85ss. — n o n ese i d e m CUITI d , 69, 87s., 141, 555s., 680, 761, 775. fi n i t o s e d — p e r & f . n o n syllogizatur 565s. s i g n i f . — propriis s ima: nomi ntma substantiarum 556. i d e m — qui a ese, praecognoscendum 509. — ul ti ma 834. Deitas: a ri i ntel l i gatur s i ne personis ? 1 6 8 ; n o n est humanitas 611. — e t Deus : s y nony ma 19, 761s. Delectatio et amare 723. Delicati e t medi c i 725. Demonstrabile 463, 468, 544. Demonstratio s eu s y l l og. demonstrativus 505-84 passim; est syllogismus faciens scire 5055., 5 1 2 521, 524, 5315., 534s.s., 571; est nomen aequi vocum 535s .; el dgi t tres termi nos 506s .; es t
Cygnus 430, 448, 459.
ex primis et veris etc. 571; mentalis v el voralin
Cyphus (Cy fus , Scyphus): bi be c., et suppos. 215, 226.
507s.; e x conceptibus c omponi tur 538s .; s u -
Dabitis 382.
culus 583; n o n es t d e singularibus 559; n o n
Damascus 116.
facit cognoscere orationtem clefi nitivam (Li nc .) 563; c onti ngi t per o = e s causas 576, 580.
Damnatus 356. Decena praeter qui nque (sopla.) 307, 310. Declarare: ex pri mere, i mportare, signif. 60. Defi ni do: qui d est et quot modis di c i tur ? 84-89, 679-83, 686; orado indicans quidditatem (Aris t.) 6805.; es t ra d o 654; conceptos menda 680s.;
mi tur large et stricte 535, 552, 559s., 562; n o n est i n eis processus i n i nfmi turn 528, nec c i r-
— a p ri o ri (p ro p te r qui d) e t a pos teri ori (qui a) 527, 532-48, 5603. — mathematica 527. — negativa (secunda fi gura) 507, 538. potissinaa 507, 510, 521s., 5813., 799.
quorum est ? 883., 91; est e x pluribus praeclicabilibus 90, 92, et ex secundis intentionibus 566;
— pri nc i pi a rectificando. 575. Demons trator: quae debet praecognoscere ? 508.
fi t per divisionem 563s.; di ffert a subiecto 507; non e s t propos i ti o 6 8 1 ; d a t u r causa i maote-
Denari um: das c um tris titia 603, 812; das et non babes 812.
scendi 688s .; p o te s t v o c a ri p ro p ri u m 6 7 2 ;
Denominan s (al bum) 599. Denominativa (a fortutudi ne forti s ) 47. C f . T e r mini.
eiusdena pi l tres 6 8 7 ; pl us ex pl i c at q u a m d e fi n i d = 530. — a d e fi n i d o = dis tributa... 592, 595. — cadere i n defi rlitione 515-19.
Denotad (ac dpi , supponere, de omni ) 218s., 339, 363, 752.
— c ommtati v orum 568-72.
De onani v el de nul l o, v . Di c i de.
— data per additamentum 76, 556, 5668., 682, 688s. — e t consequentiae 679-88. — descriptiva 905.
Deponentia v erba 13. Depositas: spedes obl i g. 742. Derivaras v e rb o ru m 665s.
— equi n o n i ndi get universalitate (A v i c .) 31s, — e t demons tratio 527 (Ari s t.), 562-66, 572.
Descendere (disiunctive etc .) 210s., 219, 221. Descriptio e t des c riptum 89s. (Dam .), 90ss,, 169,
— e t probl ema de eodem et di v . 697-707.
171, 582, 592, 678.
INDE X 111'. D OC TR I N A Desinit et i nc i pi t 310-16, 327; e t suppositio praedicati 231ss.
599, i gnem sine calore 624, amov ere c ontraria a s ubi ec to 6 2 4 , ac c eptart s i ne grati a 779s ., acturn m e ri t o ri u m s e s ol o 277s ., 8 0 9 , 8 1 1 ,
Destructio logicalis 122. Determinatio: di mi nuens v e l distrahens 5 6 ; i n
823, 830; an possit creare fdiationem i n hornine creato ? 161s.; a n v eri tatern v el falsit. p ro p o -
consequentiis 593, 601s., 618; i n fallaciis 804, 812, 831-37.
ntionis ? 130s.; a n l i neam sine punc to ? 136; non potes t facere: homi nem non risibilem 79,
Deus: u n a essentia, tres personae 254, 337, 370, 374, 379s., 404, 486s ., 637, 741, 806, 821ss.,
quod fac ta n o n fueri nt 189s., enti tatem s ine
834; a q u o omni a 354; solus p e r se 515; ens 576, i n ac tu 592; n o n contingens 4831.
867
exsistentia 553; n o n potest non esse Deus 555. -
si esser fatuos , m al e regeret m u n d u m 5 9 ; s i non est, propos. 'Deus est' non est vera 275; si nihil esset nisi Deus etc. 434; s i hom o c urri t,
-
agendo ni hi l rec i pi t 1843. an generet De u rn ? 256.
-
aetemus et i nc orrupt. 354, 512.
Deus est 589; si Deus non est, homo est asinus
-
attri buta (passiones): est iustitia (Ans .) 28, ' M ;
589; s i ni hi l esset productivus nisi Deus... 475; si nul l urn tonina esser 6 7 6 ; si quaelibet per-
an i ntel l i gat p e r v ol untatem ? 3 1 ; estne ac c idens in Den ? 82 (Ana.); attributa swat conceptus,
sona assumpsisset nat. h u m . 7 1 7 ; s i non est
nomina e t praedicabilia 30s., 105, 164, 780s .;
-
-
pientia 603, e t ius titia 760s.
821ss. Cf . Persona, V erbum. Diseta est sana 757.
c ogni ti o nos tra de De o : p ro s tatu isto 372ss., 545, 551, 560, 576, 579; a beatis 560; esme subiectum theologiae s ub rati one deitatis ? 776.
-
c ognitio quam Deus habet: ab aeterno intellexit creaturam 3 3 8 ; s c i t al teram p a rt e m c o n tra dictionis 712; i ntel l i gi t mal am 775; nescit f u -
-
tres personar, n o n est Deus 739.
iustitia est intelligentia 703; intellectus est es senda 373, e t v ol untas 3 7 0 ; essentia es t s a-
tura oontirtgentia sec. A ri s t. 710ss. c ontingenter e t i n tempore c reat, s ed c rean, necessario es t Deus etc . 169, 247, 264, 277,
s y lloginni (paral og.) qui dam de divinis 3431., 369-72, 374, 380, 404, 464, 473, 8066., 809, 811,
Dialectica: uti l i s e t neceas. 3s. C f . Logic a. Dialectid 620. Dicere assertive v el recitative 614. Dici d e orrmi v el de nul l o 359-502 pani m ; 263, 363s, 369s.s., 377-81, 385s., 396s., 406s., 413, 500; i n I Poster. e t i n I P ri orum 514. Dic tio: es t n o m e n 61, praedicabile d e omrdbus dictionibus 84; stat p ro omni signo 749s.; una
323, 331, 334s., 338s., 344, 349, 353, 378, 414, 440s., 450, 518, 608, 632, 634, 636s., 676, 706.
aequivalet mtdti s 33, 3 5 ; potes t aequi v ak nter includi 21; una poni tur pro alia 30, 88s. (Prisc.),
- essentia: n o n es t pos teri or i n Fi l i o 6 0 1 ; es t
759; v i x est aliqua n o n i mpropri e accepta 757;
persona produc ta 606; n o n est formal i ter p a ternitas 621. -
et c reaturae: rel ati o a d c . 1 7 9 ; intellec tio i n
-
diversa acceptio fac i t aequivocationem 763s. exceptiva, exclusiva, redupl ., v . Propositio.
Verbo 607; v elle di v i num et c . 779.
Di c tum propositionis modalis 273, 411, e t ex c l usivae 306, 7653.
-
et deitas: i d e m (s y non.) 19, 761s.
Differentia: u n u m qui nque tmiversalitma 74-78;
-
communiter, propri e, magi s propri e (P orph.)
-
et h o m o assumptus 277, 460, 478, 489s. C f Filius, V erbum. fac it frondes i n v i te 791.
-
fac i t mal um, n o n mal e 34, 669, 773ss. i mmortal i s necessario 638.
in quale 78, 659, et univoce 123; an sit realiter
-
i nc i pi t beatificare, puni re 312. j nfl l i bi l i s solus 614.
non potes t esse div ers orum generum 726; d e -
-
'n o n est Detis ' propos . recipienda i n positione
-
impossibili 739. n o n est per accidens hiera Den 621s.
-
potentia (q u i d potes t, q u i d n o n ): potes t esse
74; signum partis essentiae 18, 64, 560; interino animae 75; l•mimilatur formz e 76; praedic atur in aliquo ? 57s.; di v i di t genus 76s., 693; cadena
-
monstrari potest de specie 560s. a d . superioris distributa... 595. constitutiva 660.
- essentialis et acdcientalis 75, 659, 684, 693, 695, 726_
Deus 330; potes t facere pl ures soles 73, re m pri orem sine pos teri ori 80, 134, auferre seca-
-
individualis (s i s i t aliqua talis) e t natura c om mtmis 24, 54-58, 370, 391, 466, 606s., 612-
den ,sine nov a re addita 137, immediate, quod per a causara secundam 161, 185, om rda solus p ro s ducere 416, 421, 845, accidens sine substartna u b i e
-
numerái s e t specifica 58, 75.
- regulae (quod aliquid sit d.) 692-95. Di fferre 55 (Ari s t.), 293s.; n o n esse i c k m aut esse non i d e m ? 619s.; rati one 7841s,
868 -
INDICES
aliqua i nq. c onv en. di fferunt (s oph.) 292. C f . Distinctio.
Di ffert: inc ludit negationem 214; et supposido 229. Difi cultas vocalis 413, 432. Dignitates n o n i ngredi untur demons tr. 509. Di i non s unt entia 616. Dimensiones sustentant qual i t. (o p . ) 152. Disciplina: esse suscept. d . e t demons tr. 578.
Efficiens: p ro nomi ne effectus 758. Ego: n o n fui Rornae 329; posui te servum entena liberurn (A ri s t.) 789. Egredi a qui ddi tate (Lisie.) 517. Elementura 416. Emphasis 759. Eras: est terminas 106ss.; nomen aequivocum 107;
Discursos, v . Syllogismus.
in ac tu v el i n pot. (A ri s t.) 108; clicimr sec , s sec. e ac c i d. (A ri s t.) 107s ., 6 1 8 ; s i gni fi c at vel
Disgregativum visos 693.
positive 109; praedicatur de omnibus 65; habet
Disiunctive v e l p e r c h . praed. descendere 2105. Cf. Propos i ti o.
passiones n o n i nherentes 105, 7 7 6 ; ° t ro l e e . est i n ac tu 442; e t m u n a 576; n o n est genus
Dispositio: qualitas d e fac ili mobi l i s 181.
nec clifferentia nec species 65, 670, 684, 692;
Disputatio: praes upponi t signifi cata t e rm i n o ru m (quid nominis ) 505, 555s., 840. Diççimilis a n similia ? 292.
non est genus nec
Disdncta: s i u n u m est sine alio 781; ratione, una res 775.
-
r t e c
'opinabilis' 665;
an subiecmm metaph. ? 295. c ommune: non est substantia (A v err.) 52. c reatum v el i nc r. 606, 676.
-
c l i mi nutum 598, 601.
Distinctio: quaelibet res per se ips um disdnguittu55; i n creaturis omni s d. est realis 55, u t i nter rem et re m 54.
-
divisio i n absolutom, relat., reale et radonis, i n vel ex tra ani man', est divisio vocis v el t e rm i -
-
formul a: i n creaturis n o n est ponenda 54-57, 253s., 620s.
-
non-erts : i n defi ni atur ? 8 8 ; c c consequentiae 594.
-
rationis : u b i ponenda ? 399, 603, 761, 784ss.
-
p ri m u m : essa p e r se (Li nc .) 5545.
-
quod c onti ngi t esse, c ont. n o n esse 460.
'Di s ti ngui tur' cc supposido 229. Dis tributio p ro singulis generum 264s. Distributiva substantiae et quanti t. 802ss.
n o = 113, 167s.
- rati oni s : v era res (o p .) 112s. Enthymemata: n o n habent fo rm a ra s y llog. 587,
Diversum et i dem: regulae de eis 695-707. Di v i di : neto m o d i (Data.) 975. Divisio: ara defi niendi p e r d . 563-66; sensus di v . et compos., y . Sernos compos. - per d . n o n ry l l ogi z atur 565s. Docendus i n demonstradva scientia 510.
sed ad c aro reduc i possunt 605; accidit i n eis fallacia fi g . di c t. 8093., e t consequentis 827s. Cf. Consequentiae. Ezttia multiplic are sec. mul ti t. ternai norum abusio est 171. Entital e t imitas 622.
Doc tri na: p e r d . s c i tur q u i d nominis 570.
Episcopi: casos norni n. v e! genit. 763.
Domus: c ooperi mentum etc. 571s. Dormi re es t b o n o m 614.
Equinitas 19s., 31s . (A v i c .).
Dubitabilia: conclusio et principia per exper. nota (Une.) 5215.; s unt demonstrabilia 544; an plus quam quatuor ? 548s. Dubi tai al i quod v e = (sopla.) 800, Dubi tado: species obl i g. 742. Duna, guando etc .: adv erbia tempori s 352. Duo formantes eurtdem syllog. 533s.
Equitare sine equo 845. Equus: nomi na di c ta de e. 164. - n o n v endo ti bi e. 836. -
ti bi p ro m i t t i m r (cc suppositio) 214, 219ss.
Errantes in logica 124, 202, 204, 336, 366, 392, 405. Esse: ni hi l est 'i n se' 28; enti non repugnat 508s.; dicitar de orlará 514. -
di c tum de causa pri ma (Une.) 554. et exsistentia: n o n di fferunt 553ss.
-
exsistere: potes t praed. de genere et negari de
Ebriosus 615.
-
habitudinis et operado entis, ni hi l est 2633. i n : p e r praedicationem 666.
Ecclesia: determi nati o E . es t regul a fi dei 380.
-
inrelligibile creamrae 237s.
Eclipsis e t l una 530, 544-49, 552, 583.
-
omne quod est guando est etc. 783.
Effectus: natural i ter signif. causassi 9; diversi aliter ordinati 166; e. unius, causa alterius 538; i dem
Essentia di v i na e t personan etc . 254, 284, 337s.,
Dupleitas non est alla res a dupl o 159s. Dupl um: pedalis quant. 596; hoc est d . respecto a... 838.
a diversas causis 5243.; demonstratur per causara 574.
specie 72.s.; e t demons tratio 550ss.
390ss., 399, e t al i bi s i epe. C f Deus , Fi l i us , Persona, V erbura. Est: p o n i tu r p ro significare 89.
INDIOC D O C T R I N A — i n consequentiis 596, 608s. — secundum v e l terti um adiacens 609, 639, 831. Et: c opulat. 241; i n propos. copulativa vel de c opulato ex tremo 355, e t i n fal l amphi b. 769. Exceptivae propos. 230, 307-10. Cf . Propositio. Exclusivae: dictiones et suppositio 228, 230, 232; propositiones 296-307. C f Propos itio. — e t tmiv. de terminis transpos. c onv ertuntur 588. Exempla: philosophica e t theologica declarara re gulas logicas 6 ; logicus u ti tu r eis 543; possunt peccare p e r fallacias 751; n o n adduc untur u t res i ta s i nt 434, 448, 533, 569, 580, 659, 664, 723, 762; d e eis n o n est c urandum 295. Exercitus sine equo 609.
869
accidentis 827, 8 4 9 ; c onc urri t c u rn fi g . di c t. 799s., e t c um fal l s e cdic tionis 336s., 4064., 705s., 791-818; — fi,gurae , q u cuna i d f a n accid. 807; accidit i n enthy concurrit a mematibus 8095.; non est i n syllog. bene dispos i m p sito l .8 1 7 ; n o n s emper es t e x c ommutati one unius praedicamenti 8 3 i n aEud 314, 376, 390; qui 1 e a.m assignare, e s t p ro p e v i dere v e ru rn scit (Arist.) 811. — petatiortis pri nc i pi i : peocamrn opponentis 839s. — secundtma i gnorandam elenchi 336s., 837ss. — secundum non-causam 839-43. — secundum pl ures i nterrog. 843s. — secundurn q u i d e t simpliciter 3363., 368, 604,
Experientia: de modo sciendi per eam 360, 5291 , pri morum pri nc i pi orum 511; passiones notae t ; per eam 567; de calore et calef. 510, 525, 552, 5745., e t de eclipsi 547; potest v oc ari medi um
Falsitas: p ro p o n t i o fals a 1 3 1 ; potes me creara a Deo ? 130s.
527; nul l a requi ri tur i n mathematica 527. — e t noti ti a i ntui ti v a 577, 583, e t visiva 551.
Fal s a= modus negativos propos . 437, 464, 472. — esse f. est v erum 274.
Exponentes propos i ti onurn 279-304, 310-16, 377, 497-500, 647. C f Propos itio. Expositio: probati o syllogismi p e r eam 418.
— ex f . potes t sequi v erum 728. — impossibile potes t concedi 734. — i n insolubilibus 744ss.
Ex tremum: e t pars ex tremi propos . e t suppositio 199, 208, 220s., 226, 2343.
Fapesmo 382. Festino 389.
— c opul atum 205.
Ficciones utiles 782.
— disiunctum 617. C f Propos itio.
Fictum: i n conceptos sit f . ? 42.
Evidentia: p e r ex peri enti am 522.s.; n o n onmes propos. verse sunt evidentes 740s. p f. Cogni ti o.
Fides: arti c ul i f . n o n probantur 360; e t A ri s tot. 710s.s.
Facere: u t secare (A ri s t.) 1 1 5 ; praedi c amentum
Figmenta: termi ni fi c ti (c onnot.) 2861s., et relativi 157.
actionis 183-86; substantia taliter operans (Dam.) 187. C f . A edo.
Figura: nom en c onnot. 37, secundar impos . 3 9 ; non es t a l a res a quanti tate 21, 1 8 0 ; aEqua
Fallaciae 749-849 passim; v i d e Tabul am Capi tu-
823, 831-37; c onc urri t c um fi l i . c o n i 831, a ignorancia elenchi 839.
habet tres angulos 573; an sit forma aeris ? 757.
l orum Partis I11-4; tredec i m species 749ss.; sex
— e t genus: accidenda nom i num 12.1.
in dictione, septem ex tra 7495.; ornnes peccant contra syllogismum 844-49; i n dic tione 751-
— e t t ro p i grammat. 7768. — syllogismi 357-502 passim.
818; ex tra clict. 818-44; plures c onc urrere possunt 812, 849.
Figura dictionis, v . Fallaciat. Filium dic endo, patrem i n rl l i g o (Prisc.) 159.
— accentus 336, 368, 391, 549, 790, 823. — accadentis 315, 336s.s., 3 7 7 , 3 9 0 , 3 9 2 , 4065.,
Filius D e i : s uppos i tum di v ., sustenta'ns naturam humanam 2 6 ; fi l i ati one es t 163; generatur a
818-26; numquam est i n syllog. bene clisposito
Patre (v oluntate) 321, 370; necessario est Deus
337, 822, nec i n syllog. expositorio 405; mal e assignatur a M a g i s t ro A bs trac ti onum 3 6 7 ;
636; i nc i pi t esse h o m o 315; ac tas est h o m o 3164.; est homo, sed non humanitas 25, 27, 811.
concurrit c um fi gura dictionis 824s.
— c redi tur a philosophis aetemus 467.
— aequivocationis 263, 336, 367s., 391, 549, 683, 751-62, 823; oc c urri t etiam i n terminis substantialibus 399.
— si di mi tteret rtaturarn hum anas etc . 788. C f Dew, V erbum.
— amphiboliae 336, 368, 391, 411, 549, 763-86, 823.
Forma: an i n instanti generetur ? 33; praesupponit
— compositiortis e t di v i s . 336, 391, 4115., 549, 786-90, 823. — consequentis 293, 337s., 348, 350, 815, 826-31; est pars accidentis (Ari s t.) 826s.; u b i est, i bi et
Fit (propos . c u m f . ) 316s. materiam et uni tur d. 76, 163; an sint pitares i n homine ? 561, 685; propri e et i mpropri e 757. — COMMUJIiS : composita ex simpl. 694. — e t fi gura: quartum gemas qualit. 181, 183. — grada formae 397. C f . Syllogismus.
870
INDICES
— partibiliter adquisita... 810. — peccaturn in f., v. Argumentum, Fallaciae. — substantialis: subiectum 92; contrarietas i nter formas 125. Formaliter: qui d est esse f. aliquid ? 374s. — distingui 253s., 621. C f. Distinctio. Fortis: a fortitudine 47. Fortitudo 618. Frisesomorum 382. Frivole dicta 263. Frustra fi t per plura... 43. Fumas significat ignem 49. Fundamentum reladonis: v o x non-philosophica 177s. Futura contingentia 189, 710-14. Gernitus: signum doloris 49, 53. Generatio activa constituit Patrem 373. Generationes et corrupt.: sunt perpetuae (Arist) 516. — regulae de esa 698. Genus: multipliciter aozipitur 64s., 67ss., 666s.; praedicatur i n quid de differentibus specie 67s. (Porph.), 651, 666; importat totum 68, 557; dividitur i n species 97; praedicatur de signis rerum 68; intentio i n anima ( non res extra), 68, 660s; an guainas i n mente ? 111s.; nomen secwadae intentionis 40, 43s.; decena genera sunt decem termini 167; accipitur quandoque pr o voce 662; est univocwn 662; strictissime, solum est i n praedic. substantiae ce qualit. 666; idem potest esse i n diversis generibus 630, 653; di versorum diversae stm t differentiae (Arist.) 6568.; aliquod g. non Etabet differentias esseri -tules 660; i dem aliquando est g., aliquando non 651; unum non est (sed dicitur) melius alio 670; an diviclatur per differentias oppositas ? 6568.; est corruptibile 513. — a negado= g. ad neg. speciei est bona caos. 73. — distribuere pr o singulis generurn etc. 265. — et defivaitio 68s., 557, 683-88. — et species 40, 43s., 59, 62ss., 70-74, 96, 99, 202, 215, 222, 519, 604, 655, 660s., 669. Cf. Species. — generalissinnun es subalternum 70s., 6563., 725s. — idem genere 697. — i n ornan g. est 1111W11 primum (Arist.) 58. — meclium s i t inter calortm es qualit.) 520. — problema (regulae) de genere 651-71. C f Species. Geinu grammaticale 12s., 224, 319. Geometria, georneter, perspectiva e t naturalis scientia 540s. Gerundivum et amphib. 765. Gladius, ernia: synort. 372. Graeca lingua 4s., 1705., 787.
Grammatica: orrunbus scientiis subministrat 759; necessaria est ad detegendum a l fi g. dictionis 794. — accidentia grammat. llss., 763, 792s., 807. — regulae grammat. 272. Grammatici 10, 39, 158, 758s., 794. Grarnmaticum esse: soli homini convenit 78. Gratia: Deus potete acceptare hominem sine g. 7791. Grave: i n voce vel in magnit. 721s. Guillelmus de Ockham: puerulus didicit supposita aEcuius termini communis esse duplicia 67; non fui t Rornat 329; non vidit leonem 559s.; libros Posteriorum 584, et Metaphysicam Ar i st exponere intendebat 108, 685; alias ('in moralibus') intendit agere de bono et de malo 610, 615; memorar 'diversa opuscula' 771; aequivoce accepit 'verum' et 'falsum' in diversis locis 754; fr equenter distinxit propositiones sec. compos. et divis. et non sec. amphiboliam 766; locutus est de termino 'homo' sec. usum phi losophorum 811; de magno errore accusatur 304, nota 4. C f Guillelmus de Ockharn i n Indice Habere: ut calceatus (Arist.) 115; multis modis dicitar 192; nihil habet se 28. Habitus: decimum praed. 192; est qualitas diff. mobilis 181, 183; ar i respectus circa aliud ? 193; opponimr privadoni 101, et definitur per cani 689. C f intellectus. Haecceitas 172. Haeresis i n theol. 130; haeretici (propter h.) 256. Herba sanat: scitur per exper. 522, 524; haec h. crescit i n hor to 209. Hircocervus 88, 287, 568. Hirundo ( non est guainas) 794. 'Hoc' et 'hoc album' non convertuntur 314; hoc animal est cartis etc. 336. Homo: passim, praesertim i n exemplis fece innumerabilibus. — Est nubile, erecte ambulativtim (Dam.) 89s.; bipes 90, 592; non est sine anima rat , 564; animal rationale 682; intelligibile 683; etc. substantia materialis etc. 685; componimr ex e t corpore et anima 682s., 686; natura humana per c se subsistem vel ab alio sustentata 25s.; an plures formae i n ea ? 561, 685; intuitive scitur o esse r animal 557; cisne relatio ? 155; est paternitas 222; est quantitas 653; ari eum esse animal p osit propos. primo vera ? 520; an sit primo risibilis ? 776; ari sir non-coi in quantum creatura ? r 292. e — albas: per se est homo (animal, aedificator etc.) 9 9 ; s
INDE X I I I : D OC TR I N A 199, 214, 217, 344, 367, 399, 404, 466, 592, 598, 601, 606, 715, 834. — ante us um rationis 624. — c ontingenter (non per se v el neceas.) est homo vel ani mal 276, 330, 376, 442, 446, 513, 516, 592, 608. — est n o m e n (abs trac turn) 1 7 , 2 0 6 , 7 5 2 , 7 6 0 ;
871
— sine manu, est h o m o 597. Homogenea 597. Homozeuxis: tres species 7766. Humanaos, v . Ho m o . Hypallagiurn 777. Hyperbole 777. Hypothetica propos i do, u . Propos itio.
significat omnes hornines (tmus conceptus) 60, 96, 1 2 4 , 1 9 9 ; p ri m a ri e s i gni f„ c ompos i tum,
lacob f u i t e t Esau 353.
secundario i magi nem 45, 297, 756; non signif. pri mo naturam c ommunem 124; sec. theologos
Idem: est nomen aequivocum 696; numero 697s.;
connotar suppositurn di v i num 811; i dem significat se 'homi nes ', sed n o n est 139. — est species 246s., 257, 542, 549, 7525., 763 etc. — e t Deus (V erbunt„ Filius Dei ): homo est capan
specie 110 (A ri s t.), 697; q u o ru m defmi ti o est eadem 695; an eadem realiter, differant ratione ? 761, 775, 784ss.; non potest affi rmari et negari de eodem 163 (A ri s t.), 304; ubi unum, e t re liquum 815s.; n o n est causa c onv enientlie e t
Dei 356; est (per se) Deus 195, 447, 715; homo
differentiae 58; n o n est superius ad se 61, nec
(non humanaos ) s upponi t p r o Fi l i o D e i 2 5 ;
prius v el pos teri tu 603. — esse idem, non esse idem, esse non i dem 6193., 680s.
an factus s i t Filius De i ? 316; potes t assumi a Verbo 7 1 6 ; aEquis h o m o d e necessitate es t Deus 418, 606, 636, 716s., 789, ab aeterno 811, 823; c onti ngi t naturam humanam esse D e = 457; s i h o m o c u rri t Deus es t 589; h o m o est asinus, i g i tu r Deus n o n est 589. — e t humanaos (synonyrna sec. philos., n o n sec. theol.) 19, 22-29, 376, 391, 432, 468, 604, 612, 677; c onti ngi t o = e m horni nem esse h u m a -
— regulae de eodem et diverso 695-707. Idioma: propos. mentalis, nullius est 42; idiomata diversa et aequivocatio 453., 753. Ignis: c onti ngenter est calidus 80; est calefactivus 573; est calefactio etc. 184s., 222, 291, 295, 300. — e t igneus: a b s tra e d = et c onc retum 17. Ignorantes logicam etc. 31, 194, 264, 345, 392, 823.
nitatem 458, 481, 489s., 496; c onti ngi t hum onitatem esse animalitatem 483; nunc non omnis
Ignorando elenchi, y . Fallaciae.
homo es t humanaos 429, 432, 811; c onti ngi t humanaos est assumpta a V e rb o 612; h u m o -
Ignotum: n o n fac a scire i gnotum 531s.; assumere i. fac i t peti ti onem 840. Illiberalitas 609, 663.
nitas Chri s ti , s i deponeretur a V e rb o , esser homo 4 4 7 ; a n hilmanitas possit esse Deus ? 447, 491s.
IlInminabile: passio Itmae 575. Imaginado: v i rtus phantastica 552. — falsa 300.
nullom hnmani tatem esse i n a c tu 459, 482;
— i n quibusdam exemplis: v idens omnem IL est animal 213, 228; tota die L a aliquis li. hic intus 227; h. qui est albus c urri t 288; iste h. est alitts ab o = i h. 298; h . c ontingenter c urri t, i d est
Ignoro quod c redo 559.
Imago homi ni s 297, 757. Immateriale: significat materiam negative 96, 283. Immobilis: suppositio confusa dis tributiv a i. 228s. C f Suppositio.
contingit homi nem c urrere 340; h . c urrere est verum 342; o = i s h. peccat, qui a est liberi a rbitrii ? 351; o.h. salvabitur vel d a = a b i t u r 355;
Immortale: passio negativa 8 0 ; a n s i r di fferenti a animalis ? 6 5 9 ; d e necessitate es t Deus 4 8 6 ;
currebat u b i disputabat 356; o.h. q u i est albus c urra 356, 383; o.h. v el asinus est rationalis
Impertinens, e t obl i gado 737s. C f Obl i gado.
non potes t probaH de De o 579.
383; o.h. est asinus (est de o = i et uni v .) 514;
Implicatio 323. Importare seu significare 68.
h. n o n est (specifice) asinus 662, 625; h . albus
Impositio nom i num pri ma val secunda 38-41, 60,
non fu i t (denotatur stare p ro h.) 752; nul l o h. exsistente h. n o n est animal 72, 87, 764s.; o.h.
753, 761. C f Nom en, Termi ni .
sanos vel aeger 768; h. est musácus, quod dic itur
Impossibile: i dem ac non possibile 648; posito possibili i n esse n o n accidit 7 3 3 ; e x i . s equi tur
a musica 785; si nullus h. esser (nisi unus) 446, 513, 616, 627, 708.
quodlibet 730; concedendurn est i n arte obl i g. 730; non est unus mundos ex eis 287.
— intellectus: n o n es t ens d i m i n u tu m 5 9 8 ; a n fuerit ab aeterno ? 601.
— reduc ti o syllog. per i . 263, 393.
— mortuus : f u i t h o m o 602, 832s.
Impossibilitas e t incompossibilitas propos , 315s., 353, 842.
— naturalis, metaphysicalis, logicalis ? 86.
— syllog. docena ad. i . 841ss.
872
INDICES
In: aequiv oc e ac c ipitur 755s. Incamatio V erbi ; ante incarnationem etc. 416, 429, 449, 452, 454, 469, 476, 716. C f Christus, Deus, Horno.
htivus e t practicus 399, 607; apprehendit i dem quod sensus 522s. — considerado i . ni hi l mutat i n re 52s. — di v i nus : produc i r Fi l i urn 390s.
Incipit et del i ra (propos. c um) 225, 231ss., 310-16, 327, 377.
— u t conceptus (Boeth.) 42. Intelligentiae 184, 486, 515.
Incomplexa: s t m t t e rm i n i 9s ., s i ne affi rmati one
Intendo, y . No m i n a , Te rm i n i .
(Arist.) 1 1 5 ; s ubs tmti am v e l qual i t. s i gni f. (Arist.) 115, 164.
Intelligibile: apprehensibile ab intellectu 38. Intendo auc torum investiganda 201, 264.
— menralia s tmt pri nc i pal i ora 116. C f . Te rm i n i Inc orruptibile: n o n desinit esse 567.
Intentiones animae (conceptus, termi nas , nomen,
Indefinita e t parti c . c onv ertuntur 255, 257. C f
posido etc .), 7, 11, 39-44, 47, 83, 1 h s . , 155s., 195s.s., 200, 205, 222, 251, 542s., 566, 668, 760.
Conversio, Propos itio. Ladividuum: i dem ac singulare seu suppositum 66;
passio): pri mae e t secundae (praedicatio, s up-
signum tmi us 66e.; n i h i l eius praeexsistit 5 1 ;
Interemptio logicalis 73, 661, 702. Interiectio 10.
esme mens ura o m n i u m ? 58s .; c o m p o n i t u r
Interpretado nom i num 593.
ex materi a e t f o rm a (A v e rr. ) 5 2 ; c onti netur
Interrogaciones piares, y . Fallaciae.
sub univ ers ali (specie) 65ss., 1 1 0 ; potes t esse sine anima 73; u n u m real i ter 1101.; a n s i t p ri -
Interrogativa 117, 145s., 148, 801s. Intuido, y . Cogni ti o: i ntui ti v a.
mo persona ? 204; q u o d convenit uni e t al teri
Inv entor p ro i nv ento 758. Invite v el i n v i te 791.
523; n o n potest esse subiecturn propos . scitae 94. Indivisibile: a n aliquid sic sec. A ri s t. ? 144. Induc tio: species a rg u m e n t i s e u consequentiae 707-21; propos . hy potheti c arum 7 6 5 ; potes t peccare p e r falladas 751, 847.
loannes est episcopus 737. Irrationabiliter di c turn 263. Isosceles 291, 485, 573. C f Tri angul us . late est angelus: praed. et subiectum di ffertmt 249s. Iste, i l l e, i dem : relativ a substantiae 233, 783s.
Inductive patet 204, 207, 219, 227, 274, 498, 527, 553, 574, 581, e t al i bi saepe.
Iste v ellet se accipere pugnantes (s oph.) 336. late v ul t pendere (s oph.) 336.
messe, i d est praedicari 653.
lati c u rrwn : propos . singularis 244s. Isti s unt Sortes et Plato 769.
Inferius et superius i n terminis 62, 201, 445, 535, 611; i nferm i n o n praedic atur d e sup. (A ri s t.) 320. — ab i nfi a d sup. es t bona consequentia 255; ab inf. di s tri buto etc., est fallada consequentis 828. Infideles negant Tri ni tatem 741. Infi nita n o n s unt i n re ru m natura 158.
Judas et Chris tus : natura commtmis ? 51, 252. Iustitia: s tat p ro qualitate 17. Iustum e t ins te: aequivoca 724s. Iustus: s upponit p ro homi ne 17; di c i tur a iusdda 47; est virtuosas 610; an magia i . magis ? 615. Iuvenes 548.
Infinitivus modus 273, 782. Infi ni tum nomen 233-86, 624. C f Nom i na.
Lapis: si nullus esser, genus I. esser 122; colorabilis
Ingeneratio, generado e t processio 779. Inhabilis a d percipiendam v eri tatem... 263. Innascibilitas 198.
ab i gne 575; intellectus a De n 601s., 780. Latomus 97. Latro 833.
In quantum: reduplic at 289-96, 603. Ins ol ubi l i 368, 744ss.
Legere: es t nomen 208; es t b o n u m 782s. Legit: i ndi e, modus 206.
Instans: non damr ul ti mum rei perrnanentis 3245., 711 (A ri s t.), 830; i n ac tu v el i n potentia 188s. Instancia i n terminis 3655., 408, 454, etc .
Leo: c redo quod (et qui d) sit 550, 5591.; ornnis est alterabilis 576.
Irtstitutio term i norum et vocal). 275, 297, 732ss.
Li berum arbi tri um: causa peccati ? 351. Librae v i gi nti ti bi debentur 219.
Intellectio: s i gnum naturale 53; necessario el i c i tur 782. — c reaturarum a D e o 601, 607, 835. 'ra d i c a ra : e n ani ma pom ru i ntdl i gem 3 8 ; n o n est acciderts animae 127, 369; est (et scitur esse) anima intelec tiv a et substantia 344, 436ss., 466, 641, 823; est v oltmtas 223s., 294, 6 0 4 ; specu-
Lex christiana 164.
Li gnum: signifi cado 95s.; calefactibile 580. Linea: est quantitas, superficies, corpus 133s., 136, 139, 142, 147s., 699, 701. Locus: n o n est distinctus a quanti tate e t s uperf. 132, 139, 146, 147s., 153. — e t l oc atum Cubi) 18, 132, 191, 756.
INDE X I I I : D OC TR I N A Locutio: v ulgaris e t philos. 3 1 ; ornatus e t s y nonyma 2 0 ; d e D e o 164; m u l ta l o q u i m u r i m propri e (A ug.) 779. Logica: sermocinalis scientia, ars, ins trumentum 3, 6, 543; vocabula i n i. usitata 84-111; quae c onclusiones pertinent ad c ani ? 542s.; propos. i n 1. distinguendae 776; docet vitare aequivocationem 793.
873
— syllogismi tenentes grada materiae (ternainorum) 397, 602, 637, 826. Cf. Syllogismus. Materiale: di fferenti a c orpori s 694. — personale, simplex: aequivoca i n logica 197. Materiatum: p o n i tu r p ro materi a 758. Mathematica: demons trantur a p ri o ri 527. — defunti o i n m . 687.
— erudi ti (scientes, ignorantes) i n 1. 32, 751.
Mwdmae: non i ngredi untur demonstrationem 509. — quodl i bet est v el non est; si ab aequalibus; al i -
— e t metaphysica 541s. Logicus: a g i t d e signis, n o n d e rebus 8 6 , 2 0 4
Me: e t Lati num e t A ngl i c um 753.
(Porph.), 543, 832; a n i n quantum 1. di fferat a grammati c o ? 293s., 498; ipse debet c ognoscere falladas, n o n sophista 750. — e t theologus (de i ndi v i duo ex supposito) 66. Lonclinium 743. Longi tud°, l ati tud° etc , n o n a n orrme corpus caeleste ? 416. Lucidum: d i f cforpus e r cael. u n ltumi nos um 481. Luna: a — e t eclipsis 522, 533, 536s., 541 49, 573, 575, 583. r e Lupas 7 0i n fabtda 1 771. Lutum: esse i n 1. c um c entum marchis 604. . Lux : qualitas sine c ontrari o 182; sine 1. actus h u mani essent errabtmdi 4. Magi ex pythones 164. Magis: adv . respectivum 614s.
quid est mobi l e etc. 510. Mechanicus usu artis perfi c i tur 6. Medi d e t del i rad 725. Medicina subaltern. geometriae (Ari s t.) 541. Medicinale i ns tri nnentum (Dam .) 98. M edi ta= per quod scitur i gnotum 545s.; quod poni tur i n utraque praemissa 362; irttrinsecurn vel extrinsecum 588s., 591-95, 600, 610-17; p r o priissimum 5 4 5 ; ordi natum (L i n c ) 5 4 6 ; p o sitivum, aut p e r abneg. 664. — concludendi negati v am 75, 77. — contrarietatis 609. — e t causa i dem (Ari s t.) 546, 548. — habere, e t aequivocatio 723s. — v ari ado medi i non fac i t fal l . acdcl. 819. Melissus 140.
— e t minus suscipere 125s., 699. Cf . Suscipere.
Memori ter s unt retinendae regul ar logicales 330, 474.
Magister Abs trac ti onum errat 367.
Metalempsis 759.
Magni (q u i se reputant) 776. Magni tud° est mensurabilis (Aris t.) 1485.
Metaphora 757ss., 798. Metaphysica ex logica 541, 543, 7 6 .
Maior, y . Propos itio, Syllogismus.
Metaphysicus: q u o m o d o c ons i derar h o m i n e m ? 86s.
Mal um: peri mendo signif. (Alas.) 102; naturale et morale 610; agens m . n o n est malus 669. Marcha: esse i n l uto c um c entum 604.
Methodus defi ni ti v a (Li nc .) 566. Metonymia 237, 759.
Marcus: al ter a se ? 8I3s .; c urri t, i g i tu r Tul l i us ? 840.
M i nor propos i ti o v el extrernitas, y . Syllogismus.
Mare est c ongregatio aquarum 688. Materia: p ro p ri e e t metaphoric e 757; esme p ri -
Mobile: afi qui d est m . 510; potest esse i n a, v el guando exsistet 816.
Mi na: is te i nc i pi t missam 311.
vatio ? 34; subiecturn fo rm a ru m 92, e t gene-
Mobilis suppositio 228ss. Cf . Suppositio.
nerationis (A ri s t.) 776; p ri m u m i n composito 69; necessario i nform atur (A ri s t.) 480; es t i n
Moderni (nesciunt logicam etc.) 76, 114, 127, 345, 367, 369, 592, 604.
gentrabilibus e t c orrup. (A ri s t.) 561; ni hi l est
Modi : propos i ti onum 242s ., 273s ., 3 4 5 , 463s .,
in mundo nisi m . forma ex compos. sec. Ari s t.
485s., 490s., 594s., 636s., 639, 641-45, 766. C f
23s., 75; a n intelligatur sine forma ? 168; n o n patitur rec i pi endo fo rm a m 187; potenti a eius non est alia res 159; m . e t forma, u t potentia ex actus (Ari s t.) 170, s unt partes essentiales 269, ex c omponunt homi nem natural em 86; a n m . sit p ri o r fo rm a ? 592, e t a n de se careat ea ?
Propositio. — dicendi, causandi, essendi p e r se 515. — essendi et operandi (non distincti a re) 781s. — fi gurarum syllogismi, 1/. Syllogismus. — i nfi ni ti v i : s unt eti am nomi na 208. — praedicandi 108.
603; q u i d es t ami ttere potenti am ? 661; m .
-
non potest pri v ad orrmi forma 830; estne species ? 692; an uniatur formae sine relatione reali ?
significan:1i: non sunt res additae etc. 87, 223s.,
792s., 798; e t fal l . fi g. dictionis 801, 803, 817. — v erborum (accid. grammat.) 13.
169. C f Forma.
Monachus albus 603, 789, 824s., 834.
874
INDICES
Morales philosophi, e t bonitas 725.
— est t i b i pos i tum 737.
Mortuus n o n potest respondere 736. Motus: actus erais i n potentia (Ari s t.) 776; est i n
Nisi (si non): fac it propos. exceptivas 307-10, 347. Nomi na: clefi nhmtur per vocem (Ari s t.) 14; omne
genere quantit. (Ari s t.) 147; localis, et qualitates
n. es t di c ti o 61, 732; s unt qualitates 1 1 2 ; s i -
180; n o n d i f f e rt a permanentibus 1 4 7 ; p e r motum n o n adqui ri tur nov a res 184, 702; est
gnificant ad placitum 38s., i n rec to v el i n obl i quo 10, 37.
in mobi l i (idem ac 'mobi l e mov etur') 772; estne
— absoluta, connotativa, respectiva 35-38, 63, 103, 155, 171-75, 279s.s., 535, 550, 552, 556, 568-72,
ad relationem ? 198; probat materiam esse 561; defmiri potest 682; di ffertne a tempore ? 702, 776 (A ri s t.); s ubiec tum motus n o n es t s i mul sub c ontrari i s 6 2 3 ; n o n es t genus v ol uptati s 655; n o n c onv eni t orani ani mal i 78; n o n est propri um hominis 673; cessabit guando quiescet mobile ? 810; ab albedine i n ni gredi nem 842. Mul i er damnav i t et i l l a salvavit 784. Mul ta sunt si subst. et quantum sunt (Ari s t.) 140, 144. Mul ti tud° est mertsurabilis (A ri s t.) 148s. Mundus: usque ad fi nem m . ani mal eri t ? 227.
6905., 798, 802; praeter subs. e t qual i t. ornni a sunt connotativa 37s.; s ol um n. s tmt i n genere relationis 171, 174. — abstracta e t concreta (et suppositio) 16-35, 37, 1713.; sunt synonyma sec. Arist. 221ss.; concreta ponuntur p ro abstractis 759. Cf . Termi ni . — atquiv oc a, uni v oc a, denomi nati v a 44-47; d i versa diversimode significant 154s.; fece onmi a nmt aequivoca 536. — a nominis interpretatione... 593.
Musca: s i v ol at, propos . n o n al teratur 130.
— categorematica Emitirla habent signiE (B oeth.) 798.
Musica: delec tat p e r p ro p o rt. 167. Musicus: iustus sec. accidens (Aris t.) 108; ab auditu
— collectiva, e t propos . hy poth. 282. — c ommuni a 121; s ignifi c ant res singulares 6 0 ;
appellai al bura 723. — clame mus i c um est omnis hom o 396s.
— c orrupti v a et gener. 665s.
Mutado loc alis : suscipit c ontrari etatem 1 2 7 ; e t conservado pri ori s sine pos t. 134.
— e t suppositio materialis 205ss. —- i nfi ni ta 283-86, 624.
appropriantur u n i 759.
— mentalia e t vocalia 11, 1 4 (B oeth.). Natura: assumpta a V erbo 178. Cf. Filius, Hom o, Verbum.
— passionis humanae De n attri buta 759. — penuri a nom i num 18, 116, 176, 802.
communis (specifica) e t di ff. i ndi v . 24, 26, 51, 54-57, 124, 251s., 370, 466, 604, 6063., 622.
— pri mae e t secundae i mpos i ti oni s 38-41, 6 6 8 , 761s.
Naturalis: philosophus e t h o m o 86s., e t musicus 723, 726.
— pri mae e t secundae i ntenti oni s 41-44, 155s ., 224s., 668, 760.
— scientia et ari thm. e t geom. 541. Nauta e t as trol. 540.
— pri v ati v a 624.
Necessarium: n o n potest esse fals um 506; e t i m possibile (mi x ti o) 484; perpetuum, i nc orrupti -
— propri a 121, 632-37, 798, 813. — subsumtiartun a b A ri s t . v oc antur substantiae 121.
bile dupl i c i ter 512; e x o . s equi tur contingens 595; n . s equi tur a d quodl i bet 7 3 1 ; i n a rt e
— toti us e t parti i 597, 758. — v erbalia 771.
obligatoria 730.
Non: syncat. 613.
Necessitai propositionis 511, 773. Negare univ ers aliter (A ri s t.) 118. Negado: n o n est clifferentia essentialis 694; estne in re ? 773. — e t consequentiae 617-23, 626, 644ss. — e t suppositio 213, 228s.s., 234. — postposita 600. — praecederts 246, 332. — propos i do i mmedi ata 521. — term i ni negativ i 283ss. Neuter - uterque 266. Neutrum oc ul um habendo... 765. Ni grum, i n v o te 722-26. Ni hi l : n o n al i qui d (A n a ) 102.
Non-al i qui d: des truendo s i gni f. (A na.) 102. Non-aliquis homo c urri t: propos . uni v . ? 246. Non-ens es t ens: propos . v era 104. Non-homo: est cris 1035., 283, 500, 691; non omnis homo c urri t: propos . parti r. 246. Non-i dem 619-22, 703. C f . Ideal . Non-orrmi s : n o n es t i dem ac 'aliquis n o n ' 309. Non-v ox est v o x 104. Notifi catio et demonstratio 534. Notitia, y . Cogni ti o. Nottun: modus propos . 463. Nugati o e t defi ni do 572. Nul l o c urrente crescunt etc . 764s. Nullus v idens f u i t caecus 324.
INDE X I D : D OC TR I N A
875
Numerus : ese i n genere quantit. 69, 146, 222; non est alla res a numeratis 34, 138s.; termi nus
— n o n significativa 734. C f Propositio. Ordinata sec. superius e t i nf. 705.
meralis e t 'praeter' 310. — n o m i n u m e t v erborum 13, 804, 806.
Ordo propos i ti onum 528; i n defi nitione 563s.
Nunc : adv erb. 311 (A ri s t.), 789.
Paralange 759. Paralogismi: o = e s deficiunt a yero syllog. 844-49.
Obiectiones pueriles 548. Obiectum intelligibile: a n c m di rni nutum ? 292. Obligado et sex species eius 730-44. OcuEs v idis ti percussum 789. Odi re peccatum 774. Offi c ium nomi num, v erbomm, etc., 15, 297, 307, 554. Ol eum v endere 771, 845. 0 = i s (om ne): termi nus syncat. 155., 593, 799; requi ri t termi num consimilis casos 259; exigitne tria appellata ? 260-63; i n pl ural i numero 266; distribuit pro singulis generum vel pro g. s. 264s.; addi potest termi no habenti unum suppositum 267. — di c i de omrai, 1/. Di c i de omni . — esse de = n i 514. — i n quibusdam exemplis: o = e s isti c urrunt 245; o. i s to m m c u rri t 260; o . phoeni x es t 261s., 266, 281; o . c ol oratum ese 261; o . al bura est (si l i t unum tantum) 263; o. animal fui t i n arca Noe 2 6 4 ; o . apos toli surte duodec i m 266; o . v erum contingens etc. 274, 276; o . homi nem v i da asinus 320; o. hom o praeter Sortem 326; o. a l b u m f u i t Sortes 326; o . ani mal praeter hominem 591; ' o . ani mal ' c ompos i tum 593; o. h o m o est 1111113 solos h o m o 790. Onomatopoeia 759. Operado realis 163. Opinabile: praedic atur de non-ente 654. Opi naturn: modus propos . 464. Opinio, c e ventas e t falsitas 661. Opi ni onum contrarietas v eni t ex i gnoranti a l ogi cae 751, 770. Opponens et respondens 732, 734, 749, 754, 839-44, 8475s. C f Responciens. Opposita (c ompl ex a, i n c . , c ontrari e, c o n tra d ., privativa, relativa) 99-104, 689; non conveniunt eidem i n creaturis 55; n o n defi ni untur per o. 689; o . c ontradic torie copulativae 348. Oppositum e t propos i turn 666, 668, 698. Opus t u u m non est tuum 826, 835. Orado: mentalis, vocalis, s c ripta 7 (B oeth.), 10, 14; partes (octo) 9, 39, 167; o. est voces prolatae 139; guando es t c ongrua ? 13; v era v e! falsa (Arist.) 129s.; o . e t opi ni o manent rebus m u tantibus (Anse.) 128s.; suscipime contraria ? 129; est convertibilis c um defi ni to 564. — ambi gua 737, 763, 766s. (B oeth.), 777-86.
C f Fallaciae. Parmenides 140. Pari: t o t modi s di c i tur ac toturn 99; n o n praedicatur d e c oto (A ri s t.) 669; s upponitne p r o toto ? 732; p o n i tu r pro toto 237, vel proprietas unius p. p ro propr. alterius 759. — e t totum a i ntremi (propos .) a n s upporut ? 220s. — ex c o n s e Partes: similes et dissimiles 97; l i gni , an sint ac tu q u e n t i i vel s i n potenti a ? 160. i d e m ac subici, praedi c ari 95, 654s., 5Participare: 9 6 658, s 662. .Participium , 11, 605, 782. 5 Passio: terminus , conceptos, i ntendo 7, 677; affi r9 9 mativa v al negat. 79, 106; terti a species qualit. . 181, 183; n o n est res ex tra 104s., praedic atur C f T o t u m .
etc ,166, 573-76; di ffert a subiecto 163, 507; potest d esse s ine subiecto e t viceversa 105, 6 7 7 ; es t e respectus i n passo 188; babee defi n q u i d n o s uminis 508s., 690; est demonstrabilis de subiecto b 525s.s., 527 (Ari s t.), 547, 552, 577-83, eti am per i experientiam 567; esme differentia ? 693; c i me e propri um ? 672, 675s. c — Dei , cutis, homi ni s 693s., 7605. t ogeneris praedic atur de specie 79. — mathematica e t demonstratio 581. p — seex tum praedi c amentum (A ri s t , Da m . ) 187s. rC f Praedicamenta. s Passivum: a n careat ac to? 603. e Pater: q u i genui t fi l i u m 690; n o m e n rel ati v um s eet species specialissima 629; i dem respectu d i cversorum p . e t fi l i us 4 6 ; aliquis p . n o n es t ufilius 337. n — e t paternitas: sunt synonyma 21, 163, 169, 198, d 629, 778. o — tuus m : n o n est tuus 643, 835. Pater, o patemi tas , Fi l i us , fi l i a d o e t c , id(exempla n d is yvl l og.) i n 198, i s 254, 291s., 372s., 380, o385, 467, 607, 621, 637, 778s., 823. 8 Pati: ut ori (Ari s t.) 115; multiplic iter accipitur 187. 1 Patriarcha (s oph.) 792. , Peccatum: an Deus faciat ? 773s. 1 — i0n form a v el i n materia 843. C f Syllogismus. 4 Pendere: b o n u m est iustos viros p. 791. s Per acciciens: aequivoce accipitur 140. s — di c i 108. . — modus , propos . 469, 637s. C f Accidens.
876
INDI CES
Permanens: non habet ul ti mtml instans 324s.; non
Potentia naturalis (species qual i t.) 181, 183; c o r-
defi nitur per successivarn 689. Per se: mul ti pl i c i ter ac c ipitur 140s., 515.
rumpi tur adv entu formae 776. Potentiae animae: non sunt accidentia 127; di s ti n-
— al bum p . s. es t ani mal 472, 715. — di c i (praedic.) 108, 282, 638; pri mo modo 342; secundo m o d o (passio) 1 0 5 ; i n q u i d 651s ., 667; i n qual e 659. — e t consequentiae 603, 636. — propositiones (princ ipia) 360, 4631., 468s., 491, 511, 515-19, 583; c um illis qui eas negant non est di s putandum 336. Perseitas 773. Persona: substantia intellectualis etc . 204. — di v i na, s us tentan a nessentiae, a t u rdias t.mpers onarum; necessitas, i m m o rh u r a . talitas (s c i tur esse i mmortal e etc.) 254, 369-74, 2 7 s . , 414, 418, 606, 608, 778. Cf . Deus. — I v erbi m : accidens i t grammat. 14. aPerspectiva s 540. Peono: pri nc i pi i 525, 530, 534, 839s. — species obl i g. 248, 734s., 743. Petra erat Claristus 757. Phantasia 522, 759. Pharmacum sartat. (Da m . ) 98. Philosophi: i gnorav erma Tri ni tatem sed sciverunt Patrem e tc , Philosophia naturalis: mul tae propositiones di s ti ne s s e i n ea 776. guendae i m m Philosophus: omni s studiosos 593. o r t a Phoenix 261s., 807. l e m Pictura 167. 3 4 Piper 3 v endi s tur 205. . , utenti um verbis 246s. C f V erba. Placiturn 3 Planta: n o n res pirat nec scintillat 537s., n o n est 7 3pecies animalis 659. 1 Pluralitas: superflua est i n termirtis mentalibus 11; s s necessitate sine . n o n est ponencia 185. — re ru m (Parmen. e t Meliss.) 140. Pondermitas (s ed n i h i l pondems um) m a n e t i n Eucharistia 135. Populus: abusive dic itur universale 48; si est, homo est 609. — popularis, plebs, plebeius 34. Posino: n o n t u n praedi c amentum 191s ., e s t a d aliquid (A ri s t.) 174. — species obl i g. 702s., 714, 730, 733, 735-41; e t 'su v e ru m ' 743. Possibile: non imposs., opinabile, ponibile 330, 641, 733. — e x p. potes t sequi imposs. 595. — praedestinatum damnari etc . 788s. — si es t necessarium (s oph.) 3555. P o s t e ri o r= l i bros Oc k ham ex ponere intendebat 584. Potentia absoluta 779s. Cf . Deus .
guuntor (A ri s t.) 776. C f . A ni m a Praeconcessum e t praeassumptum 842. Praedestinatio e t reprobati o 7I2s . Praedicabilia: conceptos, voces etc . 9 0 , dis tinc ta sunt (sed n o n res) 139; s unt nomi na secundae impos. 762. C f . Universale. Praedicamenta 111-193 pas s im; dec em term i ni , genera, voces, nomi na 60s., 111ss., 115 (Dam.), 120 (B oeth.); di s ti nguontur sec. i nterrogati v a 116s., 163, 167, 178, 80Is .; numeras e o ru m 114-17; a l i a q u i d , al l a qual e s i gni f. (A ri s t.) 164s.; esse i n p . dupl i c i ter 112s., 119s.; d e se mutuo praedic antur 182, 725; esse i n diversis p. 164, 653 (Ari s t.), 699, 725; diversa de eodem (non i n qui d) 653s., 656 (A ri s t.); s ol um i n p. substantiae e t qual i t. es t genus 666, 689s. — e t fallaciae: c ommutati o unius p. i n aliud 390; non o rn n i a praedi c antur uni v oc e, e t di v ers a easdem res di v ers i mode s ignif. 802, 810, 813; an arguere ex diversis p. faciat f a i . fi g. di c t. ? 801-06. in quo p. est genus, est etiam species 653. Praedicari (-c are): i dem ac messe, subici, verifi can i etc. 94, 202, 651; di c i tur de verbis, adv . etc . 114; sigrtifi cat (n o n exercet) ac tora 202, 654; idem d e div ers is 6 1 ; c onti ngenter 694. C f Actas: exercitus, P er se, Praedicatio. Praedicatio: c onc reti d e abstracto 17, 21, 29-34; directa 93, 516, exercita 202, 654; i n quale 78; per accidens 616; per se 515s., 519, 597, 692s., superioris de i nf. 610ss.; translativa (v ol untari a) 662s. C f Di c i , P er se, Praedicari. Praeclicatum: u t genus, defmi ti o, p ro p ri u m , a c ciciens (A ri s t.) 93s.; n o n est i dem subiecto nec inest s . 945., d e fi n i t s ubiec ttmi 515s.s., concluditur de subiecto 590; praedicandum est sub propri a fo rm a 269s., 276. — appellat suam fo rm a m 216, 271, 330, 473. — s upponit i n propos i ti one 193s.; n o n p ro rota propos. 745s. — universale 519. Praeiacens: i n propos . modalibus , exceptivis etc . 291, 293s., 297, 304s., 309, 498, 636, 643, 765. Praeraissae: materi a s y l l og. 572, s i v e v eme s iv e falsae 361; disponendae sunt i n modo et fi gura 820, 846. — demonstrationis: sttnt necessariae 509-12. — e t conclusio: p . s unt causae materiales c onc i . (Arist.) 531, e t notiores ea 531s., s i p . v eme, etiam concl. 361. Cf. Conclusio, Demomtrati o, Syllogismos.
INDE X I n : D OC TR I N A Praepositio e t s uum casuale 91., 191, 603s., 798. Praescitum n o n fi t s c itum 524. Praeter, nisi (exceptivi etc .) 212, 307-10. Primo (A ri s t.) 2021s.; i nc l udi t 'n o n ' 613. - notum v el v erum 486, 519ss., 863s. -
praedicari 618.
Pri mum: onme p. est prius alio 529. Principale e t c oni ugatum 610, 665, 697.
se 518, e t pri ma (Ari s t.) 528; ex omnibus negativis n o n argui tur 436. -
-
categorica 9 , 2 4 1 ; aequivalens h y p o th . e t c . 243; secundum v oc em 279-82.
- causalis (quia) et de causali ex tremo 242, 3505., 356, 383, 769. -
condicionalis 8 9 , 2 4 2 , 263s ., 347, 3 5 5 , 3 8 3 , 499, 501s , 5083., 513, 604, 676, 769, 826. Cf .
Principia: p e r se v el p e r experientiam nota 511, 522s., 583; pri ma, immediata, indemonstrabilia 529s.
8'77
-
demonstrationis 511, 527ss.; dubi tabi l i a 5 2 2 ;
conversio (quae c um qua ?) 100, 305, 318-45, 393, 400, 4 0 2 , 4 1 6 , 4223s., 426, 430, 433s .,
priora et causae concl. 529s.; debent appropriari
447, 449, 455, 458, 461, 466, 471, 499, 840;
-
(Arist., fi n e . ) 540. C f Demons tratio. producendi, est prius produc to 607.
-
re ru m rtatural i um tri a (A ri s t.) 776.
-
- hypothetica. contradictoria 393.
-
conv. propos . m em ori ter est retnienda 474. copulativa e t d e c opulato ex tremo 205, 232, 241, 288, 347s.s., 355, 383, 7 6 9 ; c u m i nc i pi t
Principium n o n est genus pri m i 655. Prior-posterior, logic e 291, 2595., 599. Prius natura 660.
-
et des init 232, 3 1 1 ; guando v e ra v e ! falsa ? 348, 414. credita v e! scita 275.
Privatio: ni hi l est i n re 22, 102s.
-
c um: 'uterque', 'n e u t e r' 266s .; 'to ro s ' 267s .;
-
et habitas 101, 666, 689.
cum obliquo extremo 276; cum figmentis 286ss.;
-
et negano 224, 283ss., 690s•
cum 'q u i ' 288s.; c um inc ipit et desinit 310-16; cum 'fi t ' 316s.; c u m adverbiis i n t e r duos te rminos 355.
Pri v ati v wn: l arge di c i tur genus 667. Probabilia: quae v i dentur omnibus etc. 3595. Problema d e accidente, genere etc . 649-71. C f
-
Consequentiae. Processus i n i nf, e t clemonstr. 528.
456-60; i mportans res corruptibiles 512; potest
Prodigalitas 609, 663. Proferibile: modus propos . 485s.
-
evidenter cognosci 523; e t i nduc ti o 720s. de incoe 108, 149, 338, 385, 441, 444, 471, 480,
-
590, 594, 637ss., 708-16. de necessario 8 0 , 2 7 7 , 327-30, 4 1 5 , 439-52,
Promi tto ti b i equum 220s. Pronomina: an distinctae intentiones eis correspondeant ? 11. -
-
demonstrativa (significatio, suppositio etc.) 47, 63, 95, 194, 303s., 632-37, 693, 708, 714s., 717s., 798. pri mae personae 32s. relativa 783ss.
de c onti ngenti 274s., 334-41, 427-35, 478-84, 512s., 640, 643, 647s .; n o n necessaria 427s.s.,
444-49, 474-77, 491, 637, 639s., 643, 676. C f - necessaria. -
de possibili et imposs. 419-27, 434s., 454, 461ss., 484, 4905., 516, 628, 637s., 640s., 648, 718s.s.,
-
763; de possibili et incomposs. 719. de praeterito et futuro 95, 190, 214, 248s., 269ss.,
Propositio: i n t o t o opere passim, praes erti m Parte I I (p p . 241-356). - Co m p o n i t u r e x
-
de rec to v el obl i quo 318, 320, 385-93, 627. disiunctiva vel de disi. ex tremo 241, 347, 349,
conceptibus, termitais, vocibus, scriptis 7 , 14, 41s., 53s., 105, 206, 505, 550, non ex substantiis
-
distinguendae s unt ad vitandas falladas 752-849
Propheta: n o n est femi n. gen. 795.
314, 349, 474, 625ss., 710-14, 762s., 8075.
355, 383, 647s., 738, 768.
53s., n e c e x non-enti bas 104, ri c e e x rebus 120; est ens rationis 113; potes t esse ten:Mi:tus ce pars propos . 9 ; condiciones chas generales 589. -
aequipollentia propos_ mocial. 462s., 642-49. affi rmativ a v el negativa 244, 469, 718; p ri m o vera 520s., 5905.; affi rm. di c i tur de omni 363, et est pri or negativa (Aris t.) 528; ex affi rm. non sequitur negativa 388; negativa di c i tur de millo 363, et pro nul l o supponit 255, et clestruit 122;
passim. - di v i no mul ti pl ex 241-48. - disse dublae e t una c erta 107. -
- exceptiva 279, 305-10, 326, 377, 497, 501, 591. - exclusiva 279, 296-307, 3 2 6 , 3 7 7 , 4 9 7 , 500, 7655. -
exponentes habens 171, 497-500. falsa de v i rtute sermonis 2 0 1 , 2183., 250-54,
-
hy pothetic a 8 7 , 241, 258, 263s., 345ss., 509,
negativa Itabet duas causas veritatis 218; aliqua negativa est i mmedi ata 164, 521, 630, e t p e r
eadem v era et falsa etc. ? 248, 309, 754s. et demomtrati o 509-12.
8.35. Cf . S ermo.
878
INDICES
765, 783, 790; aequi v al enter h_ 2 6 0 , 279-85, C f — condicionalis. — i mmedi ata 5295., 630. — i mportans res c orruptibiles 516. — i m propri a 309.
Prudentia: es t tam sub scientia quani sub v i rtute 656. Puer eri t (fui t) senex 270, 762. Punctuatio e t fallacia compos. 7665., 770, 786. Punctus: non est aliares a linea etc. 133s., 136, 139;
— i ndefi ni ta e t parti c uhri s 72, 255-58, 648. — localis 353s., 356, 770. — mentalis, e t aequivocatio 763. — modalis 214, 216, 242, 273-79, 341-45, 361,
est indivisibilis 1331., 140 (A ri s t.), 144; est i n genere quanti t. p e r reduc ti onem 153. — linea, numerus etc. s tmt distincta praecticabilia 139.
439-86, 496s., 590, 594, 631-49, 714-18, 7665., 809. C f . — de c ontingenti etc . — necessaria 87, 416, 449, 512ss., 516, 644ss. C f — d e necessario. — n o n al teratur ad v ol atum muscae 130.
Quadraginta v i ro ru m c entum... 789. Quaeribilia 544-49. C f Quaestio. Quaestio: propos i ti o dubitabilis 522; qui d, qual e etc. di v i di t praedicamenta 1165.; mi-mis q. est q.
— n o n falsifi catur p ro p te r genus e t fi guram 13. — nul l a v eri or... iclem d e se (B oeth.) 287, 628. — particularis e t i n d e fi 364, 402, 422, 551, 590, 600-10, 6 4 8 ; p a rt . nita 7 2 , negativa n o n c onv erti tur 382. 1 0 0 , — 2 p e4r se,4 p e r, accidens 109, 1405_, 515-19, 573; v5era- 141, 2 nota, 5 5 5585. C f P e r se.
medii 545; quatuor s unt quaeribiles 548s ; d i versae q q . diversimode termi nantur 5505. — qui a est 544, 5735s. — q u i d es t: p e r pronomen demons trati v um 6 3 ; quomodo termi natur ? 5555., 583s.; quandoque
8 praedicans — , p ro p ri u m 80_
eadem ac q. 'p ro p te r qui d' 5455, 548. — si es t: q u o m o d o term i natur ? 550s_ C f . D e monstratio.
— p ri m o v era 519ss.
Quale e t simile 7005.
— quantitas propos . 244-48. — reduplicativa 279, 289-96, 325s., 497-500.
Qualecumque 8025. Qualelibet 258s., 269.
— repugnans 646. — resolvencia 175.
Qualis: a n quaestio demonstrabilis ? 5485. Qualitas: q u a rt u m praedi c amentum 179-83; u t
— si n o n est, n o n est v era nec falsa 194, 2705., 275, 588, 707.
album (A ri s t ) 117; respondet ad 'qual e' 180; conceptus v el s ignum 180; est qualitas 6 1 ; a n
— singularis 2 4 4 , 248-54, 4 0 1 , 6 0 0 , 7 0 9 , 7 1 9 ;
sit quantitas ? 151; quatuor species 181; suscipit
indefinita p o n i t u r s. 257. — subalterna et subcontraria sunt simul v era 101.
contraria (magis et minas) 182; non est nomen aequiv. 722.s.
— sumencia est i n sensu i n quo fi t 778.
— conceptus i n anima rame q. ? 42-
— temporalis v e l d e temí). ex tremo 242, 3525, 356, 383, 769.
— conversio p e r oppositas q . 3391.
una pordtur p ro alla 759. — tmiversalis 100, 244, 258-66, 413 (A ri s t.), 5905. 708-14, 7185.1.; an eadem sit singularis et tmiv. ? 248.
— e t substantia: s obe sunt genera sec. A ri s t. 666. — i n Eucharistia 135. — n o m i n u m 13. spiritualis 61.
— v era, s i est nec "Iz ri a (s oph.) 845. Cf . Ora d o .
Qualiter: adv . i nterrog. 805. Quandalitas 190.
Proprietas sermonis, v . S ermo.
Quando: s epti mum praedi c amentum 1881s.; u t
Propri um: quadrupl ex acceptio 78-81; aequivoce accip. 6715., 675; i ntenti o praedicabilis i n quale 80, 5935., 672, 676; necessario praedicabile 64, et secundo m odo per se 672, 675; est distinctiv um (Ari s t.) 672.1., et convertibile 673ss.; c onvenit omni , soli et semper 673; p. incomplexum 676; esme sine subiecto ? 677; es t e x genere et differendis accidentalibtu 678s— e t accidens 74, 83, 678s. — regul ae de p. 673-79. Propter qui d 532ss. C f Demons trati o. Proterv i (proterv i re) 8 , 1 5 , 104, 262, 340, 407, 539, 548, 783.
in tempore (A ri s t.) 115; adv erbi um tempori s 89, 242; n o n i rdneret rei tempor. 188ss. Quandocumque 802ss. Quanta: s ec , s e Quantitas: sectmdurn praedicamentum 132-39; per v e l quod res pondetur a d quaes t. 'q u a n t u m ' v e l s e c 'quot' est i n genere q. 145-49; sec. A ri s t. n o n . a est c alla c res a subst. e t qual i t. 20, 22, 30, 32s_, i 37, d 61, . 645., 705., 82, 126ss., 132, 518, 521, 699, 1 7025-, 4 704, 7065., 788, 795, 808, 816; quomodo 0 impediri , potes t propos i ti o 'guara:has es t s ub1 stantia' ? 30, 3 2 ; es t i ntenti o ani m ar 132, e t 4 2 terminas colmen. 280 (Ari s t.), 707; est accidens, .
INDIIX I D : D OC TR I N A
879
quia c ontingenter praedicatur 64s., 82, 9 4 ; est res habens partem distantem a parte 137, 691;
Rati o: di c i tur i ntendo ani mar (A ri s t.) 46; i d est considerado 603s., v el defi ni do 654.
di dtur aegitalis v el inaeq. 151, 153; ni hi l est ei
Rationale: es t differtmtia hominis 542, 659, 760;
c ontrarium 149s., 1 5 3 ; n o n suscipit magis e t
significas hominem 95; importas partem hominis
minus 150s., 153; non praedicatur i n quid 691s. — abstracta est i n genere quant. 20.
199, 556; significas i n obl i quo ani mara irisen. 652; rnedi um cortcludendi negativ am 75, 7 7 ;
— c ontinua e t discreta 138, 140 (A ri s t.), 142-44, 146, 148.
oontingenter praed. d e horni ne 694. — ani mal mortal e: non est defi nido 563.
— es relatio, swat i n genere stricte 667.
Realiter: es t determi nado 56, 805.
— opi ni o modernorum de ti . 139-45.
— i dem, est simpliciter i dem 604.
— pedalis 596. — poseas esse subssantia guando subs. n o n c ri s quarttitas 817.
Rectum es obl i quurn 36s., 829. Cf. Praedicari.
— proprietates q. 149-53; sec. opinionem modem. 152s.
Reduplicado 290-94, 497-500, 603s., 819. Cf. P ropositio.
Quantum: omne per i l l ud est q. c ui inest (Ariss.) 140, 1 4 2 ; c orm otat p a rt e m di s tare a p a rt e
Regula fi dei : Sc ri ptura sacra es determinado E c clesiae 380.
(Arist.) 141; est divisibile (Ari s t.) 148; qmeiibet
Regulae: consequentiarum etc., pp. 587-746 passim; vide tabul am c api tul ortmi Partis 111-3; regulae
para eius est quanta 280; a n tantum q. sis i n loco ? 300. — e t g u a m a s : s unt synonyma (op.) 20, 224; i n sacramento Al tari s 805s., 817. Quantumcumque, quote.: distrib. quantitatis 802s.
Reductio i n m odos pri m ae fi g u ra r 393s.s., C f Syllogismus.
de suppositionibus, conversionibus, syllogismis etc. quaeranmr i n capitulis quae d e hi s e x professo aguar. Sufficiat hic indicare mi da quarumdam regul arum ex tra Partem 111-3.
Quantus: a n quaestio demonstrabilis ? 548s. Qui : propos. c um 2 8 8 s . ; i nter duos temamos 356; rel ati v wn 784s.
— a causali ad alteram partem (et ad c opul.) 351; a copulativa a d utramque partem 348; a d e -
Quia: c oni ungi t propos . causales 242, 350; nota respondendi 544.
ad i nf. negative 445; a superiori di s tri buto ad
— es amphibolia 769. — quaestio es demons tr. 'q u i a es t' 508s., 532ss., 573ss.; s i c ut habemus q . es t, s i c e t q u i d es t (Arias.) 551. Cf . Demons tratio.
terminabili c um det, ad per s e 56; a superiori inf. (n o n semper) 308, 446, 828; a temporal i ad al teram partem 353; a termi no stante d e terminase (v el confuse tantum) 828. — ab al tera parte disiunctivae 350; a b exclusiva
Quicumque di c i t te esse animal (soph.) 767.
ad universalem 345s.; ab indefi nita (seas parti r.) ad exclusivam 304; a b i ndi v i duo a d speciem
Qui d es t: quom odo termi natur quaestio ? 583s.;
74; ab i nferi ori ad superius 24, 255, 292, 304,
quomodo respondetur ad quaestionem per q. e. ? 804s.
315, 549s.; a b universali ad singulare 308; a b tmiv. ad exclusivam 796; ab uno convertibilium
Qui d rei et qui d nomirds 171. C f Defi ni do.
ad rel i quum 314.
Quidditas: q u i d est egredi a q . ? (Lisie.) 517. Quicilibet: i nc l udi t distribuibile 32; q. est v el non est 510, 528.
— d e c ontingenti i nfert de possibili 479; d e n e cessario i nfert de messe 476.
Qui dqui d: respondes substantiae 802.
— falsae: si antecedeas est impossibile, etiam c on-
— v i v i t, s emper est (s oph.) 368, 786.
sequens 332; si praemissae sunt possibiles, c on-
Quilibet: respondes substantiae 802. _ git2lelibet c urri t 269.
tingentes, imposs., scitae, eti am conclusio 419, 427, 434, 436s .; a b i nferi ori a d superius c u m
Quinque s unt duo et tri s 790. 'Qu o es t' c reatura, est D e w 555.
'incipie 315; q u o d s equitur a d singulare seq.
Quod: est, es q u o est, i n creas. clifferunt 555. — e t amphi bol . 767. — potes t unurn ferre etc. (s oph.) 790.
— e x particularibus ni hi l sequisur ? 397.
ad parti c . 426. — inf2Ilibilis: q u o d s equitur a d consequens, seq. ad antecedem 434, 479, 486. — omnes s unt sciendae a d vitanclam fal l . consequentis 830s. — oppos i tum consequentis n o n s tat cuna antec .,
Rarum et densum di c untur de eodem 180. Rasorium Oc k ham: frus tra fi t per pl ura 43; p l u ralitas n o n est ponenda 185.
i gi tur 338, 394, 408. — quod sequitur ad anteceden! consequentis 426s.; quod negatur necessario pardc ul ari ter 450.
880
nancEs
— si antecedens est necessarium (v emm, possibile),
— absolutae e t relativae 99s.
etiam consequens 327s., 331, 342; si consequens est falsum, eti am antecedens 342; si praemissae stmt necessariae, eti am conci. 412s., 415, 417;
— e t esse: i dem significant 554. — n o n causata: es t Deus 185.
si praemissae s unt v ers e (cognoscibiles, etc .),
— una, quae est pintes: Deus 3913., 605s., 616.
etiam conclusio 436s.; si praemissae surit possi-
Respondens es opponens 248, 732, 734, 749, 839-44.
biles et compossibiles 419, 474, 492; si una praemissa es t necessaria e t al i a possibilis 474; s i
Rex sedes (depos itio) 742. Riciens: est accidens homi ni 79, 650.
universalis negativa est necessaria 445; si unum
Ri dere: s ol um res singularis potes t 203; COnti /i -
convertibilium est necess. (possita. etc .), eti am reliquum 327, 331s., 334, 342. Relatio ( a d a l i q u i d ): t e rt i u m praedi c amenturn 153-79; n o n habet defi n. q u i d re i 689s.; es t res extra sec. theologos 155; Oc k ham non ne-gat relationem esse ex tra ani mam 103; es t s ol um nomen (mental e, vocale, s c ri pmm) sec. A ri s t. 155s., 171; n o n est distincta a substantia sec. Arist. 127, 159-62; es t acciderts (praedicabile) 82 (A ns .), 163, 1 6 9 ; adv eni t re i ipsa r e n o n mutata 94s. (Ans .), 158 (AHs t.); esme distincta res ab absolutas ? 21, 154, 159-62, 166, 177ss.,
— permanens, e t ul ti mtma instans 711.
genter praedic atur 694. Risibile: q u o d potes t ri dere 593; i n defi ni ti one eius poni tur 'homo' 674; est passio vel propri urn hominis 79, 582, 590, 760s.; est differentia h o minis l arge 75; a n hom o s i t 'p ri m o ' r. ? 198, 202, 2 0 4 ; prz ed. d e homi ne, n u l l o h . ex s i stente 593. signum laetitiae 49; motus l abi orum 582. Roma: s ubiec tum Romae, praed. i n A ngl i a 53; guando Sortes est Rom ae etc. 743. Sacramentum A l tari s : e t quanti tas 1 3 5 , 1375.;
706s.; d u p l e x ra d i x opi ni oni s quae p o n i t r . rem abs. 170s.; mul ta falsa dic unttu - d esubstantia r . 6 8quae s .s unt ; estne ?1 22; i n genere r .
Sancti: c onc edunt 'h o m o i nc i pi t esse Fi l i as D e i '
sec. A ri s t. ? 171-75; suscipit magi s e t mi nus
315, v el 'factus es t' 317; negant 'Deus non ge-
163, 1 6 5 ; i nes t e i contrarietas 163; s upponi t
nerat Deum' 256; dic unt Deum esse ipsum esse
pro v eri s rebus 629. — a d re m v el a d signa 784. Dei ad creat. (c reati o): an v era res ? 179, 215, 223. — 'fundamentum' relationis : es t v o x non-phi l osophica 1775. — materiae ad fo rm a m 169s. — personalis e t simplex 289, 784. Relativa • d i c u n tu r t a m res g u a ra nomi na 103; an sola nomi na ? 37, 158, 279s., 442; perempta se p e ri m u n t 1766.; m u t u o s e defi ni unt 6 9 0 ; hect e a fi ngere (A ri s t.) 1 5 7 ; c as u d i ffe ru n t (Arist.) 1 5 7 ; di c untur a d c onv ertenti am 157, 175s., 179; s unt s i ma! natura 163, 165, 176, 179, 596; qui scit unum, etiam reliquum (Aris t.) 172; a n suscipiant magis es minus ? 175, 179. — aequiparantiae et disquip. 176. — e t connotativa 705s. in grammati c a: ante latae rei rec ord. (Fri s e.)
corpus Chri s ti i bi non est circumscriptive 782. C f Christus.
555; tropi c e vel i mpropri e loquebantur 776-81. Sanitas e t voluptas 725. Sanas: ambnians pos t cenam 580. Sapiens: n o n menti tur (A ri s t.) 3 ; i nni ti tur rati oni naturali 3 6 0 ; es me rn a l u m q u o d n o n v u l t ? 604; solus Deus est i nfal l i b. s. 614. Sapientia: esme attri bumm Dei ? 198, 760s.; De m est s. (A u g . ) 778. Scholastici 35. Scibile etc .: m o d i propos . 485. Sciens: e s t ens a c t o 1 0 8 ; q u i h a b e t s c i enti am creatam 459. Scientia: collectio habituurn ordi natorum 537, 540; estile tmus habitus ? 537 (A ri s t.); propri e dicta 93s., 5 1 3 ; dupl i c i ter ac c i pi tur 5 3 7 ; t o t s unt subiecta q u o t conclusiones 93. — e t scibile: n o n c onv ermntur 179. — es v i rtus : s unt habitus 656. — practica et speculativa: dependent a logica 543;
233; e t suppositio 233-38. — sectmdum di c i e t esse 172s. — sinailiuna e t dissim. n o m i n u m 176.
— propter qui d es quia 536-48. C f Demons tratio. — subalternans es subalternata 539-42.
practica de De o m el i or guara specul. 670.
— substantiae e t accidentis 233-36. C f Nom i na. Res: s unt substantia ve! accidens 108; otruais r. est
Scire: evidens comprehensio veritatis 506, 5321s.; tribus modi s di c i tur 505s.
vel non est 189; quaeciam sunt signa, quaedam
Scit saeculum (sopla.) 783.
non 40s .; res ex tra n o n praedic antur 66, s ed
Sdta: q u a tu o r s unt genera cortina 544 48.
significanmr 195; essent infi nitae res si rel ati o esset alla res a substantia 158.
Scittma etc .: modus propos . 463-68; a n i dem ac quaeribile ? 548s.
881
INDEX m : D OC TR I N A Scriptores veteres tnetaphorice loquebantur 758. Scriptura: es t l i gnum secundarium 41; i mpropri e di dtur passio 105; s . e t v o x 8. Scriptura sacra 751, 7 5 9 ; regul a fi dei 374, 380; multi t ra p i s unt i n ea 776. Se, suus etc ., es suppositio 234s. Sectmdum q u i d 831. Secundum quod 2945. Sensibile: est diffetentia horainis 542; s., insensibile: sunt aequivoca 724. Sensus: apprehendit sensibile 552.1., non rem c ommunem 203; es c ognitio i ntui ti v a 550, e t sensitiva c oloris 574s. Sensus c ampos . es di v i s . dis tinguendi stuat 273, 288, 327ss., 333ss., 339-43, 355, 415-19, 464s.; mul turn differwat 411-14; si subiectum est p ro nomen, c onv ertuntur 422. C f . Propositio. Serous i n quo sermones fi mo et quem faciunt 264. Separabais e t separan 780s. Sermo: d e v i rtute (v i , propri etate) sermonis v el vocis 2 8 , 3 2 , 5 9 , 6 9 , 7 6 , 121, 201ss., 209s.,
Significata: t e r m i n a r = praesupponenda 33, 505; primaria es secundaria 35-38, 756s.; dictiontma, largissime 792ss. Significado propos i ti anum 11-14; e t suppositio personalis 193ss., 208s.; m utare a v entate a d falsit. 732s.; fi ni ta es rec ta 798s. Significative s umi 10, 6 1 ; es denotad significare 218.s. Cf . Suppositio. Simile: q u i d est ? 700; praedic atur de qual i 690, 700s.; a n s i t dissimile ? 2 9 2 ; es tne a l b u m ? 706s. — e t dissimile • sec. qualitatem di c untur 97, 182. Sirnilitudo: es t albedo 704, 706s. — clictionum, es fal12,-i2f- 792. Simplices fac i l i ter dec i pi untur 782, 793. Simplicia: n o n s unt propri e defi ni bi l i a 76, 684; di amtur respective 615s.; s unt i nc orrupti bi l i a 567. terminus sine addi to 831. Singillatim supponere 235. Singolare: i d e m a s mppos i turn v e l i ndi v i duum
218-22, 227, 234, 237, 245, 248, 250, 255s., 264s., 274, 279, 284, 287, 312, 3151s., 353, 432,
66s.; u n u m e t n o n p l u ra 4 7 ; es me p r i m o unam ? 204; ni hi l al i ad est a parte rei nisi s.
465, 601, 603, 620, 651, 677, 681, 683, 706,
204; n o n oonv erti tur c um defmitione 91; p o -
754, 778s., 783, 829, 839, e t alibi saepe; multae propos. i n phi l os . e t theol . s u n t s i mpl i c i ter
ni mr p ro pl ural i 759. — es universale 47ss.; c ognitio tmius s. pateas d u -
folue d e v . s . 264, 2911s.
cere i n c ogn. uni v . 523.
Sermodnalis scientia (logica) 3 . Serra 534, 569.
Sit v erum : species obl i g. 743s. Siriani esse: u t sedet (Ari s t.) 115.
Si: c oni ungi t c ondic . es hy poth. 242, 347, 355; es amphi b. 769.
Sol 49, 73, 158, 519, 807. Soloecismus 792.
Si est (quaestio) 550s.
Solus: v el i dem as solitarius v el syncat. 296ss. Sonus: estne pri mum obiectum auditus ? 201, 203s.; non habet c ontrari um 663.
Sicama: p e r se calefacit 369. Sidus caeleste: canis 755. Signa: d u p k x acceptio 8s .; natural i a v el a d d o u n 38-41, 4 4 ; r e r u m (c onc eptus ,
pia-
v oc es
scripta) v el s i gnatura 43, 83, 100. — distincta, s ignifi c atura unura 786. — dis tributiv a substantiae e t ac c i d. 258.1., 2 6 9 , 8021s. — partic ularia 213, 255, 257. — s umpta 61. — tmiversalia (omnis etc.) 212s., 226ss., 244, 2 5 , 593, 645. C f . Syncategoremata. 8 -6 7 , Significare: m ul ti pl i c i ter ac c i pi tur 95s ., 215s .; idem ac c onnotare, i mportare, date inrelligere
Sophismata quaeciam (i ni ti a): Aethi ops es t albus sec dentes 8 4 6 ; al teram i s tanun es t v e ru m 737; a n te o m n e instalas f u t u ru m 830; audi o Graecos viciase 764, 768, 7 7 0 ; caeleste sidus est canis 847; Coriscus musicus 109, veniens 344, 369, 404, 820, al ter a se 814s.; equi tare hominem sine equo 345; haec statua est homo 845; h o m o es t species 845; i n ° a m i ins tand futuro 830; i n t e r onm e instans f u m ru m 828; iste canis est tuus 845s.; iste di c i t hoc , falsura est hac 848; nul l us iustus d e l '« pendere 845; nullus prudens vult ditare 846; manan hominem
163.; sobe signis competit 224; conceptos natua-
videns est asinus 829; omni forma pateas materia
liter significas 7 ; c ompeti t actui irttelEgendi 43. — affi rmativ e, negative 16, 101 (Ana.), 106, 148;
pri v an 829; onarti quantitate potest fi eri mai or 828; o rn a i p a rte c onti nui 8 2 8 ; orarti s c uti s c urri t 844; omnis Sortes est animal 848; omnis
primario, secundario 35-38, 756; i n rec to v el in obl i quo 35-38, 102, 1 0 6 ; c omtruendo v e l desta. (A tas ) 236; h o c al i qui d v el quale qui d 124; c ommuni ter 674; a n p a n signif. t o t u m ? 732; t a m v eram quam fals um 733.
OCZHAM, S • M M A LOCICAE
substantia est subiecta accidenti 845; possibile est praedestinatura damnari 842.s.; post omnem diem 828; propos i ti o v era, s i necessaria 845; quadraginta v i ro ru m c entum 789; qui c umque
56
882
INDICES
dicit t e esse ani mal 7 6 7 ; qui c umque v endi t
guando accipitur p ro voce 662; n o n est neces-
oleum 845; qui dqui d est al teram i s torum 845; quidquid heri emisti 845; quidquid v iv it semper
sario ad aliquid 653s.; nomen unius s. porti tur pro nomi ne alterius 758. connotativa e t relativ a 630, 6911.
est 368, 786, 845; qtánque sunt duo et tri s 790;
-
quod quia scit nunc di di c i t 789; scit saeculum
-
783; sec. o n m e s i gnum potes t c onti nuum d i vidi 829; Sortes ab o m n i horni ne di ffert 800; Sortes di c i t fal s um 744ss.; Sortes v i det n o n -
et genus 633., 71-74; s. significas pauciora quam g. 7 0 ; praedi c atume s . d e genere ? 71s., 3 2 0 (Arist., P orph.); estne s. magia substantia quam g. ? 121 (A ri s t.); a n s . s i t genus ? 202, 607;
hominem 829; t u dubitas aliquam propos i ti o-
de quo praedic atur s., eti am g . 654; s. potes t esse sine g. 6605., 676; si s. est ad aliquid, eti arn
nem 829; utrumque i s torum potest esse v erum 829. Cf. Ani mal , Ho m o , Sor-tea.
g. 667.
Sophismata tractantes 620.
-
i dem specie 697.
Sophistae 242, 732, 744, 750.
-
i n consequentiis 653-71. opti ma 670.
Sortes ( i n qui bus dam ex empl i s ): al bedo es t i n S. 354; albus non distirtguitur a S. 404; S. albus est p ri o r Platone 607s.; sustentetne naturam ? 26; S . bi s f u i t albus 215, 225; S . c arri c v e l Plato 346; S. c urri t vel Deus est 349; S . c urri t
-
regul ar d e s . 691s.
-
simpliciurn: n o n habet differentiam essent. 76.
- specialissima 625s., 70s., 523, 628s .; e t s ubal terna 703. C f Genus .
es Plato disputat 347; S. c urri t dum Plato disputat 352; S . ciesinit esse albas 231ss.; S . di ffert
Spiratio ac tiv a: e t fi l i ado 254; e t patemitas 821.
ab orlará homi ne 230, 619; S . e ri t cras 711s ;
Spiritus Sanctus 739s.s., 807. C f Deus, Filias, Pater. Stare e t sedere: s wi t positiones 192.
S. es t albus e t est asinus 348; S . est albus e t Plato ni ger 348; S . est albos sec. dentes 337; S. es t alius a b c anni homi ne 230, 620; S . est alter a v eni ente 404; S . est ani mal albas 336;
Spirims uni untur c orpori bus 169s.
Stare (termi num) p ro diversis 752. Statua ex acre et fi gura 757, 776 (Ari s t.). - hominis, di c i tur h . 756.
S. est bicubitalis 236, 808; S . est cascos 285s.; S. est dum est 353; S. est humanitas 28; S. est
Status v i ae (p ro s . ¡s to): q u i d possumus probare
homo mortuus 832s.; S. est homo-asinus 844; S.
esse plures formas 561; nescimus u tru m syllog. topicus s i t topicus 360.
de D e n ? 579; diffi cile est probare i n homi ne
est iste homo 257; S . es t omne risibile 396; S. est omni s h o m o 229; S . est rehti o 155; S . e t Plato a n conveniant e t di fferant ? 57ss.; S . e t
Struthio: c redo q u o d s i t 550.
simile idem 816; S. et sorteitas idem sigrdficant 23s.; S. fi t albus 3163.; S. fui t homo 214, 217;
pientiae 593; discutiant studiosi 487. Sub rati one: i d e m ac 'i n quantum' 295.
S. f u i t albas 2 1 7 ; S . i nc i pi t esse albus 311,
Subid: s a m i tu r p ro partic ipare 95.
313ss., v el grammaticus 231ss.; S. i n quantum
Subicibile: es t nom en secundas impos . 762.
albus disgregat 295; S . i n quantum habet l i b. arb. peccat 295; S. est non i dem omni horni ni
Subiectum: q u o d praecedit c opulara 92; es t t e rrninus 92s.; s ubi c i tur acddentibus (Da m .) 9 2 ;
6195.; S . n o n est l i gnum non-al bum 626; S .
ad exsistentiam v el ad praed. (Da m .) 92, 121;
non l egi t nasi al t magis ter 347; omni s h o m o
eo c orrupto c orr. accidens 133; praecognoscen-
praeter S . c tu-ri t 2 3 0 ; quael i bet para S . es t alia a S. 299; S., quia est homo, est animal 350; S. sedet et non sedet 348; S., si est annua, est
Studiosus: ac c i pi tur p ro v i rtuos o 1 8 ; am ator s a-
-
dum es t q u i d significar 508s. c ompos i tum c um 'q u i es t' v a l 'q u i d es t' 383. constantia subiecti 627.
rudibilis 347; S. est similin (filius) Platorti 8383.; S. v el l et esse i n l u t o 836; S . v i detur a s ol o
-
et passio: s . potes t esse sine p . 105, 676s.; e t demonstratio 507, 525ss.
hornine 304s. C f Sophismata.
-
es praedi c atum: s tm t te rm i n i 5 1 7 ; s . defuri t
Species 69ss., 6 9 2 ; praedi c atur d e clifferentibus numero 6 9 (P orph,), 692; est i ntenti o animae 70, 198, 660s., 663; s i gnum i ndi v i dui 70; d i v i di tur i n i ndi v i dua 97; c onv erti tur c uro d e -
p. 515s., 518; s uppommt pro eodem 260; qui d -
est subiectum participare praedicatum ? 662. es suppositio 193.1., 216.
-
p ri m u m 519s., 623.
fi nitione 91; est t o t u m respectu incliv. 99; es t univoca 662; n o n es t nobi l i or s ingulari 201;
-
quale nos habemus 562.
-
reale es proposidonis 121.
c omponitur ex genere et clifferentia 776; l arge accipitur p r o p e r s e s uperi ori 655; nul l a es t
-
Romas , praecticatum i n A ngl i a 53. sciendarum 93; catase materia sdentiarum ? 757.
per s e s ub diversis praedicamentis 6 5 8 ; a l i -
Subsistere p e r se es sustentan i 25s.
INDE X I I I : D OC TR I N A Substantia: est pri m um praedicamentum 118, 232; genas generalissimum 71, 118; n o n est i n s ubiecto 123, 515; sola materia, f o rm a e t c oroposittma sunt i n genere s. 56s., 133, vel abstracta 555; est nomen aequivocum 221; esme qualitas ?
883
Sustentad ab al i o 2.5s. Sutor bonus (s oph.) 789, 8333. Syllogismas: v i deantur tátul i c api tul orum Partís 111-1 (p p . 359-502). S y l l og. tenet i n ornni bus terrainis 263; s. perfectas d e v i rtate sermonis,
61; di v i di tur i n accidentia (Da m .) 97s.; prae-
potest esse sophisticus sec. intellec tum alicuius 248, 265; i n p ri m o m odo pri raae fi g. n o n est
-
dicatur de substantia 775; suscipit c ontraria 126 (Arist.), 1313., 614, sed non magis et minas 125s. albedinis 118.
-
est quanta e t quantitas sec. A ri s t. 22, 30, 94,
fallacia accid. 337; mai or i n pri ma fi g. potest esse singularis 384, 405; term i ni possura esse substantiales v e l ac c i d. 3 7 6 , 390s s , 3 9 9 ; i n
148, 151, 630, 653, 699, 788, sed c ontingenter 80, 816.
duobus casibus secunda fi g. concludit ex ornai bus affi rmativis 387ss., 396s.; quichua s. teri ent
-
et qualitas: solae s unt genera sec. A ri s t. 154, 666, 689.
-
grana materiae v el termi norum 397, 602, 637. demonstrativus 505-34; iclem s. uni est demon-
-
ex tra, nul l a est universalis 49-57, 112; n o n s i -
stratio, al teri n o n 533, 536.
-
gnificat sed signifi catur 120. immaterialis abstracta 57.
expositorius 3351s., 3433., 396, 403ss., 426, 439, 451, 456, 461, 472, 634; n o n tenet i n divinis
-
intellectualis 201.
-
pri ma e t secunda 118, 224; v o c m t u r nomi na
337s., 370s., 403s. -
ab Ari s t. 156; destructis primis s. ni hi l remanet (Arist.) 1 2 2 ; s . secundae di c untur d e pri mi s (Arist.) 122. Successiva et permanentia 310, 689.
memori ter reti nendum q u o m o d o fi a t s . e x propos. modal i bus 474.
- sophisticus (fallaciae) 749-849; s . sophis. n o n est s. 602, 833. C f Fallaciae. Syncategoremata: n o n s unt stricte termi ni p e r se
Summa Logic ae: d e o m n i m o d o arguendi generalem tradi t noti ti am 731.
significativi 93., 15s., 43, 259, 798; non sunt i n
Superabundantia (di c ta p e r s ) 698.
praedicamento 1 1 7 ; s untne n o m i n a p ri m a e impos. ? 40; n o n s upponunt personaliter 208;
Superficies: n o n est alia res a c orpore sec. A ri s t.
addita i n consequente 314; i n syllog. u n i f o r-
133s., 136, 139, 300; es t quanta 142.
miter ponenda 381; s ant aequivoca 753; g u i a r a formara ab eis abstracta 7713.; totus 267ss.;
Superius et inferius : sec. praedicationem v el c onsequentiam 114, 256, 611, 665; s. esme de essenda t . ? 58; s tmt disparata 62. Supponere: c ompeta ac tui intelligendi 43; s. pro nullo ? 218; et significare 9, 95s. Cf. Suppositio.
praeter, ni s i 307-10. C f Nomi na, Term i ni . - aequivalenter inclusa i mpedi unt quasdam prae&cationes 24, 27, 29-34, 131, 137, 142, 224, 375s., 391, 432, 606, 613, 823.
Supposita p e r se, p e r accid. 63.
Synecdoche 237, 759.
Suppositio termi noram: ex professo pp. 193-238; videantur ti tal i cap. 63-77 Partis I . E x tra haec
Synonyma: unas conceptus responclet esa 11; o r nant s ermonem 1 1 , 193.; s . d e s y nony mis :
capitula: 9, 16ss., 28, 30, 43, 613., 83, 89, 953., 104s3., 112, 150, 248, 255, 269ss., 285, 289,
propos. p e r se 141; sec. A ri s t. 222ss C f N o mina, Termi ni .
303ss., 308, 313ss., 320, 322, 367s., 384, 400,
Syrupus sanavit (experientia) 524.
402, 408ss., 412, 456, 469, 489, 509, 590-95, 601, 606, 608s., 612, 617-20, 630, 636, 642,
Talis, tantas , t o t : rel ati v a accidentis 233, 236.
649s., 654, 6603., 673-77,
Tantwri : fac i t propos . exclusivam 296s .; potes t
6803., 683, 696s.,
703, 716, 732s., 745s., 752, 759-63, 799, 800, 828s., e t al i bi saepe, p e r tangentem. -
et appellatio 193, 473.
-
proferri c ontinue e t disc. 306. i n sophismatibus: t . al teram i s torum est 302; t. ani mal est h o m o 215, 225s., 228, 232, 297,
Suppositum: est res completa, una etc. 29: Sortes
375; t . h o m o es t: ri s i bi l i s 400, asirias 588,
non est s. sustentans nat. hum. 253.; et singulare et i ndi v i duuna 66s.
Sortes 7 6 6 ; t . i gni s c al efadt 3 0 0 ; t . onm i s homo c u rri t 299; t. substantia non est accidens
et natura assampta a V e rb o M s . , 422, 481,
304; t . quatuor hornities s unt hic intus 301; t . unum es t 301s., 790.
-
592, 716, 788. C f . Deus , V erbum. Suscipere: dupl i c i ter ac c ipitur 128s. - c ontrari a 186. -
magia e t minus 1503., 153, 163, 165, 175, 179, 182, 671, 699s.
Temporale: non est tale per aliquid inhaerens 190. Tempus: n o n est res distincta a re temporal i 132, 139, v e l a m o t u (o p . ) 146s .; es t i n genere quantát. 146; n o n est stricte 'quantum' 1481.;
884
I
N
D
I
C
E
S
large suraitur pro letennitate 354; suraitur pro effectu temporis 758, vel verbum unius t. pr o verbo alterius 759. — verborum 13s. Termini (conceptus, hatentiones, passiones, voces): passira, praesertim in Parte I (pp. 7-238). D efmitio, divino etc. 7-47; in logica usitati 84-111; t. est ad quem resolvitur propos. (Arist.) 7; conceptus naturaliter, t . pr ohtus vel scriptus ad placitam si..nifir-at 7-14, 38s.; t. est subiectum vel praed. propositionis 9; sunt entia rationis 113; soli t. distingutmtur ratione 786; significado terminorum praesupponenda est 33, 508s., et cognoscenda ad vitandam &II. fig. dict. 817; ornnes ingredi posstmt demonstrationem 507; resolvendi sunt in clefutitionem quid nomini! 34 — accidentales es subst. 376, 390ss., 399. — aequivoci, et suppos. 197. — affurnativi ve! negativi 283-86, 812s. — a parte praedicati es a p. subiecti 473. — categorematid es syncat. 15s. C f. Syncategoremata. — commtmes es proprii 67, 632-37, 813; communiores dicuntur priores 529. — complexi es incomplexi 199. — consequentiae tenentes gratia ter m i nan= 826. — connotativi 279-83, 286. — discreti 396. — fi cd 286. — importantes tmam rem quae est plures 391s. — infiniti 233, 319. — i n syllogismo: medito t. non intrat conclusionem 825; obl i qui 385ss., 395s.; instara:a i n ternártis 408, 430, 439, 468; conclusio patet per terminos 487, 489s., 493, 495 etc. Cf. Syllogismus. — mentales, et suppos. 197. — non stmt colorati 63. — officiaks (syncat.) 15. — ordinati sec. inferim es sup. 387, 397, 445, 450. — positivi 613. — privativi 285s. — relativi (dictmtur, non sunt) 165, 280, 283. C f. Nomina. — suppositio terminorum 193-238; t. supponunt solum pr o quibus verificantur 214, 217, 261; idem t. i n eadem propos, potest habere triplicem suppos. 248; t. aequivod es mentales 197; t. ate stant ate clenotantur stare pr o diversas 752; t. semper possunt stare pro pr im ar a significatis 757. C f. Suppositio. Ternarius: numerus impar etc. 5643., 688. Theologi: de homine es humartitate 25-29; de supposito 66; de quantitate 1366.; de relatione
154s.; de concretis es abstractis 224; quomodo posstmt impedire quosclam processus ? 467; guiclam negara syllog. expos. 336; pommt unarn rem esse plures 3701.; multis tropis um ntur 776-81. Theologia: ventas theologica 73; raciones theologicae 134; de relatione 161; de potenti Dei 185; de 'guando' 189; exempla theologica 6, 204; contrarietas opinionum i n t . vcmit ex ignorantia logicae 570; logica servia theologiae 679. Timere: est passivum (Ana.) 103. Totalitas Sortis 172. Totum 74, 97-99, 5966., 599, 602, 676. Totus: i ncl ud a syncat. 267s.; pr o partibus integr. 2671s.; totus s uDeus u mvel t. Sortes 268; an manear divisis pard itibus s t ?r178. i Tragelaphus b u i b i l 286. Transcendem: praedicatio i n quid 106. e Translatio: Graeci senti, i n Lat. 4s. 3 2 — et dictionum 6621., 756-59. s nominum . Transposido propos. (reductio per tr.) 363. ; Tria c eta duo 355. Triangulus: figura, habens tres etc. 526, 530, 532 t e g 548s., . 552, 573, 676, 682, 687. Tricubitum 803. v Trinitas: una essentia etc. 778s. C f. Deus. e Triplum: ni hi l el contrariatur 179. l Tropi graramaticales: allegoria etc. 776. Truffaticum dictum 85. Tu es asinus: propos. vera si neceas. 336. Tullius musicus 813. Tunica es vesds 696. Tuus pater non est tuus 603, 8245. Tyrus 116. Ubi: ut in loco (Arist.) 115; octavurn praed. 191. — adverb. loci interrog. 89. Ubicumque 802, 804. Ubitas 191. Ultimum instan.% rei perra. 324s., 711 (Arias.), 830. Unitas: ni hi l addit r ei 138; indivisibilis (Arist.) 140, 144. — minor un tate numerali 110. Universale: quinque praedicabilia 47-34; ut homo vel equus (Avic.) 31; triplidter ciidtur (Avic.) 53; significas plura 48, 96 (Dam.); est genus ad alia universalia 65s, 83s.; una forma relata ad multit. (Avic.) 48s; non est substantia neque pari subas. 50s., 52 (Ayear.), 118, sed declarar substantias (Averr.) 5 2 59; non est res extra 50-54, 83; signum naturale ve! voltmtariurn 49, 53, 77; intentio animae (an eadem cum actu
INDE X I I I : D OC TR I N A i ntel l i gendi ?) 5 3 , e t u m u n numero) ? 48s., 605. 112; (singolare 5 9 , assignatur u . ? 519; cognosci potes t quomodo 7 7 ; per u n u m singulare 523s.; est nomen secundae r a impos. m e 762. — i ux 54-57. q tauSCOMITI a l i t qui nque tmiv . 62-65, 675. Cf . Co n — sufficientia a s Term i ni . ceptus, m Univoca: q u o ru m nomen c ommtme etc . (A ri s t.) e n 46; s tri c te 46s .; v oc es u n i c onc eptui t l arge, i isubord. 4 6 ; signifi cant m ul ta 123, u t 'h o m o '
885
Ventas: i n en quod res est vel non est etc. (Ari s t.) 129; est propos i ti o v era 131; quae propos . est pri mo v e ra ? 519ss.; propos . es t v e ra s i s u biectum et praed. suppontmt pro codean 249-54; v. propositionis potestne causad a Deo ? 1301., 809; opiniones Arist. non semper stmt verse 516. — e t falsitas: n o n inhaerent proposidonibus 130; sunt nomi na c onnotativ a 131; possunt arni tti ab opi ni one 661. V e r a = est nomen connot. 38; aequivoce accipitur ab Or k h a m 7 5 4 ; m o d u s propos i ti oni s 2 4 3 ,
onmes homi nes 60, v e l essa (conceptos entis)
439, 464, 468, 471; quae propos. est pri mo vera ?
0m/tia enti a 106s.; errant qui orrmi a vocabula univoce accipunt 237; i n univocis potes t esse
486, v al p e r se ? 515-19; a n v . d e necessitate sit v . ? 274, 276; v . potest esse (eri t) impossi-
aequivocatio 752.
bile 217, 332, 789; v . esse falsum est impossibile
Unurn: est nomen connot. 38; sub quo pl ata 98;
462; v . e t falsa potest esse eadem orado s uo-
est passio enti s 106, 109ss., 7605.; sigiaificat
cessive 129; v. contingens potest esse falsurn 421;
positive v el negative 109, 812; est accidens vel propri um 65; di c i tur s ec , s (A e ri s t.); v en ol n est di fferenti a entis 694. 109 s e c . — numero 1095. (A ri s t.), 253, 698. a c c i d e n — real i ter 106, 110. s — specie (Ari s t.) 109s.; di c i tur de individuis 253. Uri na: di c i tur sana 757.
ex v . n o n sequitur falstmt 727 a n u l e v . si est necessarium etc. 769; al i quod v . est utrumque istorum 845.
Usas l oquenti um (voluntas utenti um) 208, 225ss., 237, 260, 506, 515, 757, 768, 771, 773, 783, 825.
— q u i est prope v i dere v . ? (Ari s t.) 803. — s i t v erum : species obl i g. 7435. Vi ator: potes t esse dartmatus 331. Videre: es t aequiv oc um 724. Videri: n o n est pati 793. Vi rgo beata: est salvanda 710. Virms e t v i ti um 179, 624, 663.
U t : s umi tur p ro 'i n quantum' 294s. — oportet proferre 'u t ' (A ri s t.) 819s.
Virms (v i s , proprietas ) sermonis, y . S ermo. Visibile et potentia visiva 550.
Uterque-neuter 259, 266s., 281. — uterque i s tortun c u rri t: propos . tmi v . 245s.
Visio (noti ti a visiva): est pri nc i pi um experientiae 551.
Utrumque i s torum est v e ru m (s oph.) 2783.
Visum a remoti s 558s. Visus et caecitas: quomodo significant ? 101; iste
Vacuum 88, 286, 568, 682, 690. Vadens e t exsistens 209. Vel (c oni . disiunct.) 241, 349, 355, 768. Vertiell5 (cognoscitur, est al ter etc.) 344, 369, 374, 391, 404, 420. Verba (grammat.): n o n s tmt s tri c te term i ni 9s .; habent accidentia grammat. 13; defmi ri possunt 89; n o n pos s unt esse ex trema propos . 2 0 8 ; aequivalent parti c i pi o c urn 'es t' 11. — activa et passiva (relativa) et praedicamenta 174, 184, 187s.
pri v atur visu (suppos.) 215, 221. Vita: es tne c ontrari a c orrupti oni ? 841. Vocabula: eorum significata sunt praesupponenda 505, 535; s c i untur p e r defunti onem qui d n o minis 530, 556, e t p e r doc tri nam 570; m ul ta i mpropri e ac c ipiuntur 758. — i n logica usitata 81-111. Vocalis difi c ultas 413, 432. Vocatio: s urni m r p ro suppositione 752. Volitio l i bere el i c i tur 782.
— depottentia 13.
Voltmtas: a n i ntel l i gat ? 3 1 ; es t intellectus 823; scitur esse substantia 472.
— i nfi ni ti v i m o d i (nomi na) 771.
Vox : est signum subordinatum conceptui (Boeth.)
— mentalia: nul l i us linguae (A ug.) 7 . — n o n s unt ad l i tteram sumenda 264.
7s.; nota passionis (Ari s t.) 8, 41; an naturaliter significet ? 9 ; prol ata v al scripta 8, 196s.; est
— tmius tempori s , p o rt i t u r l oc o alterius t . 759. C f Nom i na, Term i ni , Voces.
nomen, v erbum vai parti dpi urn 11; est nomen
Verbum De i (secunda persona Tri n i t . ) e t natura assumpta etc . 2 7 , 178, 251, 278, 429, 431s., 447, 457, 607, 611, 616, 788. Verectmdia et t i m o r 669.
primae impos 3 9 onmes voces surtt sub decem praedicamentis (Da m . ) 116, 120; es t accidens praedicabile 81; potest dic i universale 49; i rn proprie di c i tur passio 105; praedicatur de voce pro re 68, 200, 205; aliqua est mtdtarurn s ub-
886
I
N
D
I
C
E
S
stantiarwat 6 0 ; eadem v . potes t d e quol i bet
4 4 ,
722; v . aequivoca diversis conceptibus s ub-
praedicari 1 0 7 ; v . s i gni fi c at o rn n e m v oc ero o r d i n a t u r 4 4 , e t d i v i d i t u r i n signifi cata 97. 732; cadena v. s upponit pro diversis 760; voces sub diversis accentibus prontmti antur 790; v .
— —
alba 722s. , 726. comrcumis: es t singularis 48.
aliquando genus vel species vocatur 662s. ; voces
—
u t significatum 195; guando cadit v ox a s i gui -
sunt ad placittma 41, 432, 558, 680, et alibi saepe. fi c a t o ? 95. — aequivoca et tmivoca 46; sola v ox est aequivoca V u l n e r a c irc ularia (A ri s t.) 541.
INDEX GENERALIS
INTRODUCTIO
1. De codicibus manuscriptis atque de editionibus Summae Logicae 7 * 2. De authenticitate Summae Logicae eiusque partium • 3 6 * I De fontibus Summae Logicae 4 4 * 4. De tempore et loco compositionis Summae Logicae 4 7 * 5. De Logica reali contra Ockham Richardo de Campsall adscripta 5 6 * 6. De Tractatu minori et de Elementario Logicae 6 2 * 7. De ratione editionis et de codicibus collatis . 6 7 *
TABULACAPITULORUMSUMMAE LOGICAE PARS 1: DE TERMINIS Prologus Fratris et Magistri Adam de Anglia 3 Epistola Prooemialis Guillelmi de Ockham 5 1. De definitione termini et eius divisione in generali • 7 2. De divisione termini, et quod diversimode potest accipi hoc nomen 'terminus' in speciali 9 3. De divisione termini incomplexi 1 1 4. De divisione terminorum in terminos categorematicos et syncategorematicos, quae est communis ta m terminis mentalibus quam vocalibus 1 5 5. De divisione nominis per concretum et abstractum • 1 6 6. Quod nomen concretum et abstractum aliquando idem significant 1 9
888
rNDICES
7. Inquirit per rationem utrum huiusmodi nomina concreta et abstracta 'homo' et 'humanitas', 'animal' et 'animalitos' et huiusmodi sint nomina synonyma 2 3 8. De norninibus abstractis quae aequivalenter aliqua syncategoremata vel aliquas determinationes adverbiales coincludunt 2 9 9. De norninibus concretis e t abstractis quorum abstracta non supponunt nisi pro multis simul sumptis et concreta pro uno solo verifican i possunt 3 4 10. De divisione nominum in mere absoluta et connotativa 3 5 11. De divisione nominum significantium ad placitum, puta in nomina primae impositionis et in nomina secundae impositionis 3 8 12. Quid est intentio prima e t quid secunda e t quomodo distinguuntur ab invicem 4 1 13. De divisione nominum e t terminorum i n aequivoca, univoca et denominativa, et quid est aequivocum et quot modis dicitur 4 4 14. De hoc communi 'universale' et de gsingulari', opposito sibi 4 7 15. Quod universale non sit aliqua res extra animan - De opinione circa esse universalis: quomodo habet esse 16. ? Contra Scotum 5 4 1 extra 5 animam 0 17. De solutione dubiorum quae moveri possunt contra praedicta 5 7 18. De quinque universalibus et eorum sufficientia 6 2 19. De individuo quod continetur sub quolibet universali 6 5 20. De genere: quid est genus ? . . . . 6 7 21. De specie 6 9 22. De comparatione generis et speciei ad invicem 7 1 23. De differentio 7 4 24. De proprio 7 8 25. De accidente 8 1 26. De definitione: quot modis dicitur definitio ? 8 4 27. De hoc nomine 'descriptio' 8 9 28. De descriptiva definitione 9 0 29. De istis terminis 'definitum' et 'descriptum' 9 1 30. De isto termino 'subiectum' 9 2
889
INDEX GENERALIS
31. D e isto termino 'praedicatum' 9 3 32. Q uomodo praedicatum dic itur messe subiecto ? 9 33. D e isto termino 'significare' 9 5 34. D e isto termino 'div idi' 9 7 35. D e isto termino 'totum' 9 8 36. 37. 38. 39.
De De De De
isto isto isto isto
termino termino termino termino
'opposita' 'passio' 'cris' 'unum'
9 1 1 1
4
9 0 0 0
4 6 9
40. D e isto termino 'praedicamentum' 1 1 1 41. D e numero praedicamentorum 1 1 4 42. D e praedicamento substantiae 1 1 8 43. D e proprietatibus substantiae 1 2 2 44. D e praedicamento quantitatis 1 3 2 45. D e obiectionibus contra praedictam opinionem 1 3 9 46. D e illis quae ponuntur in genere guantitatis 1 4 5 47. D e proprietatibus guantitatis 1 4 9 48. Q ualiter respondendum est sustinendo quantitatem esse aliar - quomodo exponendus est Aristoteles • et 1 5 2 11 49. D e praedicamento 'ad aliquid' • • • • 1 5 3 r 50. Q uod relatio non sit alla res a re absoluta 1 5 9 51. Dee obiectionibus guae possent fi eri contra praedicta • 1 6 2 m 52. D e illis quae secundum istam opinionem ponuntur esse a in genere relationis vel ad aliquid • 1 7 1 b 53. D e proprietatibus relativorum 1 7 5 s 54. Do e relativis: quomodo dicendum est secundum tenentes contrariam opinionem, scilicet quod est guaedam res l distincta a re absoluta • 1 7 7 u 55. D 1 7 9 t e praedicamento qualitatis 56. Da e praedicamento gualitatis secundum aliam opinionem • 1 8 2 57. D me praedicamento actionis 1 8 3 58. D , e praedicamento passionis • 1 8 7 d 59. D e praedicamento 'guando' 1 8 8 60. Di e praedicamento 'ubi' • 1 9 1 s e praedicamento positionis • 61. D 1 9 1 t 62. D e praedicamento habitus 1 9 2 i 63. D e suppositione terminorum i n propositionibus • 1 9 3 n c t
890
INDICES
64. De divisione suppositionis 1 9 5 65. Quando terminus in propositione habere potest suppositionem personalem, simplicem vel materialem 1 9 7 66. De obiectionibus quae fieri possunt contra praedicta 1 9 9 67. De suppositione materiali i n speciali 2 0 5 68. De suppositione simplici 2 0 7 69. De suppositione personali 2 0 8 70. De divisionibus suppositionis personalis 2 0 9 71. Ad videndum guando terrninus communis habet unam suppositionem et guando aliam 2 1 2 72. De dubiis quae moveri possunt contra praedicta 2 1 4 73. De suppositione confusa tantum et de regulis eius 2 2 6 74. De suppositione confusa et distributiva et de regulis eius 2 2 8 75. Qualiter supponit praedicatum in propositionibus de 'incipit' et 'desinit' 2 3 1 76. De suppositione terminorum relativorum, accipiendo relativum sicut accipit grammaticus et non sicut logicus 2 3 3 77. De suppositione impropria 2 3 6
PARS I I : DE PROPOSMONIBUS
241 1. De divisione propositionum i n generali 2. Quid requiritur ad veritatem propositionis quae est sin249 gularis et de messe 3. Quid requiritur ad veritatem propositionis indefinitae et 255 particularis 258 4. De propositionibus universalibus 5. De propositionibus universalibus in quibus signum distri266 buit pro duobus tantum 6. De propositionibus universalibus in quibus signum distribuit pro partibus integralibus, cuiusmodi est hoc signum 267 'totus' 7. De propositionibus de praeterito et de futuro 2 6 9 8. A d cognoscendum guando propositio cuius alterum extremum est terminus obliquus fuerit vera vel falsa 2 7 2 9. Quid requiritur ad veritatem propositionum modalium 2 7 3 10. De propositionibus modalibus sine dicto 2 7 6
891
INDEX GENERALIS
11. De propositionibus aequivalentibus hypotheticis quae secundum vocem sunt categoricae 2 7 9 12. De propositionibus in quibus ponuntur termini negativi, privativi et infiniti 2 8 3 11 De propositionibus affirmativis in quibus ponuntur termini privativi qui non sunt aequivalentes infinitis • • • 2 8 5 14. De propositionibus in quibus ponuntur figmenta quibus nihil correspondet ex parte rei: quomodo debent exponi ? 2 8 6 15. De propositionibus categoricis in quibus ponitur hoc pro ,- • nomen 'qui' 2 8 8 16. De propositionibus reduplicativis in quibus ponitur haec dictio 'i n quantum' 2 8 9 17. De propositionibus exclusivis . . . . 2 9 6 18. De propositionibus exceptivis 3 0 7 19. De propsitionibus i n quibus ponuntur haec verba 'i n cipit' et 'desinit' 3 1 0 20. De propositionibus in quibus ponitur hoc verbum 'fi t' et de earum aequivalentibus 3 1 6 21. De conversione propositionum de messe et de praesenti • 3 1 8 22. De conversione propositionum de messe, quae sunt de praeterito et futuro 3 2 1 23. D e conversione propositionum quae non sunt mere cate-
goricae, cuiusmodi sunt exclusivae, reduplicativae, exceptivae et huiusmodi 3 2 5 24. De conversione propositionum modalium. Et primo de conversione propositionum de necessario 3 2 7 25. De conversione propositionum de possibili • 3 3 0 26. De conversione propositionum de impossibili • 3 3 2 27. De conversione propositionum de contingenti • 3 3 4 28. De conversione propositionum de contingenti per oppositas qvulitates 3 3 9 29. De conversione propositionum modalium quae non ab omnibus conceduntur esse modales, cuiusmodi sunt 'omnem hominem currere est verum' et consimilia • • • 3 4 1 30. De propositionibus hypotheticis et proprietatibus earum • 3 4 5 31. De propositione condicionali et aequivalenti ei • • • • 3 4 7 32. D e propositione copulativa et quid requiritur ad v eri-
tatem eius
3
4
7
892
INDICES
33. De propositione disiunctiva 3 4 9 34. De propositione causali 3 5 0 35. De propositione temporali et quid requiritur ad veritatem eius 3 5 2 36. De propositione hypothetica, quae potest vocari localis 3 5 3 37. De propositionibus in quibus coniunctiones vel adverbia ponuntur inter duos terminos 3 5 5 PARS D E S ' Y et definitionibus syllogismorum 3 5 9 I L O1.GDe I S divisionibus MO praeambulis quae praemittenda sunt anS I 2. MDe P quibusdam L I C descendatur ad propositum 3 6 1 I ' r Etequam R 3. De syllogismis factis in prima figura 3 6 3 4. In quo probantur praedicta in praecedenti capitulo 3 6 5 5. A d videndum guando syllogismus regulatur per dici de omni et de nullo et guando non 3 7 7 6. De sufficientia modorum primae figurae 3 8 1 7. Quomodo solvuntur multa argumenta quae videntur Lacere contra praedicta 3 8 3 8. Quod maior in prima figura possit convenienter esse singularis et sequetur eadem conclusio quae sequeretur si esset universalis 3 8 4 9. De syllogismo ex propositionibus de messe sumptis i n obliquo 3 8 5 10. De syllogismis faciendis in secunda figura ex propositionibus de recto 3 8 7 11. De reductione syllogismorum secundae figurae in quatuor modos primae figurae 3 9 3 12. De syllogismo ex ()Miquis in secunda figura 3 9 5 13. Quomodo aliquando ex ornnibus affirmativis in secunda figura est bonum argumentum 3 9 6 14. De syllogismis factis i n tertia figura et sufficientia modorum 3 9 7 15. De syllogismis ex °Miquis in tertia figura 4 0 1 16. De syllogismis expositoriis in tertia figura 4 0 3 17. De syllogismis ex propositionibus de praeterito et de futuro i n prima figura 4 0 6
INDEX GENERALIS
893
18. De syllogismis i n secunda figura ex propositionibus de praeterito et de futuro 4 0 8 19. De syllogismis in tertia figura ex propositionibus de praeterito et de futuro 4 0 9 20. De uniformi generatione syllogismorum ex propositionibus de necessario in prima figura 4 1 1 21. De uniformi de necessario in secunda figura 4 1 5 22. De uniformi de necessario in tenia figura 4 1 7 23. De uniformi de possibili in prima figura 4 1 9 24. De uniformi ex propositionibus de possibili in secunda figura 4 2 3 25. De uniformi de possibili in tenia figura 4 2 5 26. De uniformi ex propositionibus de contingenti non-necessario in prima figura 4 2 7 27. De uniformi de contingenti in secunda figura 4 3 0 28. De uniformi ex propositionibus de contingenti in tenia figura 4 3 1 29. De uniformi ex propositionibus de impossibili 4 3 4 30. Quo modo contingit syllogizare ex propositionibus modalibus aliis quae non ita usitate vocmtur modales sicut praedictae 4 3 5 31. De mixtione necessarii et de messe in prima figura 4 3 9 32. De mixtione necessarii et de messe in secunda figura 4 1 4 33. De mixtione necessarii et de messe in tertia figura 4 5 0 34. De mixtione de inesse et possibilis in prima figura 4 5 2 35. De mixtione de messe et possibilis in secunda figura 4 5 4 36. De mixtione de messe et possibilis i n tertia figura 4 5 5 37. De mixtione de messe et contingentis non-necessarli in prima figura 4 5 6 38. De mixtione contingentis et messe in secunda figura 4 5 9 39. De mixtione contingentis et inesse in tenia figura 4 6 0 40. De mixtione e x propositione d e messe e t d e i m possibili 4 6 1 41. De mixtione ex propositionibus de messe et allis modalibus quae modificmtur per 'scitum', 'dubitatum', 'per se primo' et huiusmodi in prima figura 4 6 3 42. De mixtione talium modalium et de inesse in secunda figura 4 6 8
894
INDICES
43. De mixtione tahurn modalium et propositionum de messe in tertia figura 4 7 1 44. De mixtione necessarii et possibilis in prima figura 4 7 4 45. De mixtione necessarii et possibilis i n secunda figura 4 7 6 46. De mixtione necessará et possibilis in tertia figura 4 7 7 47. De rnixtione necessarii et contingentis in prima figura 4 7 8 48. De mixtione necessarii et contingentis in secunda figura 4 8 2 49. De mixtione necessarii et contingentis in tertia figura 4 8 2 50. De mixtione necessarii et impossibilis 4 8 4 51. De mixtione propositionum de necessario et de ahis modis ab istis quatuor in prima figura 4 8 4 52. De mixtione ex propositionibus de necessario et aliis modalibus in secunda figura 4 8 6 53. De mixtione ex propositionibus de necessario et aliis modalibus in terna figura 4 8 7 54. De mixtione possibilis et contingentis in prima figura 4 8 8 55. De mixtione possibilis et contingentis in secunda figura 4 8 9 56. De rnixtione possibilis et contingentis i n tenia figura 4 8 9 57. De mixtione possibilis et impossibilis i n orrmi figura 4 9 0 58. De rnixtione propositionum de possibili et aliarum modalium in prima figura 4 9 0 59. De mixtione propositionum de possibili et aliarum modahum in secunda figura 4 9 1 60. De mixtione propositionum de possibili et aliarum modahum in tertia figura 4 9 2 61. De mixtione propositionum de contingenti et aliarum modahum in prima figura 4 9 3 62. De mixtione propositionum de contingenti e t aliarum modalium in secunda figura 4 9 5 63. De mixtione propositionum de contingenti et aliarum modalium in tertia figura 4 9 5 64. De mixtione propositionum modalium aliarum a praedictis quatuor 4 9 6 65. De syllogismo facto ex propositionibus habentibus plures exponentes 4 9 7 66. De syllogismo facto ex exclusivis 5 0 0 67. De syllogismo facto ex exceptivis 5 0 1 68. De synogismis hypotheticis 5 0 1
INDEX GENERALIS
895
PARS 111- 2: D E n ' I L O G I S M O D EM ON ST R AT IVO
1. Quid intelligitur per htmc terminum 'demonstratio' e t quot modis dicitur 'scire' ? 5 0 5 2. Qu i termini ingrediuntur demonstrationem ? 5 0 7 3. Quae oportet demonstrmtem praecognoscere ? 5 0 8 4. De divisione propositionum requisitarum ad demonstrationem 5 0 9 5. De proprietatibus propositionum ad demonstrationem requisitarum; et quomodo est ex incorruptibilibus 5 1 1 6. Quid est esse de omni et quomodo praemissae et conclusio demonstrationis possunt esse de orrmi ? 5 1 4 7. Quomodo propositiones requisitae ad demonstrationem dicuntur per se ? 5 1 5 8. Quae est propositio primo vera ? 5 1 9 9. De proprietatibus conclusionum quae non possunt competere omnibus praemissis 5 2 1 10. De modo sciendi per experientiam et qualiter habetur experimentum 5 2 2 11. De praescientia conclusionis i n demonstratione 5 2 4 12. Quae propositio potest esse conclusio demonstrationis et quae non ? 5 2 5 13. De proprietatibus principiorum ingredientium demonstrationem 5 2 7 14. Quae propositiones dicuntur esse immediatae et de modis prioritatis 5 2 9 15. Quomodo principia dicuntur esse causae conclusionis ? 5 3 0 16. De Mis quae communiter conveniunt orrmibus praemissis demonstrationis 5 3 1 17. De duplici demonstratione: a priori et a posteriori 5 3 2 18. De obiectionibus contra iam dicta 5 3 4 19. Quomodo demonstratio propter quid e t demonstratio quia differunt i n generali ? 5 3 6 20. Quot modis differt demonstratio quia a demonstratione propter quid ? 5 3 7 21. De alla differentia inter demonstrationem quia et propter quid 5 3 9 22. Quae conclusiones ad quam scientiam pertineant 5 4 2
896
INDICES
23. De scientia et demonstratione propter quid et quot sunt quaestiones 5 4 4 24. De obiectionibus contra praedicta 5 4 8 25. Quomodo diversae quaestiones diversimode possunt terminan i 7 5 5 0 26. Quod propositiones dubitabiles d e Messe, habentes pro subiecto nomen connotativum vel respectivum vel huiusmodi, quandoque possunt demonstrari qumdoque non 5 5 2 27. U tru m esse rei et essentia rei sint duo extra animara distincta inter se 5 5 3 28. Quomodo terminatur quaestio quid est; et primo de definitione 5 5 5exprimente quid rei, non data per addi29. De definitione tamentum 5 5 7 30. Qualiter propositio in qua praedicatur differentia de spede absoluta demonstrari potest 5 6 0 31. Quod definitio non potest a priori demonstrari de definito 5 6 2 32. De defmitione data per additamentum: quomodo scimr de definito 7 5 6 6 33. De definitis connotativis: quomodo defmiuntur ? 5 6 8 34. Quomodo definitiones connotativorum possunt cognosci de definitis 5 7 0 35. Quomodo terminatur quaestio 'quia est' e t quomodo propositio per se secundo modo, dubitabilis tamen, potest evidenter cognosci 7 5 7 3 36. Quomodo passio est demonstrabilis de subiecto suo primo mediante aliqua determinatione 5 7 5 37. Quomodo passio potest d - suum subiectum primum sine omni determinatione • 5 7 6 38. e mDe o npassione s t r a rimportante i idem i n recto quod significat d suum e subiectum et in obliquo rem aliam: quomodo demonstratur 5 7 7 i n f e r i deo suo r subiecto i b u Quomodo 39. s per omnes causas contingit demonstrare ? • 5 8 0 40. a D e passionibus d quae significant in obliquo partem illius quod significatur per subiectum 5 8 0 41. Quomodo terminatur quaestio 'quid est' 5 8 3
INDE X GENERALIS
8
9
7
PARS 111-3: DE CONSEQUENTIIS
1. De modo arguendi per consequentias et argumenta quae non habent formam syllogisticam. Et primo: quot modis dicitur consequentia ? 5 8 7 2. De regulis generalibus per quas tenent consequentiae per medium intrinsecum et concludunt universalem . . . . 5 9 1 3. De regulis per quas infertur universalis affirmativa respectu determinatorum praedicatorum 5 9 6 4. De regulis per quas tenent consequentiae inferentes universalem negativam 5 9 8 5. De regulis quae non deserviunt respectu quorumcumque praedicatorum 5 9 9 6. De regulis quae deserviunt consequentiis inter particulares sive indefinitas 6 0 0 7. De regulis inferentibus affirmativam ex affirmativa per medium extrinsecum 6 1 0 8. De regulis per quas tenent consequentiae inferentes negativam ex negativa 6 1 7 9. De regulis deservientibus consequentiis inferentibus negativam ex affirmativa vel e converso 6 2 3 10. De regulis deservientibus consequentiis ex propositionibus de modo; e t primo guando tam antecedens guara consequens sunt de eodem modo 6 3 1 11. De regulis per quas tenent consequentiae ex una de messe et alia de modo 6 3 7 12. De regulis per quas tenent consequentiae factae ex propositionibus diversorum modorum 6 3 9 13. De comparatione modorum ad invicem 6 4 2 14. De aequipollentiis propositionum in quibus ponitur iste modus 'necessarium' 6 4 1 15. De oppositione et contingentia propositionum de contingenti 6 4 7 16. De aequipollentia propositionum de impossibili . . . 6 4 8 17. De regulis deservientibus consequentiis in quibus aliquis terminus supponit simpliciter vel materialiter. Et primo de regulis quibus construitur vel destruitur problema de accidente 6 4 9
0 e l
57
898
INDICES
18. De regulis quibus construitur vel destruitur problema de genere 6 5 1 19. De regulis per quas infertur aliquid esse proprium alte ri us 6 7 1 20. De regulis per quas infertur aliquid esse vel non esse proprium alicuius 6 7 3 21. De proprio quod componitur ex genere et differentiis accidentalibus 6 7 8 22. De definitione: Quid sit ? 6 7 9 23. Quot modis dicitur definitio 6 8 1 24. De regulis deservientibus consequentiis quibus infertur aliquid esse definitionem alicuius 6 8 3 25. De definitione data per additamentum 6 8 8 26. De definitione exprimente quid nominis 6 8 9 27. De regulis per quas potest probari aliquid esse species alicuius 6 9 1 28. De regulis per quas probari potest aliquid esse differentia alicuius 6 9 2 29. De eodem et diverso 6 9 5 30. De regulis deservientibus consequentiis quae sunt d e eodem et diverso 6 9 7 31. De specie argumenti quae dicitur inductio 7 0 7 32. Quo modo in propositionibus de messe fi t inductio 7 0 8 33. De inductione propositionum universahum de modo 7 1 4 34. Quomodo singulares de modo in sensu compositionis se habent ad universales de modo in sensu compositionis 7 1 7 35. De inductione universalium de possibili 7 1 8 36. De inductione illarum de contingenti 7 2 0 37. De regulis per quas potest probari aliquid esse aequivocum 7 2 1 38. De regulis generalibus et communiter usitatis 7 2 7 39. De regulis pertinentibus ad artem obligatoriam. Et primo de institutione 7 3 1 40. De secunda specie obligationis, quae dicitur petitio , 7 3 4 41. De tertia specie obligationis, quae dicitur positio. Quomodo differt a casu 7 3 5 42. Quid est positio impossibilis7 7 3 9 43. De quarta specie obligationis, quae dicitur depositio 7 4 2
INDEX GENERALIS
899
44. De quinta specie obligationis, quae dicitur dubitatio 7 4 2 45. De sexta specie obligationis, quae ponitur 'sit verum' 7 4 3 46. De insolubilibus 7 4 4
PARS111-4: DE FALLACIES 1. De speciebus fallaciarum 7 4 9 2. De aequivocatione et primo eius modo 7 5 1 3. De secundo modo aequivocationis 7 5 6 4. De tertio modo aequivocationis . . . 7 5 9 5. De fallacia amphibohae 7 6 3 6. De secundo modo amphibohae 7 7 1 7. De tertio modo amphibohae 7 8 3 8. De fallacia compositionis et divisionis coniunctim 7 8 6 9. De fallacia accentus 7 9 0 10. De fallada figurae dictionis 7 9 1 11. De fallacia accidentis 8 1 8 12. De fallacia consequentis 8 2 6 13. De fallacia secundum quid et simpliciter 8 3 1 14. De fallacia secundum ignormtiam elenchi 8 3 7 15. De fallacia petitionis principli 8 3 9 16. De fallacia secundum non-causam u t causam 840 17. De fallacia secundum 'plures interrogationes ut unam a cere' 8 4 3 18. Quomodo ornnes fallaciae peccmt contra syllogismum 8 4 4 INDICES 1. Bibliothecae et manuscripta 8 5 3 2. Auctores et scripta ab Ockham et ab editoribus allegata 8 5 4 3. Doctrina 8 6 1 4. Index generalis 8 8 7
CORRIGENDA ET ADDENDA
P. 10. un. 21-22: itelligi bilis lege intelligi bilis. P. 19, nota 2, un. 4: abastracta lege abstracta. P. 42, nota 6:f 93v lege p. 94. P. 34, nota 7: tract. 6 lege tract. 4. P. 158, un. 119: celefacta lege calefacta. P. 162, un. 81: causum lege casum. P. 193, nota 1: XXII lege XXXII. P. 245, un. 121: semonis lege sermonis. P. 255, un. 6: sibiectum lege subiectum. P. 256, un. 48: nis lege nisi. P. 260, nota 4: syncategaremata lege syncategoremata. P. 264, un. 155: fequenter legefrequenter. P. 300, nota 2: Praedicacamenta lege Praedicatnenta. P. 361, lin. 56:fututo lege futuro. P. 364, un. 29: utties lege utiles. P. 427, nota 1: Priora add. I. P. 656, un. 164: segula lege regula. P. 777, un. 161: immediata lege immediate. P. 800, nota 9: cap. / / lege cap. 12. P. 859a, un. 20: 44 lege 44*. P. 861b, un. 21: erroris 23 lege erroris 22. P. 864a, un. 4: labrabilis lege latrabilis. P. 877a, un. 18: 259s. lege 529s. P. 879b, un. 32: 345s. lege 305s. P. 885a, un. 14: accipunt lege accipiunt.
CODICES MANUSCRIPTI EDITIONE HNI TA INVENTI
Bruxelles, Bibl. Regia, cod. 2819-22 (3006). Membr., saec. XIV, fi lm. 174 X 134, ff. 141. I n c ip it f. 26v: Quam magnos E x p l i c i t f. 141v: discursus erit bonus. (P. 397, linea 35 nostrae editionis). Ff. lr-26r legitur index alphabeticus Summae Logi cae. Cordoba, Bibl. del Cabildo, cod. 152. Membr., saec. XV, min. 150 X 227, ff. 115. Inc ipit: Quam magnos E x p lic it : e t tunc primo res pondeat.
Finito d i stampare il giorno 6 settembre 1974 nena Tipografia Porziuncola Santa Maria degli Angeli, Assisi (Perugia)
